Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және мемлекеттің бюджеттік қызметі
1.1. Бюджеттің және бюджеттік қаржылардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
2.1. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2.Бюджеттік процесс бюджеттің қаржылық жоспары ретінде. Бюджетті атқару (орындау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер, нормативтік құқықтық актілер тізімі ... 50
1. Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және мемлекеттің бюджеттік қызметі
1.1. Бюджеттің және бюджеттік қаржылардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
2.1. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2.Бюджеттік процесс бюджеттің қаржылық жоспары ретінде. Бюджетті атқару (орындау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер, нормативтік құқықтық актілер тізімі ... 50
Бүгінде қоғамымызда жан-жақты жүргізіліп жатқан реформалар мемлекеттік бюджетті реттеу аясында айтарлықтай ықпалын тигізуде.
Бюджет қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен айқындалып отыр. Бюджет саласындағы мемлекеттік реттеу маңызы өте зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және оның міндеттері мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі болып есептелінеді.
Қаржылар қоғам және жекелген азаматтардың өмірінен елеулі орын алады, сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикасының өсіп дамуына белсенді және қарқынды түрде ықпалын тигізеді.
Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып табылады және базистің құрамына жатады. Атқарушы билік мемлекеттік бюджеттің кіріс - шығысын жүзеге асыру қызметін өзі орындап отыр.
Демек, мемлекеттік бюджетті реттеу атқарушы биліктің құзыретінде қалып отыр. Осыған орай жоғарыдағы мемлекеттік реттеу жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз:
- Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға ат салысады. Бұл жерде әр алуан қоғам мүдделіктерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік реттеуді жоққа шығаруға болмайды;
- Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар және әлеуметтік-мәдени салалардағы дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тарихи тәжірибелерімен белгіленген. Әсіресе қазіргідей, қысылтаяң реформа кезеңінде мемлекеттің, бюджетті мемлекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек;
- Үшіншіден, мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн;
- Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық процестер туындатады және ол процестер нарықтық бір қыры ретінде ауыздықталмаған қара күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді.
- Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңдестіру қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен қатынастар оның аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет құзырында болады; жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субьектілерінің халыққа қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып табылады. Мемлекеттік ретеу әкімшілік заңдардаң негізінде жүзеге асырылатыны белгілі.
Бюджет қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен айқындалып отыр. Бюджет саласындағы мемлекеттік реттеу маңызы өте зор екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және оның міндеттері мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі болып есептелінеді.
Қаржылар қоғам және жекелген азаматтардың өмірінен елеулі орын алады, сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикасының өсіп дамуына белсенді және қарқынды түрде ықпалын тигізеді.
Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып табылады және базистің құрамына жатады. Атқарушы билік мемлекеттік бюджеттің кіріс - шығысын жүзеге асыру қызметін өзі орындап отыр.
Демек, мемлекеттік бюджетті реттеу атқарушы биліктің құзыретінде қалып отыр. Осыған орай жоғарыдағы мемлекеттік реттеу жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз:
- Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға ат салысады. Бұл жерде әр алуан қоғам мүдделіктерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік реттеуді жоққа шығаруға болмайды;
- Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар және әлеуметтік-мәдени салалардағы дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тарихи тәжірибелерімен белгіленген. Әсіресе қазіргідей, қысылтаяң реформа кезеңінде мемлекеттің, бюджетті мемлекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек;
- Үшіншіден, мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн;
- Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық процестер туындатады және ол процестер нарықтық бір қыры ретінде ауыздықталмаған қара күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді.
- Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңдестіру қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен қатынастар оның аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет құзырында болады; жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субьектілерінің халыққа қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып табылады. Мемлекеттік ретеу әкімшілік заңдардаң негізінде жүзеге асырылатыны белгілі.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Алматы,
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Алматы 2005 жыл.
3. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Сермиов У.С, Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. – Алматы, 1999.
4. Худяков А.И. Финансовое право РК (общая часть). Алматы: ТОО “Баспа” – 2001.
5. Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық құқық (оқулық) – Алматы, 1994.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. – Алматы, 2001.
7. Финансы. Учебное пособие. Под ред. А.М.Ковалевой - М ., 1999, Финансы и статистика .- 387с.
8. Коков В., Любимцев Ю. Бюджетный федерализм: проблемы и перспективы // Экономист, №11, 1996-96с.
9. Финансы. Денежное обращение. Кредит: учебник для вузов.
под ред. проф. Л. А. Дробозиной - М, Финансы, ЮНИТИ, 2000- 527с.
10. Основы теории финансового права. Худяков А.И.- А., 1995 -288 с
11. Подпорина И. Современные проблемы бюджетного регулирования //Экономист, № 7, 1996 - 96с.
12. Павлова Л. Бюджетное финансирование и проблема государственного долга // Экономист, № 4, 1996 -96с.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана, 1999, -108 б.
14. Қазақстан Респубилкасы Үкіметінің “Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қаржы бақылау Комитеті туралы Ереже 19.06.02.қаулысымен бекітілген
15. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12-маусымдағы “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексі” Алматы, Юрист, 2004, 228 б.
16. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ҚР Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау комитетінің қызметінің кейбір мәселелері туралы 19.06.2002 жылғы Қаулысы
17. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ҚР экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі туралы Ереже 28.10.04. №1116 қаулысымен бекітілген.
18. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30-наурыздағы “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” Заңы. (өзгетулер мен толықтырулар № 577-ІІ 20.12.04ж)
19. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық комитеті туралы Ереже. 29.10.04.ж. №1127 Үкіметтің қаулысымен бекітілген.
20. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі. Алматы, Юрист, 2004. –128 б.
21. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы Ереже.31.12.03. №1270 Президентінің Жарлығымен бекітілген.
22. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 29 қаңтардағы “Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы” Заңы.
23. Қазақстан Республикасының Азматтық кодексі (1994 жылғы 27-желтоқсанда қабылданған Жалпы бөлімі, 1999 жылғы 1-шілдеде қабылданған Ерекше бөлімі) 102-104, 111-112, 117-118, 127-136, 139, 192-193, 196-198, 200-201, 206 және т.б. баптары.
24. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23-қаңтардағы “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заңы.
25. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29-қаңтардағы “Қазақстан Респуликасының Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану қағидалары туралы” Жарлығы.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Алматы 2005 жыл.
3. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Сермиов У.С, Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. – Алматы, 1999.
4. Худяков А.И. Финансовое право РК (общая часть). Алматы: ТОО “Баспа” – 2001.
5. Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық құқық (оқулық) – Алматы, 1994.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. – Алматы, 2001.
7. Финансы. Учебное пособие. Под ред. А.М.Ковалевой - М ., 1999, Финансы и статистика .- 387с.
8. Коков В., Любимцев Ю. Бюджетный федерализм: проблемы и перспективы // Экономист, №11, 1996-96с.
9. Финансы. Денежное обращение. Кредит: учебник для вузов.
под ред. проф. Л. А. Дробозиной - М, Финансы, ЮНИТИ, 2000- 527с.
10. Основы теории финансового права. Худяков А.И.- А., 1995 -288 с
11. Подпорина И. Современные проблемы бюджетного регулирования //Экономист, № 7, 1996 - 96с.
12. Павлова Л. Бюджетное финансирование и проблема государственного долга // Экономист, № 4, 1996 -96с.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана, 1999, -108 б.
14. Қазақстан Респубилкасы Үкіметінің “Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қаржы бақылау Комитеті туралы Ереже 19.06.02.қаулысымен бекітілген
15. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12-маусымдағы “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексі” Алматы, Юрист, 2004, 228 б.
16. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ҚР Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау комитетінің қызметінің кейбір мәселелері туралы 19.06.2002 жылғы Қаулысы
17. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ҚР экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі туралы Ереже 28.10.04. №1116 қаулысымен бекітілген.
18. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30-наурыздағы “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” Заңы. (өзгетулер мен толықтырулар № 577-ІІ 20.12.04ж)
19. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық комитеті туралы Ереже. 29.10.04.ж. №1127 Үкіметтің қаулысымен бекітілген.
20. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі. Алматы, Юрист, 2004. –128 б.
21. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы Ереже.31.12.03. №1270 Президентінің Жарлығымен бекітілген.
22. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 29 қаңтардағы “Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы” Заңы.
23. Қазақстан Республикасының Азматтық кодексі (1994 жылғы 27-желтоқсанда қабылданған Жалпы бөлімі, 1999 жылғы 1-шілдеде қабылданған Ерекше бөлімі) 102-104, 111-112, 117-118, 127-136, 139, 192-193, 196-198, 200-201, 206 және т.б. баптары.
24. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23-қаңтардағы “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заңы.
25. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29-қаңтардағы “Қазақстан Респуликасының Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану қағидалары туралы” Жарлығы.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және мемлекеттің бюджеттік
қызметі
1.1. Бюджеттің және бюджеттік қаржылардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
2.1. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2.Бюджеттік процесс бюджеттің қаржылық жоспары ретінде. Бюджетті атқару
(орындау) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер, нормативтік құқықтық актілер тізімі ... 50
Кіріспе
Бүгінде қоғамымызда жан-жақты жүргізіліп жатқан реформалар мемлекеттік
бюджетті реттеу аясында айтарлықтай ықпалын тигізуде.
Бюджет қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы
мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен
айқындалып отыр. Бюджет саласындағы мемлекеттік реттеу маңызы өте зор
екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі
және оның міндеттері мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі
болып есептелінеді.
Қаржылар қоғам және жекелген азаматтардың өмірінен елеулі орын алады,
сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикасының өсіп
дамуына белсенді және қарқынды түрде ықпалын тигізеді.
Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып
табылады және базистің құрамына жатады. Атқарушы билік мемлекеттік
бюджеттің кіріс - шығысын жүзеге асыру қызметін өзі орындап отыр.
Демек, мемлекеттік бюджетті реттеу атқарушы биліктің құзыретінде қалып
отыр. Осыған орай жоғарыдағы мемлекеттік реттеу жөніндегі көзқарастарға
қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз:
- Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи
құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты
қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға ат салысады. Бұл жерде әр алуан қоғам
мүдделіктерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік реттеуді жоққа
шығаруға болмайды;
- Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар және әлеуметтік-мәдени
салалардағы дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тарихи тәжірибелерімен
белгіленген. Әсіресе қазіргідей, қысылтаяң реформа кезеңінде мемлекеттің,
бюджетті мемлекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек;
- Үшіншіден, мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды,
қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына
себін тигізетін зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн;
- Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық процестер туындатады
және ол процестер нарықтық бір қыры ретінде ауыздықталмаған қара күштермен
сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді.
- Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия
мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу
мен мемлекеттік реттеуді теңдестіру қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі
жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен қатынастар оның
аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туындатады. Осы
билікті шектеу ісі де мемлекет құзырында болады; жетіншіден, мемлекет
көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субьектілерінің халыққа
қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы
ықпалдардан қорғаудың кепілі болып табылады. Мемлекеттік ретеу әкімшілік
заңдардаң негізінде жүзеге асырылатыны белгілі.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, бюджетті мемлекеттік реттеу ілімі, осы
жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенімен,
көптеген мәселелер оның ішінде қаржылар саласындағы бюджетті мемлекеттік
реттеу жеткілікті деңгейдегі өз шішімін тапқан жоқ.
Қазіргі кезеңде осыған байланысты сонымен бірге өтпелі кезең, мемлекет,
ғылым талаптарына сай болатындай аса ұтымды мемлекеттік реттеу жолдарын
қалыптастыру мәселелері мына шараларды қажет етіп отыр: бюджет саласындағы
реттеуді, экономика аясындағы түрлендірулерді және меншік нысандарының
теңдігін ескеріп, сондай-ақ меншік құқығымен өзара байланыстырып талдау;
есептеу және ұйымдастыру техникасының, қаржы жүйесін тиімді реттеуге
мүмкіндік беретін экономикалық және әкімшілік әдістердің жиынтығын, яғни
қаржыларды реттеудің автоматтандырылған жүйесін жетілдіру; нарықтық
экономика аясында жүзеге асырылып жатқан бюджеттік қызметтің мемлекеттің
қаржылық қызметтің бір түрі екенін және оның құқықтық негіздері әкімшілік
және қаржылық заңдар болып табылатынын теориялық тұрғыдан негіздеу;
мемлекеттік реттеу және атқарушы билік органдарының қызметтері нарық
талаптарына сай заңдар негізде, жаңаша бағытта жүзеге асырылатыны жөнінде
теориялық негіздеме бере отырып осы аяға ықпал ететін факторларды зерттеп,
талдау, бюджет саласындағы мемлекеттік реттеу, бюджеттік қызметті жүзеге
асыру процестерінің ерекшеліктерін, айрықшылықтарын зерделеп зерттеу және
мемлекеттік реттеудің мемлекеттік басқару функциясы ретінде жүзеге асырылу
маңызы мен мәнін және механизмін жалпы мемлекеттік бюджеттік реттеуді
атқарушы органдар жүйесімен байланыстырып, ұйымдастырып көрсету;
мемлекеттің бюджет және салық жүйесіне, олардың нарықтық қатынастар
жағдайындағы құқықтық режиміне назар аудару және олардың экономикалық
табиғаты мен құқықтық маңызын қарастырып зерттеу арқылы жетілдіру жөнінде
ұсыныстар енгізу; Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан -2030”
стратегиялық бағдарламасында айқындалған мемлекеттік реттеуші атқарушы
билік жүйесін орталық жергілікті атқарушы билік органдарын қайта құру
жөніндегі қағидаттар мен ережелерді және осыған байланысты мемлекеттің
қаржылық фискальдық саясатының жетілдірілуін көздейтін жолдарды басшылыққа
ала отырып, құқықтық тұрғыдан негіздеу.[1] Президентіміздің Қазақстан
халқына атты Жолдауында 2010 жылы Қазақстанда, егер тұтастай экономика
бойынша қарайтын болсақ, бір қызмет кер жылына 17 мың доллардың өнімін
өндіреді екен. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 90 мың доллардан асып
түседі.Қорытынды өте түсінікті – бізге жағдайды түзету – өнімділікті
артырып, инновацияларды ендіру керек.
Басқарудың барлық деңгейінің жұмысына баға беру мен жаңағы өлшемдер бойынша
қаржылай қолдау көрсету және бақылау Үкіметтің басты міндеті болады.[2]
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және мемлекеттің бюджеттік
қызметі.
1.1. Бюджеттің және бюджеттік қаржылардың түсінігі.
Мемлекеттік бюджеттің қаржыларының қоғам және жекелеген азаматтардың
өмірінде алатын орны, олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде
атқартын рөлі өте зор екені әркімге белгілі. Бюджеттік қаржылар мемлекеттің
өсіп дамуының материалдық негізгі және тірегі, сондай-ақ оның міндеттері
мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз етудің қайнар көзі болып
есептеледі. Бюджеттік құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикалық өсіп
дамуына белсенді, пәрменді түрде ықпалын тигізеді. Бұл жерде күнделікті
қоғам өмірінде, тіптен өндіріс аясында да көбінесе қаржыларды ақша немесе
қаражат деп түсінетін айта кетуіміз қажет. Ақшалардың атқаратын функция
білмейтін адамдар кемде-кем шығар. Ақшалар құн өлшеу, айналым, айырбас және
т.б. құрал ретінде жалпыға бірдей құндылық баламасын көрсетеді.
Ал бюджеттік қаржылардың атқаратын басты рөлі мемлекетке жүктелген
функцияларды орындау қоғам және экономика мұқтаждықтарын қанағаттандыру
болып саналады, сондай-ақ сатып-алу, сату, айырбастау және тұтыну
процестерін жүзеге асырмайды. Тағы бір айта кететін жәйт, ақшалардың
пайдалану А-Т және Т-А процесінде, тікелей жұмсау түрінде көрініс тапса, ал
мемлекеттік бюджеттік қаржыларды жұмсау – бөлу нысанында жүзеге асырылып,
тікелей пайда табу көзделмейді. Бірақ теориялық тұрғыдан алғанда, ақша
қаражаттары мен қаржылардың арақатынасын қарастырсақ онда кейбір ақша
қаражаттарының қаржылық ресурстарды білдіргенімен қаржы түсінігінің өте кең
мағынада болатынын байқаймыз.
Өркениетті, нарықтық мемлекеттердің өзінде де мемлекеттік қаржыларға
айрықша көңіл бөлінеді. Себебі, осы дамыған елдердің бюджет жүйесі арқылы
ұлттық табысты қайта бөлу көрсеткіші елу проценттен асып отыр. Осыған
байланысты, олардың мемлекеттік бюджеттерінің көлемі де күрт өсіп отырады.
Сонымен, бюджеттік қаржылардың көп қырлы ұғым екенін байқадық.
Сондықтан, оның мәнін ашып көрсету мақсатында оны бірыңғай термин ретінде
қарастырсақ онда негізгі үш қырынан көрініс табатынын көреміз.
Біріншіден, бюджеттік қаржылар деп өндіріс және тұтынуда экономикалық
ресурстардың бір түрі ретінде пайдаланылатын ақшаларды және ақша
қаражаттарын айтуға болады. Осы өндіріс пен тұтынудың ақшалай нысанындағы
ресурстары, жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық ресурстар болып есептелінеді.
Олар мемлекетте немесе шаруашылық субьектілерінің қарамғында әртүрлі ақша
түріндегі табыстардың, аударымдар мен түсімдердің есебінен қалыптастырылып,
қоғамның әлеуметтік және басқа да мұқтаждықтарын қанағаттандыруға,
жұмыскерлерді материалдық жағынан ынталандыруға, өндірісті ұлғайтып,
жетілдіруге пайдаланылады.
Екіншіден, бюджеттік қаржылар ақша қаражаттарының жиынтығы ретінде
қаржыландыру терминімен байланысты болады. Сондықтан болар, бұл жерде қаржы
термині мемлекетті, кәсіпорындарды, кәсіпкерлерді, аумақтарды, әлеуметтік-
экономикалық т.б. бағдарламаларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз етудің
қайнар көзін, көлемін, түрлерін және тәсілін білдіреді.
Үшіншіден, арнайы және дербес экономикалық категория ретінде бюджеттік
қаржылар бөлу қатынастарын көрсетеді.[3] Нақты бағыттарға арналып ақша бөлу
түрінде жүзеге асырылатын қаржыландырудың өзі бөлу болып табылады.
Бюджеттік қаржылардың арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөлімдерінде
және шарушылықтың әрбір деңгейінде қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлу
процестері жүзеге асырылады. Жасалған ұлттық табыстың құнын бөлу ақшалай
табысты мемлекеттік деңгейде, кәсіпорындар мен кәсіпкерлік қызмет
деңгейінде бөліктерге бөлу арқылы жүргізіледі және осы жағдайларда
туындайтын көптеген қатынастар бюджеттік қатынастар деп аталады. Сонымен
қаржылардың ақшалармен өте тығыз байланыста болатынан және ақшалардың
қаржылар болмысының міндетті көрінісі ретінде сипатталатынын білдік.
Ақшалардың тауар айырбасында, өзіндік айналымда болуы, қолдан-қолға өтуі
ақшалай қатынастар түрінде айрықша нысандағы процестермен көрсетіледі.
Осы айрықша нысандағы экономикалық қатынастар қаржылар болып саналады.
Сонымен, қорыта келіп айтсақ, экономикалық категория ретіндегі бюджеттік
қаржылардың өте маңызды белгілері бюджеттік қатынастардың бөлу сипатында
болуы, ақша нысаннындағы құнның тек біржақты қозғалысын білдіруі. Өйткені
шаруашылық субьектілерінің ақшалай табыстары мен экономикалық өнімді жасау
және оны өткізу нәтижесінде құралады. Сонымен бірге, қаржылар сол өндіріс
аясының өзіне қызмет көрсетеді, яғни өндірістің ұлғайтуына, дамуына және
құрылымдық өзгертулеріне жағдай жасайды. Бюджеттік қаржылардың арқасында
мемлекеттің мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, әртүрлі меншік нысанына
негізделген шаруашылықты дамытуға, аумақтар арасындағы экономикалық
байланыстарды жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын мемлекет қарамағына
жұмылыдрады. Бюджеттік қаржылардың негізінде, олардың көмегімен шаруашылық
қызметтерді нәтижелерін тексеру және бақылау жүзеге асырылады.
Енді осы бюджеттік қаржылар жөнінде оқымысты ғалымдардың көзқарастарына
көз жүгіре отырып, салыстырып көрейік. Қаржылық құқық саласының көрнекті
ғалымы Худяков А.И. “қаржы” термині латынның “финанс”, яғни қандай да істің
бітуі, ақыры немесе төлемінің жалақының төлену мерзімі деген сөзінен
туындаған дейді. Орта ғасырлық латын тілінде finatio, financio деген сөздер
міндетті ақшалай төлем деген мағынада айтылған болатын. Он сегізінші
ғасырда француздар financе, яғни финанс деп мемлекеттің кіріс және шығысын,
мемлекет мүліктерінің жиынтығын немесе мемлекеттік шарушылықты айтатын
болған.[4]
Қазіргі кезде “финанс” – қаржы терминінің мағынасы ақшалармен тығыз
байланысқан. Соныдықтан болар, көптеген жағдайларда азаматтар қаржыларды
қолда бар немесе құжат жүзіндегі ақшалар деп түсінеді. Ал экономистер
азаматтардың қаржылары, мемлекеттің қаржылары, заңды тұлғалардың қаржылары
деп бөледі. Кейбіреулер тар мағынада қаржылар тек мемлекет пен заңды
тұлғалардың ақша қаражаттарын қамтиды деп түсіндіреді.
Осы терминнің тағы бір сирек айтылатын мағынасы “мемлекеттік ақшалар”
түсінігімен сәйкес келеді.
А.И. Худяковтың айтуынша қаржы термині қандай да болмасын мағынада
түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағында ақша қаражаттары деген
тұжырым.
Егер арнайы мағынада қаржыларды-мемлекеттік бюджеттік қаржылар десек,
яғни белгілі бір қорларға бөлінетін, мақсатты бағыты болатынын, пайдаланылу
тәртібі белгіленетін және оларды қалыптастырып, бөлетін органдардың бар
екенін байқаймыз деп жалғастырады, өз ойын А.И. Худяков. Осы қорларға
жиыстырылған ақша қаражаттары әрдайым мемлекеттік меншік нысанында болады.
Сондықтан, материалдық мағынада қаржылар деп, мемлекет меншік ақша
қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Бюджеттік қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады.
Экономикалық мағынада бюджеттік қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың
жиынтығын айтамыз. Дәлірек айтсақ, экономикалық қатынастардың жүйесі болып
табылады. Бюджеттік қаржыларға байланысты тағы бір көңілге қонбайтын,
санаға симайтын нәрсе олардың құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі
қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
құны жоқ болғандықтан оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында немесе
экономистер айтқандай, “А - Т”, “Т - А” қатынастарында жүзеге асырылады.[5]
Алайда бұл қатынастар тауар – ақша қатынастары болғандықтан, қатысушы екі
жақтың заң жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді. Ал бюджеттік –
экономикалық қатынастардың бір жағында оның тұрақты субьектісі ретінде
әрдайым мемлекеттік біртұтас өзі мемлекет уәкілдік берген мемлекет өклетті
органы тұрады және осы қатынастар бюджеттік құқықтық нормалармен реттеледі.
Сонымен қатар, бюджеттік – экономикалық қатынастардың бір жағында әрқашанда
билікші субьект тұрғандықтан екі жақтың тең құқықтылығы жөніндегі сөз
қозғалмайды. Ал тауар – ақша қатынастары, яғни сату – сатып алу қатынастары
азаматтық құқық еңбек құқығы және тағы да басқа құқық салаларының
нормаларымен реттеледі. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекет
қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ ұстағанымен олардың жұмсалу процестеріне
ат үсті қарай алмайды. Өйткені бюджеттік қаржылар өзінің ақша қаражаттары
болғандықтан, олардың талан-таражға түспей, заңды негізде, мақсатты
бағытта, ұтымды және тиімді түрде пайдаланылуын ұйымдастырады. Бюджеттік
қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық негізі болып табылады деп
жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан бюджеттік қаржылардың атсалысатын басты
бағыт – қажеттілігі мемлекетті және қоғамды ақшалай қамтамасыз ету.
В.И. Белинский бюджеттік қаржыларды экономикалық категория ретінде және
қаржылық ресурстар ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады. Осы автор
бюджеттік қаржыларды ақша құжаттары қорларын құру және оларды
орталықтандырылыған, сондай-ақ орталықтандырылмаған негізде бөлу жөнінде
туындайтын экономикалық қатынастар деп түсіндіреді.[6] Бюджеттік
қаржылардың материалдық негізі өндірістік қатынастар болып табылады.
Сонымен қатар бюджеттік қаржылардың туындауының және өмірден орын алуының
бірден-бір шарты тауарлық өндірістің және айналымның өздеріне тән құныдылық
категорияларымен болуы. Кейбір экономистер бюджеттік қаржыларға ақша
қаражаттарын, натуралды ресурстарды, кіріс және қорларын жатқызады.
Бюджеттік қаржылардың құндық экономикалық категория емес екеніне
ешкімнің күмәні жоқ болғандықтан, олардың шынайы нақты обьектісі ақша
қорлары болып табылады.
Ал бюджеттік қаржылардың пайдаланылуы негізіне белгілі бір кезеңдегі,
яғни қазіргі кездегі обьективтік құндылық заңының әрекет ықпалы және
қоғамның тауарлық өндірісінің дамуы жатады. Бұл жерде құн екі нысанда
көрініс табады – тауар және ақша ретінде. Ал ақша айналымы (А-Т-А) ұдайы
өндірістің бір ерекшелігі, яғни үзбей жүргізілетін қоғамдық қызметтің
саласы болып есептеледі. Осы ақша айналымының негізінде екінші рет құн
нысандары туындайды және олардың әрқайсысы айрықша қоғамдық қатынастарды
көрсеткендіктен шаруашылық механизмінің белгілі бір элементтерін құрайды.
Бюджеттік қаржылар осы нысандардың бірі ретінде ақшалай – бюджеттік
қорларды қалыптастыру және пайдалану жөніндегі ақшалай қатынастардың жүйесі
болып табылады.
Бұл жерден байқайтынымыз, бюджеттік қаржылардың ақшалай қатынастарға
негізделетіні және күнделікті өмірде, іс жүзінде ақша ресурстары ретінде
көрініс табуы.
Тағы бір айта кететін жәйт, ақшалардың өзі немесе ақша қаражаттары
қаржылар жөніндегі ғылымның обьектісі болып табылмайды. Бюджеттік
қаржылардың құрамындағы ақша қаражаттарының атқаратын функциясы ақшалардан
бөлек болады. Сондықтан, ақшалар және қаржылар өз алдына бөлектенген
экономикалық категориялар болып табылады. Негізінде бюджеттік қаржылардың
өзіне тән функциясы – бөлу және бақылау функциясы бар. Бұл жерде автор
үшінші функция жөнінде, яғни жұмылыдру функциясы туралы сөз қозғамаған. Ал
ақшалар тауар – ақша қатынастары жағдайында бірнеше функция атқарады: құн
өлшемі ретінде; төлем құралы ретінде; айналым құралы ретінде; қазына құрау
құралы ретінде; дүниежүзілік ақша ретінде.
Ақшалар жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде шаруашылық айналымына
қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбір
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкіндік береді.
Бюджеттік қаржылардың экономикалық категория ретінде ақшалардан
айырмашылығы, олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу және
пайдалануға байланысты ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекше
аясын көрсетеді. Алайда бюджеттік қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық
маңызын айқындай алмайтын сияқты. Себебі мемлекеттік бюджетте, кредиттік
және кассалық жоспарларда мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық
жоспарларында қатынастар емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының
сомасы көрсетіледі. Бұл сомалардың шаруашылық қызметтердің қаржылық
нәтижесі екені белгілі.
Сондықтан бюджеттік қаржылық ресурстар деген ұғымды қарастырсақ, онда
оның мемлекет қарамағындағы немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін
байқаймыз, деп тұжырымдайды Белинский В.И.
Ресейлік ғалым Горбунов О.Н. қандай да болмасын мемлекетте жиынтық
қоғамдық өнімді және ұлттық табысты бөлу, сондай-ақ қайта бөлу процестері
ақшалай нысанда болады, ал “қаржы” термині француздың финанс, яғни
кәсіпорын, мемлекет қарамағындағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы мен
оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалану жүйесі болып табылады дейді.[7]
Мемлекеттік бюджеттік қаржыларды өзінің материалдық мәні бойынша ақша
қаражаттары қорларынан тұрады және олар орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қаражаттары қорларын жұмылдыру, қайта бөлу.
Сондай-ақ пайдалану процесіндегі қоғамдық экономикалық қатынастардың
атқарылуымен тікелей байланысты болады.
Горбунов О.Н. мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік процестерін
басқару жөніндегі қызметтерінің барысында кіріс және шығыстарға ақша
нысанында, әртүрлі ақша қорларын құра отырып есеп жүргізгендей, қаржыларды
ақша қаражаттары емес, олар тек ақша қаражаттары қорларын жинастыру, қайта
бөлу және пайдалану жөніндегі адамдардың арасындағы қатынастар болып
табылады деген. Бұл жердегі көзге ұрып тұрған кемшілік бюджеттік қаржылар
экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ал материалдық мағынасына келсек, онда
бюджеттік қаржылар тек мемлекеттің меншігіндегі ақша қаражаттары қорларының
жиынтығы деп айта аламыз.
Бюджеттік қаржылар жиынтық қоғамдық өнімді және ұлттық табысты бөлетін
экономикалық құрал болып табылады.
Мемлекетті реттеудің ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
реттеу болып есептелінеді. Ақша қаражаттарын реттеу және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ресейлік оқымысты заңгер А.Жданов қаржыларды мемлекеттің және жеке
мекемелердің ақша қорларын құру, бөлу және пайдалану жөніндегі экономикалық
қатынастар, ал қаржы жүйесін қаржылардың әртүрлі буындарының өзара
байланыстары мен жиынтығы ретінде түсіну қажет деп көрсеткен.
Ресейлік ғалым О.Н.Горбунов бюджет жүйесін екі тұрғыдан қарастырған:
а) әрқайсысы тиісті ақша қорларын құратын және пайдаланатын қаржылық
институттардың жиынтығы;
ә) өздерінің құзыреттерінің шегінде бюджеттік қызметті жүзеге асыратын
мемлекеттік органдар мен мекемелердің жиынтығы ретінде.
Ал бюджеттік институттардың жиынтығы өзіне орай мемлекеттік бюджет
жүйесін құрады. Бюджет жүйесі мемлекеттің нарыққа өту жағдайында дамуының
ерекшеліктерін көрсете отырып мынадай буындардан тұрады:
1. федералдық, федерация субьектілерінің бюджеттерінен және
муниципалдық бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2. бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3. бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4. шаруашылық субьектілер мен салалардың қаржысы;
5. мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6. мемлекеттік және банктік кредит;[8]
Бюджет жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен мекемелердің
жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда. Худяков А.И.
ұйымдастырылуы бойынша бюджет жүйесін мемлекеттің қаржылық мекемелері, яғни
қаржылық ведомствалар, салық органдары, мемлекеттік банктер, мемлекеттік
сақтандыру компаниялары құрайды деп түсіндіреді.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық, қаржыларды басқаратын бірыңғай мемлекеттік басқару
органдарының жүйесі болып табылады. Ұлттық банк басқаратын кредиттік
мекемелер, қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары мен кеден
мекемелері де қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Негізінде “қаржылар” ақша түріндегі қоғамдық өнімдерді бөлуге
байланысты экономикалық қатынастардың едәуір аумағын қамтиды. Бюджеттік
қаржылардың ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық
категориясына жататыныдығын және оларды экономикалық құндылық категориясына
жататындығын және оларды жүзеге асыру нысаны болып табылатындығын
көрсетеді. Бюджеттік қаржыларды экономикалық категория қатарына бөліп, жеке-
дара шығаруымыз үшін олардың мағынасын зерттеп, зерделеп білуіміз қажет.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын білгенбіз. Ал
экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан қоғамдық
қатынастар жүйесінің басты бөлігі болып табылады. Сондықтан бюджеттік
қатынастар өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист – ғалым Мельников В.Д. бюджеттік қатынастардың
қалыптасуын және туындауын былайша көрсетеді: қоғамдағы ұдайы өндіріс
процесі бір-бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді төрт сатыдан
тұрады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну.[6]
Осы ұдайы өндірістің төрт сатысы қоғамдық өндіріс процесіне
қатысушылардың арасындағы тауарлық қатынастардың бар жоғы анықталады,
өйткені өндірілген өнімдер бұл жерде сату-сатып алуға жататын тауарға
айналады. Бұл өнімдер тұтынудан бұрын бөлу және айырбастау сатыларынан өту
арқылы тек өнімді өндірушілердің ғана емес, солармен қатар қатынасқа
қатысушылардың да талаптары мен мүдделерін қанағаттандыруға тиісті. Осыдан
байқайтынымыз өндірілген материалдық немсе материалдық емес өнімдер,
көрсетілген қоғамдық өнім ретінде заттай және ақшалай түрінде көрсетіледі.
Қоғамдық өнімнің жаңағыдай екі формаға қалыптасуы, олардың әрбір
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мұқтаждықтарын өтеу үшін ақша, баға,
өзіндік құн, қаржы, жалақы төлеу және тағы басқа құндылық категорияларын
пайдалануларына жол береді.
Бұл жерде өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер –
ақшананың, яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен
өлшенеді. Бюджеттік қаржылардың экономикалық категория ретіндегі қызметтері
қоғамдық жиынтық өнімді бөлу кезінде анық көрінеді.
Бюджеттік қаржылардың мағынасын түсіну үшін жекелеген кәсіпорынның
өндірістік қорларын өзіндік айналымнан шығарылатын өнімдерді өткізу
кезіндегі ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның бөліну мезгілінен
бастап қарастыру қажет.
Кәсіпорын осы өнімдерді өткізу барысында тиісті ақша қаражаттарын немсе
ақша қорларын құрайды. Бұл жерде оның ақша қорлары ретінде айналым қорын,
амортизациялық қорды, жалақы төлеу қорын, әлеуметтік бағыттағы қорларға
аударымдарын, пайда және т.б, атап өтуге болады.
Табылған пайданың немесе табыстың бір бөлігі орталықтандырылған
қорларды қалыптастыру үшін мемлекет қарамағына аударылады да, ал екінші ең
көп бөлігі өндірушіде қалады, өндіруші оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
Көбінесе пайда мен табыстың қолдағы бөліктері өндірістік процесті үзбеуді
қамтамасыз өту мақсатында еңбек құрал-жабдықтарын сатып алуға, сондай-ақ
пайданың және бір бөлігі өндірістің басты факторы – негізгі қорларды
қалыптастыруға жұмсалады. Сонымен материалдық өндіріс аясында жасалған
құнның бір бөлігі өндірушілерде қалса, едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік
мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында мемлекет қармағына берілетінін
білдік.
Бұл құндар ақша түріндегі дербес қозғалысқа ие болғаннан кейін
мемлекеттік кіріс ретінде мемлекеттің қаржылық қызметінің аясына қосылады.
Бұлардан басқа, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардан, мемлекеттік емес
заңды тұлғалардан, акционерлік, коопретивтік, қоғамдық кәсіпорындар мен
ұйымдардан түсетін қаражаттар мен мемлекет тарапынан халықтан ерікті түрде
жұмылдырған қаражаттар арқылы мемлекет деңгейіндегі қаржылық қатынастардың
формасы пайда болады. Осы бюджеттік қаржылық қатынастар орталықтандырылған
ақша қаражаттары қорларын – республикалық және жергілікті бюджеттердің
сақтандыру қорларын бюджеттен тыс қорларды қалыптастырады.
Экономика өмірінде ақша қаражаттары, әдетте, құнның баламалығы
негізінде, яғни тауар және ақша түріндегі құнның қозғалысы негізінде
пайдаланылады. Баламалық принцип басқа да экономикалық категорияларға –
баға, өзіндік құн, жалақы төлеу, несие және т.б. тән болып табылады.
Бюджеттік қорды басқа ақша қаражаттарынан ерекшелендіріп тұратын
өзгешелік, олар экономиканы басқарудың қандай да болмасын деңгейіндегі ақша
түріндегі құнның біржақты қозғалысының негізінде құралады.[3]
Сонымен, бюджеттік қаржылардың айрықша экономикалық категория ретіндегі
өздеріне тән ерешеліктері ақша түріндегі құнның міндетті түрдегі бір жақты,
баламасыз қозғалысы болып табылатынын айқындадық.
Бюджеттік қаржылардың экономикалық табиғатына келсек, онда олардың
тауар-ақша қатынастары (А-Т) пайдаланылуы қаржылардың көмегімен
жүргізіледі. Орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру
жөніндегі міндетті түрдегі субьектісі, әрқашанда мемлекет болып табылатынын
білдік.
Мемлекеттен басқа қоғамдық өндіріске қатысатын субьектілердің ақшалай
қызметтері, бюджеттік қызметке жатпайды, ал олардың ақша қаражаттары немесе
ақшалай ресурстары (“А-Т”, “Т-А”) процесіне қатысатындықтан қаржы
түсінігімен қамтылмайды деген тұжырымға келеміз.
Сонымен, қорыта келгенде бюджеттік қаржылар деп, мемлекеттің ақшалай
кірістерін жиыстыру, бөлу және пайдалану процесінде туындайтын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
“бюджеттік қаржы” терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1)
материалдық; 2) экономикалық категория ретінде. Материалдық мағынада
“бюджеттік қаржы” деп мемлекеттің өз қарамағындағы ақша қаражаттары
қорларының жиынтығын айтамыз.
Мемлекеттік қаржылық ресурстары әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде “бюджеттік қаржы” деп, мемлекеттің
ақшалй ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ
олардың пайдаланылуын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін
айтамыз.
Сонымен бюджеттік қаржылар терминінің мағынасын анықтадық.
Мемлекеттік ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттің бюджеттік қызметінің
түпкілікті обьектісі болып есептелінеді бюджеттік қызметінің процесінде
бюджеттік қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегідей
болып келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы;
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа, бюджеттік қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды дегенбіз. Ендеше осы функция арқылы мемлекет өз
мұқтаждықтарын өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жиыстырады және осы
қаражаттарды ақша қорларына қалыптастырады, яғни мемлекет өз мұқтаждығын
өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Бірақ біз мемлекеттің алға қойған негізгі мақсаты – тек ақша
қаражаттарын жиыстыру ғана емес екенін білеміз. Сондықтан екінші функция
мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын қызметтеріне жұмсалатын
шығындарда өтеуге байланысты бюджет қорларын пайдаланудан тұрады.
Үшінші функция мемлекеттің бюджет қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субьектілерінің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезіндегі барлық әрекеттерінің
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Аталған функциялар
туралы айта кететін бір жай бар.
Бюджеттік қаржылардың функциялары жөніндегі оқымысты ғалымдар әлі де
пікір талас тудырып ғылыми тұрғыдан дәлелденіп қалыптасқан көзқарасқа келе
алмай жатқан жәйттар бар. Қазіргі кезде бюджеттік қаржылардың функциялары
турасында – бөлу және ұдайы өндіріс атты екі концепция өмірден орын алып
отыр.
Бірінші концепцияны жақтаушылар, бюджеттік қаржылар қоғамдық ұдайы
өндірістің екінші, яғни бөлу сатысында, ақша түріндегі қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болғандықтан, оларға тек бөлу функциясы ғана
тән болады деп есептейді.
Осы концепцияға сай бюджеттік қаржылар бөлу және бақылау функцияларын
ғана атқарады. Бұл жердегі қателік бірден көзге түсіп тұр, өйткені
бюджеттік қаржылардың басқа да бөлу процесіне қатысатын экономикалық
категориялар бар екенін білеміз.
Осы бөлу функциясының көмегімен жалпы қоғамдық өнімді және оның ең
басты бөлу және қайта бөлу процестері жүзеге асырылады. Бөлу функциясы
қаржылардың бөлу категориясы ретіндегі мағынасын ашып көрсетеді. Бақылау
функциясы, осы бөлу және қайта бөлу процестері кезінде заңдылықтың, сондай-
ақ мақсатқа сәйкестіліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Ал екінші, ұдайы
өндіріс концепциясы бойынша қаржылардың үстінде аталып, қарастырылған үш
функциясы көрсетіледі. Бұл концепцияны қолдаушылар, қаржылар, қоғамдық
ұдайы өндіріс сатыларын бәрінің категориясы болып есептелінетіндіктен,
оларды тек бөлу категориясымен шектеу дұрыс емес деп тапқан.
Олар келтірілген дәлелдер мына төмендегідей болып келеді:
1) қоғамдық ұдайы өндірістің сатылары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
2) бюджеттік қаржылар тек қана ұдайы өндіріс сатыларын ғана
қамтамасыз етіп қоймай, қоғам өмірінің барлық аяларын қамтиды:
3) бюджеттік қаржылар қоғамдық өнім қозғалысының барлық
сатыларында пайдаланылатын жан-жақты бақылау құралы болып
табылады. Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырудың
тікелей түсім көзі материалдық өндіріс аясында жасалатын ұлттық
табыс болып есептелінеді.
Ұлттық табысты бөлу кезінде мемлекеттің, кәсіпорындар мен
бірлестіктердің және азаматтардың кірістері құралады.
1.2. Бюджет жүйесі.
Мемлекеттің қарамағында ең мол ақша қаражаттары қорлары – бюджеттің бар
екенін білеміз. Бюджет арқылы, әр түрлі ақша қорларын құру нәтижесінде
қоғамдық өндіріске қатысушылар тапқан кірістер басқа қатысушылардың
мұқтаждықтарына пайдаланылады. Бюджеттік қаржылардың бақылау функциясы бар
екенін бәрі мойындайды. Бюджеттік қаржылар белгілі жүйеден құрылатынын
білеміз.
Бюджет жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын және әрқайсысы белгілі бір
қаржылық құқықтық институттардың материалдық көрінісі болып табылатын
бюджеттік қаржылық – экономикалық институттардың жиынтығын айтамыз.
Ал бюджеттік қаржылық – экономикалық институттар дегеніміз мемлекеттің
ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйысдастыру барысында
пайда болатынь экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Орталықтандыру дәрежесі мен осы институттарға жататын ақща қорларының
түрлері бойынша Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің институттары
орталықтандрылған және орталықтандырылмаған болып екіге бөлінеді.
Орталықтандырылған институттар мына төмендегідей болып келеді:
1) жалпы мемлекеттік орталықтандырылған қаржылар республикалық
бюджет арқылы көрсетіледі.
2) жергілікті орталықтандырылған қаржылар. Жергілікті өкілді
органдардың бюджеттері арқылы көрсетіледі. Жергілікті
бюджеттерге мыналар жатады: облыстық бюджеттер; Астана және
Алматы қалаларының қалалық бюджеттері; қаладағы аудандық
бюджеттер; аудандық бюджеттер.
3) Мемлекеттік банктердің қаржылары. Осы банктердің ақша қорлары
мынадай көрініс табады: жарғылық қор; резервтік қор;
өндірістік-әлеуметтік даму қоры; қысқа мерзімге несиелеу қоры;
ұзақ мерзімге несиелеу қоры; валюталық аударым қоры;
материалдық марапаттау қоры және т.б. Бұл қорлар мемлекеттік
орталықтандырылған несиелеу қорларын қалыптастырады.
4) Мемлекеттің мүлікті және басты міндетті сақтандыру қаржылары,
мынадай сақтандыру қорлармен көрсетіледі: жарғылық қор;
сақтандыру резервтік қоры; ағымдағы түсімдер қоры;
сақтандыруды дамыту қоры; әлеуметтік – мәдени шаралар қоры;
алдын алу шараларын қаржыландыру қоры; сақтандырудың қалпына
келтіру түрлері бойынша запастағы қорлар жүйесі; әлеуметтік
бағыттағы; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры; жұмыспен
қамтуға жәрдемдесу қоры және т.б. қорлар.
Мұнда айта кететін бір жәйт бар. Банкілердің қаржыларын оқулықтарда,
көбінесе, банкілік кредит деп айтатынын көріп жүрміз. Былайша айтқанда,
банкілік қызметтің кредит беру жағымен ғана шектелген. Бір жақты
көзқараспен шектеліп қоймай, бұл қаржыларды қаржы жүйесінің институты деп
алып қарасақ, онда олардың тек банкілердің ссудалық қорларын беру түрінде
жұмсайтын институт ғана емес, сонымен қатар осы қорларды қалыптастыратын да
институт екенін көреміз. Сондай-ақ бұл институт тек мемлекеттік банкілердің
қызметі мен солардың ақша қорларын қамтиды.[9]
Ал мемлекеттік емес банкілердің қызметтері қаржылық қызметке жайтпайды.
Жеке басты және мүлікті міндетті сақтандыру институты туралы да осыны
айтуға болады.Бұл институт қаржы жүйесінің ерекше институт ретінде
қалыптасады және оның әрекеттері мемлекеттің қаржылық қызметі болып есептеу
себебі, аталмыш қызмет мемлекеттік сипатта болады, сондай-ақ мемлекеттік
органдар арқылы жүзеге асырылады.
Сақтандыру қызметімен айналысатын мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен
мекемелердің әрекеттері қаржылық қызметтің құрамына кірмейді, сондықтан бұл
қызметтер қаржылық құқықтың пәніне жатпайды.
Негізінде, мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен мекемелердің және
азаматтардың ақшалай қорлары мен қаражаттары бюджет жүйесінің құрамына
кірмесе де, олардың ақша жөніндегі қызметтері азаматтық – құқықтық
нормалармен реттелетінін білуіміз керек. Азматтық – құқықтық әдістермен
реттеу арқылы өнім өндірушілердің құқықтары мен мүдделері қорғалады. Ал
егер құқықтық реттеу бюджеттік құқық әдістері арқылы жүзеге асырылса, онда
ол мемлекет мүддесін көздеу болып табылады.
Қаржылық қатынастардың тауар – ақша қатынастарынан туындайтын және
оларға қызмет ететінін білеміз. Сондықтан мемлекеттің бюджеттік қызметінің
мақсаты тек қаржыларды қалыптастыру емес екені белгілі.
Орталықтандырылмаған институттарға мыналар жатады:
1) Мемлекеттік басқару органдарының қаржылары. Министрліктердің,
ведомстволардың және басқа да басқару орталықтарының
орталықтандырылған ақша қорларын білдіреді. Бұл салалық
орталықтандырылған қорлар халық шаруашылығы саласының немесе
басқа да шаруашылық жүйелерінің орталық басқару звенолары
болғандықтан министрліктер мен ведомстволардың қарамағына
берілген ақша қаражаттарынан тұрады.
2) Мемлекеттік шаруашылық субьектілерінің қаржылары. Осы
субьектілердің, яғни мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақша қорларын білдіреді: жарғылық қор, өнеркәсіпті, ғылымды және
техниканы дамыту қорлары; резервтік қорлар және т.б.
3) Мемлекеттік қазыналық ұйымдар мен мекемелердің қаржылары. Осы
субьектілердің ақша қорларымен көрсетіледі.
Қаржы жүйесі жөнінде кейінгі кезде қалыптасқан көзқарастарды
салыстырмалы талдау жасау мақсатында қарап өтеміз. Е.Б.Стародубцеваның
айтуынша бюджет жүйесі жалпы мемлекеттік, салалық және қоғамдық қаржылық
қатынастардан тұрады, сондай-ақ оның құрылу негізіне функционалдық бағдары
аумақтар, жүйенің бірыңғайлығы сияқты үш эемент жатады және мына келесідей
көрініс табады:
1. мемлекеттік қаржылар:
- мемлекеттік бюджет;
- бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік кредит.
2. сақтандыру:
- әлеуметтік сақтандыру;
- жеке басты сақтандыру;
- мүлікті сақтандыру;
- жауаптылықты сақтандыру;
- кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру.
3. кәсіпорындар мен ұйымдарының қаржылары:
- коммерциялық ұйымдардың қаржылары.
- Коммерциялық кәсіпорындардың қаржылары;
- Қоғамдық ұйымдардың және қорлардың қаржылары.[10]
Осыған қоса Е.Б.Стародубцеваның Батыс өркениетті әрі дамыған елдердің,
мысалы Англия, Франция, Италия мемлекеттерінің бюджеттік жүйелерінің
құрылымын: мемлекеттік бюджет; жергілікті қаржылар; арнайы қорлар;
мемлекеттік корпорациялардың қаржылары сияқты өте ірі және мол ақша
қаражаттары қорлары арқылы көрсетіп өткені орынды болған.
Себебі, қаржылық құқық теориясы тұрғысынан мемлекеттік емес
кәсіпорындар мен ұйымдардың, банктердің және т.б. ақшалай қаражаттары қаржы
терминімен қамтылмайды. Ресейлік ғалым-заңгер Карасева М.В. қазіргі кезде
Ресей Федерациясының бюджет жүйесі мына келесідей біршама дербес
бөліктерден тұрады деп тұжырымдайды:
1. бюджеттік қорлар;
2. мемлекеттік тыс қорлар;
3. мемлекеттік және муниципалдық кредит;
4. сақтандыру қорлары;
5. кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылары[11]
Ал Қазақстанның бюджет жүйесі жөнінде, оның даму ерекшеліктерін ескере
отырып біздің ойымызша, мынадай тұжырым жасауға болады:
Республикалық бюджет; жергілікті өзін-өзі басқару құзырындағы
бюджеттер; мемлекеттік несиелеу қорлары; мемлекеттік сақтандыру қаржылары –
орталықтандырылған мемлекеттік қаржылар ретінде бюджет жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады. Ал орталықтандырылмаған мемлекеттік қаржылар ретінде
– министрліктермен ведомствалардың, өзге де басқарушы, атқарушы
құрылымдардың өздеріне тән функцияларын жүзеге асыруға қажетті ақша
қаражаттарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың,
корпорациялардың, мемлекеттік қазыналы кәсіпорындардың ақшалай қаражаттарын
атап көрсеткен абзал.
Республикада болып жатқан түбегейлі өзгерістерге байланысты қаржылық –
экономикалық институттар түрлеріне және меншік формаларына байланысты мына
келесідей түрде топтастырылады:
1) республика меншігінде ақша қорларын көрсететін институттар
(республикалық бюджет, республикалық бюджеттен тыс қорлар:
ведомстволардың орталықтандырылған ақша қорлары; мемлекеттік
банктердің ақша қорлары).
2) Әкімшілік – аумақтық бірліктердің меншіктеріне жататын ақша
қорларын көрсететін институттар (жергілікті өкілді органдар
қалыптастыратын бюджеттер, бюджеттен тыс қорлар).
3) Шаруашылықты толығымен жүргіуге немесе тікелей басқаруға
құқықтары бар субьектілердің қарамағынга жататын ақша қорларын
көрсететін инстиутттар (мемлекеттік-коммерциялық акционерлік
банкілердің; мемлекеттік сақтандыру компанияларының;
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемелердің
ақшалай қорлары)
Осы аталған субьектілерге берілген ақша қаражаттары жөніндегі
автономдық құқықтары. Олардың өз қаржылық қызметтерін тәуелсіз және дербес
түрде жүзеге асырылуына мүмкіндік береді. Қазақстандық мемлекеттік бюджет
жүйесінің экономикалық табиғаты мен маңызын ашып көрсеткен алғашқы
оқымыстылардың бірі болып табылады.
Қаржылар ақшалардың қозғалысына байланысты туындайтын экономикалық
қатынастар, яғни ақша қорлары мен басқа да қорларды қалыптастыру, бөлу және
пайдалану кезінде қоғамда туындайтын қатынастар делінген авторлардың
еңбегінде. Бюджеттік қаржылар обьективтік категория болып табылатындықтан
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуы негізінде туындайды.
Сондықтан олар жиынтық қоғамдық өнімнің, ұлттық табыстың сондай-ақ ішкі
жалпы өнімнің құнын қалыптастыру, бөлу және пайдалану процесінде туындайтын
құндылық экономикалық қатынастар жүйесінде қызмет атқарады.
Бюджеттік қаржылар арқылы мемлекет өз қарамағына ақша қаражаттарын
жиыстырады, сондай-ақ оларды ұлғаймалы ұдайы өндіріске және қоғамның
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға бағдарлап пайдаланады.
Бюджеттік қаржылардың көмегімен мемлекеттің, шаруашылық субьектілерінің
ақша қорлары құралады, сондай-ақ халықтың ақша қаражаттары жинақталады.
Бюджеттік қаржылар қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құнын бастапқы бөлуші
ретінде көрініс табады. Бюджеттік қаржылық шаруашылық қатынастар
мемлекеттік бюджет пен кәсіпорындардың және халық шаруашылығы салаларының
өзара қатынастарының негізі болып табылады.
Сонымен бюджеттік қатынастардың барлық нысандарыныцң жиынтығы
мемлекеттік бюджет жүйесінің базистік негізін құрайды.
Зейнелғабдин А.Б. бюджет жүйесіне түсініктеме бере отырып оның маңызын
былайша көрсеткен: бюджет жүйесі – осы жүйені құру, бөлу және пайдалану
кезіндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы, сондай-ақ осы қатынастарды
басқаратын қаржылық және салықтық мекемелер мен өзге де тиісті органдардың
жиынтығы. Бюджет жүйесін құрылымдық тұрғысынан қарастырсақ жоғарыда
айтылғандай ол басқарушы қаржылық, салықтық және басқа да органдардың
жиынтығынан тұрады.
Бюджеттік қызмет атқару механизмдерін зерттеу үшін оның әрбір
элементтерін және олардың әрекет ету механизмдерінің біртұтастығын мұқият
зерделеу қажет. Демек, біріншіден, бюджеттік қатынастардың барлық
нысандарын және олардың өзара байланыстарын айқындау қажет; екіншіден,
бюджеттік қатынастардың әрбір нысанын өндірістің тиімділігін арттыру және
экономикалық қатынастарды жетілдіру жөніндегі рөлдерері тұрғысынан
зерделеу; үшіншіден, бюджеттік қатынастарды басқару тәсілдерін жетілдіру,
яғни нарық жағдайында бюджеттік қатынастарды пайдалану механизмдерін
жоспарлау, болжамдау, қаржыландыру, бақылау және талдау. Осы талдау
негізінде бюджет жүйесінің құрылымы және оның элементтерінің өзара
байланысы анықталады. Бюджет жүйесінің құрамындағы бюджеттік қатынастар өте
күрделі құрылымнан тұрады және олар мына келесідей негізгі топтарға
бөлінеді:
1) Мемлекет пен шаруашылық субьектісінің арасындағы оларға
өндірістік қорларды беру, тауар шығару, қызмет көрсету және
жаңадан құн жасау кезіндегі қатынастар;
2) Мемлекет пен шаруашылық субьектілерінің пайаны, таза табысты
және амортизациялық қорды құру, бөлу, пайдалну, жөніндегі
қатынастары;
3) Мемлекет пен халықтың, азаматтардың табыстарын қалыптастыру,
бөлу және қайта бөлу жөніндегі қатынастар;
4) Мемлекет пен шаруашылық субьектілерінің мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын, бюджеттен тыс қорларды құру,
бөлу және пайдалану, сондай-ақ зейнетақы қоры мен әлеуметтік
сақтандыру қорына аударымдар жөніндегі қатынастар;
5) Мемлекет бюджеттен қаржыландыратын ұйымдармен және мекемелермен
қатынастары;
6) Қаржылық-банктік жүйе институттарының арасындағы қатынастар.
7) Шаруашылық субьектілерінің арасындағы тауарлар мен қызметтерді
өткізу процесіндегі қатынастар, сондай-ақ олардың қаржылық
ресурстары бөлу және қайта бөлу, күрделі қаржыландыру, айналым
қаражаттарын қаржыландыру, салалық резервтерді қалыптастыру
жөніндегі министрліктермен қатынастары;
8) Мемлекеттің сыртқы экономикалық, ғылыми техникалық қызмет
процесінде жақын және шалғай елдермен қатынастары. Осы
қатынастар мен байланыстардың ішінен бір-бірінен белгілі бір
жалпы белгілері бойынша айрықшаланатын аяларды бөліп шығаруға
тиістіміз. Сонымен, құндылық құрылымның айрықша саласын мемлекет
пен шаруашылық субьектілерінің және халықтың арасында
туындайтын жиынтық қоғамды өнімді, ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді бюджеттік қатынастар құрайды. Бұл қатынастар
шаруашылық субьектілері мен халықтың пайдаларын, итабыстарын
құру және бөлуге, сондай-ақ мемлекеттің қаржылық ресурстарын
қалыптастыруға байланысты өндіру және бөлу процесінде туындайды.
Осы қаржылық қатынастардың жиынтығы қазіргі кезде “салықтар” атты
экономикалық мәні бар ұғыммен көрсетіледі. Демек, олар қаржылардың құрамдас
бөлігі, ал салық жүйесі қаржы жүйесінің элементі болып табылады.
Сонымен қаржылар тұтастық тұрғысынан сипатталады. Алайда осы тұтастық
ішінде белгілі бір айырмашылықтардың бар екенін ұмытпаған жөн. Қаржылық
қатынастардың әр сипатта болуы олардың құрамында қоғамды өнімді құндылық
бөлудің жекелеген ерекшеленген аясының олардың бірі мемлекеттік бюджет
болып табылады, көрініс табуына әкеліп соғады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет бөлу процесінде
туындайтын тұрақты қатысушы мемлекет болып табылатын қаржылық қатынастарды
көрсетеді. Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру және бөлумен байланысты болады. Бұл жерде бюджеттік қатынастар
қаржылық қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржылар күрделі құрылымды болғандықтан бюджеттік құбылыстармен
ерекшеленеді. Сондықтан, яғни қаржылар категориясы мен қаржылар жүйесінің
экономикалық мәні кең мағынада болғандықтан бюджет жүйесі қаржы жүйесінің
негізгі құрылымдық элементі болып табылады.[5]
Тауар ақша қатынастары жағдайында өндірістік қорлар мен еңбек
ресурстары натуралыдық және құндылық нысанда болады. Сондықтан өндіріс
нәтижесі осы екі форма арқылы өлшенеді. Қаржылық қатынастар алғашқы рет
мемлекеттік кәсіпорындарға өндірістік қорларды беру кезінде туындайды. Бұл
жерде өнімді шығару оның тұтыну құнынан бөлінбеуін жүзеге асыру қаржылық
механизмдер арқылы жүргізіледі.
Қаржылық механизмнің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1) қаржылық бюджеттік жоспарлау және болжамдау;
2) қаржылық ресурстарды тікелей басқару және жан-жақты бағдарлау;
3) қаржылық ресурстардың құрылуына, бөлінуіне және пайдаланылуына
бақылау жүргізу;
4) қаржылар мен салықтардың, бюджеттің өндіріске және халықтың әлауқаты
деңгейіне тигізетін ықпалын анықтау.
Қазақстандық ғалым А.Б.Зейнелғабдиннің айтуынша қаржылық қатынастарды
басқару жүйесін құру арқылы мына төмендегідей мәселелерді шешуге әбден
болады:
1) барлық қаржылық ресурстарды тікелей басқару (шаруашылық
субьектілерінің өз қаржылық ресурстары; бюджеттік ресурстар
бюджеттен тыс қорлар; валюталық ресурстар және т.б.)
2) қаржылық ресурстарды болжамдауда экономикалық – математикалық
әдістерді пайдалану негізінде мемлекеттің жиынтық қаржылық
балансын жасау практикасын жетілдіру;
3) мемлекеттік жиынтық қаржылық балансының пропорцияларына және
индикативтік жоспарлардың көрсеткішіне сүйене отырып
болжамдау негізінде көп варианттік режимдегі бюджет жобасын
қалыптастыру;
4) республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін
болжамдау салықтар мен басқа міндетті төлемдердің бюджетке
түсуіне бақылауды ұйымдастыру;
5) бюджеттік мекемелерді шаруашылық етудің жаңа түріне өткізу
арқылы, яғни бюджеттік қаржыландыру мен басқа түсім
көздерінен түсетін қаражаттарды ұштастыру негізінде
әлеуметтік аяға бағытталған шығындарды жоспарлау және
болжамдау жүйесін дайындау;
6) жиынтық валюталық жоспарды, министрліктер мен ведомствалардың
валюталық жоспарларын, олардың сыртқы сауда қызметтерін
талдау, сондай-ақ мемлекеттің қаржылық және
автоматтандырылған жобаларын дайындау негізінде валюталық –
қаржылық жоспарлауды ұйымдастыруды жетілдіру;
7) қазіргі кезеңдегі экономикалық саясаттың мұқтаждықтарын
көрсететін қаржылық – бюджеттік жоспарлаудың нормативтік
базасын дайындау;
8) салықтар, бюджет жүйесі (шаруашылық субьектілері, аудан және
облыс деңгейіндегі) жөніндегі заңдардың атқарылу механизмдері
туралы ақпараттарды жедел жинау өңдеу;
сонымен қаржы жүйесін экономикалық тұрғыдан қарастырсақ оның мына
келесідей элементтерден тұратынын көреміз: негізгі салық жүйесі, бюджет
жүйесі; шаруашылық субьектілерінің қаржылары; қаржылық механизм және қаржы,
салық органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және мемлекеттің бюджеттік
қызметі
1.1. Бюджеттің және бюджеттік қаржылардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бюджет жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
2.1. Бюджеттік қатынастарды құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2.Бюджеттік процесс бюджеттің қаржылық жоспары ретінде. Бюджетті атқару
(орындау) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер, нормативтік құқықтық актілер тізімі ... 50
Кіріспе
Бүгінде қоғамымызда жан-жақты жүргізіліп жатқан реформалар мемлекеттік
бюджетті реттеу аясында айтарлықтай ықпалын тигізуде.
Бюджет қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы
мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен
айқындалып отыр. Бюджет саласындағы мемлекеттік реттеу маңызы өте зор
екендігі белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі
және оның міндеттері мен функцияларын ақшалай қамтамасыз етудің қайнар көзі
болып есептелінеді.
Қаржылар қоғам және жекелген азаматтардың өмірінен елеулі орын алады,
сондай-ақ қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикасының өсіп
дамуына белсенді және қарқынды түрде ықпалын тигізеді.
Сондықтан қаржылар мемлекеттің материалдық тірегі, базасы болып
табылады және базистің құрамына жатады. Атқарушы билік мемлекеттік
бюджеттің кіріс - шығысын жүзеге асыру қызметін өзі орындап отыр.
Демек, мемлекеттік бюджетті реттеу атқарушы биліктің құзыретінде қалып
отыр. Осыған орай жоғарыдағы мемлекеттік реттеу жөніндегі көзқарастарға
қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз:
- Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи
құрылымына байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты
қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға ат салысады. Бұл жерде әр алуан қоғам
мүдделіктерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік реттеуді жоққа
шығаруға болмайды;
- Екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар және әлеуметтік-мәдени
салалардағы дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тарихи тәжірибелерімен
белгіленген. Әсіресе қазіргідей, қысылтаяң реформа кезеңінде мемлекеттің,
бюджетті мемлекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек;
- Үшіншіден, мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды,
қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына
себін тигізетін зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн;
- Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық процестер туындатады
және ол процестер нарықтық бір қыры ретінде ауыздықталмаған қара күштермен
сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан келеді.
- Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия
мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу
мен мемлекеттік реттеуді теңдестіру қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі
жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен қатынастар оның
аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туындатады. Осы
билікті шектеу ісі де мемлекет құзырында болады; жетіншіден, мемлекет
көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субьектілерінің халыққа
қажетті режимді белгілейді, сондай-ақ ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы
ықпалдардан қорғаудың кепілі болып табылады. Мемлекеттік ретеу әкімшілік
заңдардаң негізінде жүзеге асырылатыны белгілі.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, бюджетті мемлекеттік реттеу ілімі, осы
жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенімен,
көптеген мәселелер оның ішінде қаржылар саласындағы бюджетті мемлекеттік
реттеу жеткілікті деңгейдегі өз шішімін тапқан жоқ.
Қазіргі кезеңде осыған байланысты сонымен бірге өтпелі кезең, мемлекет,
ғылым талаптарына сай болатындай аса ұтымды мемлекеттік реттеу жолдарын
қалыптастыру мәселелері мына шараларды қажет етіп отыр: бюджет саласындағы
реттеуді, экономика аясындағы түрлендірулерді және меншік нысандарының
теңдігін ескеріп, сондай-ақ меншік құқығымен өзара байланыстырып талдау;
есептеу және ұйымдастыру техникасының, қаржы жүйесін тиімді реттеуге
мүмкіндік беретін экономикалық және әкімшілік әдістердің жиынтығын, яғни
қаржыларды реттеудің автоматтандырылған жүйесін жетілдіру; нарықтық
экономика аясында жүзеге асырылып жатқан бюджеттік қызметтің мемлекеттің
қаржылық қызметтің бір түрі екенін және оның құқықтық негіздері әкімшілік
және қаржылық заңдар болып табылатынын теориялық тұрғыдан негіздеу;
мемлекеттік реттеу және атқарушы билік органдарының қызметтері нарық
талаптарына сай заңдар негізде, жаңаша бағытта жүзеге асырылатыны жөнінде
теориялық негіздеме бере отырып осы аяға ықпал ететін факторларды зерттеп,
талдау, бюджет саласындағы мемлекеттік реттеу, бюджеттік қызметті жүзеге
асыру процестерінің ерекшеліктерін, айрықшылықтарын зерделеп зерттеу және
мемлекеттік реттеудің мемлекеттік басқару функциясы ретінде жүзеге асырылу
маңызы мен мәнін және механизмін жалпы мемлекеттік бюджеттік реттеуді
атқарушы органдар жүйесімен байланыстырып, ұйымдастырып көрсету;
мемлекеттің бюджет және салық жүйесіне, олардың нарықтық қатынастар
жағдайындағы құқықтық режиміне назар аудару және олардың экономикалық
табиғаты мен құқықтық маңызын қарастырып зерттеу арқылы жетілдіру жөнінде
ұсыныстар енгізу; Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан -2030”
стратегиялық бағдарламасында айқындалған мемлекеттік реттеуші атқарушы
билік жүйесін орталық жергілікті атқарушы билік органдарын қайта құру
жөніндегі қағидаттар мен ережелерді және осыған байланысты мемлекеттің
қаржылық фискальдық саясатының жетілдірілуін көздейтін жолдарды басшылыққа
ала отырып, құқықтық тұрғыдан негіздеу.[1] Президентіміздің Қазақстан
халқына атты Жолдауында 2010 жылы Қазақстанда, егер тұтастай экономика
бойынша қарайтын болсақ, бір қызмет кер жылына 17 мың доллардың өнімін
өндіреді екен. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 90 мың доллардан асып
түседі.Қорытынды өте түсінікті – бізге жағдайды түзету – өнімділікті
артырып, инновацияларды ендіру керек.
Басқарудың барлық деңгейінің жұмысына баға беру мен жаңағы өлшемдер бойынша
қаржылай қолдау көрсету және бақылау Үкіметтің басты міндеті болады.[2]
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және мемлекеттің бюджеттік
қызметі.
1.1. Бюджеттің және бюджеттік қаржылардың түсінігі.
Мемлекеттік бюджеттің қаржыларының қоғам және жекелеген азаматтардың
өмірінде алатын орны, олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде
атқартын рөлі өте зор екені әркімге белгілі. Бюджеттік қаржылар мемлекеттің
өсіп дамуының материалдық негізгі және тірегі, сондай-ақ оның міндеттері
мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз етудің қайнар көзі болып
есептеледі. Бюджеттік құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикалық өсіп
дамуына белсенді, пәрменді түрде ықпалын тигізеді. Бұл жерде күнделікті
қоғам өмірінде, тіптен өндіріс аясында да көбінесе қаржыларды ақша немесе
қаражат деп түсінетін айта кетуіміз қажет. Ақшалардың атқаратын функция
білмейтін адамдар кемде-кем шығар. Ақшалар құн өлшеу, айналым, айырбас және
т.б. құрал ретінде жалпыға бірдей құндылық баламасын көрсетеді.
Ал бюджеттік қаржылардың атқаратын басты рөлі мемлекетке жүктелген
функцияларды орындау қоғам және экономика мұқтаждықтарын қанағаттандыру
болып саналады, сондай-ақ сатып-алу, сату, айырбастау және тұтыну
процестерін жүзеге асырмайды. Тағы бір айта кететін жәйт, ақшалардың
пайдалану А-Т және Т-А процесінде, тікелей жұмсау түрінде көрініс тапса, ал
мемлекеттік бюджеттік қаржыларды жұмсау – бөлу нысанында жүзеге асырылып,
тікелей пайда табу көзделмейді. Бірақ теориялық тұрғыдан алғанда, ақша
қаражаттары мен қаржылардың арақатынасын қарастырсақ онда кейбір ақша
қаражаттарының қаржылық ресурстарды білдіргенімен қаржы түсінігінің өте кең
мағынада болатынын байқаймыз.
Өркениетті, нарықтық мемлекеттердің өзінде де мемлекеттік қаржыларға
айрықша көңіл бөлінеді. Себебі, осы дамыған елдердің бюджет жүйесі арқылы
ұлттық табысты қайта бөлу көрсеткіші елу проценттен асып отыр. Осыған
байланысты, олардың мемлекеттік бюджеттерінің көлемі де күрт өсіп отырады.
Сонымен, бюджеттік қаржылардың көп қырлы ұғым екенін байқадық.
Сондықтан, оның мәнін ашып көрсету мақсатында оны бірыңғай термин ретінде
қарастырсақ онда негізгі үш қырынан көрініс табатынын көреміз.
Біріншіден, бюджеттік қаржылар деп өндіріс және тұтынуда экономикалық
ресурстардың бір түрі ретінде пайдаланылатын ақшаларды және ақша
қаражаттарын айтуға болады. Осы өндіріс пен тұтынудың ақшалай нысанындағы
ресурстары, жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық ресурстар болып есептелінеді.
Олар мемлекетте немесе шаруашылық субьектілерінің қарамғында әртүрлі ақша
түріндегі табыстардың, аударымдар мен түсімдердің есебінен қалыптастырылып,
қоғамның әлеуметтік және басқа да мұқтаждықтарын қанағаттандыруға,
жұмыскерлерді материалдық жағынан ынталандыруға, өндірісті ұлғайтып,
жетілдіруге пайдаланылады.
Екіншіден, бюджеттік қаржылар ақша қаражаттарының жиынтығы ретінде
қаржыландыру терминімен байланысты болады. Сондықтан болар, бұл жерде қаржы
термині мемлекетті, кәсіпорындарды, кәсіпкерлерді, аумақтарды, әлеуметтік-
экономикалық т.б. бағдарламаларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз етудің
қайнар көзін, көлемін, түрлерін және тәсілін білдіреді.
Үшіншіден, арнайы және дербес экономикалық категория ретінде бюджеттік
қаржылар бөлу қатынастарын көрсетеді.[3] Нақты бағыттарға арналып ақша бөлу
түрінде жүзеге асырылатын қаржыландырудың өзі бөлу болып табылады.
Бюджеттік қаржылардың арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөлімдерінде
және шарушылықтың әрбір деңгейінде қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлу
процестері жүзеге асырылады. Жасалған ұлттық табыстың құнын бөлу ақшалай
табысты мемлекеттік деңгейде, кәсіпорындар мен кәсіпкерлік қызмет
деңгейінде бөліктерге бөлу арқылы жүргізіледі және осы жағдайларда
туындайтын көптеген қатынастар бюджеттік қатынастар деп аталады. Сонымен
қаржылардың ақшалармен өте тығыз байланыста болатынан және ақшалардың
қаржылар болмысының міндетті көрінісі ретінде сипатталатынын білдік.
Ақшалардың тауар айырбасында, өзіндік айналымда болуы, қолдан-қолға өтуі
ақшалай қатынастар түрінде айрықша нысандағы процестермен көрсетіледі.
Осы айрықша нысандағы экономикалық қатынастар қаржылар болып саналады.
Сонымен, қорыта келіп айтсақ, экономикалық категория ретіндегі бюджеттік
қаржылардың өте маңызды белгілері бюджеттік қатынастардың бөлу сипатында
болуы, ақша нысаннындағы құнның тек біржақты қозғалысын білдіруі. Өйткені
шаруашылық субьектілерінің ақшалай табыстары мен экономикалық өнімді жасау
және оны өткізу нәтижесінде құралады. Сонымен бірге, қаржылар сол өндіріс
аясының өзіне қызмет көрсетеді, яғни өндірістің ұлғайтуына, дамуына және
құрылымдық өзгертулеріне жағдай жасайды. Бюджеттік қаржылардың арқасында
мемлекеттің мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, әртүрлі меншік нысанына
негізделген шаруашылықты дамытуға, аумақтар арасындағы экономикалық
байланыстарды жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын мемлекет қарамағына
жұмылыдрады. Бюджеттік қаржылардың негізінде, олардың көмегімен шаруашылық
қызметтерді нәтижелерін тексеру және бақылау жүзеге асырылады.
Енді осы бюджеттік қаржылар жөнінде оқымысты ғалымдардың көзқарастарына
көз жүгіре отырып, салыстырып көрейік. Қаржылық құқық саласының көрнекті
ғалымы Худяков А.И. “қаржы” термині латынның “финанс”, яғни қандай да істің
бітуі, ақыры немесе төлемінің жалақының төлену мерзімі деген сөзінен
туындаған дейді. Орта ғасырлық латын тілінде finatio, financio деген сөздер
міндетті ақшалай төлем деген мағынада айтылған болатын. Он сегізінші
ғасырда француздар financе, яғни финанс деп мемлекеттің кіріс және шығысын,
мемлекет мүліктерінің жиынтығын немесе мемлекеттік шарушылықты айтатын
болған.[4]
Қазіргі кезде “финанс” – қаржы терминінің мағынасы ақшалармен тығыз
байланысқан. Соныдықтан болар, көптеген жағдайларда азаматтар қаржыларды
қолда бар немесе құжат жүзіндегі ақшалар деп түсінеді. Ал экономистер
азаматтардың қаржылары, мемлекеттің қаржылары, заңды тұлғалардың қаржылары
деп бөледі. Кейбіреулер тар мағынада қаржылар тек мемлекет пен заңды
тұлғалардың ақша қаражаттарын қамтиды деп түсіндіреді.
Осы терминнің тағы бір сирек айтылатын мағынасы “мемлекеттік ақшалар”
түсінігімен сәйкес келеді.
А.И. Худяковтың айтуынша қаржы термині қандай да болмасын мағынада
түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағында ақша қаражаттары деген
тұжырым.
Егер арнайы мағынада қаржыларды-мемлекеттік бюджеттік қаржылар десек,
яғни белгілі бір қорларға бөлінетін, мақсатты бағыты болатынын, пайдаланылу
тәртібі белгіленетін және оларды қалыптастырып, бөлетін органдардың бар
екенін байқаймыз деп жалғастырады, өз ойын А.И. Худяков. Осы қорларға
жиыстырылған ақша қаражаттары әрдайым мемлекеттік меншік нысанында болады.
Сондықтан, материалдық мағынада қаржылар деп, мемлекет меншік ақша
қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Бюджеттік қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады.
Экономикалық мағынада бюджеттік қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың
жиынтығын айтамыз. Дәлірек айтсақ, экономикалық қатынастардың жүйесі болып
табылады. Бюджеттік қаржыларға байланысты тағы бір көңілге қонбайтын,
санаға симайтын нәрсе олардың құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі
қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
құны жоқ болғандықтан оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында немесе
экономистер айтқандай, “А - Т”, “Т - А” қатынастарында жүзеге асырылады.[5]
Алайда бұл қатынастар тауар – ақша қатынастары болғандықтан, қатысушы екі
жақтың заң жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді. Ал бюджеттік –
экономикалық қатынастардың бір жағында оның тұрақты субьектісі ретінде
әрдайым мемлекеттік біртұтас өзі мемлекет уәкілдік берген мемлекет өклетті
органы тұрады және осы қатынастар бюджеттік құқықтық нормалармен реттеледі.
Сонымен қатар, бюджеттік – экономикалық қатынастардың бір жағында әрқашанда
билікші субьект тұрғандықтан екі жақтың тең құқықтылығы жөніндегі сөз
қозғалмайды. Ал тауар – ақша қатынастары, яғни сату – сатып алу қатынастары
азаматтық құқық еңбек құқығы және тағы да басқа құқық салаларының
нормаларымен реттеледі. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекет
қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ ұстағанымен олардың жұмсалу процестеріне
ат үсті қарай алмайды. Өйткені бюджеттік қаржылар өзінің ақша қаражаттары
болғандықтан, олардың талан-таражға түспей, заңды негізде, мақсатты
бағытта, ұтымды және тиімді түрде пайдаланылуын ұйымдастырады. Бюджеттік
қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық негізі болып табылады деп
жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан бюджеттік қаржылардың атсалысатын басты
бағыт – қажеттілігі мемлекетті және қоғамды ақшалай қамтамасыз ету.
В.И. Белинский бюджеттік қаржыларды экономикалық категория ретінде және
қаржылық ресурстар ретінде қарастыру қажет деген пікір айтады. Осы автор
бюджеттік қаржыларды ақша құжаттары қорларын құру және оларды
орталықтандырылыған, сондай-ақ орталықтандырылмаған негізде бөлу жөнінде
туындайтын экономикалық қатынастар деп түсіндіреді.[6] Бюджеттік
қаржылардың материалдық негізі өндірістік қатынастар болып табылады.
Сонымен қатар бюджеттік қаржылардың туындауының және өмірден орын алуының
бірден-бір шарты тауарлық өндірістің және айналымның өздеріне тән құныдылық
категорияларымен болуы. Кейбір экономистер бюджеттік қаржыларға ақша
қаражаттарын, натуралды ресурстарды, кіріс және қорларын жатқызады.
Бюджеттік қаржылардың құндық экономикалық категория емес екеніне
ешкімнің күмәні жоқ болғандықтан, олардың шынайы нақты обьектісі ақша
қорлары болып табылады.
Ал бюджеттік қаржылардың пайдаланылуы негізіне белгілі бір кезеңдегі,
яғни қазіргі кездегі обьективтік құндылық заңының әрекет ықпалы және
қоғамның тауарлық өндірісінің дамуы жатады. Бұл жерде құн екі нысанда
көрініс табады – тауар және ақша ретінде. Ал ақша айналымы (А-Т-А) ұдайы
өндірістің бір ерекшелігі, яғни үзбей жүргізілетін қоғамдық қызметтің
саласы болып есептеледі. Осы ақша айналымының негізінде екінші рет құн
нысандары туындайды және олардың әрқайсысы айрықша қоғамдық қатынастарды
көрсеткендіктен шаруашылық механизмінің белгілі бір элементтерін құрайды.
Бюджеттік қаржылар осы нысандардың бірі ретінде ақшалай – бюджеттік
қорларды қалыптастыру және пайдалану жөніндегі ақшалай қатынастардың жүйесі
болып табылады.
Бұл жерден байқайтынымыз, бюджеттік қаржылардың ақшалай қатынастарға
негізделетіні және күнделікті өмірде, іс жүзінде ақша ресурстары ретінде
көрініс табуы.
Тағы бір айта кететін жәйт, ақшалардың өзі немесе ақша қаражаттары
қаржылар жөніндегі ғылымның обьектісі болып табылмайды. Бюджеттік
қаржылардың құрамындағы ақша қаражаттарының атқаратын функциясы ақшалардан
бөлек болады. Сондықтан, ақшалар және қаржылар өз алдына бөлектенген
экономикалық категориялар болып табылады. Негізінде бюджеттік қаржылардың
өзіне тән функциясы – бөлу және бақылау функциясы бар. Бұл жерде автор
үшінші функция жөнінде, яғни жұмылыдру функциясы туралы сөз қозғамаған. Ал
ақшалар тауар – ақша қатынастары жағдайында бірнеше функция атқарады: құн
өлшемі ретінде; төлем құралы ретінде; айналым құралы ретінде; қазына құрау
құралы ретінде; дүниежүзілік ақша ретінде.
Ақшалар жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде шаруашылық айналымына
қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбір
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкіндік береді.
Бюджеттік қаржылардың экономикалық категория ретінде ақшалардан
айырмашылығы, олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу және
пайдалануға байланысты ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекше
аясын көрсетеді. Алайда бюджеттік қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық
маңызын айқындай алмайтын сияқты. Себебі мемлекеттік бюджетте, кредиттік
және кассалық жоспарларда мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық
жоспарларында қатынастар емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының
сомасы көрсетіледі. Бұл сомалардың шаруашылық қызметтердің қаржылық
нәтижесі екені белгілі.
Сондықтан бюджеттік қаржылық ресурстар деген ұғымды қарастырсақ, онда
оның мемлекет қарамағындағы немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін
байқаймыз, деп тұжырымдайды Белинский В.И.
Ресейлік ғалым Горбунов О.Н. қандай да болмасын мемлекетте жиынтық
қоғамдық өнімді және ұлттық табысты бөлу, сондай-ақ қайта бөлу процестері
ақшалай нысанда болады, ал “қаржы” термині француздың финанс, яғни
кәсіпорын, мемлекет қарамағындағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы мен
оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалану жүйесі болып табылады дейді.[7]
Мемлекеттік бюджеттік қаржыларды өзінің материалдық мәні бойынша ақша
қаражаттары қорларынан тұрады және олар орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қаражаттары қорларын жұмылдыру, қайта бөлу.
Сондай-ақ пайдалану процесіндегі қоғамдық экономикалық қатынастардың
атқарылуымен тікелей байланысты болады.
Горбунов О.Н. мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік процестерін
басқару жөніндегі қызметтерінің барысында кіріс және шығыстарға ақша
нысанында, әртүрлі ақша қорларын құра отырып есеп жүргізгендей, қаржыларды
ақша қаражаттары емес, олар тек ақша қаражаттары қорларын жинастыру, қайта
бөлу және пайдалану жөніндегі адамдардың арасындағы қатынастар болып
табылады деген. Бұл жердегі көзге ұрып тұрған кемшілік бюджеттік қаржылар
экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ал материалдық мағынасына келсек, онда
бюджеттік қаржылар тек мемлекеттің меншігіндегі ақша қаражаттары қорларының
жиынтығы деп айта аламыз.
Бюджеттік қаржылар жиынтық қоғамдық өнімді және ұлттық табысты бөлетін
экономикалық құрал болып табылады.
Мемлекетті реттеудің ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
реттеу болып есептелінеді. Ақша қаражаттарын реттеу және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ресейлік оқымысты заңгер А.Жданов қаржыларды мемлекеттің және жеке
мекемелердің ақша қорларын құру, бөлу және пайдалану жөніндегі экономикалық
қатынастар, ал қаржы жүйесін қаржылардың әртүрлі буындарының өзара
байланыстары мен жиынтығы ретінде түсіну қажет деп көрсеткен.
Ресейлік ғалым О.Н.Горбунов бюджет жүйесін екі тұрғыдан қарастырған:
а) әрқайсысы тиісті ақша қорларын құратын және пайдаланатын қаржылық
институттардың жиынтығы;
ә) өздерінің құзыреттерінің шегінде бюджеттік қызметті жүзеге асыратын
мемлекеттік органдар мен мекемелердің жиынтығы ретінде.
Ал бюджеттік институттардың жиынтығы өзіне орай мемлекеттік бюджет
жүйесін құрады. Бюджет жүйесі мемлекеттің нарыққа өту жағдайында дамуының
ерекшеліктерін көрсете отырып мынадай буындардан тұрады:
1. федералдық, федерация субьектілерінің бюджеттерінен және
муниципалдық бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2. бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3. бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4. шаруашылық субьектілер мен салалардың қаржысы;
5. мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6. мемлекеттік және банктік кредит;[8]
Бюджет жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен мекемелердің
жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда. Худяков А.И.
ұйымдастырылуы бойынша бюджет жүйесін мемлекеттің қаржылық мекемелері, яғни
қаржылық ведомствалар, салық органдары, мемлекеттік банктер, мемлекеттік
сақтандыру компаниялары құрайды деп түсіндіреді.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық, қаржыларды басқаратын бірыңғай мемлекеттік басқару
органдарының жүйесі болып табылады. Ұлттық банк басқаратын кредиттік
мекемелер, қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары мен кеден
мекемелері де қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Негізінде “қаржылар” ақша түріндегі қоғамдық өнімдерді бөлуге
байланысты экономикалық қатынастардың едәуір аумағын қамтиды. Бюджеттік
қаржылардың ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық
категориясына жататыныдығын және оларды экономикалық құндылық категориясына
жататындығын және оларды жүзеге асыру нысаны болып табылатындығын
көрсетеді. Бюджеттік қаржыларды экономикалық категория қатарына бөліп, жеке-
дара шығаруымыз үшін олардың мағынасын зерттеп, зерделеп білуіміз қажет.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын білгенбіз. Ал
экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан қоғамдық
қатынастар жүйесінің басты бөлігі болып табылады. Сондықтан бюджеттік
қатынастар өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист – ғалым Мельников В.Д. бюджеттік қатынастардың
қалыптасуын және туындауын былайша көрсетеді: қоғамдағы ұдайы өндіріс
процесі бір-бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді төрт сатыдан
тұрады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну.[6]
Осы ұдайы өндірістің төрт сатысы қоғамдық өндіріс процесіне
қатысушылардың арасындағы тауарлық қатынастардың бар жоғы анықталады,
өйткені өндірілген өнімдер бұл жерде сату-сатып алуға жататын тауарға
айналады. Бұл өнімдер тұтынудан бұрын бөлу және айырбастау сатыларынан өту
арқылы тек өнімді өндірушілердің ғана емес, солармен қатар қатынасқа
қатысушылардың да талаптары мен мүдделерін қанағаттандыруға тиісті. Осыдан
байқайтынымыз өндірілген материалдық немсе материалдық емес өнімдер,
көрсетілген қоғамдық өнім ретінде заттай және ақшалай түрінде көрсетіледі.
Қоғамдық өнімнің жаңағыдай екі формаға қалыптасуы, олардың әрбір
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мұқтаждықтарын өтеу үшін ақша, баға,
өзіндік құн, қаржы, жалақы төлеу және тағы басқа құндылық категорияларын
пайдалануларына жол береді.
Бұл жерде өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер –
ақшананың, яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен
өлшенеді. Бюджеттік қаржылардың экономикалық категория ретіндегі қызметтері
қоғамдық жиынтық өнімді бөлу кезінде анық көрінеді.
Бюджеттік қаржылардың мағынасын түсіну үшін жекелеген кәсіпорынның
өндірістік қорларын өзіндік айналымнан шығарылатын өнімдерді өткізу
кезіндегі ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның бөліну мезгілінен
бастап қарастыру қажет.
Кәсіпорын осы өнімдерді өткізу барысында тиісті ақша қаражаттарын немсе
ақша қорларын құрайды. Бұл жерде оның ақша қорлары ретінде айналым қорын,
амортизациялық қорды, жалақы төлеу қорын, әлеуметтік бағыттағы қорларға
аударымдарын, пайда және т.б, атап өтуге болады.
Табылған пайданың немесе табыстың бір бөлігі орталықтандырылған
қорларды қалыптастыру үшін мемлекет қарамағына аударылады да, ал екінші ең
көп бөлігі өндірушіде қалады, өндіруші оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
Көбінесе пайда мен табыстың қолдағы бөліктері өндірістік процесті үзбеуді
қамтамасыз өту мақсатында еңбек құрал-жабдықтарын сатып алуға, сондай-ақ
пайданың және бір бөлігі өндірістің басты факторы – негізгі қорларды
қалыптастыруға жұмсалады. Сонымен материалдық өндіріс аясында жасалған
құнның бір бөлігі өндірушілерде қалса, едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік
мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында мемлекет қармағына берілетінін
білдік.
Бұл құндар ақша түріндегі дербес қозғалысқа ие болғаннан кейін
мемлекеттік кіріс ретінде мемлекеттің қаржылық қызметінің аясына қосылады.
Бұлардан басқа, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардан, мемлекеттік емес
заңды тұлғалардан, акционерлік, коопретивтік, қоғамдық кәсіпорындар мен
ұйымдардан түсетін қаражаттар мен мемлекет тарапынан халықтан ерікті түрде
жұмылдырған қаражаттар арқылы мемлекет деңгейіндегі қаржылық қатынастардың
формасы пайда болады. Осы бюджеттік қаржылық қатынастар орталықтандырылған
ақша қаражаттары қорларын – республикалық және жергілікті бюджеттердің
сақтандыру қорларын бюджеттен тыс қорларды қалыптастырады.
Экономика өмірінде ақша қаражаттары, әдетте, құнның баламалығы
негізінде, яғни тауар және ақша түріндегі құнның қозғалысы негізінде
пайдаланылады. Баламалық принцип басқа да экономикалық категорияларға –
баға, өзіндік құн, жалақы төлеу, несие және т.б. тән болып табылады.
Бюджеттік қорды басқа ақша қаражаттарынан ерекшелендіріп тұратын
өзгешелік, олар экономиканы басқарудың қандай да болмасын деңгейіндегі ақша
түріндегі құнның біржақты қозғалысының негізінде құралады.[3]
Сонымен, бюджеттік қаржылардың айрықша экономикалық категория ретіндегі
өздеріне тән ерешеліктері ақша түріндегі құнның міндетті түрдегі бір жақты,
баламасыз қозғалысы болып табылатынын айқындадық.
Бюджеттік қаржылардың экономикалық табиғатына келсек, онда олардың
тауар-ақша қатынастары (А-Т) пайдаланылуы қаржылардың көмегімен
жүргізіледі. Орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру
жөніндегі міндетті түрдегі субьектісі, әрқашанда мемлекет болып табылатынын
білдік.
Мемлекеттен басқа қоғамдық өндіріске қатысатын субьектілердің ақшалай
қызметтері, бюджеттік қызметке жатпайды, ал олардың ақша қаражаттары немесе
ақшалай ресурстары (“А-Т”, “Т-А”) процесіне қатысатындықтан қаржы
түсінігімен қамтылмайды деген тұжырымға келеміз.
Сонымен, қорыта келгенде бюджеттік қаржылар деп, мемлекеттің ақшалай
кірістерін жиыстыру, бөлу және пайдалану процесінде туындайтын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
“бюджеттік қаржы” терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1)
материалдық; 2) экономикалық категория ретінде. Материалдық мағынада
“бюджеттік қаржы” деп мемлекеттің өз қарамағындағы ақша қаражаттары
қорларының жиынтығын айтамыз.
Мемлекеттік қаржылық ресурстары әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде “бюджеттік қаржы” деп, мемлекеттің
ақшалй ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ
олардың пайдаланылуын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін
айтамыз.
Сонымен бюджеттік қаржылар терминінің мағынасын анықтадық.
Мемлекеттік ақша қорлары, әрқашанда мемлекеттің бюджеттік қызметінің
түпкілікті обьектісі болып есептелінеді бюджеттік қызметінің процесінде
бюджеттік қаржылардың үш функциясы жүзеге асырылады. Олар мына төмендегідей
болып келеді:
1) ақша қорларын жұмылдыру функциясы;
2) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды ақшалай қамтамасыз ету
функциясы;
3) бақылау функциясы;
Бірінші функцияның мәні мынада: жаңа, бюджеттік қаржылар туралы сөз
қозғағанымызда мемлекеттің өз меншігіндегі ақша қаражаттары болмай,
мемлекет бола алмайды дегенбіз. Ендеше осы функция арқылы мемлекет өз
мұқтаждықтарын өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жиыстырады және осы
қаражаттарды ақша қорларына қалыптастырады, яғни мемлекет өз мұқтаждығын
өтеуге қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырады.
Бірақ біз мемлекеттің алға қойған негізгі мақсаты – тек ақша
қаражаттарын жиыстыру ғана емес екенін білеміз. Сондықтан екінші функция
мемлекеттің өзіне және өз тарапынан жасалатын қызметтеріне жұмсалатын
шығындарда өтеуге байланысты бюджет қорларын пайдаланудан тұрады.
Үшінші функция мемлекеттің бюджет қорларын қалыптастыру және бөлу,
сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субьектілерінің осы қорлардан алған
ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезіндегі барлық әрекеттерінің
дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Аталған функциялар
туралы айта кететін бір жай бар.
Бюджеттік қаржылардың функциялары жөніндегі оқымысты ғалымдар әлі де
пікір талас тудырып ғылыми тұрғыдан дәлелденіп қалыптасқан көзқарасқа келе
алмай жатқан жәйттар бар. Қазіргі кезде бюджеттік қаржылардың функциялары
турасында – бөлу және ұдайы өндіріс атты екі концепция өмірден орын алып
отыр.
Бірінші концепцияны жақтаушылар, бюджеттік қаржылар қоғамдық ұдайы
өндірістің екінші, яғни бөлу сатысында, ақша түріндегі қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болғандықтан, оларға тек бөлу функциясы ғана
тән болады деп есептейді.
Осы концепцияға сай бюджеттік қаржылар бөлу және бақылау функцияларын
ғана атқарады. Бұл жердегі қателік бірден көзге түсіп тұр, өйткені
бюджеттік қаржылардың басқа да бөлу процесіне қатысатын экономикалық
категориялар бар екенін білеміз.
Осы бөлу функциясының көмегімен жалпы қоғамдық өнімді және оның ең
басты бөлу және қайта бөлу процестері жүзеге асырылады. Бөлу функциясы
қаржылардың бөлу категориясы ретіндегі мағынасын ашып көрсетеді. Бақылау
функциясы, осы бөлу және қайта бөлу процестері кезінде заңдылықтың, сондай-
ақ мақсатқа сәйкестіліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Ал екінші, ұдайы
өндіріс концепциясы бойынша қаржылардың үстінде аталып, қарастырылған үш
функциясы көрсетіледі. Бұл концепцияны қолдаушылар, қаржылар, қоғамдық
ұдайы өндіріс сатыларын бәрінің категориясы болып есептелінетіндіктен,
оларды тек бөлу категориясымен шектеу дұрыс емес деп тапқан.
Олар келтірілген дәлелдер мына төмендегідей болып келеді:
1) қоғамдық ұдайы өндірістің сатылары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
2) бюджеттік қаржылар тек қана ұдайы өндіріс сатыларын ғана
қамтамасыз етіп қоймай, қоғам өмірінің барлық аяларын қамтиды:
3) бюджеттік қаржылар қоғамдық өнім қозғалысының барлық
сатыларында пайдаланылатын жан-жақты бақылау құралы болып
табылады. Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жұмылдырудың
тікелей түсім көзі материалдық өндіріс аясында жасалатын ұлттық
табыс болып есептелінеді.
Ұлттық табысты бөлу кезінде мемлекеттің, кәсіпорындар мен
бірлестіктердің және азаматтардың кірістері құралады.
1.2. Бюджет жүйесі.
Мемлекеттің қарамағында ең мол ақша қаражаттары қорлары – бюджеттің бар
екенін білеміз. Бюджет арқылы, әр түрлі ақша қорларын құру нәтижесінде
қоғамдық өндіріске қатысушылар тапқан кірістер басқа қатысушылардың
мұқтаждықтарына пайдаланылады. Бюджеттік қаржылардың бақылау функциясы бар
екенін бәрі мойындайды. Бюджеттік қаржылар белгілі жүйеден құрылатынын
білеміз.
Бюджет жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын және әрқайсысы белгілі бір
қаржылық құқықтық институттардың материалдық көрінісі болып табылатын
бюджеттік қаржылық – экономикалық институттардың жиынтығын айтамыз.
Ал бюджеттік қаржылық – экономикалық институттар дегеніміз мемлекеттің
ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйысдастыру барысында
пайда болатынь экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Орталықтандыру дәрежесі мен осы институттарға жататын ақща қорларының
түрлері бойынша Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің институттары
орталықтандрылған және орталықтандырылмаған болып екіге бөлінеді.
Орталықтандырылған институттар мына төмендегідей болып келеді:
1) жалпы мемлекеттік орталықтандырылған қаржылар республикалық
бюджет арқылы көрсетіледі.
2) жергілікті орталықтандырылған қаржылар. Жергілікті өкілді
органдардың бюджеттері арқылы көрсетіледі. Жергілікті
бюджеттерге мыналар жатады: облыстық бюджеттер; Астана және
Алматы қалаларының қалалық бюджеттері; қаладағы аудандық
бюджеттер; аудандық бюджеттер.
3) Мемлекеттік банктердің қаржылары. Осы банктердің ақша қорлары
мынадай көрініс табады: жарғылық қор; резервтік қор;
өндірістік-әлеуметтік даму қоры; қысқа мерзімге несиелеу қоры;
ұзақ мерзімге несиелеу қоры; валюталық аударым қоры;
материалдық марапаттау қоры және т.б. Бұл қорлар мемлекеттік
орталықтандырылған несиелеу қорларын қалыптастырады.
4) Мемлекеттің мүлікті және басты міндетті сақтандыру қаржылары,
мынадай сақтандыру қорлармен көрсетіледі: жарғылық қор;
сақтандыру резервтік қоры; ағымдағы түсімдер қоры;
сақтандыруды дамыту қоры; әлеуметтік – мәдени шаралар қоры;
алдын алу шараларын қаржыландыру қоры; сақтандырудың қалпына
келтіру түрлері бойынша запастағы қорлар жүйесі; әлеуметтік
бағыттағы; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры; жұмыспен
қамтуға жәрдемдесу қоры және т.б. қорлар.
Мұнда айта кететін бір жәйт бар. Банкілердің қаржыларын оқулықтарда,
көбінесе, банкілік кредит деп айтатынын көріп жүрміз. Былайша айтқанда,
банкілік қызметтің кредит беру жағымен ғана шектелген. Бір жақты
көзқараспен шектеліп қоймай, бұл қаржыларды қаржы жүйесінің институты деп
алып қарасақ, онда олардың тек банкілердің ссудалық қорларын беру түрінде
жұмсайтын институт ғана емес, сонымен қатар осы қорларды қалыптастыратын да
институт екенін көреміз. Сондай-ақ бұл институт тек мемлекеттік банкілердің
қызметі мен солардың ақша қорларын қамтиды.[9]
Ал мемлекеттік емес банкілердің қызметтері қаржылық қызметке жайтпайды.
Жеке басты және мүлікті міндетті сақтандыру институты туралы да осыны
айтуға болады.Бұл институт қаржы жүйесінің ерекше институт ретінде
қалыптасады және оның әрекеттері мемлекеттің қаржылық қызметі болып есептеу
себебі, аталмыш қызмет мемлекеттік сипатта болады, сондай-ақ мемлекеттік
органдар арқылы жүзеге асырылады.
Сақтандыру қызметімен айналысатын мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен
мекемелердің әрекеттері қаржылық қызметтің құрамына кірмейді, сондықтан бұл
қызметтер қаржылық құқықтың пәніне жатпайды.
Негізінде, мемлекеттік емес заңды ұйымдар мен мекемелердің және
азаматтардың ақшалай қорлары мен қаражаттары бюджет жүйесінің құрамына
кірмесе де, олардың ақша жөніндегі қызметтері азаматтық – құқықтық
нормалармен реттелетінін білуіміз керек. Азматтық – құқықтық әдістермен
реттеу арқылы өнім өндірушілердің құқықтары мен мүдделері қорғалады. Ал
егер құқықтық реттеу бюджеттік құқық әдістері арқылы жүзеге асырылса, онда
ол мемлекет мүддесін көздеу болып табылады.
Қаржылық қатынастардың тауар – ақша қатынастарынан туындайтын және
оларға қызмет ететінін білеміз. Сондықтан мемлекеттің бюджеттік қызметінің
мақсаты тек қаржыларды қалыптастыру емес екені белгілі.
Орталықтандырылмаған институттарға мыналар жатады:
1) Мемлекеттік басқару органдарының қаржылары. Министрліктердің,
ведомстволардың және басқа да басқару орталықтарының
орталықтандырылған ақша қорларын білдіреді. Бұл салалық
орталықтандырылған қорлар халық шаруашылығы саласының немесе
басқа да шаруашылық жүйелерінің орталық басқару звенолары
болғандықтан министрліктер мен ведомстволардың қарамағына
берілген ақша қаражаттарынан тұрады.
2) Мемлекеттік шаруашылық субьектілерінің қаржылары. Осы
субьектілердің, яғни мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақша қорларын білдіреді: жарғылық қор, өнеркәсіпті, ғылымды және
техниканы дамыту қорлары; резервтік қорлар және т.б.
3) Мемлекеттік қазыналық ұйымдар мен мекемелердің қаржылары. Осы
субьектілердің ақша қорларымен көрсетіледі.
Қаржы жүйесі жөнінде кейінгі кезде қалыптасқан көзқарастарды
салыстырмалы талдау жасау мақсатында қарап өтеміз. Е.Б.Стародубцеваның
айтуынша бюджет жүйесі жалпы мемлекеттік, салалық және қоғамдық қаржылық
қатынастардан тұрады, сондай-ақ оның құрылу негізіне функционалдық бағдары
аумақтар, жүйенің бірыңғайлығы сияқты үш эемент жатады және мына келесідей
көрініс табады:
1. мемлекеттік қаржылар:
- мемлекеттік бюджет;
- бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік кредит.
2. сақтандыру:
- әлеуметтік сақтандыру;
- жеке басты сақтандыру;
- мүлікті сақтандыру;
- жауаптылықты сақтандыру;
- кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру.
3. кәсіпорындар мен ұйымдарының қаржылары:
- коммерциялық ұйымдардың қаржылары.
- Коммерциялық кәсіпорындардың қаржылары;
- Қоғамдық ұйымдардың және қорлардың қаржылары.[10]
Осыған қоса Е.Б.Стародубцеваның Батыс өркениетті әрі дамыған елдердің,
мысалы Англия, Франция, Италия мемлекеттерінің бюджеттік жүйелерінің
құрылымын: мемлекеттік бюджет; жергілікті қаржылар; арнайы қорлар;
мемлекеттік корпорациялардың қаржылары сияқты өте ірі және мол ақша
қаражаттары қорлары арқылы көрсетіп өткені орынды болған.
Себебі, қаржылық құқық теориясы тұрғысынан мемлекеттік емес
кәсіпорындар мен ұйымдардың, банктердің және т.б. ақшалай қаражаттары қаржы
терминімен қамтылмайды. Ресейлік ғалым-заңгер Карасева М.В. қазіргі кезде
Ресей Федерациясының бюджет жүйесі мына келесідей біршама дербес
бөліктерден тұрады деп тұжырымдайды:
1. бюджеттік қорлар;
2. мемлекеттік тыс қорлар;
3. мемлекеттік және муниципалдық кредит;
4. сақтандыру қорлары;
5. кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылары[11]
Ал Қазақстанның бюджет жүйесі жөнінде, оның даму ерекшеліктерін ескере
отырып біздің ойымызша, мынадай тұжырым жасауға болады:
Республикалық бюджет; жергілікті өзін-өзі басқару құзырындағы
бюджеттер; мемлекеттік несиелеу қорлары; мемлекеттік сақтандыру қаржылары –
орталықтандырылған мемлекеттік қаржылар ретінде бюджет жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады. Ал орталықтандырылмаған мемлекеттік қаржылар ретінде
– министрліктермен ведомствалардың, өзге де басқарушы, атқарушы
құрылымдардың өздеріне тән функцияларын жүзеге асыруға қажетті ақша
қаражаттарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың,
корпорациялардың, мемлекеттік қазыналы кәсіпорындардың ақшалай қаражаттарын
атап көрсеткен абзал.
Республикада болып жатқан түбегейлі өзгерістерге байланысты қаржылық –
экономикалық институттар түрлеріне және меншік формаларына байланысты мына
келесідей түрде топтастырылады:
1) республика меншігінде ақша қорларын көрсететін институттар
(республикалық бюджет, республикалық бюджеттен тыс қорлар:
ведомстволардың орталықтандырылған ақша қорлары; мемлекеттік
банктердің ақша қорлары).
2) Әкімшілік – аумақтық бірліктердің меншіктеріне жататын ақша
қорларын көрсететін институттар (жергілікті өкілді органдар
қалыптастыратын бюджеттер, бюджеттен тыс қорлар).
3) Шаруашылықты толығымен жүргіуге немесе тікелей басқаруға
құқықтары бар субьектілердің қарамағынга жататын ақша қорларын
көрсететін инстиутттар (мемлекеттік-коммерциялық акционерлік
банкілердің; мемлекеттік сақтандыру компанияларының;
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемелердің
ақшалай қорлары)
Осы аталған субьектілерге берілген ақша қаражаттары жөніндегі
автономдық құқықтары. Олардың өз қаржылық қызметтерін тәуелсіз және дербес
түрде жүзеге асырылуына мүмкіндік береді. Қазақстандық мемлекеттік бюджет
жүйесінің экономикалық табиғаты мен маңызын ашып көрсеткен алғашқы
оқымыстылардың бірі болып табылады.
Қаржылар ақшалардың қозғалысына байланысты туындайтын экономикалық
қатынастар, яғни ақша қорлары мен басқа да қорларды қалыптастыру, бөлу және
пайдалану кезінде қоғамда туындайтын қатынастар делінген авторлардың
еңбегінде. Бюджеттік қаржылар обьективтік категория болып табылатындықтан
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуы негізінде туындайды.
Сондықтан олар жиынтық қоғамдық өнімнің, ұлттық табыстың сондай-ақ ішкі
жалпы өнімнің құнын қалыптастыру, бөлу және пайдалану процесінде туындайтын
құндылық экономикалық қатынастар жүйесінде қызмет атқарады.
Бюджеттік қаржылар арқылы мемлекет өз қарамағына ақша қаражаттарын
жиыстырады, сондай-ақ оларды ұлғаймалы ұдайы өндіріске және қоғамның
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға бағдарлап пайдаланады.
Бюджеттік қаржылардың көмегімен мемлекеттің, шаруашылық субьектілерінің
ақша қорлары құралады, сондай-ақ халықтың ақша қаражаттары жинақталады.
Бюджеттік қаржылар қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құнын бастапқы бөлуші
ретінде көрініс табады. Бюджеттік қаржылық шаруашылық қатынастар
мемлекеттік бюджет пен кәсіпорындардың және халық шаруашылығы салаларының
өзара қатынастарының негізі болып табылады.
Сонымен бюджеттік қатынастардың барлық нысандарыныцң жиынтығы
мемлекеттік бюджет жүйесінің базистік негізін құрайды.
Зейнелғабдин А.Б. бюджет жүйесіне түсініктеме бере отырып оның маңызын
былайша көрсеткен: бюджет жүйесі – осы жүйені құру, бөлу және пайдалану
кезіндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы, сондай-ақ осы қатынастарды
басқаратын қаржылық және салықтық мекемелер мен өзге де тиісті органдардың
жиынтығы. Бюджет жүйесін құрылымдық тұрғысынан қарастырсақ жоғарыда
айтылғандай ол басқарушы қаржылық, салықтық және басқа да органдардың
жиынтығынан тұрады.
Бюджеттік қызмет атқару механизмдерін зерттеу үшін оның әрбір
элементтерін және олардың әрекет ету механизмдерінің біртұтастығын мұқият
зерделеу қажет. Демек, біріншіден, бюджеттік қатынастардың барлық
нысандарын және олардың өзара байланыстарын айқындау қажет; екіншіден,
бюджеттік қатынастардың әрбір нысанын өндірістің тиімділігін арттыру және
экономикалық қатынастарды жетілдіру жөніндегі рөлдерері тұрғысынан
зерделеу; үшіншіден, бюджеттік қатынастарды басқару тәсілдерін жетілдіру,
яғни нарық жағдайында бюджеттік қатынастарды пайдалану механизмдерін
жоспарлау, болжамдау, қаржыландыру, бақылау және талдау. Осы талдау
негізінде бюджет жүйесінің құрылымы және оның элементтерінің өзара
байланысы анықталады. Бюджет жүйесінің құрамындағы бюджеттік қатынастар өте
күрделі құрылымнан тұрады және олар мына келесідей негізгі топтарға
бөлінеді:
1) Мемлекет пен шаруашылық субьектісінің арасындағы оларға
өндірістік қорларды беру, тауар шығару, қызмет көрсету және
жаңадан құн жасау кезіндегі қатынастар;
2) Мемлекет пен шаруашылық субьектілерінің пайаны, таза табысты
және амортизациялық қорды құру, бөлу, пайдалну, жөніндегі
қатынастары;
3) Мемлекет пен халықтың, азаматтардың табыстарын қалыптастыру,
бөлу және қайта бөлу жөніндегі қатынастар;
4) Мемлекет пен шаруашылық субьектілерінің мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын, бюджеттен тыс қорларды құру,
бөлу және пайдалану, сондай-ақ зейнетақы қоры мен әлеуметтік
сақтандыру қорына аударымдар жөніндегі қатынастар;
5) Мемлекет бюджеттен қаржыландыратын ұйымдармен және мекемелермен
қатынастары;
6) Қаржылық-банктік жүйе институттарының арасындағы қатынастар.
7) Шаруашылық субьектілерінің арасындағы тауарлар мен қызметтерді
өткізу процесіндегі қатынастар, сондай-ақ олардың қаржылық
ресурстары бөлу және қайта бөлу, күрделі қаржыландыру, айналым
қаражаттарын қаржыландыру, салалық резервтерді қалыптастыру
жөніндегі министрліктермен қатынастары;
8) Мемлекеттің сыртқы экономикалық, ғылыми техникалық қызмет
процесінде жақын және шалғай елдермен қатынастары. Осы
қатынастар мен байланыстардың ішінен бір-бірінен белгілі бір
жалпы белгілері бойынша айрықшаланатын аяларды бөліп шығаруға
тиістіміз. Сонымен, құндылық құрылымның айрықша саласын мемлекет
пен шаруашылық субьектілерінің және халықтың арасында
туындайтын жиынтық қоғамды өнімді, ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді бюджеттік қатынастар құрайды. Бұл қатынастар
шаруашылық субьектілері мен халықтың пайдаларын, итабыстарын
құру және бөлуге, сондай-ақ мемлекеттің қаржылық ресурстарын
қалыптастыруға байланысты өндіру және бөлу процесінде туындайды.
Осы қаржылық қатынастардың жиынтығы қазіргі кезде “салықтар” атты
экономикалық мәні бар ұғыммен көрсетіледі. Демек, олар қаржылардың құрамдас
бөлігі, ал салық жүйесі қаржы жүйесінің элементі болып табылады.
Сонымен қаржылар тұтастық тұрғысынан сипатталады. Алайда осы тұтастық
ішінде белгілі бір айырмашылықтардың бар екенін ұмытпаған жөн. Қаржылық
қатынастардың әр сипатта болуы олардың құрамында қоғамды өнімді құндылық
бөлудің жекелеген ерекшеленген аясының олардың бірі мемлекеттік бюджет
болып табылады, көрініс табуына әкеліп соғады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет бөлу процесінде
туындайтын тұрақты қатысушы мемлекет болып табылатын қаржылық қатынастарды
көрсетеді. Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттары қорларын
қалыптастыру және бөлумен байланысты болады. Бұл жерде бюджеттік қатынастар
қаржылық қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржылар күрделі құрылымды болғандықтан бюджеттік құбылыстармен
ерекшеленеді. Сондықтан, яғни қаржылар категориясы мен қаржылар жүйесінің
экономикалық мәні кең мағынада болғандықтан бюджет жүйесі қаржы жүйесінің
негізгі құрылымдық элементі болып табылады.[5]
Тауар ақша қатынастары жағдайында өндірістік қорлар мен еңбек
ресурстары натуралыдық және құндылық нысанда болады. Сондықтан өндіріс
нәтижесі осы екі форма арқылы өлшенеді. Қаржылық қатынастар алғашқы рет
мемлекеттік кәсіпорындарға өндірістік қорларды беру кезінде туындайды. Бұл
жерде өнімді шығару оның тұтыну құнынан бөлінбеуін жүзеге асыру қаржылық
механизмдер арқылы жүргізіледі.
Қаржылық механизмнің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
1) қаржылық бюджеттік жоспарлау және болжамдау;
2) қаржылық ресурстарды тікелей басқару және жан-жақты бағдарлау;
3) қаржылық ресурстардың құрылуына, бөлінуіне және пайдаланылуына
бақылау жүргізу;
4) қаржылар мен салықтардың, бюджеттің өндіріске және халықтың әлауқаты
деңгейіне тигізетін ықпалын анықтау.
Қазақстандық ғалым А.Б.Зейнелғабдиннің айтуынша қаржылық қатынастарды
басқару жүйесін құру арқылы мына төмендегідей мәселелерді шешуге әбден
болады:
1) барлық қаржылық ресурстарды тікелей басқару (шаруашылық
субьектілерінің өз қаржылық ресурстары; бюджеттік ресурстар
бюджеттен тыс қорлар; валюталық ресурстар және т.б.)
2) қаржылық ресурстарды болжамдауда экономикалық – математикалық
әдістерді пайдалану негізінде мемлекеттің жиынтық қаржылық
балансын жасау практикасын жетілдіру;
3) мемлекеттік жиынтық қаржылық балансының пропорцияларына және
индикативтік жоспарлардың көрсеткішіне сүйене отырып
болжамдау негізінде көп варианттік режимдегі бюджет жобасын
қалыптастыру;
4) республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін
болжамдау салықтар мен басқа міндетті төлемдердің бюджетке
түсуіне бақылауды ұйымдастыру;
5) бюджеттік мекемелерді шаруашылық етудің жаңа түріне өткізу
арқылы, яғни бюджеттік қаржыландыру мен басқа түсім
көздерінен түсетін қаражаттарды ұштастыру негізінде
әлеуметтік аяға бағытталған шығындарды жоспарлау және
болжамдау жүйесін дайындау;
6) жиынтық валюталық жоспарды, министрліктер мен ведомствалардың
валюталық жоспарларын, олардың сыртқы сауда қызметтерін
талдау, сондай-ақ мемлекеттің қаржылық және
автоматтандырылған жобаларын дайындау негізінде валюталық –
қаржылық жоспарлауды ұйымдастыруды жетілдіру;
7) қазіргі кезеңдегі экономикалық саясаттың мұқтаждықтарын
көрсететін қаржылық – бюджеттік жоспарлаудың нормативтік
базасын дайындау;
8) салықтар, бюджет жүйесі (шаруашылық субьектілері, аудан және
облыс деңгейіндегі) жөніндегі заңдардың атқарылу механизмдері
туралы ақпараттарды жедел жинау өңдеу;
сонымен қаржы жүйесін экономикалық тұрғыдан қарастырсақ оның мына
келесідей элементтерден тұратынын көреміз: негізгі салық жүйесі, бюджет
жүйесі; шаруашылық субьектілерінің қаржылары; қаржылық механизм және қаржы,
салық органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйесі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz