Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі. Экономикасы мен әлеуметтік дамуына талдау жасау
Кіріспе
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну, таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің (Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес, негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған елдердің бағынышты тұрғындары /түрліше салықтар төлеп, көптеген міндеткерліктер атқаратын/ қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке айналғаны антикалық /Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим/ көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық сатылары болды.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес, негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған елдердің бағынышты тұрғындары /түрліше салықтар төлеп, көптеген міндеткерліктер атқаратын/ қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке айналғаны антикалық /Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим/ көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық сатылары болды.
1. Белявский ВЛ. Вавилон легендарный и Вавилон исторический. М., 1971.
2. Винклер Г. Вавилонская культура в ее отношении к культурному развитию чело¬вечества. М., 1913.
3. Вулли Л. Ур халдеев. М., 1961.
4. Грибов Р.А. Земельные отношения в Мари//Вестник древней истории. 1970. № 2.
5. Грибов Р.А. Воинская и трудовая повин¬ности в Мари//Вестник древней истории. 1972. № 3.
6. Дандамаев М.А. Рабство в Вавилонии. М., 1974.
7. Дандамаев М.А. Вавилонские писцы. М., 1983.
8. Делич Ф. Библия и Вавилон. СПб., 1912.
9. Дьяконов И.М. Общественный и госу¬дарственный строй древнего Двуречья (Шу¬мер). М., 1959.
10. Дьяконов И.М. Люди города Ура. М, 1990.
11. Клочков НС. Духовная культура Вави¬лонии: Человек, судьба, время. Очерки. М., 1983.
12. Козырева Н.В. Древняя Ларса: Очерки хозяйственной жизни. М., 1988.
13. Клима И. Общество и культура древнего Двуречья. Прага, 1947.
14. Крамер С.Н. История начинается в Шу¬мере. М., 1965; 2-е изд. М., 1992.
15. Кьера Э. Они писали на глине. М, 1984.
16. Ллойд С. Археология Месопотамии. 2-е изд. М., 1984.
17. Мартиросян А.А. Деловой дом Эгиби: Вавилония, VI в. до н. э. Ереван, 1989.
18. Никольский Н.М. Частное землевладе¬ние и землепользование в древнем Дву¬речье. Минск, 1948.
19. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия: Портрет погибшей цивилизации. М., 1990.
20. Флиттнер Н.Д. Культура и искусство Двуречья и соседних стран. М.; Л., 1958.
21. Якобсен Т. Сокровища тьмы: История месопотамской религии. М., 1995.
22. Якобсон В. А. Возникновение писаного права в древней Месопотамии//Вестник древней истории. 1981. № 4.
23. Дьяконов И.М. Община на Древнем Во¬стоке в работах советских исследователей//Вестник древней истории. 1963. № 1.
24. Ильин Г.Ф. Древневосточное общество и проблемы его социальной структуры//Вестник древней истории. 1983. № 3.
25. Илюшечкин В.П. Проблемы формационной характеристики сословно-классовых обществ. М., 1986.
26. Илюшечкин В.П. Эксплуатация и собст¬венность в сословно-классовых обществах (Опыт системно-структурного исследова¬ния). М., 1990.
27. Качановский Ю.В. Рабовладение, феода¬лизм или азиатский способ производства? М., 1971.
28. Кобищанов Ю.М. Теория большой фео¬дальной формации//Вопросы истории. 1992. № 4—5.
29. Коростовцев М.А. О характере древне¬восточного общества//Народы Азии и Аф¬рики. 1966. № 3.
30. Меликишвили Г. А. К вопросу о характере древнейших классовых обществ//Вопросы истории. 1966. № 11.
31. Меликишвили Г.А. Характер социально-экономического строя на Древнем Востоке (Опыт стадиально-типологической класси¬фикации древних обществ)//Народы Азии и Африки. 1972. N° 4.
32. Меликишвили Г.А. Об основных этапах развития древнего ближневосточного общества//Вестник древней истории. 1985. N° 4.
33. Неронова В.Д. Формы эксплуатации в древнем мире в зеркале отечественной ис¬ториографии. М., 1992.
34. Никифоров В.Н. Восток и всемирная история. 2-е изд. М., 1977.
35. Никольский Н.М. К вопросу о рабстве на Древнем Востоке//Проблемы истории до¬капиталистических обществ. 1934. № 7—8.
36. Никольский Н.М. К вопросу о ренте-на¬логе на Древнем Востоке (к вопросу о форме эксплуатации труда на Востоке)//Вестник древней истории. 1939. N° 2.
37. Общее и особенное в историческом раз¬витии стран Востока. [Сб. ст.] М., 1966.
38. Проблемы докапиталистических об¬ществ в странах Востока. [Сб. ст.] М., 1971.
2. Винклер Г. Вавилонская культура в ее отношении к культурному развитию чело¬вечества. М., 1913.
3. Вулли Л. Ур халдеев. М., 1961.
4. Грибов Р.А. Земельные отношения в Мари//Вестник древней истории. 1970. № 2.
5. Грибов Р.А. Воинская и трудовая повин¬ности в Мари//Вестник древней истории. 1972. № 3.
6. Дандамаев М.А. Рабство в Вавилонии. М., 1974.
7. Дандамаев М.А. Вавилонские писцы. М., 1983.
8. Делич Ф. Библия и Вавилон. СПб., 1912.
9. Дьяконов И.М. Общественный и госу¬дарственный строй древнего Двуречья (Шу¬мер). М., 1959.
10. Дьяконов И.М. Люди города Ура. М, 1990.
11. Клочков НС. Духовная культура Вави¬лонии: Человек, судьба, время. Очерки. М., 1983.
12. Козырева Н.В. Древняя Ларса: Очерки хозяйственной жизни. М., 1988.
13. Клима И. Общество и культура древнего Двуречья. Прага, 1947.
14. Крамер С.Н. История начинается в Шу¬мере. М., 1965; 2-е изд. М., 1992.
15. Кьера Э. Они писали на глине. М, 1984.
16. Ллойд С. Археология Месопотамии. 2-е изд. М., 1984.
17. Мартиросян А.А. Деловой дом Эгиби: Вавилония, VI в. до н. э. Ереван, 1989.
18. Никольский Н.М. Частное землевладе¬ние и землепользование в древнем Дву¬речье. Минск, 1948.
19. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия: Портрет погибшей цивилизации. М., 1990.
20. Флиттнер Н.Д. Культура и искусство Двуречья и соседних стран. М.; Л., 1958.
21. Якобсен Т. Сокровища тьмы: История месопотамской религии. М., 1995.
22. Якобсон В. А. Возникновение писаного права в древней Месопотамии//Вестник древней истории. 1981. № 4.
23. Дьяконов И.М. Община на Древнем Во¬стоке в работах советских исследователей//Вестник древней истории. 1963. № 1.
24. Ильин Г.Ф. Древневосточное общество и проблемы его социальной структуры//Вестник древней истории. 1983. № 3.
25. Илюшечкин В.П. Проблемы формационной характеристики сословно-классовых обществ. М., 1986.
26. Илюшечкин В.П. Эксплуатация и собст¬венность в сословно-классовых обществах (Опыт системно-структурного исследова¬ния). М., 1990.
27. Качановский Ю.В. Рабовладение, феода¬лизм или азиатский способ производства? М., 1971.
28. Кобищанов Ю.М. Теория большой фео¬дальной формации//Вопросы истории. 1992. № 4—5.
29. Коростовцев М.А. О характере древне¬восточного общества//Народы Азии и Аф¬рики. 1966. № 3.
30. Меликишвили Г. А. К вопросу о характере древнейших классовых обществ//Вопросы истории. 1966. № 11.
31. Меликишвили Г.А. Характер социально-экономического строя на Древнем Востоке (Опыт стадиально-типологической класси¬фикации древних обществ)//Народы Азии и Африки. 1972. N° 4.
32. Меликишвили Г.А. Об основных этапах развития древнего ближневосточного общества//Вестник древней истории. 1985. N° 4.
33. Неронова В.Д. Формы эксплуатации в древнем мире в зеркале отечественной ис¬ториографии. М., 1992.
34. Никифоров В.Н. Восток и всемирная история. 2-е изд. М., 1977.
35. Никольский Н.М. К вопросу о рабстве на Древнем Востоке//Проблемы истории до¬капиталистических обществ. 1934. № 7—8.
36. Никольский Н.М. К вопросу о ренте-на¬логе на Древнем Востоке (к вопросу о форме эксплуатации труда на Востоке)//Вестник древней истории. 1939. N° 2.
37. Общее и особенное в историческом раз¬витии стран Востока. [Сб. ст.] М., 1966.
38. Проблемы докапиталистических об¬ществ в странах Востока. [Сб. ст.] М., 1971.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы
мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық
қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну,
таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық
құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында
болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің
(Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық
қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік
қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және
саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы
заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму
процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси
биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну
қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне
қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық
патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес,
негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған
елдердің бағынышты тұрғындары түрліше салықтар төлеп, көптеген
міндеткерліктер атқаратын қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі
шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық
саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке
айналғаны антикалық Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның
тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр.
Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық
сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше
формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан
суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не
провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің
әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі ел ішіндегі қанау,
соғыс ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау және қоғамдық жұмыстар ұдайы
өндіріс қамы.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып түсіну,
өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай жұмыс емес,
ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін, әсіресе
ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс тәсілі,
өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі, антикалық,
екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар, олардың ара
қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси құрылыс, оның
негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып, пайдалану тарихи –
қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз мамандығында, зерттеу
жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы
әлеуметтік – экономикалық және саяси сипатын анықтау біздің зерттеу
мәселеміздің өзектілігін анықтайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Ежелгі Вавилон тарихынан көп, кеңінен
мағлұмат беретін деректер көзі негізінен материалдық мәдениеттер
ескерткіштері болып табылады. Сонымен қатар, әр түрлі шаруашылық құжаттары,
хаттар, әдеби шығармалар мен антикалық авторлардың еңбектері де Хаммурапи
патша тұсындағы Вавилон туралы құнды да қайталанбас мәліметтер береді.
Европалық ғалымдар Ж. Опперт пен Э. Хинкс және тағы басқа ғалымдар
бірлесе отырып, ХІХ ғасырдың 40 – жылдары Месопотамия жерінен табылған қыш
тақтайшалардағы аккадтық сына жазудың кілтін тапты. Аталған жәйт, Ежелгі
Вавилон тарихын оқып – зерттеуде үлкен бет – бұрыс жасап, Месопотамия
тарихының зерттелуін біршама жоғары деңгейге көтерді.
Хетт тарихын зерттеу кешігіп басталды. Рас, өткен ғасырда табылып
зерттелген египет және аккад текстерінде, Египетпен, Вавилонмен және
Ассириямен әскери қақтығыстары және дипломатиялық байланыстары болып тұрған
Ұлы Хетт патшалығы туралы дерек ұшырасады. Кіші Азия мен Сирияда шашырап
жатқан хетт ескерткіштерімен танысу әлі үстірт және материалдық мәдениетті
зерттеу түрінде болатын.
Тек, 1906 жылы ғана шығысты зерттеуші неміс ғалымы Г. Винклер
Богазкеой төбесін (осы күнгі Анкараның шығысында) жүйелі түрде қазуға
кіріседі, оның астында Хетт астанасы Хаттусаның қалдығы бар болып шығады.
Хетт патшаларының сарайлары қазылып, одан сына жазу текстері бар ежелгі
шығыс халықтарының әр түрлі тілдерінде жазылған саз балшық тақталары
табылған.
1915 жылы бұл жазуларды оқудың және түсінудің кілтін тапқан чех
ғалымы Б. Грозныйдың еңбегі зор болды.
Бұл арадан көп мөлшердегі сына жазба құжаттарымен бірге едәуір
мөлшерде хеттардың иероглиф жазулары да табылған. Сырт көріністері жағынан
олар египет иероглифтерімен ұқсас болғанымен, жақынырақ танысып қараған
адам оның өзіндік ерекшеліктерін де байқай алады. Хетт иероглифтері сирек,
көбінесе хетт елінің орталығында емес, шығыс аймағында қолданылған. Хетт
жазу-сызуын және тарихын зерттеу ісінде көптеген ғалымдар ат салысты.
В.В.Струве хеттарда құл иеленудің үлкен рөл атқарғанына көңіл аударды.
Хетт жазуларын зерттеу хетт халқының әр түрлі элементтерінің берік
емес бірлестігі нәтижесінде қалыптасқанын көрсетті. Олардың ежелдегі
этникалық түп негіздері - абхаз-адыгей тобының тілінде сөйлейтін және
деректерге сүйенсек, Кавказбен тығыз байланысты болған хеттар немесе
протохеттар болған. Оларға кейінірек үндіеуропа тобына жататын тілдерде
сөйлейтін өзге тайпалар келіп қосыла берген. Олардың лексикасында славян
(мысалы, суды "вадар" деуі), латын, т.б. тілдермен ұқсастық белгілері бар.
Мемлекеттік бұл тіл ежелгі кезде несит тілі (Неса қаласының атымен) деп
аталған. Бұл тілде хеттардың заңдары, указдары, жылнамалары және өзге де
ресми құжаттары жазылған. Несит тілінде сөйлеген тайпалар Каспиий теңізінің
жағасынан келді деген болжам бар.
Бұл негізгі тұрғын халыққа бөтен тілде сөйлейтін және өзіндік
дәстүрлерін сақтаған өзге тайпалар келіп қосылып отырған. Бірақ (Египеттегі
сияқты) біржола толық араласып, сіңісіп кетушілік болмаған.
ХІХ ғасырдың 90 – жылдарындағы тағы бір үлкен ғылыми жаңалық ол
неміс оқымыстысы Ф. Деличтің аккад тілінің сөздігі мен грамматикасын
құрастыруы болды. Негізінен Ежелгі Шығыс дүниесінің негізгі дерек көзі,
басты белгісі болып табылатын сына жазу тақтайшаларын Европаға алғаш
әкелген, ХҮІІІ ғасырда Месопотамияға алғаш ғылыми саяхат жасаған дат
оқымыстысы К. Нибур болды.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Месопотамияның тарихы туралы жалпы
еңбектер шыға бастады. Олардың ішінен неміс тарихшылары К. Бецольд пен Б.
Майснердің және де американдық зерттеушілер А. Олмстэд, А. Л. Оппенхеймнің
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Ежелгі Қосөзен мемлекеттерінің саяси құрылысы туралы 40-50 жылдары
құнды еңбек жазған американдық шумеролог Т. Якобсен болды. Сонымен қатар
ежелгі шығыс тарихын зерттеуде қалыптасқан панвавилонизм ағымын кеңінен
қолдап, Ежелгі Вавилонның мәдениеті, оның даму дәрежесі туралы құнды
еңбектер жазған тарихшылар қатарына Ф. Деличті, Г. Винклерді, А.
Иеремиасаны және Эд. Мейерді жатқызуға болады.
Ежелгі Месопотамиядағы жер қатынастары туралы әледік деңгейде баға
жетпес құнды еңбек жазғандардың бірі А. И. Тюменев болды. Вавилондағы
әлеуметтік-экономикалық қатынастар туралы жемісті еңбекті авторы ретінде
В.В. Струвені атап өтуге болады. 50-90 жылдары ашылған көптеген ғылыми
жаңалықтардың авторы ретінде орыс ассириологиясының көрнекті өкілдерінің
бірі М. А. Дандамаеваның еңбектері Ежелгі Вавилон тарихын оқуда баға жетпес
көмекші құрал болып табылады.
Хаммурапи патша бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы болып
табылады. Оның өмір сүрген жылдары (б.з.д. 1792 – 1750 жж). Бұл кез
Вавилонның бүкіл Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына
айналған кезі, бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі.
Солардың ішіндегі Вавилон қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам
өмірінің әр саласынан да мәлімет беретіні – осы Хаммурапи патшаның заңдар
жинағы.
Заң жазылған биік базальт бағананы 1901 – 1902 жж француздың
археологиялық экспедициясы Эламның орталығы болған Сузы қаласын қазғанда
тапты. Бағананың жоғарғы жағында таққа отырған күн тәңірісі Шамаш және оның
алдында ілтипатпен тұрған Хаммурапи патша бейнесі салған.
Қалған жерлерінде (екі жағынан) сына жазумен ойылып жазылған
Хаммурапи патша заңы. Негізінен заң үш бөлімнен тұрады: кіріспе, заң
статьялары және қорытынды. Заңның кіріспесінде заң шығарушы өзінің
құдіретті, әділ патша болғанын, еліне еткен еңбегін баяндайды. Заң
статьялары Хаммурапи патшаның үстем тап – құл иеленушілердің, жер
иелерінің, меншік иелерінің мақсатын қорғаған басшы болғанынан мәлімет
береді.
Хаммурапи патша заңы б.з.д. 2000 жылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы
Азияның тіпті бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға
жіктелуі, олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы,
мемлекет жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді. Заң жазылған
бағана Лувр музейінде (Парижде), көшірмесі Москвада (гипске түсірілген)
сақталуда.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міңдеттері. Ежелгі Шығыс тарихында
маңызды орын алатын Ежелгі Шығыс елдері заңдарының тарихына, ол
мемлекеттердің әлеуметтік–экономикалық және саяси құрлысына сол кездегі
Заңнамалар тұрғысынан обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау
жасау.
Ежелгі Хетт, Ассирия және Вавилонның қоғамдық-саяси, экономикалық,
әлеуметтік және рухани тарихын Заңнамалар негізінде кең көлемде зерттеу
міндеттері төмендегідей:
- Ежелгі Шығыс елдерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси
өміріне кеңінен талдау жасау;
- Ежелгі патшалықтардың құрылу тарихына обьективті түрде зерттеу
жүргізу және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Шығыстық реформатор, жаңашыл патшалардың реформаларының,
өзгертулерінің нәтижесін көрсету;
- Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы тарихын Заңнама
негізінде жаңа тұрғыда ашып көрсету;
- Ежелгі Қосөзен аймағының өмірі мен тыныс-тіршілігінен жан-
жақты, толық мағлұмат беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ежелгі Шығыс тарихында маңызды орын
алатын Ежелгі Шығыс заңдары тарихы туралы, оның тарихының ерекшеліктері,
негізгі тарихи мәселелері туралы әр түрлі деректер мен құжаттар негізінде
көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы зерттеулер
жүргізу, негізгі дерек көзі ретінде Заңнамалардың алынуы тақырыптың ғылыми
жаңалығын құрайды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Ежелгі Шығыс елдері
тарихына қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау
арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу
жұмысында салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған Заңнамалардың құжаттық деректер негізінде кейбір
теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, Ежелгі Шығыс елдері тарихы
мәселелері бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары,
жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОН ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ӨРЛЕУІ.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
Солтүстігінде Армения тауларынан бастап, оңтүстігінде Парсы
шығанағына дейін, ал шығысында Иранның таулы аймақтарынан батысында Сирия-
Месопотамиялық далаға дейін созылған кең алқапты алып жатқан территорияны
ежелгі грек географтары Месопотамия деп атаған. Көне грек тілінен
аударғанда Месопотамия атауы Қосөзен деген мағына береді. Орыс тілді
әдебиеттерде көбінесе Қосөзен (екі өзен атауы – Евфрат және Тигр) атауы
кеңінен қолданылады.
Ежелгі Месопотамияның байырғы тұрғындары Евфрат пен Тигр өзендерін
Ащы өзен деп атаған. Евфрат өзенінің екі ірі салалары – Балих және Хабур,
ал Тигр өзенінің ірі салалары – Жоғарғы және Төмеңгі Заб, Диялы өзендері
болып табылады.
Ежелгі Месопотамия жерін адамдар ежелден, жаңа тас ғасырынан
(неолит) мекен еткен. Алғаш мекен еткен шумерлік субарей тайпалары болып
табылады. Олардан хассун және халаф сияқты археологиялық мәдениет
ескерткіштері қалған. Олардың тілдері шығыссемиттік аккад тілдер тобына
жатады. Олардың тілдері бірнеше диалектіде болған. Оңтүстік Месопотамияда
вавилондық диалекті болса, керісінше Солтүстік Месопотамияда ассириялық
диалекті болған. (4; 120).
Екі мыңжыл бойы Шығыстағы ежелгі өркениеттердің ірі орталығы болып
келген Вавилонның пайда болуы мен өрлеуіне Месопотамиядағы өте шиеленіскен
бірқатар саяси оқиғалар легі өз әсерін тигізбей қойған жоқ. ІІІ Ур
династиясы құрған бір орталықтанған мемлекеттер – Шумер және Аккад
патшалықтары б.з.д ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.д. ІІ мыңжылдықтың басында
батыстан, Сирия даласынан келген мал шаруашылығымен айналысатын
батыссемиттік сути тайпаларының күшті соққысынан құлады. Аккадтықтар оларды
аморей тайпалары деп атады. Аккад тілінен аударғанда Амурру атауы,
Сирия немесе батыс деген ұғымдарды береді.
Сонымен қатар жеңіл олжадан оңтүстік Месопотамияға басып кірген
эламиттер де бас тартқан жоқ. Ур династиясының соңы элам басып алуымен
аяқталды, Ибби-Суэн патша тұтқынға түседі. Ур династиясының құлауымен
Вавилонияның бірлігі, ынтымағы уақытша тоқырауға тап болады. Гегемондыққа
бір уақытта екі қала, орталық Вавилониядағы Исин қаласы және оңтүстіктегі
Ларс қаласы таласты. Екі қаланың династияларының атауларына баса назар
аударатын болсақ, олар семиттік атаулар. Бұдан біздің байқайтынымыз
Шумердің интенсивті түрде семиттену құбылысы.
Исин патшалары әлсіз билеушілер болды, олар шығыста эламиттермен
күрес жүргізсе, батысында аморейлермен, өз ішінде сеператистік ағымдармен
күрес жүргізулеріне тура келді. Дәл осындай қауіптер Ларс патшаларына да
төнген болатын. (2;48).
Кейін келе патшалар Урукта пайда болды, солтүстікте Сумуабума
негізін салған династия көтерілді. Сол кездегі патша аттарына мұқият көңіл
бөліп қарайтын болсақ, олардың шыққан тектері аморей тайпасынан
болатындығын байқаймыз.
Аталған осы Сумуабума династиясының өкілдері Вавилонды Азияның
астанасы ретінде атағын шығарғандар болды. Сумуабума патшаның ұлы Сумалаилу
Вавилонды Азияның басты қаласы, негізгі орталығы етуге тырысып, осы мақсат
жолында бірқатар шараларды іске асырды.
Атап айтсақ, ол ұсақ аморей патшалықтарының түгелдей басын
біріктірді, және өзінің патшалығына Киш және Сиппар патшалықтарын қосып
алды. Сумалаилу құрған патшалықта өзге жерлік династия өкілдері болған жоқ,
ол таза аморей династиясынан құралды.
Сумалаилудың ұлы оның мұрагері Забум жергілікті Мардук құдай
құрметіне Эсагила храмын тұрғызған болатын.
Осы патшалықтың солтүстігінде жаулап алушылық, басқыншылық пиғылдағы
басқа да семиттік патшалықтар орналасқан болатын. Диалы (Гинда) өзенінің
басқы ағысында Хольвандағы Серипул-Зохаба таулы аймағында, Тигр алқабынан
Элам жеріне өтер жерде Анубанини патша өз барельефін салған болатын.
Бұл патша Загра таулы жоталарын мекен ететін семиттік луллубей
тайпаларының патшасы болатын. Барельефте орналасқан бейне суреттерді
сипаттайтын болсақ, өз жауларын тықсырып жеңіске жеткен патшаның жауынгер
Иштар құдайдың қолынан жеңісті алу кезін бейнелеген.
Негізінен көптеген тарихшылардың пайымдауынша осы таулы аймақта
шумерлік ықпалы бар семиттік тайпалардың осындай сипаттағы, яғни көп
жағдайда соғысты бейнелеген рельефтердің көптеп табылуы осы кезеңнің басты
сипаты саяси бытыраңқылықты меңзейді деп ой қорытады.
Осы Тигр алқабынан Элам жеріне өтер жердегі рельефтерден бүтіндей
семиттік таулы патшалықтар құрылып Сеннаара мәдениетінің негізін салады.
Дәл осындай сипат негізінен эламиттерге де тән болып келеді. Аталған
осы кезеңде эламиттер өздерінің басты мақсаттарын жүзеге асыруға тырысқан
болатын. Сеннаараның құлдырауы, оның орнындағы үлкен империяның орнына
өзара жауласқан ұсақ патшалықтардың пайда болуы эламиттер үшін өте оңтайлы
сәт болғаны белгілі. (1;19).
Сол кезеңде семиттік тайпаларда саяси бытыраңқылық, жалпы құлдырау
байқалатын болса эламдықтарда керісінше саяси өрлеу, өзара ынтымақ, бір
орталыққа жиналу байқалды. Сеннаараның әлсіреуіне байланысты эламиттер
қолайлы сәт туғанын сезіп Лугальзагисси мен Саргонның ізінше батысқа бет
алды. Сонымен қатар эламиттерге Башашушинак және Идадуушинак қалаларын
тастап кеткен исактар (патесилер) қосылған болатын,
Алайда көп жағдайда эламиттердің өзара бірлесуі бейбіт түрде жүріп
отырды, мәселен Суз қаласының әміршілеріне (эламиттер) Қосөзен Туплиашамен
шектесіп жатқан исак (патесилер) өз еріктерімен қосылды.
Сеннаар билеушісінің асқан қатігездігі мен қаталдығынан ығыр болған
патесилер өз тағдырларын осылайша шешті. Дегенмен де эламиттердің саяси бір
орталыққа бірігуі соғыстар нәтижесінде болғаны белгілі.
Элам билеушісі Кудурнахунди көптеген ірі басқыншылық соғыстар
жүргізіп, бұрыңғы семиттік билеушілерді өз артықшылықтарынан айырып
төмендетіп жіберді. Осыдан бастап эламиттердің батысқа жылжуы еш
кедергісіз, өте қолайлы сәттерде өтті.
Ежелгі қасиетті қалалар Урук пен Ниппур толықтай тоналды, Ниппур
қаласында орналасқан храм кітапхана жермен жексен етілді. Кейін төрт мың
жыл өткеннен кейін американдық археологтар осы храм кітапхананы тауып сол
кезеңнің өте бір үлкен мәдениетін ашты.
Ларс патшасы Арадсин Эмутбала далалық аймағындағы билік етуші
Кудурмабук патшаны өз әкесіне балайды. Кудурмабук патша өзін адда деп,
яғни бүкіл аморейлік батыстың әкесімін деп санайды. Негізінен ежелгі
Қосөзен, сонымен қатар бүкіл алдыңғы Азия ежелгі Эламға вассалды қатынаста,
яғни тәуелді болды. Эламиттер тіпті ежелгі қалаларға өз патшаларын қойып
отырған. (3;47).
Кудурмабук патша Ур қаласында Сину храмын тұрғызған болатын. 1912
жылы Лувр мұражайынан Кудурмабук патшаның ежелгі соғыс құдайы Нергалуге
арнаған арнауының жазбасы жарыққа шықты. Ол жазбада Кудурмабук патшаның
Казаллу қаласының билеушісі Мутибалды жеңгені туралы және де Ларс қаласын
басып алып жергілікті династия билігін құлатқаны туралы аса мақтанышпен
айтып жазылған.
Аталған жазбада эламдық билеуші өз әрекетін Ларса тағы үшін кек
қайтарғанын жазған. Кейіннен ол Ларса тағына, қаланы қалпына келтіргеннен
кейін өзінің ұлы Арадсинді отырғызған.
Ал кейін келе Арадсиннің інісі Римсин өзіне Ниппурды және тағы да
басқа оңтүстік қалаларды бағындырды, Урук патшалығын талқандайды, және де
жақсы қаруланған әскерінің арқасында Ану, Энилиля мен Эаны басып алады. Ол
өзін бүкіл Сеннаара билеушісі деп атап, Вавилондық патша Синмубаллит оның
вассалы ретінде эламдық аптша билігін мойындайды.
Эламдық патшалар әлемдік деңгейдегі жаулап алушылар қатарына
қосылып, Сирия мен Палестинаны Саргон мен Нарамсиннен қалған мұра ретінде
өздерінің меншігі санады.
Осындай саяси қақтығыстар негізінде Қосөзен территориясында көптеген
ұсақ және орташа патшалықтар пайда болды. Осы патшалықтар арасындағы өзара
саяси гегемонияға таласқан екі жүзге созылған соғыс өлкедегі саяси күресті
одан әрмен шиеленістірді.
Шумер және Аккад территорияларын аморей тайпалары басып кіріп жаулап
алуының нәтижесінде екі тәуелсіз патшалық пайда болды. Солтүстіктегі
Аккадта жаңа мемлекеттің астанасы – Исин қаласы болса, оңтүстікте эламиттер
кеткеннен кейін аморейлер құрған патшалықтың орталығы – Ларса қаласы болды.
Жаңадан құрылған мемлекеттер Ур династиясы мен державасының мұрагері
атағына таласты, сол себептен де екі династияның да өкілдері өздерін Шумер
және Аккад патшасымыз деп атады. Ежелгі Вавилон патшалығының құрылуына
алып келген саяси талас-тартысқа сонымен қатар тағы да бірнеше мемлекет
қатысты. Олардың ішінде Исиннің солтүстік-шығысындағы Диялы өзенінің
алқабында орналасқан Эшнунна патшалығы мен Евфрат өзенінің орта ағысында
орналасқан Мари патшалықтары да маңызды орын алады. (7;157).
Қосөзендегі барлық мемлекеттерде басқыншы тайпалардың көсемдері
негізін салған аморей династиясы бекіді. Алайда уақыт өте келе басқыншы
тайпа өкілдері жергілікті халықпен ассимилиацияға түсіп араласып кетті.
Аталған бұл процеске бірқатар белгілі жағдайлар ықпал етті. Мысалға,
мәселен Исин патшаның заңдарында аморей тайпасының өкілдеріне Шумер және
Аккадтың жергілікті тұрғындарымен салыстырғанда ешқандай да артықшылық
берілген жоқ. Аталған осындай саяси жағдай аморей тайпаларының наразылығын
туғызып, көтеріліске алып келді. Көтеріліс Липитиштара патшаның мұрагері
Урнинурта тұсында белең алды. Бұл көтеріліс саяси тұрғыда Шумер мен
Аккадтың құл иеленуші ақсүйектерінің позициясын уақытша күшейтуге ықпал
етті.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта
Мари мемлекеті және Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы
өзенінің алқабындағы Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған
мемлекеттердегі билік қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының
өкілінің қолында болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Соғыс барысында негізгі өзара бәсеке мемлекеттер бір-бірін
әлсіретті; мәселен Ларс Оңтүстік Месопотамияда кейіннен бекіген
эламдықтардың жеңіл олжасына айналды. (2;212).
Ежелгі эламдық билеуші Рим-Син (б.з.д.1822 – 1763 жж) эламдық және
шумерлік құдайлардың құрметіне Ларс, Ур және тағы да басқа қалаларда
храмдар тұрғызды, алтыннан және мыстан мүсіндер құйдырды, каналдар
салғызды. Рим-Синнің қол астында Месопотамияның көптеген қалалары Урук,
Ниппур және Исин болды; ал мемлекеттің астанасы болған Ларс қаласы көп
ұзамай Месопотамияның ірі қалаларының біріне айналды.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің
жандануы барлығы да айқын байқалды.
Тигр және Евфрат өзендерінің тасуы наурыздың ортасында
басталып, мамырда жоғарғы деңгейіне жеткен. Евфрат пен Тигрде 2 аптадан
кейін тасиды. Оның үстіне Парсы шығанағынан соғатын теңіз дауылы оңтүстік
Қосөзенде су тасқынын туғызды. Ауыз әдебиетінде жойқын су тасқыны жөніндегі
естеліктер сақталған. Тигр мен Эвфрат өзендерінің тасқыны Қосөзен жерін
суландырып қана қоймай, жергілікті халықтың тұрақты қамқорлығын қажет етті.
Яғни суды егістікке жіберуді, бүкіл маусым бойында егінді суару үшін
аранайы су қоймаларда сақтау, су ұзақ тұрып топырақ сортаңданып кетпес үшін
артылған суды ағызып жіберу қажет болды.
Осыдан-ақ Қосөзендегі ирригацияның маңызын түсінуге болады.
Герродоттың айтуынша, Ассириялықтардың жері жауынмен аз суланады, ал жауын
суы тек кейбір өсімдіктердің тамырына жетеді.Көріп отырғанымыздай, табиғи
жағдайлар тұрғындарға ірі суландыру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік
бермеген. Жасанды суландыру жүйесі Ассирия үшін қосалқы маңызда болды.
Соған қарамастан ассириялық жазбаларда Бүкіл елді астықпен қамтамасыз ету
үшін патшалардың ірі каналдар тұрғызғаны жөнінде айтылады. (8; 58).
Вавилонияда Египеттегі сияқты каналдар тартылған. Каналдардың
ірісі Евфраттан оңтүстікте Тигрға дейін жүргізілген.Вавилондағы
ирригациялық жүйені суреттейтін Страбонның мәліметтері құнды: Евфрат
жаздың басында Армениядағы қардың еруінен тола бастайды. Егер Нілдегі
сияқты каналдар мен арықтар тартпаса жер батпаққа айналады. Сондықтан да
бұл аймақта каналдар қазылды. Бірақ каналдарды қалыпты жағдайда ұстап тұру
мүмкін емес, үйткені мұнда жер төмен және жұмсақ. Нәтижесінде арық көзі
бітеліп су тасқыны қайта болуы мүмкін. Мұны болдырмас үшін қатты ағынды
платинамен ұстап, көзін тазартады. Тазарту оңай іс болғанымен, платинаны
қою көп жұмыс қолын қажет етеді.
Мұндай жағдайлар адамдарды тым ерте ирригацияны қолдануға
итермелейді. Халықтың өсуіне байланысты өңделетін жердің көлемін арттырудың
қажеттігі қауымдардың бейбіт жолмен де, әскери қақтығыс арқылы да
бірігуіне әкелді. Мұның бәрі б.з.д. IV-III мыңжылдықтардағы бейнелеу
өнерінің ескерткіштерінде орын алған. Қазіргі кезде археологтар Ур
қаласынан ежелгі каналдардың ізін тапқан, бұл түсінікті де, өйткені дәл
оңтүстіктен ирригациялық шаруашылықтың дамуы басталған. Көне каналдардың
іздері соңғы жарты ғасырда оңтүстік Қосөзеннің басқа жерлерінен, мысалы
Умма маңынан табылды.
Каналдар суландыруға арналған жай арықтар ғана болып қойған жоқ,
сонымен қатар елдің мәдени және саяси бірігуне әсер етті. Бірқатар
мәтіндерде негізгі каналдардың атаулары кездеседі; мысалы, Арахту каналы
бүкіл елді басып өткен, Наршари каналы, Евфрат өзенінТигрмен
байланыстырған: Лагаш қаласының мәтіндері Урнаншеде каналдар б.з.д. III
мыңжылдықтың басында салынғандығынь атап көрсетеді.Уругкагиннің айтуынша,
1820 кур су сақталатын бассейн қазылған. Ларса династиясының (б.з.д. 1985-
1925 жж.) патшаларының бірі Рим-Синнің кезінде бірқатар каналдар
тұрғызылған. (12;73).
Каналдарды, бассейн қорларын сол қалпында ұстап
тұру,балдырлар мен өсімдіктерден тазарту тым көп жұмыс қолын қажет еткен.
Музейлерде сақталған сына жазулы тақташалар жұмыс күшінің ирригациялық
жүйеге бағыттылғанын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде 2 құжат бар. Соның
бірінде платина тұрғызу үшін 3 күнге 10 әйелдің жіберілгендігі туралы
айтылады. Негізінен әйел адам мұндай ауыр жұмыс істемеген, тек жағдай
шиеленіскен болса жұмысқа арасқан.. Тағы бір тақтайша 28 күнінің бөгет
үшін жіберілгендігін хабарлайды.
Қосөзендегі каналар арнасының кеңдігі 10-20 метрдей
болған, жағалары кірпішпен бекітілген. Егіс алқаптары топырақ арқылы жеке
учаскелерге бөлінген.
Қосөзенде де Египеттегі сияқты бассейнді жүйе
қолданылған. Су учаскелерді кезекпен суландырып оларға тыңайтқыш ретінде
балдырларды қалдырып толтырған. Ежелгі Египеттегі сияқты мұнда да биік су
көтергіш құрылғылар, көбінесе шадуфтар арқылы суарылған.
Ежелгі Қосөзенде аталған осы кезеңде шаруашылық, саяси, әлеуметтік
және экономикалық біршама өрлеулер болғаны белгілі.
Алайда аталған бұл тенденцияларға саяси бытыраңқылық пен билікке
таласқан өзара соғыстар кедергі жасады. Күн тәртібінде тағы да бір
орталықтанған мемлекет құру мәселесі көтерілді.
Урдың ІІІ династиясының билеушілері өздерін салтанатты түрде құдайға
теңеген болатын. Негізінен олардың шынайы статусы құдайға теңестірілген
монарх бейнесі болды. Билеуші билігі өте жоғарғы деңгейде орталықтанған
болды; бұрыңғы прото-мемлекеттер (қала-мемлекеттер), аймақтық бөлімшелер
орталықтан тағайындалған наместниктер арқылы басқарылды. Наместниктер
дәстүрлі түрде энси деп аталды.
Ур билеушілері де саргонидтер сияқты жақсы ұйымдасқан әскер ұстады,
әскердің көп бөлігін көшпелі жауынгерлер аморей тайпаның өкілдері құрады.
Әскермен қатар бір уақытта сонымен бірге мәжбүрлеу элементтері де пайда
болып, сот құрылды, оған қажетті Ур – Намму заң жинағы пайда болды. (13;
64).
Б.з.д. ІІІ мыңжылдықтың аяғында Шумер және Аккад патшалықтары өз
кезегінде мемлекеттің кемелденген үлгісі болды. Ол аюсолюттік билік пен
меншік түрі орталықтанған мемлекет сипатында болды. ІІІ Ур династиясы
тұсында жердің көп бөлігі патшаның қол астында, оның меншігі болды.
Патшаның қол астында жергілікті билеушілердің жері, барлық храмдық
иеліктер мен жаулап алынған жерлер болды. Патша жері өз кезегінде бірнеше
категорияларға бөлінді. Патша жері құлдар еңбегі арқылы өңделді. Әскери
тұтқындар мен жалдамалылардан құралған құлдар өз еңбектерінің ақысын
натуральды түрде алып отырған. Патша жерінің тағы бір бөлігі храм пайдасына
бөлінді. Патша жерінің үшінші бөлігі әкімшілік және храмдық персоналдарға,
кәсіпқой жауынгерлерге пайдаланылуға берілді. ІІІ Ур династиясы кезіндегі
қоғам таза құл иеленушілік сипатта болған болатын.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. (9;82).
Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта Мари мемлекеті және
Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы өзенінің алқабындағы
Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған мемлекеттердегі билік
қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының өкілінің қолында
болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті. Вавилонның орналасқан орны Тигр мен Евфрат өзендерінің түйіскен
алқабындағы орталық бөлігі, стратегиялық маңызы бар, соғысқа және
қорғанысқа өте қолайлы болды. Қаланың аталған осы сипаттары қаланы елдің
саяси орталығына айналуына итермеледі. Тап осы қала орналасқан жерде
Оңтүстік Месопотамия өмірінің қайнар көзі ирригациялық жүйенің негізгі
түйісулері орналасты, және де Алдыңғы Азияның маңызды құрлық жолдары мен
өзен жолдары осы алқаппен өтті.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің жандануы
барлығы да айқын байқалды.
Вавилонның өрлеуі, кемелденуі І Вавилон династиясының алтыншы
патшасы Хаммурапидің (б.з.д. 1792 – 1750 жж) билік еткен жылдарымен тұспа-
тұс келді.
Хаммурапидің жеке тұлғасына келетін болсақ, ол аса дарынды
саясаткер, қоғам қайраткері, өте қырағы, қу дипломат, білімді стратег және
шебер ұйымдастырушы болған.
Хаммурапи өз мақсатын іске асыруда өзі уақытша құрған әскери
одақтарды тиімді пайдалана білді. Алғашында Хаммурапи Ларс мемлекетімен
өзара көмек жөнінде келісімге қол қойып өзіне қауіпсіз жағдай туғызып алған
болатын.
Өзіне уақытша көмектесетін серік тапқан Хаммурапи өз кезегінде
оңтүстік қалаларды жаулап ала бастады, алдымен Урукты бағындырған ол
кейіннен Иссинді басып алды. Келесі кезекте оның назары Ассирия билігінен
енді ғана босаған Мари мемлекетіне ауды. Тағында жергілікті династия өкілі
Зимрилим отырған Мари мемлекетімен Хаммурапи достық, бейбітшілік келісім-
шартқа отырған болатын. (7;125).
Мари мемлекетімен арадағы одаққа сүйенген Хаммурапи Ассирия
мемлекетімен одақтасқан Эшнунну мемлекетін басып алды. Мари мемлекетінің
басшысы Зимрилим бұл жеңісте Хаммурапимен бәсекелесуден бас тартып,
Хаммурапиге былай деп хат жазды: Өзің биле не болмаса өзің қалайтын
біреуді қой.
Ендігі жерде одақтастар Ларса патшалығына соққы берді. Ларс
патшалығының билеушісі Рим-Син жеңіліс тауып Эламға қашып кеткеннен кейін
оның да патшалығы Хаммурапиге қалды.
Осыдан бастап Месопотамия территориясында екі ірі мемлекет қалды:
Өзінің қол астына елдің барлық оңтүстік және орталық бөлігін қаратып алған
Вавилон, және оның оның одақтасы өзін Жоғары елдің билеушісі деп санаған
Мари патшалығы қалды.
Мари патшалығы Вавилон үшін күшті және қауіпті бәсекелес болды,
Евфрат өзенінің орталық ағысында орналасқан Мари мемлекеті өзінің маңайына
Евфрат жағалауындағы қалаларды (ең ірісі – Терка) біріктірді, Сирия-
Месопотамиялық далалардағы бірқатар көшпелі тайпаларды (дидандар, ханейлер)
өзіне бағындырды, шығысжерорта теңізі мемлекеттерімен: Библ, Угарит,
Каркемиш, Ямхад және Кипр, Крит аралдарымен сауда-саттық және дипломатиялық
байланысқа түскен.
Терке қаласынан археологиялық қазба жұмыстары кезінде египет
қоңыздары мен хеттік мөр табылған.
Зимрилим патшаның билігі кезінде Мари қаласында алып жатқан көлемі
төрт гектар болатын, үш жүзден асатын тұрғылықты, шаруашылық және мәдени
сипаттағы бөлмелері бар алып сарай тұрғызылды. Ол сарай әр түрлі
фрескалармен, көптеген мүсіндермен әшекейленді, террактылы ванналармен,
канализациялармен, шетелдік елшілерге және жаушыларға арналған бөлмелермен,
шаруашылық және дипломатиялық архив қорларымен жабдықталған. (13;156).
Өз уақытында бұл сарай Әлем кереметіне теңелген, сарайды көруге
саяхатшылар Угарит, Ямхад және Вавилоннан келіп отырған.
Зимрилимді Хаммурапимен салыстырғанда әлсіз билеуші деп айтуға
болмайды. Вавилонда әруақытта да Зимрилим патшаның елшілері мен
барлаушылары болды. Вавилондағы Зимрилим патшаның елшілері мен барлаушылары
екі ел арасында бейбіт өмір кезінде де одақтастар әрекетін мұқият бақылап
отырған. Осының барлығын Зимрилим патшаның сарайындағы архивтегі хаттар
дәлелдей түседі.
Вавилон, Ларса, Эшнунна және Ассирия патшалықтарымен қарым-
қатынастағы көптеген өзгешеліктерді Зимрилим патша бұрыннан сезген болатын.
Сондықтанда ол Ларса патшалығында вавилондық әскерлермен бірге соғысып
жатқан өз әскерін бірден қайтарып алады.
Алайда бұл тактикалық қадам үлкен стратегиялық есептеуді айналып өте
алмады: бұл арада Вавилон Мариден өз айласын асырып кетті.
Б.з.д. 1759 жылы жағдайға қолайлы себеп тапқан Хаммурапи Зимрилим
патшамен арадағы келісім-шартты бұзып, Мари қаласын шабуылдап, осы бір
солтүстікмесопотамиялық ірі мемлекетті басып алады.
Кейіннен Зимрилим патшаның көтерілісіне байланысты Хаммурапи патша
мемлекетті толықтай жойып, патша сарайын өртеп жібереді. Осы жеңілістен
кейін Мари мемлекеті өзінің өмір сүруін тоқтатты, алайда Мари қаласының
қалдығы (б.з.д. ІІІ ғ) шейін өмір сүрді.
Солтүстікте өз одақтасынан айрылған әлсіреген Ассирия, ірі қалалар
(Ашшур, Ниневия және т.б.) барлығы да Вавилонның билігін мойындады.
Хаммурапи патшаның билік еткен 35 жылы бүкіл Месопотамияның
территориясына жайылған Вавилон державасын құруға кетті. Осы жылдары
Вавилон кішкентай қаладан жаңа ірі мемлекеттің астанасы ғана болып қойған
жоқ, сонымен қатар Алдыңғы Азияның ірі экономикалық, саяси және мәдени
орталығына айналған болатын. (22;78).
Хаммурапи патшаның заманында Вавилонда ежелгі шығысқа тән қаталдық
қалыптасты. Ежелгі Вавилон мемлекеті типі жағынан ерте шығыстық деспотизмге
жақын келді. Ел басқару ісі қатаң тәртіпке бір орталыққа бағынды және бүкіл
жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот және діни биліктің барлығы
Хаммурапи патшаның қол астына жинақталды.
Патша жерінің қоры өте үлкен болды: мәселен, Ларста патша жері
барлық өңделетін жердің 30-50 пайызын қамтыды. Алайда, дегенмен мемлекеттік
шаруашылық құрылысы салыстырмалы түрде алғанда ІІІ Ур династиясы кезімен
салыстырғанда өзгеріске ұшыраған болатын.
Бір орталықтанған күшті Вавилон мемлекетінің күшейіп, өрлеуі діни
сипатта басымдылыққа ие болған болатын. Ежелгі Вавилонда пантеонға Вавилон
қаласының қорғаушысы жергілікті құдай Мардук мүсіні орнатылған болатын. Ол
құдай мифтерге сүйенетін болсақ, Әлем мен адамзат баласын жаратушы,
құдайлар патшасына теңелген.
Хаммурапи патшаның өз шенеуніктерімен жазысқан қатынас қағаздарына
қарағанда, басқару ісінің әр түрлі тарауларына, атап айтқанда, қолдан
суландыру ісін ұйымдастыруға патшаның өзі басшылық еткен.
Атына жазылған әр түрлі даулы істер мен шағым арыздарды Хаммурапи
патшаның өзі қарастырып отырған. Аталған істер жөнінде Хаммурапи патшаның
өзі қарар шығарып, өзінің шенеуніктеріне тиісті жарлықтар беріп отырған.
Хаммурапи патша тіпті ерекше жарлықтар арқылы күнтізбеге қажетті
түзетулер еңгізіп отырған. Ел билеу ісінде патша күрделі және бір орталыққа
бағынған төрешілдік аппаратқа сүйенді. Көптеген шенеуніктердің бірі орталық
басқарманы басқарса, енді біреулері Хаммурапи патшаның наместнигі ретінде
Сиппар, Ларс, Мари сияқты ірі қалаларды басқарды. (35;175).
Көбінесе ірі қалаларды шакканум деген атағы бар ірі шенеуніктер
басқарды. Ал керісінше кішігірім, ұсақ қалалар мен аймақтарды рабианум
деген атағы бар шенеуніктер басқарды.
Халық әр түрлі салықтар: егістектен не мал төлеуінен, құрма
бақтарынан, кунжут егістігінен және балықшы қауымдардан алынатын салықтарды
төлеуге міндетті болды. Осы салықтармен қатар күмістей алынатын ерекше
алымдар және заттай алынатын арнаулы патша алымдары төленді.
Осы кірістердің барлығы да Хаммурапи патшаның қазынасына түсіп,
сарай мүлкін құрады, бұл мүлік шіркеу мүлкімен бірге ерекше заңның
қорғауында болды.
Сот билігі айрықша шенеуніктердің құзырында болатын. Сот істері
шакканумға, рабианумға, аймақтық судьяларға және қаланың ақсақал және
дәулетті адамдарынан шыққан айрықша соттарға жүктелді.
Дін судьялары бірте-бірте өзінің маңызын жоғалтып, тек храмдағы
құдайлардың бейнелері алдында ант берген сөздерін қабылдаумен ғана
қанағаттанатын болды. Бірте – бірте сот істерін жүргізуден заңның алғашқы
нормалары шыға бастады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Қосөзен сол кездің өте жоғары дамыған аймағы
болып, қола ғасырының кезеңіне аяқ басқан болатын. Тіпті кей уақытта темір
еңбек құралдарын пайдаланған кездерде кездеседі. Металлды жиі пайдалану жер
өңдеу ісінде еңбек өнімділігін артыруда үлкен ықпал жасады. Негізінен жер
өңдеу ісі Ежелгі Вавилонның экономикасында алғашқы орында болатын.
Ауыл шаруашылығындағы еңбек құралдары уақыт өткен сайын жетіле
берді. Көне Вавилон патшалығы кезеңінен бастап күрделі құрылысты соқа
пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Вавилондағы егін өнімділігі тек қана еңбек құралдарына ғана
емес, сонымен қатар ирригациялық жүйенің дамуына да байланысты болды. Қысқы
уақытта жаңбырдың, ылғалдың жер бетіне аз мөлшерде түсуі, және де жаз
айларындағы өте жоғары температура, және өзеннің суының тасуының егін егу
уақытымен сәйкес келмеуі қолдан суару жүйесінің маңызы одан әрмен арттыра
түсті. (26;175).
Осы барыста Евфрат және Тигр өзендерінің бойына көптеген каналдар
қазылған болатын. Ирригация жүйесіндегі судың қажет мөлшердегі деңгейі
плотиналар арқылы сақталып отырды. Жоғары деңгейде орналасқан аудандар мен
аймақтарға су арнайы құрылғылар арқылы жеткізіліп отырды.
Қолдан суару көп жағдайда ел тұрғындарының өмір деңгейін анықтап
отырды. Осы жағдайды Хаммурапи патша жақсы түсініп, өз кезегінде ирригация
жүйесінің дамуы ел тұрғындарын асырап отырғанын аса мақтаныш тұтқан.
Өйткені Хаммурапи патша Шумер мен Аккадқа көптеп су әкелген каналдар
қазғызған болатын.
Ежелгі Вавилонда ирригация жүйесінің құрылысы мен пайдалануына көп
көңіл бөлініп, ол туралы заң шығару органында қарастырылған. Көптеген
тарихи құжаттар дәлелдегендей аталған мәселеге жергілікті билеушілер
тұрақты түрде көңіл бөліп, бақылап отырған.
Тіпті жергілікті шенеуніктер жалға алынған патша жерлерін сумен
қамтамасыз етіп отыру үшін жауапкершілікті өз мойындарына алған. Егерде
егін өнімі жеткіліксіз түрде суғарылғанға байланысты кем болған жағдайда,
шенеунік жалға алушы үшін қалған жалдың төлемін өз қалтасынан төлеп
отырған.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Вавилонда егістік жерлерде тек қана егін егіп
қана қойған жоқ, сонымен қатар Хаммурапи патша тұсында әр түрлі жеміс –
жидектерімен бау – бақша шаруашылығы да белсенді дами бастаған.
Кең көлемді алқаптарға көптеп финики пальмалары отырғызылған. Заң
шығарушы билік бау – бақша меншік иелерінің құқықтарын қорғап отырған.
Сонымен қатар, Ежелгі Вавилон жерінде жайылымдық жерлердің де көп болуы
елде мал шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай болған еді. (17;223).
Ірі мал табын иелері егістік жерлерді жыртуға қажет малдарды
егіншілерге жалға беріп отырған болатын. Сонымен қатар Ежелгі Вавилон
жерінде қолөнерде белсенді түрде дамыған. Хаммурапи патшаның заң кодексінен
біз оннан аса мамандық иелерін кездестіреміз, олар: үй тұрғызушылар, кеме
жасаушылар, кірпіш құюшылар, ұсталар, ағаш шеберлері, тігіншілер және т.б.
Қолөнердің кеңінен дамуы ғылыми білімнің белсенді дамуына алып
келді. Месопотамияның барлық жерінің Вавилонның қол астына бірігуі ішкі
және сыртқы саданың дамуына ықпалын тигізді. Ежелгі Вавилон аграрлы ел
болғандықтан да сауда – саттық тауары негізінен жер өнімдері болды.
Көптеген ауыл шаруашылық тауарларының ішінен құжаттарда көптеп
кездесетіндері келесілер: нан, май, финики және жүн. Б.з.д. ІІ мыңжылдықта
Вавилонда ақша қызметін негізінен күміс атқарған болатын, ел билеушілері
осы күміс арқылы тауар бағасын реттеп отырған.
Ежелгі Вавилонда жеке меншік түрі мемлекет және қауымдікі болып
екіге бөлінді. Дегенмен де жерді сату, жерге жеке меншік ежелгі шығыста
Хаммурапи патшаға шейін болғаны белгілі. Бұл тұжырымды растайтын көптеген
құжаттар бар екені тарихтан белгілі.
Ал, Хаммурапи патша кезеңінен бастап бізге көптеген құжаттар келіп
жетті. Аталған құжаттарда, заңнамаларда Ежелгі Вавилонда жердің жеке
адамдардың меншігіне салғанын растайтын тұстары жиі кездеседі. Мәселен,
Хаммурапи патша заңдарында үйді, даланы, бақты, құлды сату актілері
табылған.
Негізінен Ежелгі Вавилонда мемлекет жерлері патшаға тиесілі деп
есептеліп, сарайға қарайтын болған. Мұндай жерлердің бір бөлігін натуральды
төлем ретінде патша ұсақ жер иеленушілерге беріп отырған.
Әскери шенеуніктер мен әскери жасақтарға берілген жер және олардың
әскери қызметтері балаларына мұрагерлікке қалдырылған. Сонымен қатар, қай
жағдайда болмасын жаулап алынған жерлердегі тұрғындардан әскери шенеуніктер
еңбек ететін адамдар алып отырған. (18;37).
Шенеунікке, әскери жауынгерге берілген мұндай жерлер, сонымен қатар
үй және еңбек құралдары ерекше мүлік қатарына жатқызылатын болған.
Алғашындағы үлкен тамаша жетістіктеріне қарамастан, көптеген
бағынышты аймақтардан құралған Вавилон державасының іргесі аса берік бола
қоймағандығын тарихтың өзі дәлелдеп берді.
Мемлекет ішіндегі шиеленіскен қарама-қайшылықтар, жауынгерлер, салық
төлеушілер және жалдамалылар арасында орын алған алауыздықтардың ушығуы,
ішкі саяси қиыншылықтар Хаммурапи патшаның ұлы Самсуилун (б.з.д. 1749 –
1712 жж) билік еткен жылдары байқалды.
Бұл патша өз кезегінде өз беделін көтеруге тырысып-ақ бақты, ол
зиккураттар тұрғызды, храмдарды әшекейледі, храмдардың ішіне құдайлардың
құрметіне арнап алтыннан мүсін тұрғызды, жаңадан каналдар қазды, бағынбаған
елді – мекендерді тәртіпке салуға тырысты.
Алайда, елдің оңтүстігінде вавилондықтарды эламиттер ығыстыра
бастады, олар бірінен кейін бірін шумерлік қалаларды басып алды; Сиппар
қаласы көтеріліске шықты, ол қаладағы көтерілісті басып – жаншуда қала
қабырғалары мен храмдар қирады, кейін келе Иссин қаласы да толықтай қирап,
құлады.
Самсуилуннің өзі жазбаларында 26 бүлікшіл, билікке таласушыларды
жеңгені туралы жазған. Ол жазбалар Самсуилун патшаның тұрақты түрде ішкі
саяси бытыраңқылықпен күрес жүргізіп отырғандығын дәлелдеп, айқындай
түседі. (24;218).
Соған қарамастан ішкі саяси жағдай уақыт өткен сайын Вавилон үшін
қолайсыз бола берді. Вавилон территориясына жауынгер кассит тайпалары
белсенді түрде ене бастады. Месопотамияның солтүстік – батысына хурриттер
мекендеп, Вавилонды Кіші Азия мен Шығысжерорта теңіз жағалауларымен
байланыстыратын негізгі сауда жолдарынан кесіп тастады. Ең соңында б.з.д.
1595 жылы хеттер Вавилонияға басып кірді, Вавилон қаласындағы аса құнды,
қымбат Мардук құдайдың мүсінін алып кеткен олар І Вавилон династиясының
билігін тоқтатты. Үш жүз жылға созылған ежелгівавилон кезеңі хеттердің
Вавилонды толықтай талқандауымен аяқталады.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
Қосөзен мен Египетте бір орталыққа бағынған қуатты мемлекеттер
құрылып, олар уақытша әлсіреу мен ыдырау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы
мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық
қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну,
таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық
құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында
болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің
(Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық
қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік
қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және
саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы
заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму
процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси
биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну
қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне
қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық
патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес,
негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған
елдердің бағынышты тұрғындары түрліше салықтар төлеп, көптеген
міндеткерліктер атқаратын қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі
шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық
саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке
айналғаны антикалық Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның
тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр.
Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық
сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше
формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан
суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не
провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің
әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі ел ішіндегі қанау,
соғыс ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау және қоғамдық жұмыстар ұдайы
өндіріс қамы.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып түсіну,
өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай жұмыс емес,
ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін, әсіресе
ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс тәсілі,
өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі, антикалық,
екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар, олардың ара
қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси құрылыс, оның
негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып, пайдалану тарихи –
қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз мамандығында, зерттеу
жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы
әлеуметтік – экономикалық және саяси сипатын анықтау біздің зерттеу
мәселеміздің өзектілігін анықтайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Ежелгі Вавилон тарихынан көп, кеңінен
мағлұмат беретін деректер көзі негізінен материалдық мәдениеттер
ескерткіштері болып табылады. Сонымен қатар, әр түрлі шаруашылық құжаттары,
хаттар, әдеби шығармалар мен антикалық авторлардың еңбектері де Хаммурапи
патша тұсындағы Вавилон туралы құнды да қайталанбас мәліметтер береді.
Европалық ғалымдар Ж. Опперт пен Э. Хинкс және тағы басқа ғалымдар
бірлесе отырып, ХІХ ғасырдың 40 – жылдары Месопотамия жерінен табылған қыш
тақтайшалардағы аккадтық сына жазудың кілтін тапты. Аталған жәйт, Ежелгі
Вавилон тарихын оқып – зерттеуде үлкен бет – бұрыс жасап, Месопотамия
тарихының зерттелуін біршама жоғары деңгейге көтерді.
Хетт тарихын зерттеу кешігіп басталды. Рас, өткен ғасырда табылып
зерттелген египет және аккад текстерінде, Египетпен, Вавилонмен және
Ассириямен әскери қақтығыстары және дипломатиялық байланыстары болып тұрған
Ұлы Хетт патшалығы туралы дерек ұшырасады. Кіші Азия мен Сирияда шашырап
жатқан хетт ескерткіштерімен танысу әлі үстірт және материалдық мәдениетті
зерттеу түрінде болатын.
Тек, 1906 жылы ғана шығысты зерттеуші неміс ғалымы Г. Винклер
Богазкеой төбесін (осы күнгі Анкараның шығысында) жүйелі түрде қазуға
кіріседі, оның астында Хетт астанасы Хаттусаның қалдығы бар болып шығады.
Хетт патшаларының сарайлары қазылып, одан сына жазу текстері бар ежелгі
шығыс халықтарының әр түрлі тілдерінде жазылған саз балшық тақталары
табылған.
1915 жылы бұл жазуларды оқудың және түсінудің кілтін тапқан чех
ғалымы Б. Грозныйдың еңбегі зор болды.
Бұл арадан көп мөлшердегі сына жазба құжаттарымен бірге едәуір
мөлшерде хеттардың иероглиф жазулары да табылған. Сырт көріністері жағынан
олар египет иероглифтерімен ұқсас болғанымен, жақынырақ танысып қараған
адам оның өзіндік ерекшеліктерін де байқай алады. Хетт иероглифтері сирек,
көбінесе хетт елінің орталығында емес, шығыс аймағында қолданылған. Хетт
жазу-сызуын және тарихын зерттеу ісінде көптеген ғалымдар ат салысты.
В.В.Струве хеттарда құл иеленудің үлкен рөл атқарғанына көңіл аударды.
Хетт жазуларын зерттеу хетт халқының әр түрлі элементтерінің берік
емес бірлестігі нәтижесінде қалыптасқанын көрсетті. Олардың ежелдегі
этникалық түп негіздері - абхаз-адыгей тобының тілінде сөйлейтін және
деректерге сүйенсек, Кавказбен тығыз байланысты болған хеттар немесе
протохеттар болған. Оларға кейінірек үндіеуропа тобына жататын тілдерде
сөйлейтін өзге тайпалар келіп қосыла берген. Олардың лексикасында славян
(мысалы, суды "вадар" деуі), латын, т.б. тілдермен ұқсастық белгілері бар.
Мемлекеттік бұл тіл ежелгі кезде несит тілі (Неса қаласының атымен) деп
аталған. Бұл тілде хеттардың заңдары, указдары, жылнамалары және өзге де
ресми құжаттары жазылған. Несит тілінде сөйлеген тайпалар Каспиий теңізінің
жағасынан келді деген болжам бар.
Бұл негізгі тұрғын халыққа бөтен тілде сөйлейтін және өзіндік
дәстүрлерін сақтаған өзге тайпалар келіп қосылып отырған. Бірақ (Египеттегі
сияқты) біржола толық араласып, сіңісіп кетушілік болмаған.
ХІХ ғасырдың 90 – жылдарындағы тағы бір үлкен ғылыми жаңалық ол
неміс оқымыстысы Ф. Деличтің аккад тілінің сөздігі мен грамматикасын
құрастыруы болды. Негізінен Ежелгі Шығыс дүниесінің негізгі дерек көзі,
басты белгісі болып табылатын сына жазу тақтайшаларын Европаға алғаш
әкелген, ХҮІІІ ғасырда Месопотамияға алғаш ғылыми саяхат жасаған дат
оқымыстысы К. Нибур болды.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Месопотамияның тарихы туралы жалпы
еңбектер шыға бастады. Олардың ішінен неміс тарихшылары К. Бецольд пен Б.
Майснердің және де американдық зерттеушілер А. Олмстэд, А. Л. Оппенхеймнің
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Ежелгі Қосөзен мемлекеттерінің саяси құрылысы туралы 40-50 жылдары
құнды еңбек жазған американдық шумеролог Т. Якобсен болды. Сонымен қатар
ежелгі шығыс тарихын зерттеуде қалыптасқан панвавилонизм ағымын кеңінен
қолдап, Ежелгі Вавилонның мәдениеті, оның даму дәрежесі туралы құнды
еңбектер жазған тарихшылар қатарына Ф. Деличті, Г. Винклерді, А.
Иеремиасаны және Эд. Мейерді жатқызуға болады.
Ежелгі Месопотамиядағы жер қатынастары туралы әледік деңгейде баға
жетпес құнды еңбек жазғандардың бірі А. И. Тюменев болды. Вавилондағы
әлеуметтік-экономикалық қатынастар туралы жемісті еңбекті авторы ретінде
В.В. Струвені атап өтуге болады. 50-90 жылдары ашылған көптеген ғылыми
жаңалықтардың авторы ретінде орыс ассириологиясының көрнекті өкілдерінің
бірі М. А. Дандамаеваның еңбектері Ежелгі Вавилон тарихын оқуда баға жетпес
көмекші құрал болып табылады.
Хаммурапи патша бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы болып
табылады. Оның өмір сүрген жылдары (б.з.д. 1792 – 1750 жж). Бұл кез
Вавилонның бүкіл Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына
айналған кезі, бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі.
Солардың ішіндегі Вавилон қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам
өмірінің әр саласынан да мәлімет беретіні – осы Хаммурапи патшаның заңдар
жинағы.
Заң жазылған биік базальт бағананы 1901 – 1902 жж француздың
археологиялық экспедициясы Эламның орталығы болған Сузы қаласын қазғанда
тапты. Бағананың жоғарғы жағында таққа отырған күн тәңірісі Шамаш және оның
алдында ілтипатпен тұрған Хаммурапи патша бейнесі салған.
Қалған жерлерінде (екі жағынан) сына жазумен ойылып жазылған
Хаммурапи патша заңы. Негізінен заң үш бөлімнен тұрады: кіріспе, заң
статьялары және қорытынды. Заңның кіріспесінде заң шығарушы өзінің
құдіретті, әділ патша болғанын, еліне еткен еңбегін баяндайды. Заң
статьялары Хаммурапи патшаның үстем тап – құл иеленушілердің, жер
иелерінің, меншік иелерінің мақсатын қорғаған басшы болғанынан мәлімет
береді.
Хаммурапи патша заңы б.з.д. 2000 жылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы
Азияның тіпті бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға
жіктелуі, олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы,
мемлекет жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді. Заң жазылған
бағана Лувр музейінде (Парижде), көшірмесі Москвада (гипске түсірілген)
сақталуда.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міңдеттері. Ежелгі Шығыс тарихында
маңызды орын алатын Ежелгі Шығыс елдері заңдарының тарихына, ол
мемлекеттердің әлеуметтік–экономикалық және саяси құрлысына сол кездегі
Заңнамалар тұрғысынан обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау
жасау.
Ежелгі Хетт, Ассирия және Вавилонның қоғамдық-саяси, экономикалық,
әлеуметтік және рухани тарихын Заңнамалар негізінде кең көлемде зерттеу
міндеттері төмендегідей:
- Ежелгі Шығыс елдерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси
өміріне кеңінен талдау жасау;
- Ежелгі патшалықтардың құрылу тарихына обьективті түрде зерттеу
жүргізу және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Шығыстық реформатор, жаңашыл патшалардың реформаларының,
өзгертулерінің нәтижесін көрсету;
- Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы тарихын Заңнама
негізінде жаңа тұрғыда ашып көрсету;
- Ежелгі Қосөзен аймағының өмірі мен тыныс-тіршілігінен жан-
жақты, толық мағлұмат беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ежелгі Шығыс тарихында маңызды орын
алатын Ежелгі Шығыс заңдары тарихы туралы, оның тарихының ерекшеліктері,
негізгі тарихи мәселелері туралы әр түрлі деректер мен құжаттар негізінде
көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы зерттеулер
жүргізу, негізгі дерек көзі ретінде Заңнамалардың алынуы тақырыптың ғылыми
жаңалығын құрайды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Ежелгі Шығыс елдері
тарихына қатысты нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау
арқылы историзм, объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу
жұмысында салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған Заңнамалардың құжаттық деректер негізінде кейбір
теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, Ежелгі Шығыс елдері тарихы
мәселелері бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен оқушылары,
жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОН ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ӨРЛЕУІ.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
Солтүстігінде Армения тауларынан бастап, оңтүстігінде Парсы
шығанағына дейін, ал шығысында Иранның таулы аймақтарынан батысында Сирия-
Месопотамиялық далаға дейін созылған кең алқапты алып жатқан территорияны
ежелгі грек географтары Месопотамия деп атаған. Көне грек тілінен
аударғанда Месопотамия атауы Қосөзен деген мағына береді. Орыс тілді
әдебиеттерде көбінесе Қосөзен (екі өзен атауы – Евфрат және Тигр) атауы
кеңінен қолданылады.
Ежелгі Месопотамияның байырғы тұрғындары Евфрат пен Тигр өзендерін
Ащы өзен деп атаған. Евфрат өзенінің екі ірі салалары – Балих және Хабур,
ал Тигр өзенінің ірі салалары – Жоғарғы және Төмеңгі Заб, Диялы өзендері
болып табылады.
Ежелгі Месопотамия жерін адамдар ежелден, жаңа тас ғасырынан
(неолит) мекен еткен. Алғаш мекен еткен шумерлік субарей тайпалары болып
табылады. Олардан хассун және халаф сияқты археологиялық мәдениет
ескерткіштері қалған. Олардың тілдері шығыссемиттік аккад тілдер тобына
жатады. Олардың тілдері бірнеше диалектіде болған. Оңтүстік Месопотамияда
вавилондық диалекті болса, керісінше Солтүстік Месопотамияда ассириялық
диалекті болған. (4; 120).
Екі мыңжыл бойы Шығыстағы ежелгі өркениеттердің ірі орталығы болып
келген Вавилонның пайда болуы мен өрлеуіне Месопотамиядағы өте шиеленіскен
бірқатар саяси оқиғалар легі өз әсерін тигізбей қойған жоқ. ІІІ Ур
династиясы құрған бір орталықтанған мемлекеттер – Шумер және Аккад
патшалықтары б.з.д ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.д. ІІ мыңжылдықтың басында
батыстан, Сирия даласынан келген мал шаруашылығымен айналысатын
батыссемиттік сути тайпаларының күшті соққысынан құлады. Аккадтықтар оларды
аморей тайпалары деп атады. Аккад тілінен аударғанда Амурру атауы,
Сирия немесе батыс деген ұғымдарды береді.
Сонымен қатар жеңіл олжадан оңтүстік Месопотамияға басып кірген
эламиттер де бас тартқан жоқ. Ур династиясының соңы элам басып алуымен
аяқталды, Ибби-Суэн патша тұтқынға түседі. Ур династиясының құлауымен
Вавилонияның бірлігі, ынтымағы уақытша тоқырауға тап болады. Гегемондыққа
бір уақытта екі қала, орталық Вавилониядағы Исин қаласы және оңтүстіктегі
Ларс қаласы таласты. Екі қаланың династияларының атауларына баса назар
аударатын болсақ, олар семиттік атаулар. Бұдан біздің байқайтынымыз
Шумердің интенсивті түрде семиттену құбылысы.
Исин патшалары әлсіз билеушілер болды, олар шығыста эламиттермен
күрес жүргізсе, батысында аморейлермен, өз ішінде сеператистік ағымдармен
күрес жүргізулеріне тура келді. Дәл осындай қауіптер Ларс патшаларына да
төнген болатын. (2;48).
Кейін келе патшалар Урукта пайда болды, солтүстікте Сумуабума
негізін салған династия көтерілді. Сол кездегі патша аттарына мұқият көңіл
бөліп қарайтын болсақ, олардың шыққан тектері аморей тайпасынан
болатындығын байқаймыз.
Аталған осы Сумуабума династиясының өкілдері Вавилонды Азияның
астанасы ретінде атағын шығарғандар болды. Сумуабума патшаның ұлы Сумалаилу
Вавилонды Азияның басты қаласы, негізгі орталығы етуге тырысып, осы мақсат
жолында бірқатар шараларды іске асырды.
Атап айтсақ, ол ұсақ аморей патшалықтарының түгелдей басын
біріктірді, және өзінің патшалығына Киш және Сиппар патшалықтарын қосып
алды. Сумалаилу құрған патшалықта өзге жерлік династия өкілдері болған жоқ,
ол таза аморей династиясынан құралды.
Сумалаилудың ұлы оның мұрагері Забум жергілікті Мардук құдай
құрметіне Эсагила храмын тұрғызған болатын.
Осы патшалықтың солтүстігінде жаулап алушылық, басқыншылық пиғылдағы
басқа да семиттік патшалықтар орналасқан болатын. Диалы (Гинда) өзенінің
басқы ағысында Хольвандағы Серипул-Зохаба таулы аймағында, Тигр алқабынан
Элам жеріне өтер жерде Анубанини патша өз барельефін салған болатын.
Бұл патша Загра таулы жоталарын мекен ететін семиттік луллубей
тайпаларының патшасы болатын. Барельефте орналасқан бейне суреттерді
сипаттайтын болсақ, өз жауларын тықсырып жеңіске жеткен патшаның жауынгер
Иштар құдайдың қолынан жеңісті алу кезін бейнелеген.
Негізінен көптеген тарихшылардың пайымдауынша осы таулы аймақта
шумерлік ықпалы бар семиттік тайпалардың осындай сипаттағы, яғни көп
жағдайда соғысты бейнелеген рельефтердің көптеп табылуы осы кезеңнің басты
сипаты саяси бытыраңқылықты меңзейді деп ой қорытады.
Осы Тигр алқабынан Элам жеріне өтер жердегі рельефтерден бүтіндей
семиттік таулы патшалықтар құрылып Сеннаара мәдениетінің негізін салады.
Дәл осындай сипат негізінен эламиттерге де тән болып келеді. Аталған
осы кезеңде эламиттер өздерінің басты мақсаттарын жүзеге асыруға тырысқан
болатын. Сеннаараның құлдырауы, оның орнындағы үлкен империяның орнына
өзара жауласқан ұсақ патшалықтардың пайда болуы эламиттер үшін өте оңтайлы
сәт болғаны белгілі. (1;19).
Сол кезеңде семиттік тайпаларда саяси бытыраңқылық, жалпы құлдырау
байқалатын болса эламдықтарда керісінше саяси өрлеу, өзара ынтымақ, бір
орталыққа жиналу байқалды. Сеннаараның әлсіреуіне байланысты эламиттер
қолайлы сәт туғанын сезіп Лугальзагисси мен Саргонның ізінше батысқа бет
алды. Сонымен қатар эламиттерге Башашушинак және Идадуушинак қалаларын
тастап кеткен исактар (патесилер) қосылған болатын,
Алайда көп жағдайда эламиттердің өзара бірлесуі бейбіт түрде жүріп
отырды, мәселен Суз қаласының әміршілеріне (эламиттер) Қосөзен Туплиашамен
шектесіп жатқан исак (патесилер) өз еріктерімен қосылды.
Сеннаар билеушісінің асқан қатігездігі мен қаталдығынан ығыр болған
патесилер өз тағдырларын осылайша шешті. Дегенмен де эламиттердің саяси бір
орталыққа бірігуі соғыстар нәтижесінде болғаны белгілі.
Элам билеушісі Кудурнахунди көптеген ірі басқыншылық соғыстар
жүргізіп, бұрыңғы семиттік билеушілерді өз артықшылықтарынан айырып
төмендетіп жіберді. Осыдан бастап эламиттердің батысқа жылжуы еш
кедергісіз, өте қолайлы сәттерде өтті.
Ежелгі қасиетті қалалар Урук пен Ниппур толықтай тоналды, Ниппур
қаласында орналасқан храм кітапхана жермен жексен етілді. Кейін төрт мың
жыл өткеннен кейін американдық археологтар осы храм кітапхананы тауып сол
кезеңнің өте бір үлкен мәдениетін ашты.
Ларс патшасы Арадсин Эмутбала далалық аймағындағы билік етуші
Кудурмабук патшаны өз әкесіне балайды. Кудурмабук патша өзін адда деп,
яғни бүкіл аморейлік батыстың әкесімін деп санайды. Негізінен ежелгі
Қосөзен, сонымен қатар бүкіл алдыңғы Азия ежелгі Эламға вассалды қатынаста,
яғни тәуелді болды. Эламиттер тіпті ежелгі қалаларға өз патшаларын қойып
отырған. (3;47).
Кудурмабук патша Ур қаласында Сину храмын тұрғызған болатын. 1912
жылы Лувр мұражайынан Кудурмабук патшаның ежелгі соғыс құдайы Нергалуге
арнаған арнауының жазбасы жарыққа шықты. Ол жазбада Кудурмабук патшаның
Казаллу қаласының билеушісі Мутибалды жеңгені туралы және де Ларс қаласын
басып алып жергілікті династия билігін құлатқаны туралы аса мақтанышпен
айтып жазылған.
Аталған жазбада эламдық билеуші өз әрекетін Ларса тағы үшін кек
қайтарғанын жазған. Кейіннен ол Ларса тағына, қаланы қалпына келтіргеннен
кейін өзінің ұлы Арадсинді отырғызған.
Ал кейін келе Арадсиннің інісі Римсин өзіне Ниппурды және тағы да
басқа оңтүстік қалаларды бағындырды, Урук патшалығын талқандайды, және де
жақсы қаруланған әскерінің арқасында Ану, Энилиля мен Эаны басып алады. Ол
өзін бүкіл Сеннаара билеушісі деп атап, Вавилондық патша Синмубаллит оның
вассалы ретінде эламдық аптша билігін мойындайды.
Эламдық патшалар әлемдік деңгейдегі жаулап алушылар қатарына
қосылып, Сирия мен Палестинаны Саргон мен Нарамсиннен қалған мұра ретінде
өздерінің меншігі санады.
Осындай саяси қақтығыстар негізінде Қосөзен территориясында көптеген
ұсақ және орташа патшалықтар пайда болды. Осы патшалықтар арасындағы өзара
саяси гегемонияға таласқан екі жүзге созылған соғыс өлкедегі саяси күресті
одан әрмен шиеленістірді.
Шумер және Аккад территорияларын аморей тайпалары басып кіріп жаулап
алуының нәтижесінде екі тәуелсіз патшалық пайда болды. Солтүстіктегі
Аккадта жаңа мемлекеттің астанасы – Исин қаласы болса, оңтүстікте эламиттер
кеткеннен кейін аморейлер құрған патшалықтың орталығы – Ларса қаласы болды.
Жаңадан құрылған мемлекеттер Ур династиясы мен державасының мұрагері
атағына таласты, сол себептен де екі династияның да өкілдері өздерін Шумер
және Аккад патшасымыз деп атады. Ежелгі Вавилон патшалығының құрылуына
алып келген саяси талас-тартысқа сонымен қатар тағы да бірнеше мемлекет
қатысты. Олардың ішінде Исиннің солтүстік-шығысындағы Диялы өзенінің
алқабында орналасқан Эшнунна патшалығы мен Евфрат өзенінің орта ағысында
орналасқан Мари патшалықтары да маңызды орын алады. (7;157).
Қосөзендегі барлық мемлекеттерде басқыншы тайпалардың көсемдері
негізін салған аморей династиясы бекіді. Алайда уақыт өте келе басқыншы
тайпа өкілдері жергілікті халықпен ассимилиацияға түсіп араласып кетті.
Аталған бұл процеске бірқатар белгілі жағдайлар ықпал етті. Мысалға,
мәселен Исин патшаның заңдарында аморей тайпасының өкілдеріне Шумер және
Аккадтың жергілікті тұрғындарымен салыстырғанда ешқандай да артықшылық
берілген жоқ. Аталған осындай саяси жағдай аморей тайпаларының наразылығын
туғызып, көтеріліске алып келді. Көтеріліс Липитиштара патшаның мұрагері
Урнинурта тұсында белең алды. Бұл көтеріліс саяси тұрғыда Шумер мен
Аккадтың құл иеленуші ақсүйектерінің позициясын уақытша күшейтуге ықпал
етті.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта
Мари мемлекеті және Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы
өзенінің алқабындағы Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған
мемлекеттердегі билік қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының
өкілінің қолында болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Соғыс барысында негізгі өзара бәсеке мемлекеттер бір-бірін
әлсіретті; мәселен Ларс Оңтүстік Месопотамияда кейіннен бекіген
эламдықтардың жеңіл олжасына айналды. (2;212).
Ежелгі эламдық билеуші Рим-Син (б.з.д.1822 – 1763 жж) эламдық және
шумерлік құдайлардың құрметіне Ларс, Ур және тағы да басқа қалаларда
храмдар тұрғызды, алтыннан және мыстан мүсіндер құйдырды, каналдар
салғызды. Рим-Синнің қол астында Месопотамияның көптеген қалалары Урук,
Ниппур және Исин болды; ал мемлекеттің астанасы болған Ларс қаласы көп
ұзамай Месопотамияның ірі қалаларының біріне айналды.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің
жандануы барлығы да айқын байқалды.
Тигр және Евфрат өзендерінің тасуы наурыздың ортасында
басталып, мамырда жоғарғы деңгейіне жеткен. Евфрат пен Тигрде 2 аптадан
кейін тасиды. Оның үстіне Парсы шығанағынан соғатын теңіз дауылы оңтүстік
Қосөзенде су тасқынын туғызды. Ауыз әдебиетінде жойқын су тасқыны жөніндегі
естеліктер сақталған. Тигр мен Эвфрат өзендерінің тасқыны Қосөзен жерін
суландырып қана қоймай, жергілікті халықтың тұрақты қамқорлығын қажет етті.
Яғни суды егістікке жіберуді, бүкіл маусым бойында егінді суару үшін
аранайы су қоймаларда сақтау, су ұзақ тұрып топырақ сортаңданып кетпес үшін
артылған суды ағызып жіберу қажет болды.
Осыдан-ақ Қосөзендегі ирригацияның маңызын түсінуге болады.
Герродоттың айтуынша, Ассириялықтардың жері жауынмен аз суланады, ал жауын
суы тек кейбір өсімдіктердің тамырына жетеді.Көріп отырғанымыздай, табиғи
жағдайлар тұрғындарға ірі суландыру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік
бермеген. Жасанды суландыру жүйесі Ассирия үшін қосалқы маңызда болды.
Соған қарамастан ассириялық жазбаларда Бүкіл елді астықпен қамтамасыз ету
үшін патшалардың ірі каналдар тұрғызғаны жөнінде айтылады. (8; 58).
Вавилонияда Египеттегі сияқты каналдар тартылған. Каналдардың
ірісі Евфраттан оңтүстікте Тигрға дейін жүргізілген.Вавилондағы
ирригациялық жүйені суреттейтін Страбонның мәліметтері құнды: Евфрат
жаздың басында Армениядағы қардың еруінен тола бастайды. Егер Нілдегі
сияқты каналдар мен арықтар тартпаса жер батпаққа айналады. Сондықтан да
бұл аймақта каналдар қазылды. Бірақ каналдарды қалыпты жағдайда ұстап тұру
мүмкін емес, үйткені мұнда жер төмен және жұмсақ. Нәтижесінде арық көзі
бітеліп су тасқыны қайта болуы мүмкін. Мұны болдырмас үшін қатты ағынды
платинамен ұстап, көзін тазартады. Тазарту оңай іс болғанымен, платинаны
қою көп жұмыс қолын қажет етеді.
Мұндай жағдайлар адамдарды тым ерте ирригацияны қолдануға
итермелейді. Халықтың өсуіне байланысты өңделетін жердің көлемін арттырудың
қажеттігі қауымдардың бейбіт жолмен де, әскери қақтығыс арқылы да
бірігуіне әкелді. Мұның бәрі б.з.д. IV-III мыңжылдықтардағы бейнелеу
өнерінің ескерткіштерінде орын алған. Қазіргі кезде археологтар Ур
қаласынан ежелгі каналдардың ізін тапқан, бұл түсінікті де, өйткені дәл
оңтүстіктен ирригациялық шаруашылықтың дамуы басталған. Көне каналдардың
іздері соңғы жарты ғасырда оңтүстік Қосөзеннің басқа жерлерінен, мысалы
Умма маңынан табылды.
Каналдар суландыруға арналған жай арықтар ғана болып қойған жоқ,
сонымен қатар елдің мәдени және саяси бірігуне әсер етті. Бірқатар
мәтіндерде негізгі каналдардың атаулары кездеседі; мысалы, Арахту каналы
бүкіл елді басып өткен, Наршари каналы, Евфрат өзенінТигрмен
байланыстырған: Лагаш қаласының мәтіндері Урнаншеде каналдар б.з.д. III
мыңжылдықтың басында салынғандығынь атап көрсетеді.Уругкагиннің айтуынша,
1820 кур су сақталатын бассейн қазылған. Ларса династиясының (б.з.д. 1985-
1925 жж.) патшаларының бірі Рим-Синнің кезінде бірқатар каналдар
тұрғызылған. (12;73).
Каналдарды, бассейн қорларын сол қалпында ұстап
тұру,балдырлар мен өсімдіктерден тазарту тым көп жұмыс қолын қажет еткен.
Музейлерде сақталған сына жазулы тақташалар жұмыс күшінің ирригациялық
жүйеге бағыттылғанын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде 2 құжат бар. Соның
бірінде платина тұрғызу үшін 3 күнге 10 әйелдің жіберілгендігі туралы
айтылады. Негізінен әйел адам мұндай ауыр жұмыс істемеген, тек жағдай
шиеленіскен болса жұмысқа арасқан.. Тағы бір тақтайша 28 күнінің бөгет
үшін жіберілгендігін хабарлайды.
Қосөзендегі каналар арнасының кеңдігі 10-20 метрдей
болған, жағалары кірпішпен бекітілген. Егіс алқаптары топырақ арқылы жеке
учаскелерге бөлінген.
Қосөзенде де Египеттегі сияқты бассейнді жүйе
қолданылған. Су учаскелерді кезекпен суландырып оларға тыңайтқыш ретінде
балдырларды қалдырып толтырған. Ежелгі Египеттегі сияқты мұнда да биік су
көтергіш құрылғылар, көбінесе шадуфтар арқылы суарылған.
Ежелгі Қосөзенде аталған осы кезеңде шаруашылық, саяси, әлеуметтік
және экономикалық біршама өрлеулер болғаны белгілі.
Алайда аталған бұл тенденцияларға саяси бытыраңқылық пен билікке
таласқан өзара соғыстар кедергі жасады. Күн тәртібінде тағы да бір
орталықтанған мемлекет құру мәселесі көтерілді.
Урдың ІІІ династиясының билеушілері өздерін салтанатты түрде құдайға
теңеген болатын. Негізінен олардың шынайы статусы құдайға теңестірілген
монарх бейнесі болды. Билеуші билігі өте жоғарғы деңгейде орталықтанған
болды; бұрыңғы прото-мемлекеттер (қала-мемлекеттер), аймақтық бөлімшелер
орталықтан тағайындалған наместниктер арқылы басқарылды. Наместниктер
дәстүрлі түрде энси деп аталды.
Ур билеушілері де саргонидтер сияқты жақсы ұйымдасқан әскер ұстады,
әскердің көп бөлігін көшпелі жауынгерлер аморей тайпаның өкілдері құрады.
Әскермен қатар бір уақытта сонымен бірге мәжбүрлеу элементтері де пайда
болып, сот құрылды, оған қажетті Ур – Намму заң жинағы пайда болды. (13;
64).
Б.з.д. ІІІ мыңжылдықтың аяғында Шумер және Аккад патшалықтары өз
кезегінде мемлекеттің кемелденген үлгісі болды. Ол аюсолюттік билік пен
меншік түрі орталықтанған мемлекет сипатында болды. ІІІ Ур династиясы
тұсында жердің көп бөлігі патшаның қол астында, оның меншігі болды.
Патшаның қол астында жергілікті билеушілердің жері, барлық храмдық
иеліктер мен жаулап алынған жерлер болды. Патша жері өз кезегінде бірнеше
категорияларға бөлінді. Патша жері құлдар еңбегі арқылы өңделді. Әскери
тұтқындар мен жалдамалылардан құралған құлдар өз еңбектерінің ақысын
натуральды түрде алып отырған. Патша жерінің тағы бір бөлігі храм пайдасына
бөлінді. Патша жерінің үшінші бөлігі әкімшілік және храмдық персоналдарға,
кәсіпқой жауынгерлерге пайдаланылуға берілді. ІІІ Ур династиясы кезіндегі
қоғам таза құл иеленушілік сипатта болған болатын.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. (9;82).
Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта Мари мемлекеті және
Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы өзенінің алқабындағы
Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған мемлекеттердегі билік
қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының өкілінің қолында
болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті. Вавилонның орналасқан орны Тигр мен Евфрат өзендерінің түйіскен
алқабындағы орталық бөлігі, стратегиялық маңызы бар, соғысқа және
қорғанысқа өте қолайлы болды. Қаланың аталған осы сипаттары қаланы елдің
саяси орталығына айналуына итермеледі. Тап осы қала орналасқан жерде
Оңтүстік Месопотамия өмірінің қайнар көзі ирригациялық жүйенің негізгі
түйісулері орналасты, және де Алдыңғы Азияның маңызды құрлық жолдары мен
өзен жолдары осы алқаппен өтті.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің жандануы
барлығы да айқын байқалды.
Вавилонның өрлеуі, кемелденуі І Вавилон династиясының алтыншы
патшасы Хаммурапидің (б.з.д. 1792 – 1750 жж) билік еткен жылдарымен тұспа-
тұс келді.
Хаммурапидің жеке тұлғасына келетін болсақ, ол аса дарынды
саясаткер, қоғам қайраткері, өте қырағы, қу дипломат, білімді стратег және
шебер ұйымдастырушы болған.
Хаммурапи өз мақсатын іске асыруда өзі уақытша құрған әскери
одақтарды тиімді пайдалана білді. Алғашында Хаммурапи Ларс мемлекетімен
өзара көмек жөнінде келісімге қол қойып өзіне қауіпсіз жағдай туғызып алған
болатын.
Өзіне уақытша көмектесетін серік тапқан Хаммурапи өз кезегінде
оңтүстік қалаларды жаулап ала бастады, алдымен Урукты бағындырған ол
кейіннен Иссинді басып алды. Келесі кезекте оның назары Ассирия билігінен
енді ғана босаған Мари мемлекетіне ауды. Тағында жергілікті династия өкілі
Зимрилим отырған Мари мемлекетімен Хаммурапи достық, бейбітшілік келісім-
шартқа отырған болатын. (7;125).
Мари мемлекетімен арадағы одаққа сүйенген Хаммурапи Ассирия
мемлекетімен одақтасқан Эшнунну мемлекетін басып алды. Мари мемлекетінің
басшысы Зимрилим бұл жеңісте Хаммурапимен бәсекелесуден бас тартып,
Хаммурапиге былай деп хат жазды: Өзің биле не болмаса өзің қалайтын
біреуді қой.
Ендігі жерде одақтастар Ларса патшалығына соққы берді. Ларс
патшалығының билеушісі Рим-Син жеңіліс тауып Эламға қашып кеткеннен кейін
оның да патшалығы Хаммурапиге қалды.
Осыдан бастап Месопотамия территориясында екі ірі мемлекет қалды:
Өзінің қол астына елдің барлық оңтүстік және орталық бөлігін қаратып алған
Вавилон, және оның оның одақтасы өзін Жоғары елдің билеушісі деп санаған
Мари патшалығы қалды.
Мари патшалығы Вавилон үшін күшті және қауіпті бәсекелес болды,
Евфрат өзенінің орталық ағысында орналасқан Мари мемлекеті өзінің маңайына
Евфрат жағалауындағы қалаларды (ең ірісі – Терка) біріктірді, Сирия-
Месопотамиялық далалардағы бірқатар көшпелі тайпаларды (дидандар, ханейлер)
өзіне бағындырды, шығысжерорта теңізі мемлекеттерімен: Библ, Угарит,
Каркемиш, Ямхад және Кипр, Крит аралдарымен сауда-саттық және дипломатиялық
байланысқа түскен.
Терке қаласынан археологиялық қазба жұмыстары кезінде египет
қоңыздары мен хеттік мөр табылған.
Зимрилим патшаның билігі кезінде Мари қаласында алып жатқан көлемі
төрт гектар болатын, үш жүзден асатын тұрғылықты, шаруашылық және мәдени
сипаттағы бөлмелері бар алып сарай тұрғызылды. Ол сарай әр түрлі
фрескалармен, көптеген мүсіндермен әшекейленді, террактылы ванналармен,
канализациялармен, шетелдік елшілерге және жаушыларға арналған бөлмелермен,
шаруашылық және дипломатиялық архив қорларымен жабдықталған. (13;156).
Өз уақытында бұл сарай Әлем кереметіне теңелген, сарайды көруге
саяхатшылар Угарит, Ямхад және Вавилоннан келіп отырған.
Зимрилимді Хаммурапимен салыстырғанда әлсіз билеуші деп айтуға
болмайды. Вавилонда әруақытта да Зимрилим патшаның елшілері мен
барлаушылары болды. Вавилондағы Зимрилим патшаның елшілері мен барлаушылары
екі ел арасында бейбіт өмір кезінде де одақтастар әрекетін мұқият бақылап
отырған. Осының барлығын Зимрилим патшаның сарайындағы архивтегі хаттар
дәлелдей түседі.
Вавилон, Ларса, Эшнунна және Ассирия патшалықтарымен қарым-
қатынастағы көптеген өзгешеліктерді Зимрилим патша бұрыннан сезген болатын.
Сондықтанда ол Ларса патшалығында вавилондық әскерлермен бірге соғысып
жатқан өз әскерін бірден қайтарып алады.
Алайда бұл тактикалық қадам үлкен стратегиялық есептеуді айналып өте
алмады: бұл арада Вавилон Мариден өз айласын асырып кетті.
Б.з.д. 1759 жылы жағдайға қолайлы себеп тапқан Хаммурапи Зимрилим
патшамен арадағы келісім-шартты бұзып, Мари қаласын шабуылдап, осы бір
солтүстікмесопотамиялық ірі мемлекетті басып алады.
Кейіннен Зимрилим патшаның көтерілісіне байланысты Хаммурапи патша
мемлекетті толықтай жойып, патша сарайын өртеп жібереді. Осы жеңілістен
кейін Мари мемлекеті өзінің өмір сүруін тоқтатты, алайда Мари қаласының
қалдығы (б.з.д. ІІІ ғ) шейін өмір сүрді.
Солтүстікте өз одақтасынан айрылған әлсіреген Ассирия, ірі қалалар
(Ашшур, Ниневия және т.б.) барлығы да Вавилонның билігін мойындады.
Хаммурапи патшаның билік еткен 35 жылы бүкіл Месопотамияның
территориясына жайылған Вавилон державасын құруға кетті. Осы жылдары
Вавилон кішкентай қаладан жаңа ірі мемлекеттің астанасы ғана болып қойған
жоқ, сонымен қатар Алдыңғы Азияның ірі экономикалық, саяси және мәдени
орталығына айналған болатын. (22;78).
Хаммурапи патшаның заманында Вавилонда ежелгі шығысқа тән қаталдық
қалыптасты. Ежелгі Вавилон мемлекеті типі жағынан ерте шығыстық деспотизмге
жақын келді. Ел басқару ісі қатаң тәртіпке бір орталыққа бағынды және бүкіл
жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот және діни биліктің барлығы
Хаммурапи патшаның қол астына жинақталды.
Патша жерінің қоры өте үлкен болды: мәселен, Ларста патша жері
барлық өңделетін жердің 30-50 пайызын қамтыды. Алайда, дегенмен мемлекеттік
шаруашылық құрылысы салыстырмалы түрде алғанда ІІІ Ур династиясы кезімен
салыстырғанда өзгеріске ұшыраған болатын.
Бір орталықтанған күшті Вавилон мемлекетінің күшейіп, өрлеуі діни
сипатта басымдылыққа ие болған болатын. Ежелгі Вавилонда пантеонға Вавилон
қаласының қорғаушысы жергілікті құдай Мардук мүсіні орнатылған болатын. Ол
құдай мифтерге сүйенетін болсақ, Әлем мен адамзат баласын жаратушы,
құдайлар патшасына теңелген.
Хаммурапи патшаның өз шенеуніктерімен жазысқан қатынас қағаздарына
қарағанда, басқару ісінің әр түрлі тарауларына, атап айтқанда, қолдан
суландыру ісін ұйымдастыруға патшаның өзі басшылық еткен.
Атына жазылған әр түрлі даулы істер мен шағым арыздарды Хаммурапи
патшаның өзі қарастырып отырған. Аталған істер жөнінде Хаммурапи патшаның
өзі қарар шығарып, өзінің шенеуніктеріне тиісті жарлықтар беріп отырған.
Хаммурапи патша тіпті ерекше жарлықтар арқылы күнтізбеге қажетті
түзетулер еңгізіп отырған. Ел билеу ісінде патша күрделі және бір орталыққа
бағынған төрешілдік аппаратқа сүйенді. Көптеген шенеуніктердің бірі орталық
басқарманы басқарса, енді біреулері Хаммурапи патшаның наместнигі ретінде
Сиппар, Ларс, Мари сияқты ірі қалаларды басқарды. (35;175).
Көбінесе ірі қалаларды шакканум деген атағы бар ірі шенеуніктер
басқарды. Ал керісінше кішігірім, ұсақ қалалар мен аймақтарды рабианум
деген атағы бар шенеуніктер басқарды.
Халық әр түрлі салықтар: егістектен не мал төлеуінен, құрма
бақтарынан, кунжут егістігінен және балықшы қауымдардан алынатын салықтарды
төлеуге міндетті болды. Осы салықтармен қатар күмістей алынатын ерекше
алымдар және заттай алынатын арнаулы патша алымдары төленді.
Осы кірістердің барлығы да Хаммурапи патшаның қазынасына түсіп,
сарай мүлкін құрады, бұл мүлік шіркеу мүлкімен бірге ерекше заңның
қорғауында болды.
Сот билігі айрықша шенеуніктердің құзырында болатын. Сот істері
шакканумға, рабианумға, аймақтық судьяларға және қаланың ақсақал және
дәулетті адамдарынан шыққан айрықша соттарға жүктелді.
Дін судьялары бірте-бірте өзінің маңызын жоғалтып, тек храмдағы
құдайлардың бейнелері алдында ант берген сөздерін қабылдаумен ғана
қанағаттанатын болды. Бірте – бірте сот істерін жүргізуден заңның алғашқы
нормалары шыға бастады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Қосөзен сол кездің өте жоғары дамыған аймағы
болып, қола ғасырының кезеңіне аяқ басқан болатын. Тіпті кей уақытта темір
еңбек құралдарын пайдаланған кездерде кездеседі. Металлды жиі пайдалану жер
өңдеу ісінде еңбек өнімділігін артыруда үлкен ықпал жасады. Негізінен жер
өңдеу ісі Ежелгі Вавилонның экономикасында алғашқы орында болатын.
Ауыл шаруашылығындағы еңбек құралдары уақыт өткен сайын жетіле
берді. Көне Вавилон патшалығы кезеңінен бастап күрделі құрылысты соқа
пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Вавилондағы егін өнімділігі тек қана еңбек құралдарына ғана
емес, сонымен қатар ирригациялық жүйенің дамуына да байланысты болды. Қысқы
уақытта жаңбырдың, ылғалдың жер бетіне аз мөлшерде түсуі, және де жаз
айларындағы өте жоғары температура, және өзеннің суының тасуының егін егу
уақытымен сәйкес келмеуі қолдан суару жүйесінің маңызы одан әрмен арттыра
түсті. (26;175).
Осы барыста Евфрат және Тигр өзендерінің бойына көптеген каналдар
қазылған болатын. Ирригация жүйесіндегі судың қажет мөлшердегі деңгейі
плотиналар арқылы сақталып отырды. Жоғары деңгейде орналасқан аудандар мен
аймақтарға су арнайы құрылғылар арқылы жеткізіліп отырды.
Қолдан суару көп жағдайда ел тұрғындарының өмір деңгейін анықтап
отырды. Осы жағдайды Хаммурапи патша жақсы түсініп, өз кезегінде ирригация
жүйесінің дамуы ел тұрғындарын асырап отырғанын аса мақтаныш тұтқан.
Өйткені Хаммурапи патша Шумер мен Аккадқа көптеп су әкелген каналдар
қазғызған болатын.
Ежелгі Вавилонда ирригация жүйесінің құрылысы мен пайдалануына көп
көңіл бөлініп, ол туралы заң шығару органында қарастырылған. Көптеген
тарихи құжаттар дәлелдегендей аталған мәселеге жергілікті билеушілер
тұрақты түрде көңіл бөліп, бақылап отырған.
Тіпті жергілікті шенеуніктер жалға алынған патша жерлерін сумен
қамтамасыз етіп отыру үшін жауапкершілікті өз мойындарына алған. Егерде
егін өнімі жеткіліксіз түрде суғарылғанға байланысты кем болған жағдайда,
шенеунік жалға алушы үшін қалған жалдың төлемін өз қалтасынан төлеп
отырған.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Вавилонда егістік жерлерде тек қана егін егіп
қана қойған жоқ, сонымен қатар Хаммурапи патша тұсында әр түрлі жеміс –
жидектерімен бау – бақша шаруашылығы да белсенді дами бастаған.
Кең көлемді алқаптарға көптеп финики пальмалары отырғызылған. Заң
шығарушы билік бау – бақша меншік иелерінің құқықтарын қорғап отырған.
Сонымен қатар, Ежелгі Вавилон жерінде жайылымдық жерлердің де көп болуы
елде мал шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай болған еді. (17;223).
Ірі мал табын иелері егістік жерлерді жыртуға қажет малдарды
егіншілерге жалға беріп отырған болатын. Сонымен қатар Ежелгі Вавилон
жерінде қолөнерде белсенді түрде дамыған. Хаммурапи патшаның заң кодексінен
біз оннан аса мамандық иелерін кездестіреміз, олар: үй тұрғызушылар, кеме
жасаушылар, кірпіш құюшылар, ұсталар, ағаш шеберлері, тігіншілер және т.б.
Қолөнердің кеңінен дамуы ғылыми білімнің белсенді дамуына алып
келді. Месопотамияның барлық жерінің Вавилонның қол астына бірігуі ішкі
және сыртқы саданың дамуына ықпалын тигізді. Ежелгі Вавилон аграрлы ел
болғандықтан да сауда – саттық тауары негізінен жер өнімдері болды.
Көптеген ауыл шаруашылық тауарларының ішінен құжаттарда көптеп
кездесетіндері келесілер: нан, май, финики және жүн. Б.з.д. ІІ мыңжылдықта
Вавилонда ақша қызметін негізінен күміс атқарған болатын, ел билеушілері
осы күміс арқылы тауар бағасын реттеп отырған.
Ежелгі Вавилонда жеке меншік түрі мемлекет және қауымдікі болып
екіге бөлінді. Дегенмен де жерді сату, жерге жеке меншік ежелгі шығыста
Хаммурапи патшаға шейін болғаны белгілі. Бұл тұжырымды растайтын көптеген
құжаттар бар екені тарихтан белгілі.
Ал, Хаммурапи патша кезеңінен бастап бізге көптеген құжаттар келіп
жетті. Аталған құжаттарда, заңнамаларда Ежелгі Вавилонда жердің жеке
адамдардың меншігіне салғанын растайтын тұстары жиі кездеседі. Мәселен,
Хаммурапи патша заңдарында үйді, даланы, бақты, құлды сату актілері
табылған.
Негізінен Ежелгі Вавилонда мемлекет жерлері патшаға тиесілі деп
есептеліп, сарайға қарайтын болған. Мұндай жерлердің бір бөлігін натуральды
төлем ретінде патша ұсақ жер иеленушілерге беріп отырған.
Әскери шенеуніктер мен әскери жасақтарға берілген жер және олардың
әскери қызметтері балаларына мұрагерлікке қалдырылған. Сонымен қатар, қай
жағдайда болмасын жаулап алынған жерлердегі тұрғындардан әскери шенеуніктер
еңбек ететін адамдар алып отырған. (18;37).
Шенеунікке, әскери жауынгерге берілген мұндай жерлер, сонымен қатар
үй және еңбек құралдары ерекше мүлік қатарына жатқызылатын болған.
Алғашындағы үлкен тамаша жетістіктеріне қарамастан, көптеген
бағынышты аймақтардан құралған Вавилон державасының іргесі аса берік бола
қоймағандығын тарихтың өзі дәлелдеп берді.
Мемлекет ішіндегі шиеленіскен қарама-қайшылықтар, жауынгерлер, салық
төлеушілер және жалдамалылар арасында орын алған алауыздықтардың ушығуы,
ішкі саяси қиыншылықтар Хаммурапи патшаның ұлы Самсуилун (б.з.д. 1749 –
1712 жж) билік еткен жылдары байқалды.
Бұл патша өз кезегінде өз беделін көтеруге тырысып-ақ бақты, ол
зиккураттар тұрғызды, храмдарды әшекейледі, храмдардың ішіне құдайлардың
құрметіне арнап алтыннан мүсін тұрғызды, жаңадан каналдар қазды, бағынбаған
елді – мекендерді тәртіпке салуға тырысты.
Алайда, елдің оңтүстігінде вавилондықтарды эламиттер ығыстыра
бастады, олар бірінен кейін бірін шумерлік қалаларды басып алды; Сиппар
қаласы көтеріліске шықты, ол қаладағы көтерілісті басып – жаншуда қала
қабырғалары мен храмдар қирады, кейін келе Иссин қаласы да толықтай қирап,
құлады.
Самсуилуннің өзі жазбаларында 26 бүлікшіл, билікке таласушыларды
жеңгені туралы жазған. Ол жазбалар Самсуилун патшаның тұрақты түрде ішкі
саяси бытыраңқылықпен күрес жүргізіп отырғандығын дәлелдеп, айқындай
түседі. (24;218).
Соған қарамастан ішкі саяси жағдай уақыт өткен сайын Вавилон үшін
қолайсыз бола берді. Вавилон территориясына жауынгер кассит тайпалары
белсенді түрде ене бастады. Месопотамияның солтүстік – батысына хурриттер
мекендеп, Вавилонды Кіші Азия мен Шығысжерорта теңіз жағалауларымен
байланыстыратын негізгі сауда жолдарынан кесіп тастады. Ең соңында б.з.д.
1595 жылы хеттер Вавилонияға басып кірді, Вавилон қаласындағы аса құнды,
қымбат Мардук құдайдың мүсінін алып кеткен олар І Вавилон династиясының
билігін тоқтатты. Үш жүз жылға созылған ежелгівавилон кезеңі хеттердің
Вавилонды толықтай талқандауымен аяқталады.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
Қосөзен мен Египетте бір орталыққа бағынған қуатты мемлекеттер
құрылып, олар уақытша әлсіреу мен ыдырау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz