Монополия. Монополиялық билік пен бәсеке
1.Кіріспе
1. Тарау. Монополия және монополиялық билік.
1.1 Монополистің өнім көлемін белгілеу.
1.2 Монополиялық биліктің көрсеткіштері.
1.3 Нарықты монополиялаудың белгілері.
1.4 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері.
1.5 Мемлекет тарапынан монополияны реттеу.
2 . Тарау. Монополиялық бәсеке.
2.1 Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері.
2.2 Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңдегі жұмысын талдау.
2.3 Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2.4 Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты.
2.5 Қызылорда облысындағы монополия.
3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиет.
1. Тарау. Монополия және монополиялық билік.
1.1 Монополистің өнім көлемін белгілеу.
1.2 Монополиялық биліктің көрсеткіштері.
1.3 Нарықты монополиялаудың белгілері.
1.4 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері.
1.5 Мемлекет тарапынан монополияны реттеу.
2 . Тарау. Монополиялық бәсеке.
2.1 Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері.
2.2 Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңдегі жұмысын талдау.
2.3 Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2.4 Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты.
2.5 Қызылорда облысындағы монополия.
3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиет.
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсет-кіштердің бірі , осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Монополияны талдауда « монополия » ұғымының бір мәнді еместігі есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясы-нан ( моно – біреу , полео – сатамын ) шығару дұрыс емес.Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарларды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ , онда мұндай нарық – монополия. Нақты өмірде рынокта фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса , сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фир-маны табу мүмкін емес.Сондықтан монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек.
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып алу-шымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай : егер монопо-лист бағаны кемітсе , онда одан көп өнім сатып алынады. Монополист берілген тауарды өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауар-дың шамасының бағасын анықтайды.
Егер сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса , онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Монополиялаудың екі негізгі белгісі бар :
1. Бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2. Ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы;
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен моно-полияға тән кейбір қасиеттерге сәйкес келеді.Жеңіл және тамақ өнеркәсібі , жиhаз жасау , кітап басып шығароу басқа да түрлер монополиялық бәсеке на-рығының іс - әрекеті.
Осы курстық жұмыста мен жалпы «монополия » ұғымын монополиялық би-лікті , сонымен қатар монополиялық бәсекені толық көрсетіп , ашып беремін.
Мен 1-інші тарауда монополиялық билікті , оның өнім көлемін , билік көрсе-ткіштерін , бағаны қалыптастыру ережелерін , бағалық дискриминацияны қа-растырамын. Ал 2-нші тарауда монополиялык бәсекені , бәсеке нарығының ерекшеліктерін , бәсеке нарығындағы баға құру саясатын , бәсекелес фирма-лардың ұзақ мерзімдік кезеңін қарастырамын.
Монополияны талдауда « монополия » ұғымының бір мәнді еместігі есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясы-нан ( моно – біреу , полео – сатамын ) шығару дұрыс емес.Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарларды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ , онда мұндай нарық – монополия. Нақты өмірде рынокта фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай болса , сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фир-маны табу мүмкін емес.Сондықтан монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек.
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып алу-шымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай : егер монопо-лист бағаны кемітсе , онда одан көп өнім сатып алынады. Монополист берілген тауарды өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауар-дың шамасының бағасын анықтайды.
Егер сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса , онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Монополиялаудың екі негізгі белгісі бар :
1. Бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2. Ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы;
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен моно-полияға тән кейбір қасиеттерге сәйкес келеді.Жеңіл және тамақ өнеркәсібі , жиhаз жасау , кітап басып шығароу басқа да түрлер монополиялық бәсеке на-рығының іс - әрекеті.
Осы курстық жұмыста мен жалпы «монополия » ұғымын монополиялық би-лікті , сонымен қатар монополиялық бәсекені толық көрсетіп , ашып беремін.
Мен 1-інші тарауда монополиялық билікті , оның өнім көлемін , билік көрсе-ткіштерін , бағаны қалыптастыру ережелерін , бағалық дискриминацияны қа-растырамын. Ал 2-нші тарауда монополиялык бәсекені , бәсеке нарығының ерекшеліктерін , бәсеке нарығындағы баға құру саясатын , бәсекелес фирма-лардың ұзақ мерзімдік кезеңін қарастырамын.
Жоспар:
1.Кіріспе
1- Тарау. Монополия және монополиялық билік.
1.1 Монополистің өнім көлемін белгілеу.
1.2 Монополиялық биліктің көрсеткіштері.
1.3 Нарықты монополиялаудың белгілері.
1.4 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері.
1.5 Мемлекет тарапынан монополияны реттеу.
2 – Тарау. Монополиялық бәсеке.
2.1 Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері.
2.2 Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңдегі
жұмысын талдау.
2.3 Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2.4 Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты.
2.5 Қызылорда облысындағы монополия.
3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиет.
Кіріспе
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсет-кіштердің
бірі , осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігі есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясы-нан (
моно – біреу , полео – сатамын ) шығару дұрыс емес.Берілген тауарды
өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарларды ауыстыратын басқа
тауарлар жоқ деп ұйғарсақ , онда мұндай нарық – монополия. Нақты өмірде
рынокта фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса , сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фир-маны табу
мүмкін емес.Сондықтан монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың
белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек.
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып алу-шымен
түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай : егер монопо-лист бағаны
кемітсе , онда одан көп өнім сатып алынады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауар-дың шамасының
бағасын анықтайды.
Егер сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға
әсерін тигізе алса , онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта
аламыз.
Монополиялаудың екі негізгі белгісі бар :
1. Бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2. Ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы;
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен моно-
полияға тән кейбір қасиеттерге сәйкес келеді.Жеңіл және тамақ өнеркәсібі ,
жиhаз жасау , кітап басып шығароу басқа да түрлер монополиялық бәсеке на-
рығының іс - әрекеті.
Осы курстық жұмыста мен жалпы монополия ұғымын монополиялық би-лікті ,
сонымен қатар монополиялық бәсекені толық көрсетіп , ашып беремін.
Мен 1-інші тарауда монополиялық билікті , оның өнім көлемін , билік көрсе-
ткіштерін , бағаны қалыптастыру ережелерін , бағалық дискриминацияны қа-
растырамын. Ал 2-нші тарауда монополиялык бәсекені , бәсеке нарығының
ерекшеліктерін , бәсеке нарығындағы баға құру саясатын , бәсекелес фирма-
лардың ұзақ мерзімдік кезеңін қарастырамын.
1.Тарау Монополия және монополиялық билік.
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіш-тердің
бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығындағы тауарды сатушылар және сатып алушылар саны
өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды.Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауар-дың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайданы ең жоғарғы деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтыну-шының
таңдауының бар екендігін көрсетеді.Дәл осы себептен де өндіруші-лер
тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монопо-лия
жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұты-нушы
қаласа да , қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағай-ындаған
бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистің үлкен билікке ие болуына
оның тауардың ерекшелінуімен қатар, осы тауардың алмастыру-шысы аз болуы да
әсерін тигізеді.
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауар-
ды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық
–монополия, ал фирма- монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады. Монополист өзінің ерекше жағ-дайын
пайдаланып, тауардың бағасын бәсекелес бағасынан әлде-айда жоға-ры деңгейде
белгілейді. Егер сатушы өз тауарының шығару көле-мін өзгерту арқылы
нарықтық бағаға әсерін тигізе алса, онда ол монополия-лық билікке ие болады
деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қо-ғам
жалпы белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұ-тынудың
көлемін азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние
жүзінің көптеген елдерде нарықты монополиялауды шектейтін моно-полияға
қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл заңдарға қара-мастан әлемнің
барлық елдерінде өндіруші монополистер бар. Экономикалық тұрғы-дан
қарағанда тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополия-лауға
да мүмкіндіктер туғызылады. Және де олар кез келген жаңа өндіруші-нің
нарыққа кіруіне мүмкіндік бермейді.
Бұл шектеулер төмендегідей:
1. ірі өндірістің басымдылығы.
2. легальды тосқауылдар
3. бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп артық-
шылықтары бар.Мысалы : ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне, несиеге, ор-
таға шығуына ірі өндірішілер тосқауыл қоя алады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді , себебі ірі
өндірістің шығындары ұсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен бола-тыны
практика жүзінде дәлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес , сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі –
жеке меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін
шикізат болса , онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алма-са ,
онда ол өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды
тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады : патентің болса-құқығың
бар , ал патент жоқ болса- құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекеті-
міз үшін маңызы зор , өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жаңалық-
тардың көбінің мемлекетаралық патенті жоқ болды , сондықтан да бұл жаңа-
лықтарды шет елдің адамдары тегін пайдалануда.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі – демпинг –
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату.
Ірі фирма-лар – олар мүмкіндігі мол монополистер. Олардың қаржы
мүмкіндіктері жо-ғары. Сондықтан да тауарларды өздеріне тиімсіз бағамен
ұзақ уақыт сату ар-қылы , ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Ұсақ фирма
шыдамай нар-ықтан кеткен соң , ірі фирма бағаны көтере отырып , өз шығынын
қайтарып алады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополия-ның
төмендегідей түрлері болады:
1. Жабық монополия. Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер көмегі-мен
қорғалған.
2. Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өн-
діру , оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен арзанға
түсетін өндіріс саласы.
3. Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір фир-ма
болып және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы қорғаны-шы жоқ
болатын жағдай.
1.1 Монополистің өнім көлемін белгілеуі.
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақ-саты
– пайданы ең жоғарғы деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист жалғыз
өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз шешімі
бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады.
Монополистің сұраныс қисығының бұрыштық коэфициенті теріс сан болады.
Сондықтан да , монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлше-рін
нарықта арттыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға
белгілейтін болғандықтан , тауардың бағасы монополистің орташа түсімін
көрсетеді. Демек , монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсім-нің де
боп табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгер-мелі шама
болады және өндіріс көлемінің функциясын көрсетеді :
Р = P (Q)
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады :
π= TR – TS = p (Q) xQ – TC (Q) (1)
Енді пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз :
DπdQ = dTRdQ-dTCdQ = MR – MC = 0 немесе МR = MC (2)
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (МС) шекті тү-сімге
(МR) тең болғанда ғана көп болатынын көреміз.
Өндірушінің жалпы түсімі TR = P (Q) * Q формуласы бойынша анықтала-тынын
біле отырып , шекті түсімді есептеп шығарамыз :
MR = dTRdQ = dPdQ * Q + P = P * [ dPP * QdQ + 1] (3)
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі :
E = dQdP * PQ немесе 1E = dPdQ * QP (4)
және оны (3) формулаға қойып , есептеу арқылы шекті түсімді MR = P * (1E
+ 1) табамыз.
Бұдан , пайданы мейлінше көбейту шартын мыны түрде көрсетуімізге болады
:
P * ( 1E + 1 ) = MC
Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е 0 , демек мо-
нополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығынына қараған-да
жоғары болады , яғни Р MC. Монополиялық нарықта Р = MC теңдігі Е = 0
болғанда ғана орын алады , ал басқа жағдайларда Р МС. Бұл монополис-тің
белгілейтін бағасы шекті шығыннан сұраныс икемділігіне кері пропор-ционал
шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласы-нан , монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икем-ділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін , сұра-ныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттай-тын кесте
құрамыз :
Сұраныс икемділігі, Е Шекті түсім , MR Жалпы түсім , TR
1.Икемді сұраныс - EMR = 0 TR өседі
- 1
2.Сұраныстың бірлік MR = 0 TR ең жоғарғы деңгейге
икемділігі Е = - 1 жетеді
3.Икемсіз сұраныс -1 EMr 0 TR төмендейді
0
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс , шекті түсім , жалпы түсім жә-
не сұраныс икемділігі арсындағы қатынастарды көрсететін график тұрғыза
аламыз.
Егер монополистің сұраныс қисығы түзу фор-мада болса , онда шекті түсім
қисығы көлденең осьте сұраныс қисығының жартысын қиып өтеді. Бұл ереже
сұраныс қисығы түзуден өзге формада бо-латын жағдайда қолданылмайды.
Ешқандай өндіріс шығынсыз болмайты-ны белгілі. Демек , монополистің шекті
шығындары өндірістің кез келген көле-мі үшін МС 0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға МС = MR болғанда жететін болғандықтан
өндіріс көлемі ұтымды болу үшін , ол кез келген өнім көлеміне өнім көлеміне
сәйкес болатын шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді , яғни
МR 0 немесе Р [ 1+1Е ] 0
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда , MR =
MC теңдігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәти-же
маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім шығару
және оны сату көлемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте
түседі.
Енді , монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шемімін анық-
таймыз. Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама – баға мен өнім көлемі бар
екенін ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебі-нің
шешуі 2 кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде , шығарылатын өнімнің ұтым-ды
көлемі (Q) , ал екінші кезеңде тауардың монополиялық нарық бағасы (P)
анықталады. Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз. 3-сурет Моно-
полистің пайдасын барынша көбейтуі
2. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып , MR = MC
болғанда шығарылатын ұтымды өнімнің санын анықтаймыз. Суретте ол
Q көлеміне сәкес келеді. Екінші кезеңде монополия-лық нарық
бағасына анықталады. Ол үшін өндіріс көлемі мен (Q) сұраныс
қисығының АR қиылсу нүктесін тапса болғаны. 3- сурет-те нарықтың
монополиялық бағасы Р әрпімен көрсетілген. Баға-ның Р
нүктесінен кез келген ауытқуы монополистің пайдасын көбейтпейді.
Мысалы , егер монополист бағаны Р деңгейінде белгілесе , онда
берілген баға мен Q көлемі үшін шекті түсім шек-ті шығындардан
жоғары боолады. Демек , өнім шығаруды көбейт-се онда жалпы пайда
да көбейеді.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір – біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады
1.2.Монополиялық биліктің көрсеткіштері.
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына әсерін
тигізе алмайды , баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Өндіруші тауар-
дың нарықтағы бағасына әсерін тигізсе және баға шекті шығындардан жоға-ры
деңгейде белгіленетін болса , ондабіз жеке өндірушінің монополиялық
билігінің бар екендігін айтамыз. Ал монополиялық биліктің күшін бағалау
үшін , Абба Лернер көрсеткішін қолданады. Ол былай анықталады :
L = P-MCP
Беріген коэффийиент нарықтағы тауардың бағасының меншікті шығын-дардан
ауытқуы деңгейін анықтайды және оның мәні 0– ден 1– ге дейін өзге-ріп
отырады.
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса , монополиялық билік соғұр-лым
күшті болады. Монополистің тепе – теңдік жағдайында :
Р * ( 1E + 1 ) = MC
екенін біле отырып , Лернер көрсеткішін мына түрде де жазуға болады :
L = P – MCP = -1E
Бұдан байқайтынымыз : монополиялық биліктің күші , басқа жағдайлары
тұрақты деп ұйғарғанда , сұраныс икемділігіне кері пропорцоналды болады ,
демек , өнімге деген сұраныс икемсіз болғанда монополиялық билік күшейе
түседі.
1.3.Нарықтағы монополиялаудың белгілері.
Нарықтағы монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар :
1. Бір фирманың қолында нарықтың улкен бөлігінің шоғырлануы;
2. Ірі фирмалардың бәсекелестермен байланысы;
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш көрсеткішке
жүгінеді : айналым мөлшері , жұмыспен қамталғандар саны және капитал
мөлшері. Монополияға қарсы саясатшылардың көзқарасымен қарағанда ең негізгі
көрсеткіш болып айналым мөлшері есептеледі. Бұл мөлшер тауар ұсы-нысының
қай бөлігі бір фирманың қолында шоғырланғанын көрсетеді. Ірі фирмалардың
нарықтық үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше индекстерді пайдаланады.
Соның бірі – Херфиндаль – Хиршман индексі ( I )
I = ( x ) + ( x ) + ... + ( x )
мұнда , х - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардың әрқайсысының
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы фирмалардың шоғырлану
деңгейі жоғары болады.
1.4.Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері.
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмаларының орташа және шекті
түсім қисықтары туралы шектеулі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан
олар MR = MС болғандығы өнім шығару көлемі мен бағаға қа-тысты шешім
қабылдаулары тиіс. Монополиялық бағаны анықтау барысында осы шартты
пайдалануды практикада жеңілдету үшін , Бас бармақ ереже-сін қолданады.
Бұл ереже негізі : шекті шығындарға белгілі мөлшерде үстеме баға қосу
арқылы тауардың бағасын анықтау болып табылады және төмен-дегідей тәсілмен
есептелінеді :
Р = MC 1+1 E
1.5.Ұзақ мерзімді кезңдегі монополиялық тепе – теңдік.
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирма-лар
саны уақытын ағымында өзгермесе , онда осы салада ұзақ мерзімді кезең-де
тепе – теңдік орнығады деп анықтадық. Бұл жағдайға жетудің басты шар-ты осы
нарықта жұмыс істейтін фирмалардың оң экономикалық пайдасының болмауы.
Ұзақ мерзімді кезеңде монополиялық тепе – теңдікті зерттеу , келесі сұр-
ақтардың мазмұнын түсінумен тығыз байланысты :
1. Қандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт кезеңінде өзінің
нарықтағы монополиялық билігін сақтай алады;
2. Егер салада ұзақ мерзімді кезеңде тепе- теңдік орнаса , онда моно-
полист бірнеше зауыттар салу арқылы өндіріс ауқымын кеңейтуге
қандай обьективті күштер итермелейді.
Ұзақ мерзімде монополиялық тепе – теңдікке жетудің негізгі шарты же-ке
өнім өндірушінің оң экономикалық пайда табуға мүмкіндік болуы. Тек осы
жағдайда ғана өнім өндіруші өз нарығын басқа өндірушілердің еркін ағынынан
қорғай алады. Экономикалық пайда алу мүмкіндігі өндірістің орта-ша
шығындармен монополиялық бағаның арақатынастарына байланысты. Тауардың
бағасы монополистің ұзақ мерзімдегі орташа шығындарынан жо-ғары болған
жағдайда ғана , өндіруші оң экономикалық пайда алады.
1.6.Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары.
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист - өндірушілер тауардың
бағасын жоғары деңгейде белгілейтін және өнімді бәсекелес фирмадан аз кө-
лемде ұсынатынын өткен талдауда байқадық. Осы жағдайдың нәтижесінде
тұтынушылар тауар үшін жоғары баға төлейтін болады , ал бұл басқа жағ-
дайлар тұрақты деп ұйғарғанда халықтың әл – ауқатын нашарлатады. Демек ,
монополиялық өндірушілер қызметі қоғамға белгілі – бір дәрежеде ауырт-
пашылық түсіреді , әрі өмір сүру деңгейін төмендетеді.
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын , тұтынушылар мен
өндірушілердің бәсекелес нарықтан монополиялық нарыққа көшу кезеңдегі жалпы
ұтымдары өзгеруін салыстыра отырып бағалаймыз. Қарастырып отыр-ған фирманың
монополия кезіндегі және бәсеке нарығындағы шекті шығын қисықтары біркелкі
болады.
Онда біз графикке бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің тепе –
теңдік жағдайын көрсете аламыз.
9 – суретте монополиялық баға мен шығару көлемі Р және Q , ал бәсе-
келес бағамен өнім шығару көлемі Р және Q деп белгіленген. Енді бәсекелес
нарықтан монополияға ауысқан уақытта тұтынушылардың жалпы ұтымы қа-лай
өзгеретіндігін есептейміз : тауар бағасы Р - дан Р -ге дейін өсті нәтиже-
сінде тұтынушылар осы тауарды тұтынуды Q - дан Q - ге дейін азайтады.
Тауарды жоғарғы деңгейдегі бағамен сатып алғанда тұтынушылардың кей
бөлігі А тікбұрышы ауданы шамасындағы ұтымдарынан айырылады. Ал тауарды Р
бағасымен алуға шамасы жетпейтін тұтынушылар В үшбұрышы ауданына тең
болатын ұтымнан айырылады.
Сонымен , тұтынушы ұтымының жалпы мөлшері ( А+В ) – ға азаяды.
Монополист тауарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе
1- Тарау. Монополия және монополиялық билік.
1.1 Монополистің өнім көлемін белгілеу.
1.2 Монополиялық биліктің көрсеткіштері.
1.3 Нарықты монополиялаудың белгілері.
1.4 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері.
1.5 Мемлекет тарапынан монополияны реттеу.
2 – Тарау. Монополиялық бәсеке.
2.1 Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері.
2.2 Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңдегі
жұмысын талдау.
2.3 Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі.
2.4 Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты.
2.5 Қызылорда облысындағы монополия.
3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиет.
Кіріспе
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсет-кіштердің
бірі , осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігі есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясы-нан (
моно – біреу , полео – сатамын ) шығару дұрыс емес.Берілген тауарды
өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарларды ауыстыратын басқа
тауарлар жоқ деп ұйғарсақ , онда мұндай нарық – монополия. Нақты өмірде
рынокта фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса , сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фир-маны табу
мүмкін емес.Сондықтан монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың
белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек.
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып алу-шымен
түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай : егер монопо-лист бағаны
кемітсе , онда одан көп өнім сатып алынады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауар-дың шамасының
бағасын анықтайды.
Егер сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға
әсерін тигізе алса , онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта
аламыз.
Монополиялаудың екі негізгі белгісі бар :
1. Бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2. Ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы;
Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері жетілген бәсеке мен моно-
полияға тән кейбір қасиеттерге сәйкес келеді.Жеңіл және тамақ өнеркәсібі ,
жиhаз жасау , кітап басып шығароу басқа да түрлер монополиялық бәсеке на-
рығының іс - әрекеті.
Осы курстық жұмыста мен жалпы монополия ұғымын монополиялық би-лікті ,
сонымен қатар монополиялық бәсекені толық көрсетіп , ашып беремін.
Мен 1-інші тарауда монополиялық билікті , оның өнім көлемін , билік көрсе-
ткіштерін , бағаны қалыптастыру ережелерін , бағалық дискриминацияны қа-
растырамын. Ал 2-нші тарауда монополиялык бәсекені , бәсеке нарығының
ерекшеліктерін , бәсеке нарығындағы баға құру саясатын , бәсекелес фирма-
лардың ұзақ мерзімдік кезеңін қарастырамын.
1.Тарау Монополия және монополиялық билік.
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіш-тердің
бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығындағы тауарды сатушылар және сатып алушылар саны
өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды.Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауар-дың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайданы ең жоғарғы деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтыну-шының
таңдауының бар екендігін көрсетеді.Дәл осы себептен де өндіруші-лер
тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монопо-лия
жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұты-нушы
қаласа да , қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағай-ындаған
бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистің үлкен билікке ие болуына
оның тауардың ерекшелінуімен қатар, осы тауардың алмастыру-шысы аз болуы да
әсерін тигізеді.
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауар-
ды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық
–монополия, ал фирма- монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады. Монополист өзінің ерекше жағ-дайын
пайдаланып, тауардың бағасын бәсекелес бағасынан әлде-айда жоға-ры деңгейде
белгілейді. Егер сатушы өз тауарының шығару көле-мін өзгерту арқылы
нарықтық бағаға әсерін тигізе алса, онда ол монополия-лық билікке ие болады
деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қо-ғам
жалпы белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұ-тынудың
көлемін азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние
жүзінің көптеген елдерде нарықты монополиялауды шектейтін моно-полияға
қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл заңдарға қара-мастан әлемнің
барлық елдерінде өндіруші монополистер бар. Экономикалық тұрғы-дан
қарағанда тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополия-лауға
да мүмкіндіктер туғызылады. Және де олар кез келген жаңа өндіруші-нің
нарыққа кіруіне мүмкіндік бермейді.
Бұл шектеулер төмендегідей:
1. ірі өндірістің басымдылығы.
2. легальды тосқауылдар
3. бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп артық-
шылықтары бар.Мысалы : ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне, несиеге, ор-
таға шығуына ірі өндірішілер тосқауыл қоя алады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді , себебі ірі
өндірістің шығындары ұсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен бола-тыны
практика жүзінде дәлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес , сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі –
жеке меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін
шикізат болса , онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алма-са ,
онда ол өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды
тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады : патентің болса-құқығың
бар , ал патент жоқ болса- құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекеті-
міз үшін маңызы зор , өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жаңалық-
тардың көбінің мемлекетаралық патенті жоқ болды , сондықтан да бұл жаңа-
лықтарды шет елдің адамдары тегін пайдалануда.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі – демпинг –
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату.
Ірі фирма-лар – олар мүмкіндігі мол монополистер. Олардың қаржы
мүмкіндіктері жо-ғары. Сондықтан да тауарларды өздеріне тиімсіз бағамен
ұзақ уақыт сату ар-қылы , ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Ұсақ фирма
шыдамай нар-ықтан кеткен соң , ірі фирма бағаны көтере отырып , өз шығынын
қайтарып алады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополия-ның
төмендегідей түрлері болады:
1. Жабық монополия. Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер көмегі-мен
қорғалған.
2. Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өн-
діру , оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен арзанға
түсетін өндіріс саласы.
3. Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір фир-ма
болып және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы қорғаны-шы жоқ
болатын жағдай.
1.1 Монополистің өнім көлемін белгілеуі.
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақ-саты
– пайданы ең жоғарғы деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист жалғыз
өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз шешімі
бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады.
Монополистің сұраныс қисығының бұрыштық коэфициенті теріс сан болады.
Сондықтан да , монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлше-рін
нарықта арттыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға
белгілейтін болғандықтан , тауардың бағасы монополистің орташа түсімін
көрсетеді. Демек , монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсім-нің де
боп табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгер-мелі шама
болады және өндіріс көлемінің функциясын көрсетеді :
Р = P (Q)
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады :
π= TR – TS = p (Q) xQ – TC (Q) (1)
Енді пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз :
DπdQ = dTRdQ-dTCdQ = MR – MC = 0 немесе МR = MC (2)
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (МС) шекті тү-сімге
(МR) тең болғанда ғана көп болатынын көреміз.
Өндірушінің жалпы түсімі TR = P (Q) * Q формуласы бойынша анықтала-тынын
біле отырып , шекті түсімді есептеп шығарамыз :
MR = dTRdQ = dPdQ * Q + P = P * [ dPP * QdQ + 1] (3)
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі :
E = dQdP * PQ немесе 1E = dPdQ * QP (4)
және оны (3) формулаға қойып , есептеу арқылы шекті түсімді MR = P * (1E
+ 1) табамыз.
Бұдан , пайданы мейлінше көбейту шартын мыны түрде көрсетуімізге болады
:
P * ( 1E + 1 ) = MC
Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е 0 , демек мо-
нополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығынына қараған-да
жоғары болады , яғни Р MC. Монополиялық нарықта Р = MC теңдігі Е = 0
болғанда ғана орын алады , ал басқа жағдайларда Р МС. Бұл монополис-тің
белгілейтін бағасы шекті шығыннан сұраныс икемділігіне кері пропор-ционал
шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласы-нан , монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икем-ділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін , сұра-ныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттай-тын кесте
құрамыз :
Сұраныс икемділігі, Е Шекті түсім , MR Жалпы түсім , TR
1.Икемді сұраныс - EMR = 0 TR өседі
- 1
2.Сұраныстың бірлік MR = 0 TR ең жоғарғы деңгейге
икемділігі Е = - 1 жетеді
3.Икемсіз сұраныс -1 EMr 0 TR төмендейді
0
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс , шекті түсім , жалпы түсім жә-
не сұраныс икемділігі арсындағы қатынастарды көрсететін график тұрғыза
аламыз.
Егер монополистің сұраныс қисығы түзу фор-мада болса , онда шекті түсім
қисығы көлденең осьте сұраныс қисығының жартысын қиып өтеді. Бұл ереже
сұраныс қисығы түзуден өзге формада бо-латын жағдайда қолданылмайды.
Ешқандай өндіріс шығынсыз болмайты-ны белгілі. Демек , монополистің шекті
шығындары өндірістің кез келген көле-мі үшін МС 0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға МС = MR болғанда жететін болғандықтан
өндіріс көлемі ұтымды болу үшін , ол кез келген өнім көлеміне өнім көлеміне
сәйкес болатын шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді , яғни
МR 0 немесе Р [ 1+1Е ] 0
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда , MR =
MC теңдігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәти-же
маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім шығару
және оны сату көлемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте
түседі.
Енді , монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шемімін анық-
таймыз. Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама – баға мен өнім көлемі бар
екенін ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебі-нің
шешуі 2 кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде , шығарылатын өнімнің ұтым-ды
көлемі (Q) , ал екінші кезеңде тауардың монополиялық нарық бағасы (P)
анықталады. Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз. 3-сурет Моно-
полистің пайдасын барынша көбейтуі
2. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып , MR = MC
болғанда шығарылатын ұтымды өнімнің санын анықтаймыз. Суретте ол
Q көлеміне сәкес келеді. Екінші кезеңде монополия-лық нарық
бағасына анықталады. Ол үшін өндіріс көлемі мен (Q) сұраныс
қисығының АR қиылсу нүктесін тапса болғаны. 3- сурет-те нарықтың
монополиялық бағасы Р әрпімен көрсетілген. Баға-ның Р
нүктесінен кез келген ауытқуы монополистің пайдасын көбейтпейді.
Мысалы , егер монополист бағаны Р деңгейінде белгілесе , онда
берілген баға мен Q көлемі үшін шекті түсім шек-ті шығындардан
жоғары боолады. Демек , өнім шығаруды көбейт-се онда жалпы пайда
да көбейеді.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір – біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады
1.2.Монополиялық биліктің көрсеткіштері.
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына әсерін
тигізе алмайды , баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Өндіруші тауар-
дың нарықтағы бағасына әсерін тигізсе және баға шекті шығындардан жоға-ры
деңгейде белгіленетін болса , ондабіз жеке өндірушінің монополиялық
билігінің бар екендігін айтамыз. Ал монополиялық биліктің күшін бағалау
үшін , Абба Лернер көрсеткішін қолданады. Ол былай анықталады :
L = P-MCP
Беріген коэффийиент нарықтағы тауардың бағасының меншікті шығын-дардан
ауытқуы деңгейін анықтайды және оның мәні 0– ден 1– ге дейін өзге-ріп
отырады.
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса , монополиялық билік соғұр-лым
күшті болады. Монополистің тепе – теңдік жағдайында :
Р * ( 1E + 1 ) = MC
екенін біле отырып , Лернер көрсеткішін мына түрде де жазуға болады :
L = P – MCP = -1E
Бұдан байқайтынымыз : монополиялық биліктің күші , басқа жағдайлары
тұрақты деп ұйғарғанда , сұраныс икемділігіне кері пропорцоналды болады ,
демек , өнімге деген сұраныс икемсіз болғанда монополиялық билік күшейе
түседі.
1.3.Нарықтағы монополиялаудың белгілері.
Нарықтағы монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар :
1. Бір фирманың қолында нарықтың улкен бөлігінің шоғырлануы;
2. Ірі фирмалардың бәсекелестермен байланысы;
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш көрсеткішке
жүгінеді : айналым мөлшері , жұмыспен қамталғандар саны және капитал
мөлшері. Монополияға қарсы саясатшылардың көзқарасымен қарағанда ең негізгі
көрсеткіш болып айналым мөлшері есептеледі. Бұл мөлшер тауар ұсы-нысының
қай бөлігі бір фирманың қолында шоғырланғанын көрсетеді. Ірі фирмалардың
нарықтық үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше индекстерді пайдаланады.
Соның бірі – Херфиндаль – Хиршман индексі ( I )
I = ( x ) + ( x ) + ... + ( x )
мұнда , х - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардың әрқайсысының
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы фирмалардың шоғырлану
деңгейі жоғары болады.
1.4.Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері.
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмаларының орташа және шекті
түсім қисықтары туралы шектеулі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан
олар MR = MС болғандығы өнім шығару көлемі мен бағаға қа-тысты шешім
қабылдаулары тиіс. Монополиялық бағаны анықтау барысында осы шартты
пайдалануды практикада жеңілдету үшін , Бас бармақ ереже-сін қолданады.
Бұл ереже негізі : шекті шығындарға белгілі мөлшерде үстеме баға қосу
арқылы тауардың бағасын анықтау болып табылады және төмен-дегідей тәсілмен
есептелінеді :
Р = MC 1+1 E
1.5.Ұзақ мерзімді кезңдегі монополиялық тепе – теңдік.
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирма-лар
саны уақытын ағымында өзгермесе , онда осы салада ұзақ мерзімді кезең-де
тепе – теңдік орнығады деп анықтадық. Бұл жағдайға жетудің басты шар-ты осы
нарықта жұмыс істейтін фирмалардың оң экономикалық пайдасының болмауы.
Ұзақ мерзімді кезеңде монополиялық тепе – теңдікті зерттеу , келесі сұр-
ақтардың мазмұнын түсінумен тығыз байланысты :
1. Қандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт кезеңінде өзінің
нарықтағы монополиялық билігін сақтай алады;
2. Егер салада ұзақ мерзімді кезеңде тепе- теңдік орнаса , онда моно-
полист бірнеше зауыттар салу арқылы өндіріс ауқымын кеңейтуге
қандай обьективті күштер итермелейді.
Ұзақ мерзімде монополиялық тепе – теңдікке жетудің негізгі шарты же-ке
өнім өндірушінің оң экономикалық пайда табуға мүмкіндік болуы. Тек осы
жағдайда ғана өнім өндіруші өз нарығын басқа өндірушілердің еркін ағынынан
қорғай алады. Экономикалық пайда алу мүмкіндігі өндірістің орта-ша
шығындармен монополиялық бағаның арақатынастарына байланысты. Тауардың
бағасы монополистің ұзақ мерзімдегі орташа шығындарынан жо-ғары болған
жағдайда ғана , өндіруші оң экономикалық пайда алады.
1.6.Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары.
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист - өндірушілер тауардың
бағасын жоғары деңгейде белгілейтін және өнімді бәсекелес фирмадан аз кө-
лемде ұсынатынын өткен талдауда байқадық. Осы жағдайдың нәтижесінде
тұтынушылар тауар үшін жоғары баға төлейтін болады , ал бұл басқа жағ-
дайлар тұрақты деп ұйғарғанда халықтың әл – ауқатын нашарлатады. Демек ,
монополиялық өндірушілер қызметі қоғамға белгілі – бір дәрежеде ауырт-
пашылық түсіреді , әрі өмір сүру деңгейін төмендетеді.
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын , тұтынушылар мен
өндірушілердің бәсекелес нарықтан монополиялық нарыққа көшу кезеңдегі жалпы
ұтымдары өзгеруін салыстыра отырып бағалаймыз. Қарастырып отыр-ған фирманың
монополия кезіндегі және бәсеке нарығындағы шекті шығын қисықтары біркелкі
болады.
Онда біз графикке бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің тепе –
теңдік жағдайын көрсете аламыз.
9 – суретте монополиялық баға мен шығару көлемі Р және Q , ал бәсе-
келес бағамен өнім шығару көлемі Р және Q деп белгіленген. Енді бәсекелес
нарықтан монополияға ауысқан уақытта тұтынушылардың жалпы ұтымы қа-лай
өзгеретіндігін есептейміз : тауар бағасы Р - дан Р -ге дейін өсті нәтиже-
сінде тұтынушылар осы тауарды тұтынуды Q - дан Q - ге дейін азайтады.
Тауарды жоғарғы деңгейдегі бағамен сатып алғанда тұтынушылардың кей
бөлігі А тікбұрышы ауданы шамасындағы ұтымдарынан айырылады. Ал тауарды Р
бағасымен алуға шамасы жетпейтін тұтынушылар В үшбұрышы ауданына тең
болатын ұтымнан айырылады.
Сонымен , тұтынушы ұтымының жалпы мөлшері ( А+В ) – ға азаяды.
Монополист тауарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz