Экономикалық және әлеуметтік саясат
1. Экономикалық саясат оның мақсаттары мен қайшылықтары
2. Экономикалық саясатты қалыптастыруда мемлекет пен нарық механизімінің ара қатынасы.
3. Экономикалық саясаттың қалыптасуы және экономикалық саяси шешім қабылдау.
4. Қаржы ақша құралдарының жиынтығының сипаттамасы.
5. Әлеуметтік саясат
6. Қоғамның еңбек бөлінісі және экономикалық саясаттың бағдарлары
7. Мемлекеттік үкімет институттары және өкіметтің шешім қабылдау механизмі.
2. Экономикалық саясатты қалыптастыруда мемлекет пен нарық механизімінің ара қатынасы.
3. Экономикалық саясаттың қалыптасуы және экономикалық саяси шешім қабылдау.
4. Қаржы ақша құралдарының жиынтығының сипаттамасы.
5. Әлеуметтік саясат
6. Қоғамның еңбек бөлінісі және экономикалық саясаттың бағдарлары
7. Мемлекеттік үкімет институттары және өкіметтің шешім қабылдау механизмі.
1/ Нарық экономика тұрақты тоқтаусыз өзгеріп дамып күрделенеді. Дамыған сайын эк/қ-әл/к, демографиялық, технологиялық, экологиялық, саяси ж/е халықаралық даму факторлары ж/е ішкі ұйымдардың құрылымдары өзгеріп, бір-біріне ықпал жасап, әртүрлі қайшылықтарды өмірге әкеледі.
Э.с дайын шешім қабылдауға ұмтылмайды, мақсат-нақты қалыпты жағдайда жан-жақты ескере отырып, оптималды шешім қабылдауға көмектеу. Ал, ол үшін қалыпты жағдайда терең түрде зерттеу керек.
Экономикада үрдістер кеңейіп, өоіс алған жағдайда эк.саясаттың мақсаты-кеңістік ж/е мерзімдік шеңберде қоғамдық-әл. Күштерді жан-жақты зерттеп, дұрыс шешім қабылдау.
Техникалық даму-ғылыми техникалық жаңалықтардың ашылуы экономикалық қажеттіліктерден туындайды. Сауданың өсіп кеңеюі айналымдағы тауар ақша массасының артқаны бәсекелестікті өршіктіре түседі.
Бір-бірімен қарсыластықтан басқаларын жоғары нәтижеге ұмтылу-өндірістегі өз орнын сақтап қалу мақсатында іскерлерді қатты ынталандырып, жаңа техниканы ж/е технологиялық шешімдерді іздестіруге қатты итермелейді.
18-19 ғ ғ эк/қ өзгерісткрді көптеген басқа әл-эк/қ өзгерістердің өзара юайланысына демек, нарық механизім мен мемлекет арасындағы байланысты жаңашалады.
Шаруашылық жүйенің дамып, күрделенуі, меншікті қолдау, түзету, үйлестіру әрекеттерін арттыруға мәжбүрледі. Содан мемлекеттің міндеті-қажетті нарық инфроқұрылымын құру.Демек, эк/қ дамуды құқықтық институттар мен құқылық нормамен қамтамасыз ету.
Эк/қ дамудың ішкі ж/е сыртқы қауіпсіздігін, ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау. Нарық механизімі мен мемлекеттің міндеттерін ұйымдастырудың қажеттілігі, әсіресе 1929-1933 ж ж дағдарыстың нәтижесінде көріне бастады.
Нарық механизімінің өзін-өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің шектеулі екені айқындалып, оны енді сырттан түзетіп реттеу қажеттілігі артты.
Кең өрісті э. Саясаттың қажеттілігін 1-2 дүние жүзілік соғыс, 30ж/ғы әл-эк/қ дағдарыс анықтады. Мемлекеттің эк/ға араласуы аймақтық қала болмай, жалпы эк/ң ал, кейіннен дүние жүзілік сипатын алды. Сонд/тан, мемлекеттік эк/қ саясаттан экономикалық үрдістің бағытын бір арнаға түсіру үшін жасалған. Оларға ықпал ету н/е олардың ағымын алдын ала анықтап, тікелей реттеу шараларының жиынтығы.
Эк/қ саясаттың қағидалары:
1 Э с әрқашанда 2 фактордың ықпалында болады:шаруашылық жағдайының тоқтаусыз өзгеруінің ж/е эк/қ сана мен эк/қ ой деңгейінің ж\е де бұлар шартты түрде бір-бірінен тәуелсіз.
2 Дамыған елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей эк/қ с/ң тиімділігі, сол елдің нақты жағдайына қаншама жақын болғаны дұрыс.
3 Э с елдің саяси бағытын қолданатын маңызды құрал. Саясаттың өзі дүние жүзілік ж/е ұлттық болып бөлінеді.
Э.с дайын шешім қабылдауға ұмтылмайды, мақсат-нақты қалыпты жағдайда жан-жақты ескере отырып, оптималды шешім қабылдауға көмектеу. Ал, ол үшін қалыпты жағдайда терең түрде зерттеу керек.
Экономикада үрдістер кеңейіп, өоіс алған жағдайда эк.саясаттың мақсаты-кеңістік ж/е мерзімдік шеңберде қоғамдық-әл. Күштерді жан-жақты зерттеп, дұрыс шешім қабылдау.
Техникалық даму-ғылыми техникалық жаңалықтардың ашылуы экономикалық қажеттіліктерден туындайды. Сауданың өсіп кеңеюі айналымдағы тауар ақша массасының артқаны бәсекелестікті өршіктіре түседі.
Бір-бірімен қарсыластықтан басқаларын жоғары нәтижеге ұмтылу-өндірістегі өз орнын сақтап қалу мақсатында іскерлерді қатты ынталандырып, жаңа техниканы ж/е технологиялық шешімдерді іздестіруге қатты итермелейді.
18-19 ғ ғ эк/қ өзгерісткрді көптеген басқа әл-эк/қ өзгерістердің өзара юайланысына демек, нарық механизім мен мемлекет арасындағы байланысты жаңашалады.
Шаруашылық жүйенің дамып, күрделенуі, меншікті қолдау, түзету, үйлестіру әрекеттерін арттыруға мәжбүрледі. Содан мемлекеттің міндеті-қажетті нарық инфроқұрылымын құру.Демек, эк/қ дамуды құқықтық институттар мен құқылық нормамен қамтамасыз ету.
Эк/қ дамудың ішкі ж/е сыртқы қауіпсіздігін, ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау. Нарық механизімі мен мемлекеттің міндеттерін ұйымдастырудың қажеттілігі, әсіресе 1929-1933 ж ж дағдарыстың нәтижесінде көріне бастады.
Нарық механизімінің өзін-өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің шектеулі екені айқындалып, оны енді сырттан түзетіп реттеу қажеттілігі артты.
Кең өрісті э. Саясаттың қажеттілігін 1-2 дүние жүзілік соғыс, 30ж/ғы әл-эк/қ дағдарыс анықтады. Мемлекеттің эк/ға араласуы аймақтық қала болмай, жалпы эк/ң ал, кейіннен дүние жүзілік сипатын алды. Сонд/тан, мемлекеттік эк/қ саясаттан экономикалық үрдістің бағытын бір арнаға түсіру үшін жасалған. Оларға ықпал ету н/е олардың ағымын алдын ала анықтап, тікелей реттеу шараларының жиынтығы.
Эк/қ саясаттың қағидалары:
1 Э с әрқашанда 2 фактордың ықпалында болады:шаруашылық жағдайының тоқтаусыз өзгеруінің ж/е эк/қ сана мен эк/қ ой деңгейінің ж\е де бұлар шартты түрде бір-бірінен тәуелсіз.
2 Дамыған елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей эк/қ с/ң тиімділігі, сол елдің нақты жағдайына қаншама жақын болғаны дұрыс.
3 Э с елдің саяси бағытын қолданатын маңызды құрал. Саясаттың өзі дүние жүзілік ж/е ұлттық болып бөлінеді.
Лек.1 Экономикалық саясат оның мақсаттары мен қайшылықтары
1 Экономикалық саясаттың қалыптасуы ,же пәні
2 Э сң объектілері мен субъектілері
3 Э сң әл-экқ мақсаты
4 Э сң қайшылықтары же оларды шешу тәсілделі
1 Нарық экономика тұрақты тоқтаусыз өзгеріп дамып күрделенеді. Дамыған
сайын экқ-әлк, демографиялық, технологиялық, экологиялық, саяси же
халықаралық даму факторлары же ішкі ұйымдардың құрылымдары өзгеріп, бір-
біріне ықпал жасап, әртүрлі қайшылықтарды өмірге әкеледі.
Э.с дайын шешім қабылдауға ұмтылмайды, мақсат-нақты қалыпты жағдайда жан-
жақты ескере отырып, оптималды шешім қабылдауға көмектеу. Ал, ол үшін
қалыпты жағдайда терең түрде зерттеу керек.
Экономикада үрдістер кеңейіп, өоіс алған жағдайда эк.саясаттың мақсаты-
кеңістік же мерзімдік шеңберде қоғамдық-әл. Күштерді жан-жақты зерттеп,
дұрыс шешім қабылдау.
Техникалық даму-ғылыми техникалық жаңалықтардың ашылуы экономикалық
қажеттіліктерден туындайды. Сауданың өсіп кеңеюі айналымдағы тауар ақша
массасының артқаны бәсекелестікті өршіктіре түседі.
Бір-бірімен қарсыластықтан басқаларын жоғары нәтижеге ұмтылу-өндірістегі өз
орнын сақтап қалу мақсатында іскерлерді қатты ынталандырып, жаңа техниканы
же технологиялық шешімдерді іздестіруге қатты итермелейді.
18-19 ғ ғ экқ өзгерісткрді көптеген басқа әл-экқ өзгерістердің өзара
юайланысына демек, нарық механизім мен мемлекет арасындағы байланысты
жаңашалады.
Шаруашылық жүйенің дамып, күрделенуі, меншікті қолдау, түзету, үйлестіру
әрекеттерін арттыруға мәжбүрледі. Содан мемлекеттің міндеті-қажетті нарық
инфроқұрылымын құру.Демек, экқ дамуды құқықтық институттар мен құқылық
нормамен қамтамасыз ету.
Экқ дамудың ішкі же сыртқы қауіпсіздігін, ұлттық валютаның тұрақтылығын
сақтау. Нарық механизімі мен мемлекеттің міндеттерін ұйымдастырудың
қажеттілігі, әсіресе 1929-1933 ж ж дағдарыстың нәтижесінде көріне бастады.
Нарық механизімінің өзін-өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің шектеулі екені
айқындалып, оны енді сырттан түзетіп реттеу қажеттілігі артты.
Кең өрісті э. Саясаттың қажеттілігін 1-2 дүние жүзілік соғыс, 30жғы әл-
экқ дағдарыс анықтады. Мемлекеттің экға араласуы аймақтық қала болмай,
жалпы экң ал, кейіннен дүние жүзілік сипатын алды. Сондтан, мемлекеттік
экқ саясаттан экономикалық үрдістің бағытын бір арнаға түсіру үшін
жасалған. Оларға ықпал ету не олардың ағымын алдын ала анықтап, тікелей
реттеу шараларының жиынтығы.
Экқ саясаттың қағидалары:
1 Э с әрқашанда 2 фактордың ықпалында болады:шаруашылық жағдайының
тоқтаусыз өзгеруінің же экқ сана мен экқ ой деңгейінің ж\е де бұлар
шартты түрде бір-бірінен тәуелсіз.
2 Дамыған елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей экқ сң тиімділігі,
сол елдің нақты жағдайына қаншама жақын болғаны дұрыс.
3 Э с елдің саяси бағытын қолданатын маңызды құрал. Саясаттың өзі дүние
жүзілік же ұлттық болып бөлінеді.
2 Объектілері әртүрлі э с салалар, бөлімдер, аймақтар сонымен бірге
жуырда н\е болашақта мүмкін болатын нашар ә-э жағдайлар.
Экқ саясаттың субъектілері:
1халық шаруашылығының салалық же аймақтық құрылымы
2 Экқ ауытқу, коньюктура,өрлеу
3 Бәсеке ж\е капиталдық қолдану жағдай
4 бағу, жұмыспен қамту, ақша айналымы
5 Ғалым, кадрларды даярлау ж\е квалификацияларды даярлау
6 Қоршаған орта
7 Сыртқы эк\қ байланыс ж\е тану балансы
Осы объектілердің барлығы көп маңызды ж\е маңызды емес. Микро ж\е макро
үрдістерінің ішіндегі қатынастардың ж\е эк\қ субъектілердің арасындағы
байланысты анықтайды.
Э с субьектлері
1 Мемлекет ж\е оның жергілікті аймақтық ,институционалдық ,құрылымдары бұл
ең негізгі субьектілері . Қолында заңдылық атқару , соттық күштер
шоғыврланады , стратегиялық ұзақ мерзімді мақсаттарды ел басшысы қолдады .
Сол мақсатта мәжілісте талданып түрлі таразылар мен емішілерге салынып
,мұқият қарастырады. Сол мақсатта қабылданып , іске асыратын болса , онда
үкіметтікке беріп орындалады. Үкіметтің өзінде тағы да сарапталып,
орындауға қаржылар үйлестіріп бөлінеді. Жергілікті ж\е аймақтық басшылық
ететін органдарға жеткізіледі .Сол осы субьектілерге түрлі министерстволар
кіреді. Ең жоғдрғы мемлекеттік деңгейдегі заңдар қабылданады.
2 Мемлекеттік емес субъектілер. Оларға белгілі 1 топтың мүдделерін
білдіретін ж\е қорғалған әртүрлі бірлестіктер кіреді. Ең бастысы кәсіп ж\е
кәсіпорындар. Кәсіпорындар, қаржылық ресурстардың иелері сонымен бірге,
ақпараттық құралдр мен кадрлар дайындау орталықтармен ж\е жалпы қауіммен
тығыз байланысты. Шетел мемлекеттерінде осы субъектілердің шаруашылық орны
аса зор. Көп жағдайда өз мүдделерін қорғау үшін мемлекетпен ашық сөз ж\е
күшталасқа шығады. Осы күресте мемлекеттен асып кетуі мүмкін.Себебі,
қауіммен байланысын дұрыс пайдалана алады. Одақ мүшелері мемлекеттің атқару
ж\е заң органдарының басшылығынада кіреді. Мемлекет өз басынан қоғамдық
қажеттіліктерді атқару үшін, сол одақтармен келіседі, бірлеседі.
3 Саяси ұйымдар, партиялар, ақпарат тарату құралдары,қоғамда белгілі ж\е
беделді тұлғалар, сарапшылық кеңестер. Бұлар эк\қ шешімнің қабылдауына
жанама ықпал жасайды.Бұларда мәжіліс мүшелеріне кіріп, өз талаптарын қойып
шешеді.
Осы суюъектілердің бәрі негізінен 1 бағдарламалы болуы керек, жан-жаақа
таратпай, әр субъект тек қана өз мүддесін ойламай, жалпы мемлекеттің,
халықтың қажеттіліктеріне назр аударуы керек.
3 Э. С дегеніміз-белгіленген мақсаттарды анықтау ж\е оларды іске
асыру. Қоғамдық дамуында көптеген міндеттер мен мәселелерді қарастырып,
шешу қажет.Проблемаларды шешудің алғы шартын алдын-ала анықтап, бір жүйеге
түсіру. Адамзаттың мақсаттары мен талаптары өте көп, жалпы айтқанда, эк\қ
дамудың түпкі мақсаты қоғамның жұмыс деңгейін максималдау, әл-ауқатын
көтеру.
Әл-ауқатты, жақсы тұрмыс деген ұғымды бір сөзбен, бір көрсеткішпен анықтау
мүмкін емес.Көбінесе шартты, не салыстырмалы түрде анықтайды. Осы түпкі
мақсаттан негізгі мақсат туындайды.Оларды көп жағдайда мемлекеттің қызметі
деп белгілейді.Сол мақсаттың ішінде:1сыртқы кеңістікке қарасты қауіпсіздік
қамтамасыз ету.
2құқықтық тәртіп, құқықтық мемлекет құру.
3ел экономикасының тиімді инфроқұрылымын құру.Осы 3-еуі қоғаиның еркін
дамуын ж\е адамның эк\қ тәуелсіздігін білдіреді.Экономикалық еркіндік
мемлекетте азаматтық кодексте ж\е меншік заңдарында анықталады.Әрине эк\сы
жоғары елдерде жеке адамның еркіндігіде өзіндік ж\е мемлекеттік
мүмкіншіліктері де жоғары.
Ұлттық әл-ауқатты жұмысын қамтамасыз ететін өндіріс мүмкіншіліктеріж\е
жиынтық ұлттық
өнімдері ж\е оның адам басына шаққандағы үлесі.
Ел эк\н қандайда болмасын жағдайда өз алдына көптеген мақсаттар
қояды.Солардығ бәрін жинақтап айтқанда 4 негізгі қолданбалы мақсат:
1 Эк\қ өсу. Бұл көрсеткіш жиынтық ұлттық өнімнің аюсолютті түрде өсуімен
байланысты. Бірақ кейбір ғалымдарша, эк\қ өсудің қарқыны 0-ге тең болғаны
дұрыс.Себебі, қошаған ортаны ластау қарқыны да 0-ге тең болады.
2 Толық еңбекпен қамту. Еңбекке жарамды тұрғындарын мүмкіндігінше
максималдау ж\е ұзақ мерзімді тұрақты түрде пайдалану.Демек, жаңа жұмыс
орнын ашу арқылы жұмыссыздықпен күресу. Әрине елде бар ресурстар,
өндірістік мүмкіншіліктер толық пайдаланғанда ғана өнеркәсіп масштабы
максималданады.Сонымен бірге нарықтық эк\ка жұмыссыздықты толығымен жоя
алмайды. Қалыптасқан пікір бойынша, жұмыссыздың коэффициенті 4% аспаса,
елде толық жұмыспен қамту орын алады.
3 Баға мен ұлттық валюта деңгейінің тұрақтылығы. Инфляция деңгейі 2% аспауы
керек. Мұндай инфляцияны-баяу инфляция дейді.
4 Сыртқы эк\қ тепе-теңдік. Эк\қ с\ң маңызды міндеті халықаралық эк\қ
тартыста ұлттық эк\ны қолдап, демеп басқа елдермен есеп айырысуда тек
құқылы жағдай қамтамасыз ету. Эк\қ мақсаттың бәрінің орындалуы түбінде ішкі
ж\е сыртқы тепе-теңдікті сақтау көзделеді.
Лек 2 Экономикалық саясатты қалыптастыруда мемлекет пен
нарық механизімінің ара қатынасы.
1 Нарықтық эк\ң эк\қ саяси бағалануы.
2 Мемлекет ж\е оның эк\қ міндеттемелері.
3 Эк\қ с\ң мақсаттарына жету әдістері мен құралдары.
4 Эк\қ с\ң қағидалары.
1\ Нарықтық қатынастың артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Еркін, мінсіз
нарық болмайды. Белгілі бір мерзім мен жағдайда нарық механизімі бұзылып,
эк\ка терең дағдарысқа құлауы мүмкін. Сондай жағдайда нарыққа қамқорлық,
реттеушілік жұмысын жүргізу керек. Нар\ң артықшылығы: эк\ка адамға бұрылып,
бәсеке жағдайында материалдық қызығушылықтарды қанағаттандыруға мүмкіндік
береді. Сұраныс арқылы бағалар қалыптасып, инвистициялардың бағыттары,
ғ.т.р. жетістігін қолданады, шығындарды төмендетеді, тауарлар мен қызметтің
саны мен сапасының ұлғаюын қамтиды.
Нарық мех\і ел эк\ң тиімді болуын көздейді. Бар шектеулі ресурстарды
минималды жұмсап, максималды өнімге жетеді.Нарықтық эк\ка жеке тұлғаға
еркіндік беріп, кәсіпкерлердің таңдау мүмкіншілігін, еркіндігін туындатады.
Нар\мех тапшылықтың барлық түрін жояды. Нар\мех қызметті дұрыс атқарып,
өзінің артықшылығын көрсету үшін көптеген жағдайы болуы керек.
1 меншік түрінің көптігі ж\е олардың заңды қорғалуы.
2 ресурстар нарығының қалыптасуы(еңбек, жер, капитал)
3 Жеке меншіктің негізінде жеке тұлғаның таңдау мүмкіндігі ж\е эк\қ
бостандығы
4 Меншіктің акционерлік түрлерінің дамуында шағын ж\е орта бизнестің
қалыптасуы.
5 кемелденген нарық инфроқұрылымына жету.
6 мемлекеттің эк\қ іс-әрекеті, оның эк\қ саясаты нарықтық механизмнің
дамуына тосқауыл қоймауы.
Нарық көптеген артықшылыққа қарамастан барлық мәселелерді толық шеше
алмаған соң, мемлекет араласып, эк\қ саясат жүргізу керек.
2\ Мемлекет қай жағжайда болсын түпкі 3 мәселені шешуге негізделеді:
Тиімдлік, тұрақтылық, әділеттілік. Осы мәселелерді шешуде мемлекеттің
қызметтері өте көп, кең, күрделі.Оларды тізіп айтуға қиын түсетіндіктен ең
негізгі нарықтық жүйені қолдап, дұрыстайтындарды көрсетейік:
1Нар\қ эк\ң тиімді жұмыс істеуін қамт\з ететін құқықтық базаны құру.
Өндірушілер мен тұтынушылар құқығын қорғау. Ал, осы мәселені негізгісі-
меншік құқығы. Меншік иесіөзі ж\е оның мүлік ресурстары заң жағынан толық
қорғалғанда ғана адам-не, өзінің творчествалық материалдық потенциалын
пайдаланып, қызмет етеді. Өкімет заң арқылы қатынастарды тәртіпті түрде
ұйымдастырады.Содан ресурс иелерінің, өндірушілердің, тұтынушылардың, жұмыс
берушілердің, жұмысшылардың,кәсіп одақтың, фирмалардың арасында қатынастар
реттеледі. Өкімет өз басына осы қатынасты реттеу, орбитарлық реттеу
функцияларын алады. Оның ішінде:құқықтық қорғау саласы маңызды ж\е
стандарттарын ендіру, бақылау, ақша-несие қызмет жүйесін орындау, ақша
айналысын жүргізу ж\е т.б.
2 н\э табиғатынан тұрақсыз болғандықтан, мемл\т өз күшімен
макроэкономикалық ауытқушыларды реттейді. Тиімді жұмыс бастылықты ж\е
бағалардың тұрақтылығын реттейді. Н\э өз ішінде жұмыс бастылықты бағаларды
жиынтық шығындармен тұрақтандыратын механиімі жоқ болғандықтан, мем\т эк\
осы кемшілігін өз мойнына алады. Әр өндіруші ж\е тұтынушы барлық мүдделерін
толық қамт\з етуге тырысады. Содан бәсекеге түсіп, пайдаға ие болады. Ал
бәсекедк пайдасы мол кәсіпкер монополистке айналуы мүмкін. Нарық тәртібін
бұзатын әлсіз кәсіпкер бірте-бірте нарықтың бәсекесін көтере алмай, шығып
кетеді. Монополист өз тәртібіненгізгісі келеді.. осы жағдайда мемлекет эк\қ
ж\е заңдылық жолмен монополизімді шектейді.
3 Қоғамдық тауарларды өндіру. Жеке тұтынушылық арқылы н\э тек қана
төленетін қажеттілікті қамтиды. Өндірйшілер тек қана сұранысы бар
тауарларды өндіреді. Нарықта ақшамен белгіленбейтін тауар өндіру қиындайды.
Ол ұжымдық тұтыну тауарлары(мем\к басқару, энергия, байланыс,
су,коммуникация жүйелері). Бұл қоғамдық тауарлар халықтың барлығына бірдей
тиюі тиіс. Осы қоғамның тауар өндіру мем\ке оның ішінде орталық ж\е
жергілікті бюджеттерге жүктеледі. Осы тауар ішіне (ғылыми зерттеулер н\е
ғ.т.р. ендіру жатады). Бұл сала көп көлемді инвистицияны талап етеді, ал
пайда қайтарымдылығы екі талай тәуекелді ж\е ұзақ мерзімге созылады. Сол
себептен бұл салаға да мем\т тфығыз араласып, жеке кәсіпкерлік құрылымдарға
өз басына бұйрық тапсырма береді.
4 Трансакциялық шығындарды минималдау. Т\ш ол нарық мех\ң өзінің қызмет
етуіндегі шығындар(рды аудару, шот есептерді жүргізу, нарықтың
инфроқұрылымындағы жұмыскерлер жалақысын төлеу). Эк\қ шаруашылықтағы
белгілі бір тауарлар қоғамдық тауарларға жатқанымен, трансакциялық шығындар
өте жоғары болғандықтан оларды қаржыландыру мем\ке жүктеледі. Олар
жұмыссыздықтан кәріліктегі өндіріс қауіпсіздігіне байланысты сақтандыру.
Бұл жұмыста жеке сақтандыру компанияларға қымбатта мем\т шығыны аз. Себебі
бұрыннан қалыптасқан ұйымдар бар.
5 Сыртқы әсерліктерді өтеу(экстерналия) Тауарды өндірушілікпен тұтынуды
эк\қ механизм кейбір нарыққа байланыссыз бұзылады. Бұлар: нарық тепе-
теңдігін бұзып, ресурстарды тиімсіз бөледі. Мем\т шығындарын үнемдеу ж\е
бәсекеде артықшылық алу үшін экологиялың қошаған орта ның адамның
денсаулығына зияндығы туады, тұрмыстарының сапсы төмендейді, жалақы
табысының белгілі мөлшері дәрә-дәрмекке жететін болады. Сыртқы экстерниялар
+ ж\е – болады. Терісті қосымша шығындар талап етеді, оңды үшінші бір
тұлғаларға пайда береді(көпір, жол, суғару құбырларын өткізу). Оңды әсерлер
бәріне пайда әкеледі, ал терістілерді болдырмау не жұмсарту мемлекет
қарамағында.
6.Табыстарды қайта бөлу нарықтың экономикада табыстардың әділетті бөлінуі,
еңбек, капитал, меншік үлесіне байланысты. Ал қоғамда жұмысқа жарамсыздар
мүгедектер қарт адамдар меншігі жақтар бар. Олар ресурстар нарығына ешнәрсе
бере алмайды. Осындай да мемлекет табыстарды қайта бөлу ісіне аралысады.
7. Әлемдік экономикада ұлттық мүдделерді қорғау сыртқы экономикалық саясат
жүргізу. Олардың ішінде капиталдың жұмыс күшінің халықаралық миграцияны
бақылау валюталық бағамына ықпал жасау, төлем байланысты басқару және т.б.
Мемлекет жоғарда аталып кеткен қызметтерді атқарғанда нарық экономикаға
араласқанда өзінің функцияларын орындағанда нарық механизмді шектемей оған
көмек беріп ынталандыру керек.
3.) Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуының жоғарғы және төменгі шегі
бар. Жоғарғы деңгейде араласқанда мемлекет монополист. Толық бақылаушы
болады. Меншік тек мемлекеттігі болғандықтан шаруашылық субъектілер өз
экономикалық бостандығынан айырылып ешқандай мәселелерді өздері шеше
алмайды. Төменгі шегі керісінше экономикалық тиімділік тек шектелмеген
кәсіпкерлік түрде жүргізіледі. Осы шеңбердің арасында экономика жүргізудің
түрлі нұсқалары бар. Қытайда нарықтық және мемлекеттік реттеушілік бірге
жүреді. Германяда әлеуметтік нарықтық шаруашылық үлгісі фашизм кезіндегі
концерндағы жоюға негізделіп барлық шаруашылық түрлеріне тұрақты даму
мүмкіншілік берді. Бәсекені қолдап, мемлекет бағаланған салықтарға
технкалық нормаларға белсенді ықпал етіп, орташа және кіші өнеркәсіп
қолдады. Швед үлгісінде күшті әлеуметтік саясат жүргізілді. Ұлттық
табыстың белгілі адамдар арасында мүліктік теңсіздікті азайтуға кедейлер
есебіне қайта бөлінді. Мемлекет қолында негізгі қорларының 4% ғана
болғанымен мемлекет шығындары жиынтық ұлттық өнімнің 7% құрайды. Осы
үлгіде мемлекет мойнына халықтың жоғарғы әл-ауқаттылығы жүктелген. Оның
ішінде жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау, ғылыми зерттеу ал
өнеркәсіппен жеке кәсіпорындары айналысады. Мемлекеттік реттеудің жапон
үлгісі ұлттық тауарлардың әлемдік нарықта жоғары бәсекелескен. Ең азатты
өндірістерді қолдап ынталандырумен байланысты. Еңбек өнімділігінің өмір
деңгейінің төмендігіне мемлекет қажетті назар аударады. Оңтүстік Кореядағы
үлгі Жапон үлгісіне ұқсасты. Мұнда мемлекет Орта және Кіші кәсіпкерлікке
жоғарғы мән береді. Мемлекет еркін эконномикалық жағдайда толық бақылаушы
қараушы болмай, экономикалық реттеуші, кеңесші болуы керек. Мемелекет нарық
сферада келші қызметтерге араласып, негізгі субъект болады.
а) ақша эмиссиясы;
б) салық жинау;
в) белгілі мөлшерде экономкалық қажеттілігіне сай меншік иесі болу;
г) өндіріс кәсіпкерлікпен айналысу;
д) заңдарды қабылдау;
е) экономкалық үрдістерді реттеу;
ж) әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру т.б.
Нарықпен мемлекет экономикаға ықпал жасауының күшіне бірнеше көзқарас бар.
1) мемлекеттің экономикада толық басшылық етуі, мемлекет күшімен барлық
мәселелерді шешу, бұл көзқараста нарыққа орын жоқ.
2) мемлекет араласуын шектеу, экономиканы реттемей өз еркімен жіберу.
Барлық мәселелрді нарық адам белсенділігі шешеді.
3) Мемлекеттің нарықтық экономикағабелсенді қатысу, қазіргі жағдайда
мемлекет, үкімет тек қана қаралушы салық жинаушы болмай нарық
экономикалық реттеушісі белсенді шаруашылық субъекті қолында меншіктің
әжептеуір бөлігі шоғырланады.
Экономиканың әрдайым бұзылуы дамуы күрделенуі алдын - ала болжау
еткендігі экономикалық ғылым мен тәжірибенің барлық әдістерінің
қолдануға мақсаттайды. Сол әдістердің бәрі тікелей және жанама түрде
шаруашылыққа әсер ету жағынан әкімшілік, экономикалық институционалды
жіктеуге болады. Тікекелей әсер ету әдістері шаруашылық субъектілер
экономикалық шешімдерді еркін экономикалық таңдаумен емес, мемлекеттің
ықпалдығы мен қабылдайды. Олар салықтар амартизациялық төлемдер мен
өндіріс шығындардың заңдық құрылымды. Мемлекеттік инвестициялық
бюджеттік төлемдер. Осы әдістің артықшылықтары міндеттемелік бақылаушылық
жауаптілік негізінде қорқушылдық. Кемшілігі жеке ынтамен қызуғышылықтың
жоқтығы жанама әсер ету әдістерінде мемлекет тікелей шаруашылыққа
араласпайды. Тікелей бұйрық бермейді. Бірақ еркін шешім қабылдаған да
жалпы экономикалық саясатқа бағдарлама жақын болуын қалайды. Әдістің
кемшіліктері әр экономикалық субъектігі ықпалдылығы әр түрлі бірден аз
уақытқа нәтиже беруі екі талай. Артықшылығы нарық механизмінің
талаптарына сай. Экономикалық әдістері нарық мемлекеттік механзмнің
құқықтық инфрақұрылымның дамуымен іс шарамен қамтуымен байланысты.
Мақсаты: жеке меншік секторын экономикалық қызметтерге сай келтіру.
Демек бизнеске тұрақты құқықтық кеңістікті қамту меншік құқығына және
экономикалық шешім қабылдауына кепіл беру. Нарық механизмнің даму
дәрежесіне әкімшілік әдістерінің ( тыйым салу, рұқсат беру, көндіру)
кендігі өзгереді. Бүгінгі күні экономикалық дамыған мемлекеттерде
әкімшілік әдістері қоршаған ортаны сақтау табыстары шектеуге тұрмыс
деңгейі төмен тұрғындарды қорғау салаларында сақталады. Экономикалық
әдістері арқылы мемлекет нарықты үрдістерді халыққа қажетті бағдарға
өтуіне жасайтын іс шаралар жиынтығы. Бұлардың ішінде жиынтық сұраныс пен
жиынтық ұсынысқа капиталмен өндірістік шоғырлану деңгейіне экономикалық
құрылымдық және экономикалық өзгерістерге әсер ететін шаралар.
Экономикалық әдістердің негіздері қаржы, ақша несие саясаттары
экономикалық дамуы болжау. Интитуционалды әдістер бүгінгі құқықтық
мемлекеттерде экономика көп жағдайда өзімен өзі дүлей түрде өзгермей
көптеген құқықтық этикалық психологялық ұйымдастыру нормалармен
әлеуметтік тәртіпке бағынышты. Осыған байланысты экономкалық саясат
ұйымдасу институционалды жиынтығы ретінде көрінеді. Қоғамда белгілі бір
тұрақты және объективті түрде қалыптасқан жиынтық қатынастардың жүйесін
қызмет атқару тәртібін институт дейді.( құқық, меншік, жанұя, неке,
елбасшылық институттар т.б. бар. Бұл институтта ресми және бейресми түрде
қызмет атқарады. Экономикалық саясатқа қатысты нсттуционализмнің
көріністерін үкімет мақсаттарын жүзеге асыру үшін арнайы құрылған
мемлекет биліктің атқарушы құрылымдары.
Мемлекеттік меншіктегі объектілерді қабылдастыру және сақтау
экономикалық бағдарлармен болжауларды дайындау. Экономиканы зерттеу
орталықтары, экономикалық ақпараттар институттары, сауда өнеркәсіп
талаптары түрлі экономкалық одақтар мен кеңестер. Экономикалық
мәселелерді сараптайтын кеңесшілер, көмекшілер институттары,
кәсіпкерлікжәне еңбек одақтары т.б.
4).Аралас экономикада жеке мемлекеттік секторларды қалыптасуын
қосылуының тиімді болуы үшін мемлекет өзінің экономикалық саясатын
жүргізгенде келесі қағидаларға сүйенеді.
1) өз мойнына тек жеке бизнес атқарылмайтын қызметтерді алу;
2) жеке бизнеспен бәсекелеспей оған тек көмек беру;
3) жеке капиталды қолдап, өз мойнына тек тиімсіз, пайдасыз салаларды алу;
4) аралас экономика нарықты нығайтады.
Экономикалық өмірде мемлекет белсенді қатысуында келесі әкімшілік және
экономикалықреттеу тәртіптерді ұстау керек.
1. Тек тиімді шаруашылық салаларды белгілеп оларға бақылау жасау.
2. Тікелей әкімшілік бақылау экономикалық ретсіз жағдайда экономикаға
нашар нәтже әкеледі.
3. Әкімшілік және экономикалық шаралардың тиімділігін алдын-ала
белгілейді.
4. Нарықтың өзін- өзі реттеу жағдайын ынталандыру үшін мемлекеттің
реттеу ыпалын әрдайым ақылмен объективті қажеттілікпен белгілеу.
5. Әкімшілік және экономикалық шаралардың нәтежисін ғылыми түрде дұрыс
болжау білімі.
Экономикалық саясаттың қалыптасуы және экономикалық саяси шешім қабылдау.
1.Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдарының ара қатынастығы. Ян
Тинбергеннің теңсіздігі.
2. Экономикалық саясат және мерзім факторы
3. Экономикалық саясаттың әдісін таңдау мәселелері
4. Экономикалық саясаттың әдістемелік негіздері.
1.Экономикалық саясат ол мемлекеттің алдына қойған мақсаттарын орындау
үшін экономикалық үрдістерге ықпал жасайтын шараларының жиынтығы.
Саясаткерлердің не істеу керек екені нормативті экономикалық саясат
белгілейді. Мұнда мемлекеттің эконмикаға араласпауының қажеттілігі шаралары
және шегі зерттеледі. Позитивті экономикалық саясат саясаттанумен тығыз
байланысты болғандықтан экономикалық саясаттың тәжірибелік зерттеулерімен
іске асыруымен анықталады.
Нормативті экономикалық саясат негіздерін 50ж Нобель сыйлығының лауреаты
Ян Тинберген белгілеп, үкіметтің оптималды эконммикалық саясаттың сатыларын
анықтады.
Олар:
1. Қоғамның әл ауқаттылықты максималдайтын, эконмикалық саясаттың
мақсаттарын белгілеу.
2. Мақсатты экономикалық көрсеткіштеріннің деңгейін анықтау.
3. Үкіметтің реттеу мүмкіншіліктерін бағалап, реттеу құралдарын талдау.
4. Экономикалық мақсаттарымен құралдарын ұштастыратын мемлекеттің
саясаттың үлгісін жасау.
Осы тұрғыда үкімет тек қана нарық механизмі орындай алмайтын ғана
мақсаттары алдына қалып, сол мақсаттың орындалу мүмкіншіліктерін
бағалай алу керек.
Экономикалық саясаттың мақсаттарын орындауда көптеген құралдар бар:
Монитарлық
Фискалдық
Қаржы- бюджеттік
Сыртқы –экономикалық
Осы құралда экономикалық субъектерде тежеу немесе белсендіруші ықпал
жасайды. Экономикалық құралдардың экономикалық мақсаттарға ықпал жасау
мүмкіншіліктерін макро экономика зерттейді.
Бұл мәселе, экономикалық саясаттың мақсаты функциясымен шешіледі.
Экономикалық саясаттың көптеген мақсаттары, оларды орындау мен
құралдардың ара- қатынастарына ықпал жасайтын нарық фактордың
жиынтығы.
Функцияның түрі: yi= f ( x1-xs; z1-...zn)
yi; i=1; ..k- Экономикалық мақсаттары
x1...x2- экономикалық саясаттың құралдары
z1- экономикалық саясатқа орындалуына ықпал жасайтын көптеген нарық
факторлары.
Осы жерде экономикалық саясатты белгіленгенде Тинбергеннің
теңсіздігін есте ұстау керек.
K S
K мақсаттар
S құралдар
Мақсаттардың саны мемлекеттің қолданатын құралдарының санынан аспау
керек.
Әйткенмен, мақсаттары орындауға мемлекеттің ресурстары құралдары
мақсаттарға мультипликациялық түрде әсер ету керек.
Әрбір xj құралы, yi мақсатқа әсер ету дәрежесі экономикалық
саясаттың мультипликаторының Mij көрсеткенмен белгіленеді.
Бұл көрсеткіш xj құралының yi мақсатына ықпалдығының күші:Мысалы,
мақсат инфляцияға қарсы реттеуін болса, онда yi бағалардың өсу
қарқыны , ал xj ақша ұсынысы. Сұраныс, ұсыныс, шығындар және басқа да
нарықтық факторлар n болса онда mij инфляцияға ақша саясаттың
құралдарының ықпалдың дәрежесі.
2. Экономикалық саясат және мерзім факторы
Экономикалық үрдістерінің орындалуы лезде болмайды. Белгілі бір
уақыт пен ресурстарды талап етеді.Экономикалық саясаттың талаптарын
орындағанда кешігу, үлгермеу байқалады.
Мақсаттардың өзгеруімен құралдарының өзгеруі сәйкестенгенше уақыт
мерзімі (лаг) керек. Бұл мерзімде мақсаттардың керектігі, болашағы
нәтижесі орындау мүмкіншілікті құралдарды анықталады.
Лагтың құрылым 5 элементтен тұрады:
1. Саясаткерлер мәселені зерттеу қажеттілігін мойындайды. Осы
мерзімнің ұзақтығы мемлекетте экономиканың ғылымның дамуымен шешім
қабылдауға ғылымның ықпалымен орындаушының қабілетімен заңдылық
негіздерімен және басқа себептермен белгіленеді.
2. Шешім қабылдау лагы. Мәселені жинап реттеу механизмін қосу уақыты.
Мысалы: Монитарлық саясаттың құралдарын қосып, бюджеттік саясаттың
құралдарын қосудан қысқа. Себебі, ақша саясаттың құралдарын тек
үкімет пен орталық банктердің шешімдеріне байланысты. Ал бюджеттік
құралдарын іске қосу үшін саясаттың мемлекеттің шығындар көлемдерін
өзгерту туралы заңдық органдар, мәжіліс толқылауымен шешім қабылдау
керек.
3. Шешім қабылдау кезімен ағымдағы нақты құралдарды өзгертумен
анықталады. Бұл лагтың ұзақтығы мемлекеттік машинаның және оның
бөліктерінің жұмыстың тиімділігімен белгіленеді.Мысалы: ақша
ұсынысын өзгертуге, шешім қабылдауда орталық банкке міндетті резерв
нормасын банкаралық несие ставкаларын төмендетуге, сонымен бірге
бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік облигацияларды көбірек сатуға
уақыт керек.
4. 4. Құралдарды анықтап, белгілеу мерзімі
5. 5. ықпал ету мерзімімде құралдар макроэкономикалық саясаттың
мақсаттарына тікелей нақты түрде әсер етеді.
6. Лагтар теориясын білу экономиканың болашақта даму жолдарын
белгілеуге ұзақ мерзімді саяси стратегиялық анықтауға халыққа
берген уәделерді орындауға мүмкін береді.
3. Экономикалық саясаттың әдісін таңдау мәселелері 2 сұрақа
шешуге негізделеді.
1.Экономикалық саясат қандай болу керек.(белсенді ме,
бәсеңді ме)
Белсенді деп күнделікті және экономиканың болжамды жағдайы
мен белгіленетін саясатты айтады.Экономикамиканың
өзгергеніне пайдаланатын әдіс.
Бәсеңді деп ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарларды
анықтауға пайдалынады.
2. Экономикалық саясат іске енгізгенде белгіленген
баптарға сүйену керек пе?. жоқ болса саяси қайраттар өз еркімен өзгерген
жағдайға бейімделе ма?
Экономикалық саясаттың 2 әдісін таңдап пайдаланудың
қолдайтын және қарсылық білдіретін аргументтері бар. Экономикалық саясаттың
белсенді түрін пайдалану, жиынтық сұраныс пен жиынтық үлгілерін, сонымен
бірге экономиканың дағдарысы сараптаумен белгіленеді. Дағдарыс кезде
белсенді ақша несие және бюджеттік салымдық саясатын пайдалану экономкалық
құлдырауын баяуландырады.
Белсенді экономиканың саясаттың негізгі қарсылық аргументті ол мерзімді
лаг.Белселді әсер ететін құралдарды пайдаланған мерзімдік сыртқы және ішкі
лагтарға байланысты экономикамен тұрақтандыру үрдіс қиындайды.Осы лагтарды
қайткенде де қысқартқан керек.
Экономикалық саясатқа әсер ететін фактор ол болашақта күткен нәтижелер
.Осыған байланысты тұтынушының инвесторлардың басқа да экономикалық
субъектінің міңез құлықтары өзгереді.2 сұраққа назар аударсақ экономикалық
саясат белсенді немесе бәсеңді болғанымен қабылдаған бағдар елдегі іштегі
жағдайдың өзгерісіне қарап, біресе өзгеріп тұруы мүмкін. Сонымен бірге
экономикалық саясатты жүргізген кезде, мемлекеттің қайраткерлері қателесуі,
білімділігі аз болуы ең алдыме,н өз немесе топтық мүдделерін шешуге мәжбүр
болуы мүмкін.
Кей жағдайда арнайы болашақты шараларды жариялап, күткен нәтижеге ықпал
жасайды.Осының бәрі экономикалық агенттердің экономикалық саясатқа деген
сенімділікті азайтады. Экономика туралы біздің білімдеріміз әрдайым
өзгеруде, сол себептен өзгермейтін ережелер, дайын рецептілер болмайды.
4.Экономикалық саясаттың әдістемелік негіздері.
ҚР нарыққа өту мерзімінде экономика салаларының өзгеруінің негізгі
бағдарламар:
1.Әкімшілік әміршілік экономикалық жүйеден нарықтық экономиканың жүйеге
өту.
2. Орта индустриялық дамудан жетілген индустрияның сатының қамтуда
экономиканың құрылымына тұтынушылық сипаттама беру.
3. Деректі жоспарлаумен анықталатын орталықтандырылған шаруашылық
механизмінен өз өзін реттей алатын экономикаға өту.
Өтпелі мерзім кезінде жаңа және ескі шаруашылықтың меншіктің
шаруашылық жүйелердің түрлері сақталып өзгереді. Осы мерзімде
экономикалық саясатты анықтағанда ескі және жаңа щаруашылықтың жүйесін
қалыптастыруда жүйелік әдісті пайдаланған жөн. Жүйелік әдісте себеп -
салдарлық ара - қатынастарымен байланыстар зерттеледі. Осы әдісте
экономикалық теориялық және саясаттың тәсілдері кең пайдалынады. Олар:
мәліметтерді жинап, олардың негізінде гипотезаларды тәжірибемен
тексеріп, индукция- дедукцияларды пайдаланып, экономикалық саясаттың
негізгі бағдарламасын дайындайды. Осы қызметтерде позитивті экономикада
нормативтікке өтеді.
1. Нақты фактілерді ескеріп субъективті бағалаудан тыс болады. Бар
нәрсені ғана зерттейді. Мысалы: Жұмыссыздық коэффициент 7%, ал неге?
Себептен өсу, өспуін қарастырмайды. Керісінше, нормативті экономика
қандай болу керек, не істеу керек деп бағалайды.Мысалы: оқу төлемін
азайтса, жастар көбірек оқуға түсуге мүмкіншілік алады.
Адамдар, экономистер, саясаткерлер әрдайым шығындар мен табысты
салыстыра отырын дұрыс шешім қабылдауын таңдайды. Әлеуметтік қағидалар
мен үлгілер болжау мүмкіншілігін беріп, экономикалық саясаттың тиімдісін
қабылдатады. Осы жерде экономикалық стратегия және экономикалық тактика
деген бар.
Экономикалық стратегия- ірі жобаларды, негізгі мақсаттарды, ұзақ
мерзімді шешілетін уақиғаларды белгілейді.
Экономикалық тактика- қысқа мерзімді стратегияның жуырдағы
сатыларындағы мақсаттарды анықтайды. Тактика мен стратегия бір бірімен
қайшылықта болмай, толықтырып жалғастыруы керек.
Экономикалық саясаттың нақтылығы саяси сана, еспен анықталады.Оның 3
деңгейі бар:
1. Жалпылама
2. топтық
3. өзіндік
Экономикалық саясат - белгілі бір нақты саяси уақытпен кеңістікте
өңделеді.
Саяса уақыт - саяси өзгерістердің, идеялардың, теория, лидердің,
саяси қызмет мерзімі.Саяси уақыт тарихи уақыттың бөлігі. Сонымен бірге
астрономиялық және тарихи уақыттың ағымдағы 1 бағдарда болса, саяси
уақыттың өзгеруі кері болмайды. Саяси уақыттың толықтылығы, интенсивтілігі
тіпті саналаған күн мен сағаттың ішінде өзгермелі (дағдарыс, төңкеріс,
басшылықтың ауысуы, ыдырауы). Тарихи астрономиялық уақыт үзілмейді,
тоқталмайды, бітпейді. Саяси уақыт саяси оқиға, үрдіс біткен соң аяқтамады(
жеңіске жету, мәжілісті, ел басшыны сайлау, жекешелендіруді өткізу).
Уақытты тиімді пайдаланудың экономикалық саясаттың мемлекет басшылықтың
нәтижелігінің маңызды көрсеткіші. Сасяи уақыттың тиімділігінің объективті
факторы саяси кеңістікпен ара қатынастығы.
Саяси кеңістік- саясаттың, басшалықтың, саяси ұйымдардың, идеялар қызмет
ету сферасы.
Қаржы ақша құралдарының жиынтығының сипаттамасы.
1. Экономикалық саясаттың құралдары
2. Әлеуметтік экономикалық үрдістегі қаржы саясаттың мәні
3. Қражы саясаттың мазмұны мен міндеттері
4. Мемлекеттің шығын саясаты
5. Мемлекеттік табыс саясаты
6. Ақша несие ( монитарлық саясат және оның құралдары
а) ақша беру сомасын шектеу
б) дисконттық саясат
в) ашық нарықтағы операциялар
д) минималды резервтер саясаты
7. Қаржы және ақша несие саясатының ара қатынасы
8. Бағалы қағаздар нарығы
9. Инфляциялар және инфляцияға қарсы саясат
1.Экономикалық саясаттың құралдары. Мемлекеттің дамуында экономиканы
басқарғанда дүниежүзілік тәжірибелерді бүкіл құралдарды пайдалану қажет.
Біз білетіңіміздей экономикалық саясатта әкімшілік және экономикалық
әдістер.
Әкімшілік әдістер материалды ынталармен байланысыз олар мемлекеттік
басшылық күшіне негізделеді. Рұқсат беру бермеу, мәжбүрлеу тыйым салу
шаралармен қолданады. Дамыған нарығы мемлекеттерде әкімшілік құралдар аз
мөлшерде пайдаланады. Ол тек қана қоршаған ортаны сақтау, әлеуметтік
салаларды қолдау және экономикалық дағдарыс жағдайларда пайдаланады. Ал
экономикалық әдістер, экономикалық құралдары 2 жақты: ақша несие және
қаржылық бюджеттік , фискалдық .
Осы құралдар көмегімен мемлекет жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың
ара қатынастығын өзіне қажетті бағдарламен пайдаланады. Тікелей
мемлекеттің шаруашылықты реттеуі бюджеттік саясат арқылы жүргізіледі. Осы
саясаттың негізгі құралдары үкіметтің және жергілікті басқару ұйымдардың
табыстары мен шығындары арқылы анықталады.
AD=consumer-investor-government= C+I+C
AS= C+I+G
AD=AS
C+I+G=C+I+G
C+I+G= ЖҰӨ
2.Қаржы саясаты мемлекеттің өз міндетті мен тқызметтерін қаржы саласында
іске асыру үшін жүргізсанлы ісшаралар жиынтығы.
Қаржа саясаты ол экономикалық саясаттың бюджеттік фискалдық және алым
салықдық мақсаттарын іске асыру шараларының жиынтығы. Қаржы саясаты
экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі экономикалық саясат сияқты
мемлекет қаржы саясатында экономикалық заңдың қоғамдық экономикалық
өмірдің құбылыстары мен өзгерістерінің мәңгілік ұдайы қайталап отыратын
объективті байланыстардың тәуелділіктерінің талаптарын басшылыққа
әзірлейді. Қаржы экономикалық объективті заңдармен анықталады. Құн заңы,
сұраныс пен ұсыныс тұтынуды арттыру заңы уақытты өнімдеу заңы т.б.
Қаржы саясаты шаруашылықта қаржы механизмі арқылы жүргізіледі. Қаржы
механизмі қаржыны ұйымдастыру жоспарлау және басқарудың әдістері мен
жүйесі. Қаржы механизмі арқылы шаруашылықтың әртүрлі салаларында
экономиканың және әлеуметтік дамудың мемлекеттік бағдарламаларын
орындауға арналған ақшалай қаражаттарды қалыптастырып, пайдаланады және
басқарады. Ақша несие саясаты жанамалы әдіске жақындау, ал қаржы саясаты
үкіметке тікелей бағынышты. Оны қаржы министрлері тікелей жүргізеді. Ал
ақша несие саясатын үкіметке тікелей бағынбайтын, ұлттық банк жүргізеді.
Қаржы жалпылама категориясы салық пен бюджет. Сол себептен қаржы
саясаты бюджетін және салықтың фискалдық болып келеді. Атқаратын
міндеттеріне және мерзіміне қарай 2 түрі бар:
1.Қаржы стратегиясы бұл ұзақ мерзімді ірі экономикалық, әлеуметтік
жобаларды анықтайды. Оны мемлекет қоғамның дамуының тарихи маңызды
сатыларына арнап белгілейді.
2. Қаржы тактикасы стратегиялық мақсаттары анықтап, күнделікті істерді
белгілейді.
Мемлекеттегі ұлғаймалы ұдайы өңдірістің өсу қарқыны қаржы саясатымен,
механизмімен тығыз байланысты. Әсіресе экономикалық дағдарысқа, нашар
жағдайға ұшырағанда мемлекеттің экономиканың саясаты. Оның ішінде қаржы
саясаты маңызды орын алады. Әрине, мемлекеттің әр тарихи сатыларында
өзіне сай қаржы саясаты беріледі. Мысалы: соғыс жылдары, нарықты
экономикаға өту кезеңі, тың көтеру кезеңі т.б.
Қаржы саясаты ең маңызды белгілері мынадай.
а) ақша ресурстарын міндетті түрде қайта бөліп, жаңа табыс түрлерін
жасау.
б) табыстарды ең қажетті арналар мен өндірістерге жұмсау. Қаржы саясаттың
атқаратын қызметтері:
Субъектілер арасында (C,I, G) қаржыларды қайта бөліп, жылжыту.
в) Түрлі ресурстарды қайта жылжытып, жаңаша орналастыру,
г) Табыстарды қайта бөлу
д) Экономиканың тұрақтылығын қамту.
3. Мемлекеттің қаржы саясаттың мазмұны экономиканың заңдылықтарын әсерін
ескере отырып және қоғамдық даму міндеттеріне сәйкес, қаржыны жоспарлы
түрде ұйымдастыру және пайдалану.
Қаржы саясаттың шешетін міндеттері:
1.ел дамуының тарихи кезеңінің ерекшеліктерінің негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын төлемін қамтамасыз ету.
2. Қоғамның өндірістің салалары шаруашылықтар арасында қаржы ресурстарын
ұтымды бөліп, пайдалану.
3. Экономикалық дамудың бағыттарын орындалу үшін тиісті қаржы механизмін
жасап, оны ұдайы жетілдіріп отыру.
Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандырумен нарық
қатынастардың дамытуда келесі шаралар қарастырылады.
Экономиканың қаржы жағынан сауықтыру мен ақша айналымын дұрыс ұстау.
Тұтыну нарығын жөніне келтіру; өндірістің өсіп өнуін қамтамасыз ету.
Шаруашылық байланыстырын нығайту; меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру содан мемлекеттің монополистігін жою. Кәсіпкерлікпен
бәсекелестікті дамыту. Нарық инфрақұрылымын ( тауар және қор биржалары,
көтерме және бөлшек сауда ұйымдары, банктер, көлік, қойма шаруашылықтары,
сақтандыру, жарнамалық фирмалар, кеден, жөндеу, кеңес беру; аудиторлық
және заңдық қызмет көрсету жүйелері т.б.) дамыту. Осылармен сәйкес,
өндіріс құрал жабдықтар, тұтыну тауарларымен қызмет көрсету, еңбек,
қаржы, жер, жылжымайтын мүлік нарықтарын іске қосу. Осы шараларға сәйкес,
қаржы саясатымен қаржы механизмін дұрыстау көп маңызды алады.
Таяудағы мақсат мемлекеттік бюджетің теңестіруіне және экономиканы
тұрақтандыру негізінде халық шаруашылығын сауықтандыру қол жеткізу.
Қаржы саясаттың қағидалары:
1. Бар қоржы ресурстары қарай бюджетті жасау, бекіту және атқару кезінде,
қоғамның өндірістің барлық қатысушылары, әлеуметтік ұлттық және
кәсіптік топтардың мүдделерін қолдау.
2. Қаржы қатынастарын жоспарлы ұйымдастыру.
3. Қаржы жүйесінің барлық салаларымен буындарында кірістері мен
шығыстарын теңестіру.
4. Бюджет жүйесімен салалық қоржыда қаржы резервтерін жинау табыстың
шығындардан асып түспеуі.
4.Қаржы саясаттың негізгі мақсаты жиынтық сұраныс пен жиынтық
ұсыныстың арасында макроэкономиканың тепе теңдікті таныту. Осы
реттеушілік үрдісте қаржы жүйесі аса маңызды орын алады. Мемлекеттік
шығындар д\з қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекеттің
материалдық игіліктерді және қызметтерді сатып алуға жұмсалған шығыны.
Мемлекеттік шығындар ол халық шаруашылықтың қоғамдық және жеке меншік
секторының арасындағы ақшалай келісімдер. Бұл операцияларды мемлекеттен
жеке секторлық қаржылардың өтуі монитарлық трансакциялар дейді. Олар 3
түрде болады:
1. Трансформация мемлекеттің қаржылары , түрлі игіліктерге
ауысады, трансформациялайды. Жалақы, мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттің
тауарлар мен қызметтерді тұтынуы.
2.Трансфертті шығындарда тауар немесе қызмет сатып алынбайды. Бұл тікелей
аударма төлемдер субсидиялар көмектер, әлеуметтік төлемдер.
3. Институционалдық шығындар қаржылардың түрлі институттық құрылымдарына (
министрлік, департамент, қорғаныс, білім беру, ғылыми зерттеу, әлеуметтік
қамту,) бөлінді.
Мемлекеттік шығындар жұмсалуының саясаттың негізгі мақсаты жиынтық
сұранысқа тікелей ықпал жасау. Мемлекеттік шығындардың керемет қасиеті
олардың жоғары икемділігімен тез арад өзгеру игілігі. Экономикалық
ауытқылар кезінде мемлекеттік тез арада, автоматты түрде азааяды және
керісінше , айталық жұмыссыздарды әлеуметтік жағынан қорғау оларға
бюджеттен төлем төлеу, шығындары тікелей экономиканың өсуіне, не
құлдаруына байланысты.
5. Табыс саясаты. Мемлекеттік табыстар жеке сектор қорларының
алдындағы ақшалай және мүлік түрінде мемлекетке аудармалар.
Бастапқы кезде жеке сектор мемлекетке оның нақты бір қызметтері үшін
төлем ретінде өз ресурстарына қаржылай немесе мүлік түрінде аудармалар
жасайды. Кейіннен жеке сектор төлемдерімен мемлекет арасындағы мұндай
байланыс әлсіреді. Елді, бюджетке жеке сектордан көлемге. Жалпы, ортақ
қазыналық жарна ретінде түседі. Салық айыптар, бажылар, төлемдер ретінде.
Табыстар саясаты арқылы шешілетін міндеттемелерді 2 топқа бөлеміз.
1. Бюджетке жеке сектордан қаражат қоры жалпы әлеуметтік экономикалық
тұрақтылықты сақтап, экономикаңың өсуіне ықпал жасау мақсатында
жиналады.
2. 2. Алынатын алым салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет жеке
кәсіпорындарына және өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Табыс салық саясаты бюджеттік шығындар саясатына қарағанда
ықпалдылығы жоғарылау, ықпал нәтижелегі артық. Мемлекеттік табыстар
барлық субъектілерінің табыстарының жарнасынан жиналады. C+I жеке
адамдар фирмалар.
Мемлекеттік табыстардың түрлері:
1. Салықтық
2. Салықтық емес
3. Қалыпты, тұрақты
4. Төтенше
Салық саясатын фискалдық саясат деп атайды. Фискалдық саясат д\з бұл
мемлекеттік қаражат яғни кіріс пен шығыс жөніндегі әлеуметтік
экономиканың мақсатқа жету жөніндегі дағдарысқа, инфляцияға,
жұмыссыздыққа қарсы саясат жүргізуінің қатынастың жүргізілуі .
Фискалдық саясаттың 2 түрі бар:
1. Дисквециялық
2. Автоматты
Дисквициялық нақты ұлттық өнімді өзгерту, инфляцияны
бәсеңдету жұмысбастылықты қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік шығындар
мен салықтарды саналы түрде өзгерту. Дисквициялық экономикалық саясат
экономикалық ауытқыларға байланысты. Осы саясаттың мақсаты жиынтық сұраныс
пен тауар өндіру көлемдерінің мемлекеттік шығындар және салықтар арқылы
реттеу. Экономика құлдыраған кезде ынталандырушы фискалдық саясат
жүргізіледі: Сол кездегі шаралар:
1.Мемлекеттік шығындарды төмендету
2. Салықты төлемдеу
3.2 бағытты араластырып пайдалану
Экономика өрлеу кезінде фискалдық шектеу саясаты жүргізіледі. Онда:
1. Мелекет шығындарды азайтады.
2. Салық ставкалары жоғарылайды.
3. 2 бағытты үйлестіру
Ал, сұраныс жоғарылыған кезде, дискрециялық шектеу саясаты жүргізіледі.
1. Мемлекет шығындарын азайту
2. Салық ставкаларын жоғарылайды
3. 2 бағытты үйлестіру
Бюджет тапшылығы кезінде үкімет бюджеттік тапшылықты 2 жолмен жоба
алады. 1) Мелекеттік заем 2) Ақша эмиссиясы
Автоматты фискалдық саясат келесі шараларды қолналады.
1) Салықтың түсімдерін өзгерту. Демек, жиынтық ұлттық өнім өскенде, салық
түсіміде автоматты өседі.
Сонда халықтың сатып алу қабілеттілігі төмендейді. Ал, өндірістің өрлеуі
бәсеңдейді. Жәнеде керісінше , салық түсімдері автоматты түрде өскенде,
бюджет тапшылығы азаяды, тіптен жойылады, содан инфляция тартылады.
2) Әлеуметтік төлемдермен жұмыссыздық төлемдер жиынтық сұраныс қатты
тартылмау үшін, мемлекет тарабынан табыстары аз халық көмек алады.
Экономика өрлеген жағдайда, жұмыссыздық тартылған жағдайда мемлекеттік
төлемдер азаяды, сонда жиынтық сұранысты азаяды.
6.Монитарлық саясат ол экономиканың теориялның маңызды бөлігі.
Мониторизм ақша мен несиелердің экономикаға ықпал жасауын
реттейді, ақшаның экономикаға ықпал жасауын банктердің саясатымен
анықталады. Мониторизмнің көрнекті ғалымы Джон Мейнард Кейнс 1936ж
Общие теория занятости процеста идеи! Еңбегінде ақша мен қоржының ара
қатынастығын, сонымен бірге жұмыс күші нарығымен тауар нарығының
байланысын көрсетеді. Мониториялық саясат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Экономикалық саясаттың қалыптасуы ,же пәні
2 Э сң объектілері мен субъектілері
3 Э сң әл-экқ мақсаты
4 Э сң қайшылықтары же оларды шешу тәсілделі
1 Нарық экономика тұрақты тоқтаусыз өзгеріп дамып күрделенеді. Дамыған
сайын экқ-әлк, демографиялық, технологиялық, экологиялық, саяси же
халықаралық даму факторлары же ішкі ұйымдардың құрылымдары өзгеріп, бір-
біріне ықпал жасап, әртүрлі қайшылықтарды өмірге әкеледі.
Э.с дайын шешім қабылдауға ұмтылмайды, мақсат-нақты қалыпты жағдайда жан-
жақты ескере отырып, оптималды шешім қабылдауға көмектеу. Ал, ол үшін
қалыпты жағдайда терең түрде зерттеу керек.
Экономикада үрдістер кеңейіп, өоіс алған жағдайда эк.саясаттың мақсаты-
кеңістік же мерзімдік шеңберде қоғамдық-әл. Күштерді жан-жақты зерттеп,
дұрыс шешім қабылдау.
Техникалық даму-ғылыми техникалық жаңалықтардың ашылуы экономикалық
қажеттіліктерден туындайды. Сауданың өсіп кеңеюі айналымдағы тауар ақша
массасының артқаны бәсекелестікті өршіктіре түседі.
Бір-бірімен қарсыластықтан басқаларын жоғары нәтижеге ұмтылу-өндірістегі өз
орнын сақтап қалу мақсатында іскерлерді қатты ынталандырып, жаңа техниканы
же технологиялық шешімдерді іздестіруге қатты итермелейді.
18-19 ғ ғ экқ өзгерісткрді көптеген басқа әл-экқ өзгерістердің өзара
юайланысына демек, нарық механизім мен мемлекет арасындағы байланысты
жаңашалады.
Шаруашылық жүйенің дамып, күрделенуі, меншікті қолдау, түзету, үйлестіру
әрекеттерін арттыруға мәжбүрледі. Содан мемлекеттің міндеті-қажетті нарық
инфроқұрылымын құру.Демек, экқ дамуды құқықтық институттар мен құқылық
нормамен қамтамасыз ету.
Экқ дамудың ішкі же сыртқы қауіпсіздігін, ұлттық валютаның тұрақтылығын
сақтау. Нарық механизімі мен мемлекеттің міндеттерін ұйымдастырудың
қажеттілігі, әсіресе 1929-1933 ж ж дағдарыстың нәтижесінде көріне бастады.
Нарық механизімінің өзін-өзі іштен реттеу мүмкіншілігінің шектеулі екені
айқындалып, оны енді сырттан түзетіп реттеу қажеттілігі артты.
Кең өрісті э. Саясаттың қажеттілігін 1-2 дүние жүзілік соғыс, 30жғы әл-
экқ дағдарыс анықтады. Мемлекеттің экға араласуы аймақтық қала болмай,
жалпы экң ал, кейіннен дүние жүзілік сипатын алды. Сондтан, мемлекеттік
экқ саясаттан экономикалық үрдістің бағытын бір арнаға түсіру үшін
жасалған. Оларға ықпал ету не олардың ағымын алдын ала анықтап, тікелей
реттеу шараларының жиынтығы.
Экқ саясаттың қағидалары:
1 Э с әрқашанда 2 фактордың ықпалында болады:шаруашылық жағдайының
тоқтаусыз өзгеруінің же экқ сана мен экқ ой деңгейінің ж\е де бұлар
шартты түрде бір-бірінен тәуелсіз.
2 Дамыған елдерде қалыптасқан тәжірибе көрсеткендей экқ сң тиімділігі,
сол елдің нақты жағдайына қаншама жақын болғаны дұрыс.
3 Э с елдің саяси бағытын қолданатын маңызды құрал. Саясаттың өзі дүние
жүзілік же ұлттық болып бөлінеді.
2 Объектілері әртүрлі э с салалар, бөлімдер, аймақтар сонымен бірге
жуырда н\е болашақта мүмкін болатын нашар ә-э жағдайлар.
Экқ саясаттың субъектілері:
1халық шаруашылығының салалық же аймақтық құрылымы
2 Экқ ауытқу, коньюктура,өрлеу
3 Бәсеке ж\е капиталдық қолдану жағдай
4 бағу, жұмыспен қамту, ақша айналымы
5 Ғалым, кадрларды даярлау ж\е квалификацияларды даярлау
6 Қоршаған орта
7 Сыртқы эк\қ байланыс ж\е тану балансы
Осы объектілердің барлығы көп маңызды ж\е маңызды емес. Микро ж\е макро
үрдістерінің ішіндегі қатынастардың ж\е эк\қ субъектілердің арасындағы
байланысты анықтайды.
Э с субьектлері
1 Мемлекет ж\е оның жергілікті аймақтық ,институционалдық ,құрылымдары бұл
ең негізгі субьектілері . Қолында заңдылық атқару , соттық күштер
шоғыврланады , стратегиялық ұзақ мерзімді мақсаттарды ел басшысы қолдады .
Сол мақсатта мәжілісте талданып түрлі таразылар мен емішілерге салынып
,мұқият қарастырады. Сол мақсатта қабылданып , іске асыратын болса , онда
үкіметтікке беріп орындалады. Үкіметтің өзінде тағы да сарапталып,
орындауға қаржылар үйлестіріп бөлінеді. Жергілікті ж\е аймақтық басшылық
ететін органдарға жеткізіледі .Сол осы субьектілерге түрлі министерстволар
кіреді. Ең жоғдрғы мемлекеттік деңгейдегі заңдар қабылданады.
2 Мемлекеттік емес субъектілер. Оларға белгілі 1 топтың мүдделерін
білдіретін ж\е қорғалған әртүрлі бірлестіктер кіреді. Ең бастысы кәсіп ж\е
кәсіпорындар. Кәсіпорындар, қаржылық ресурстардың иелері сонымен бірге,
ақпараттық құралдр мен кадрлар дайындау орталықтармен ж\е жалпы қауіммен
тығыз байланысты. Шетел мемлекеттерінде осы субъектілердің шаруашылық орны
аса зор. Көп жағдайда өз мүдделерін қорғау үшін мемлекетпен ашық сөз ж\е
күшталасқа шығады. Осы күресте мемлекеттен асып кетуі мүмкін.Себебі,
қауіммен байланысын дұрыс пайдалана алады. Одақ мүшелері мемлекеттің атқару
ж\е заң органдарының басшылығынада кіреді. Мемлекет өз басынан қоғамдық
қажеттіліктерді атқару үшін, сол одақтармен келіседі, бірлеседі.
3 Саяси ұйымдар, партиялар, ақпарат тарату құралдары,қоғамда белгілі ж\е
беделді тұлғалар, сарапшылық кеңестер. Бұлар эк\қ шешімнің қабылдауына
жанама ықпал жасайды.Бұларда мәжіліс мүшелеріне кіріп, өз талаптарын қойып
шешеді.
Осы суюъектілердің бәрі негізінен 1 бағдарламалы болуы керек, жан-жаақа
таратпай, әр субъект тек қана өз мүддесін ойламай, жалпы мемлекеттің,
халықтың қажеттіліктеріне назр аударуы керек.
3 Э. С дегеніміз-белгіленген мақсаттарды анықтау ж\е оларды іске
асыру. Қоғамдық дамуында көптеген міндеттер мен мәселелерді қарастырып,
шешу қажет.Проблемаларды шешудің алғы шартын алдын-ала анықтап, бір жүйеге
түсіру. Адамзаттың мақсаттары мен талаптары өте көп, жалпы айтқанда, эк\қ
дамудың түпкі мақсаты қоғамның жұмыс деңгейін максималдау, әл-ауқатын
көтеру.
Әл-ауқатты, жақсы тұрмыс деген ұғымды бір сөзбен, бір көрсеткішпен анықтау
мүмкін емес.Көбінесе шартты, не салыстырмалы түрде анықтайды. Осы түпкі
мақсаттан негізгі мақсат туындайды.Оларды көп жағдайда мемлекеттің қызметі
деп белгілейді.Сол мақсаттың ішінде:1сыртқы кеңістікке қарасты қауіпсіздік
қамтамасыз ету.
2құқықтық тәртіп, құқықтық мемлекет құру.
3ел экономикасының тиімді инфроқұрылымын құру.Осы 3-еуі қоғаиның еркін
дамуын ж\е адамның эк\қ тәуелсіздігін білдіреді.Экономикалық еркіндік
мемлекетте азаматтық кодексте ж\е меншік заңдарында анықталады.Әрине эк\сы
жоғары елдерде жеке адамның еркіндігіде өзіндік ж\е мемлекеттік
мүмкіншіліктері де жоғары.
Ұлттық әл-ауқатты жұмысын қамтамасыз ететін өндіріс мүмкіншіліктеріж\е
жиынтық ұлттық
өнімдері ж\е оның адам басына шаққандағы үлесі.
Ел эк\н қандайда болмасын жағдайда өз алдына көптеген мақсаттар
қояды.Солардығ бәрін жинақтап айтқанда 4 негізгі қолданбалы мақсат:
1 Эк\қ өсу. Бұл көрсеткіш жиынтық ұлттық өнімнің аюсолютті түрде өсуімен
байланысты. Бірақ кейбір ғалымдарша, эк\қ өсудің қарқыны 0-ге тең болғаны
дұрыс.Себебі, қошаған ортаны ластау қарқыны да 0-ге тең болады.
2 Толық еңбекпен қамту. Еңбекке жарамды тұрғындарын мүмкіндігінше
максималдау ж\е ұзақ мерзімді тұрақты түрде пайдалану.Демек, жаңа жұмыс
орнын ашу арқылы жұмыссыздықпен күресу. Әрине елде бар ресурстар,
өндірістік мүмкіншіліктер толық пайдаланғанда ғана өнеркәсіп масштабы
максималданады.Сонымен бірге нарықтық эк\ка жұмыссыздықты толығымен жоя
алмайды. Қалыптасқан пікір бойынша, жұмыссыздың коэффициенті 4% аспаса,
елде толық жұмыспен қамту орын алады.
3 Баға мен ұлттық валюта деңгейінің тұрақтылығы. Инфляция деңгейі 2% аспауы
керек. Мұндай инфляцияны-баяу инфляция дейді.
4 Сыртқы эк\қ тепе-теңдік. Эк\қ с\ң маңызды міндеті халықаралық эк\қ
тартыста ұлттық эк\ны қолдап, демеп басқа елдермен есеп айырысуда тек
құқылы жағдай қамтамасыз ету. Эк\қ мақсаттың бәрінің орындалуы түбінде ішкі
ж\е сыртқы тепе-теңдікті сақтау көзделеді.
Лек 2 Экономикалық саясатты қалыптастыруда мемлекет пен
нарық механизімінің ара қатынасы.
1 Нарықтық эк\ң эк\қ саяси бағалануы.
2 Мемлекет ж\е оның эк\қ міндеттемелері.
3 Эк\қ с\ң мақсаттарына жету әдістері мен құралдары.
4 Эк\қ с\ң қағидалары.
1\ Нарықтық қатынастың артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Еркін, мінсіз
нарық болмайды. Белгілі бір мерзім мен жағдайда нарық механизімі бұзылып,
эк\ка терең дағдарысқа құлауы мүмкін. Сондай жағдайда нарыққа қамқорлық,
реттеушілік жұмысын жүргізу керек. Нар\ң артықшылығы: эк\ка адамға бұрылып,
бәсеке жағдайында материалдық қызығушылықтарды қанағаттандыруға мүмкіндік
береді. Сұраныс арқылы бағалар қалыптасып, инвистициялардың бағыттары,
ғ.т.р. жетістігін қолданады, шығындарды төмендетеді, тауарлар мен қызметтің
саны мен сапасының ұлғаюын қамтиды.
Нарық мех\і ел эк\ң тиімді болуын көздейді. Бар шектеулі ресурстарды
минималды жұмсап, максималды өнімге жетеді.Нарықтық эк\ка жеке тұлғаға
еркіндік беріп, кәсіпкерлердің таңдау мүмкіншілігін, еркіндігін туындатады.
Нар\мех тапшылықтың барлық түрін жояды. Нар\мех қызметті дұрыс атқарып,
өзінің артықшылығын көрсету үшін көптеген жағдайы болуы керек.
1 меншік түрінің көптігі ж\е олардың заңды қорғалуы.
2 ресурстар нарығының қалыптасуы(еңбек, жер, капитал)
3 Жеке меншіктің негізінде жеке тұлғаның таңдау мүмкіндігі ж\е эк\қ
бостандығы
4 Меншіктің акционерлік түрлерінің дамуында шағын ж\е орта бизнестің
қалыптасуы.
5 кемелденген нарық инфроқұрылымына жету.
6 мемлекеттің эк\қ іс-әрекеті, оның эк\қ саясаты нарықтық механизмнің
дамуына тосқауыл қоймауы.
Нарық көптеген артықшылыққа қарамастан барлық мәселелерді толық шеше
алмаған соң, мемлекет араласып, эк\қ саясат жүргізу керек.
2\ Мемлекет қай жағжайда болсын түпкі 3 мәселені шешуге негізделеді:
Тиімдлік, тұрақтылық, әділеттілік. Осы мәселелерді шешуде мемлекеттің
қызметтері өте көп, кең, күрделі.Оларды тізіп айтуға қиын түсетіндіктен ең
негізгі нарықтық жүйені қолдап, дұрыстайтындарды көрсетейік:
1Нар\қ эк\ң тиімді жұмыс істеуін қамт\з ететін құқықтық базаны құру.
Өндірушілер мен тұтынушылар құқығын қорғау. Ал, осы мәселені негізгісі-
меншік құқығы. Меншік иесіөзі ж\е оның мүлік ресурстары заң жағынан толық
қорғалғанда ғана адам-не, өзінің творчествалық материалдық потенциалын
пайдаланып, қызмет етеді. Өкімет заң арқылы қатынастарды тәртіпті түрде
ұйымдастырады.Содан ресурс иелерінің, өндірушілердің, тұтынушылардың, жұмыс
берушілердің, жұмысшылардың,кәсіп одақтың, фирмалардың арасында қатынастар
реттеледі. Өкімет өз басына осы қатынасты реттеу, орбитарлық реттеу
функцияларын алады. Оның ішінде:құқықтық қорғау саласы маңызды ж\е
стандарттарын ендіру, бақылау, ақша-несие қызмет жүйесін орындау, ақша
айналысын жүргізу ж\е т.б.
2 н\э табиғатынан тұрақсыз болғандықтан, мемл\т өз күшімен
макроэкономикалық ауытқушыларды реттейді. Тиімді жұмыс бастылықты ж\е
бағалардың тұрақтылығын реттейді. Н\э өз ішінде жұмыс бастылықты бағаларды
жиынтық шығындармен тұрақтандыратын механиімі жоқ болғандықтан, мем\т эк\
осы кемшілігін өз мойнына алады. Әр өндіруші ж\е тұтынушы барлық мүдделерін
толық қамт\з етуге тырысады. Содан бәсекеге түсіп, пайдаға ие болады. Ал
бәсекедк пайдасы мол кәсіпкер монополистке айналуы мүмкін. Нарық тәртібін
бұзатын әлсіз кәсіпкер бірте-бірте нарықтың бәсекесін көтере алмай, шығып
кетеді. Монополист өз тәртібіненгізгісі келеді.. осы жағдайда мемлекет эк\қ
ж\е заңдылық жолмен монополизімді шектейді.
3 Қоғамдық тауарларды өндіру. Жеке тұтынушылық арқылы н\э тек қана
төленетін қажеттілікті қамтиды. Өндірйшілер тек қана сұранысы бар
тауарларды өндіреді. Нарықта ақшамен белгіленбейтін тауар өндіру қиындайды.
Ол ұжымдық тұтыну тауарлары(мем\к басқару, энергия, байланыс,
су,коммуникация жүйелері). Бұл қоғамдық тауарлар халықтың барлығына бірдей
тиюі тиіс. Осы қоғамның тауар өндіру мем\ке оның ішінде орталық ж\е
жергілікті бюджеттерге жүктеледі. Осы тауар ішіне (ғылыми зерттеулер н\е
ғ.т.р. ендіру жатады). Бұл сала көп көлемді инвистицияны талап етеді, ал
пайда қайтарымдылығы екі талай тәуекелді ж\е ұзақ мерзімге созылады. Сол
себептен бұл салаға да мем\т тфығыз араласып, жеке кәсіпкерлік құрылымдарға
өз басына бұйрық тапсырма береді.
4 Трансакциялық шығындарды минималдау. Т\ш ол нарық мех\ң өзінің қызмет
етуіндегі шығындар(рды аудару, шот есептерді жүргізу, нарықтың
инфроқұрылымындағы жұмыскерлер жалақысын төлеу). Эк\қ шаруашылықтағы
белгілі бір тауарлар қоғамдық тауарларға жатқанымен, трансакциялық шығындар
өте жоғары болғандықтан оларды қаржыландыру мем\ке жүктеледі. Олар
жұмыссыздықтан кәріліктегі өндіріс қауіпсіздігіне байланысты сақтандыру.
Бұл жұмыста жеке сақтандыру компанияларға қымбатта мем\т шығыны аз. Себебі
бұрыннан қалыптасқан ұйымдар бар.
5 Сыртқы әсерліктерді өтеу(экстерналия) Тауарды өндірушілікпен тұтынуды
эк\қ механизм кейбір нарыққа байланыссыз бұзылады. Бұлар: нарық тепе-
теңдігін бұзып, ресурстарды тиімсіз бөледі. Мем\т шығындарын үнемдеу ж\е
бәсекеде артықшылық алу үшін экологиялың қошаған орта ның адамның
денсаулығына зияндығы туады, тұрмыстарының сапсы төмендейді, жалақы
табысының белгілі мөлшері дәрә-дәрмекке жететін болады. Сыртқы экстерниялар
+ ж\е – болады. Терісті қосымша шығындар талап етеді, оңды үшінші бір
тұлғаларға пайда береді(көпір, жол, суғару құбырларын өткізу). Оңды әсерлер
бәріне пайда әкеледі, ал терістілерді болдырмау не жұмсарту мемлекет
қарамағында.
6.Табыстарды қайта бөлу нарықтың экономикада табыстардың әділетті бөлінуі,
еңбек, капитал, меншік үлесіне байланысты. Ал қоғамда жұмысқа жарамсыздар
мүгедектер қарт адамдар меншігі жақтар бар. Олар ресурстар нарығына ешнәрсе
бере алмайды. Осындай да мемлекет табыстарды қайта бөлу ісіне аралысады.
7. Әлемдік экономикада ұлттық мүдделерді қорғау сыртқы экономикалық саясат
жүргізу. Олардың ішінде капиталдың жұмыс күшінің халықаралық миграцияны
бақылау валюталық бағамына ықпал жасау, төлем байланысты басқару және т.б.
Мемлекет жоғарда аталып кеткен қызметтерді атқарғанда нарық экономикаға
араласқанда өзінің функцияларын орындағанда нарық механизмді шектемей оған
көмек беріп ынталандыру керек.
3.) Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуының жоғарғы және төменгі шегі
бар. Жоғарғы деңгейде араласқанда мемлекет монополист. Толық бақылаушы
болады. Меншік тек мемлекеттігі болғандықтан шаруашылық субъектілер өз
экономикалық бостандығынан айырылып ешқандай мәселелерді өздері шеше
алмайды. Төменгі шегі керісінше экономикалық тиімділік тек шектелмеген
кәсіпкерлік түрде жүргізіледі. Осы шеңбердің арасында экономика жүргізудің
түрлі нұсқалары бар. Қытайда нарықтық және мемлекеттік реттеушілік бірге
жүреді. Германяда әлеуметтік нарықтық шаруашылық үлгісі фашизм кезіндегі
концерндағы жоюға негізделіп барлық шаруашылық түрлеріне тұрақты даму
мүмкіншілік берді. Бәсекені қолдап, мемлекет бағаланған салықтарға
технкалық нормаларға белсенді ықпал етіп, орташа және кіші өнеркәсіп
қолдады. Швед үлгісінде күшті әлеуметтік саясат жүргізілді. Ұлттық
табыстың белгілі адамдар арасында мүліктік теңсіздікті азайтуға кедейлер
есебіне қайта бөлінді. Мемлекет қолында негізгі қорларының 4% ғана
болғанымен мемлекет шығындары жиынтық ұлттық өнімнің 7% құрайды. Осы
үлгіде мемлекет мойнына халықтың жоғарғы әл-ауқаттылығы жүктелген. Оның
ішінде жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау, ғылыми зерттеу ал
өнеркәсіппен жеке кәсіпорындары айналысады. Мемлекеттік реттеудің жапон
үлгісі ұлттық тауарлардың әлемдік нарықта жоғары бәсекелескен. Ең азатты
өндірістерді қолдап ынталандырумен байланысты. Еңбек өнімділігінің өмір
деңгейінің төмендігіне мемлекет қажетті назар аударады. Оңтүстік Кореядағы
үлгі Жапон үлгісіне ұқсасты. Мұнда мемлекет Орта және Кіші кәсіпкерлікке
жоғарғы мән береді. Мемлекет еркін эконномикалық жағдайда толық бақылаушы
қараушы болмай, экономикалық реттеуші, кеңесші болуы керек. Мемелекет нарық
сферада келші қызметтерге араласып, негізгі субъект болады.
а) ақша эмиссиясы;
б) салық жинау;
в) белгілі мөлшерде экономкалық қажеттілігіне сай меншік иесі болу;
г) өндіріс кәсіпкерлікпен айналысу;
д) заңдарды қабылдау;
е) экономкалық үрдістерді реттеу;
ж) әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру т.б.
Нарықпен мемлекет экономикаға ықпал жасауының күшіне бірнеше көзқарас бар.
1) мемлекеттің экономикада толық басшылық етуі, мемлекет күшімен барлық
мәселелерді шешу, бұл көзқараста нарыққа орын жоқ.
2) мемлекет араласуын шектеу, экономиканы реттемей өз еркімен жіберу.
Барлық мәселелрді нарық адам белсенділігі шешеді.
3) Мемлекеттің нарықтық экономикағабелсенді қатысу, қазіргі жағдайда
мемлекет, үкімет тек қана қаралушы салық жинаушы болмай нарық
экономикалық реттеушісі белсенді шаруашылық субъекті қолында меншіктің
әжептеуір бөлігі шоғырланады.
Экономиканың әрдайым бұзылуы дамуы күрделенуі алдын - ала болжау
еткендігі экономикалық ғылым мен тәжірибенің барлық әдістерінің
қолдануға мақсаттайды. Сол әдістердің бәрі тікелей және жанама түрде
шаруашылыққа әсер ету жағынан әкімшілік, экономикалық институционалды
жіктеуге болады. Тікекелей әсер ету әдістері шаруашылық субъектілер
экономикалық шешімдерді еркін экономикалық таңдаумен емес, мемлекеттің
ықпалдығы мен қабылдайды. Олар салықтар амартизациялық төлемдер мен
өндіріс шығындардың заңдық құрылымды. Мемлекеттік инвестициялық
бюджеттік төлемдер. Осы әдістің артықшылықтары міндеттемелік бақылаушылық
жауаптілік негізінде қорқушылдық. Кемшілігі жеке ынтамен қызуғышылықтың
жоқтығы жанама әсер ету әдістерінде мемлекет тікелей шаруашылыққа
араласпайды. Тікелей бұйрық бермейді. Бірақ еркін шешім қабылдаған да
жалпы экономикалық саясатқа бағдарлама жақын болуын қалайды. Әдістің
кемшіліктері әр экономикалық субъектігі ықпалдылығы әр түрлі бірден аз
уақытқа нәтиже беруі екі талай. Артықшылығы нарық механизмінің
талаптарына сай. Экономикалық әдістері нарық мемлекеттік механзмнің
құқықтық инфрақұрылымның дамуымен іс шарамен қамтуымен байланысты.
Мақсаты: жеке меншік секторын экономикалық қызметтерге сай келтіру.
Демек бизнеске тұрақты құқықтық кеңістікті қамту меншік құқығына және
экономикалық шешім қабылдауына кепіл беру. Нарық механизмнің даму
дәрежесіне әкімшілік әдістерінің ( тыйым салу, рұқсат беру, көндіру)
кендігі өзгереді. Бүгінгі күні экономикалық дамыған мемлекеттерде
әкімшілік әдістері қоршаған ортаны сақтау табыстары шектеуге тұрмыс
деңгейі төмен тұрғындарды қорғау салаларында сақталады. Экономикалық
әдістері арқылы мемлекет нарықты үрдістерді халыққа қажетті бағдарға
өтуіне жасайтын іс шаралар жиынтығы. Бұлардың ішінде жиынтық сұраныс пен
жиынтық ұсынысқа капиталмен өндірістік шоғырлану деңгейіне экономикалық
құрылымдық және экономикалық өзгерістерге әсер ететін шаралар.
Экономикалық әдістердің негіздері қаржы, ақша несие саясаттары
экономикалық дамуы болжау. Интитуционалды әдістер бүгінгі құқықтық
мемлекеттерде экономика көп жағдайда өзімен өзі дүлей түрде өзгермей
көптеген құқықтық этикалық психологялық ұйымдастыру нормалармен
әлеуметтік тәртіпке бағынышты. Осыған байланысты экономкалық саясат
ұйымдасу институционалды жиынтығы ретінде көрінеді. Қоғамда белгілі бір
тұрақты және объективті түрде қалыптасқан жиынтық қатынастардың жүйесін
қызмет атқару тәртібін институт дейді.( құқық, меншік, жанұя, неке,
елбасшылық институттар т.б. бар. Бұл институтта ресми және бейресми түрде
қызмет атқарады. Экономикалық саясатқа қатысты нсттуционализмнің
көріністерін үкімет мақсаттарын жүзеге асыру үшін арнайы құрылған
мемлекет биліктің атқарушы құрылымдары.
Мемлекеттік меншіктегі объектілерді қабылдастыру және сақтау
экономикалық бағдарлармен болжауларды дайындау. Экономиканы зерттеу
орталықтары, экономикалық ақпараттар институттары, сауда өнеркәсіп
талаптары түрлі экономкалық одақтар мен кеңестер. Экономикалық
мәселелерді сараптайтын кеңесшілер, көмекшілер институттары,
кәсіпкерлікжәне еңбек одақтары т.б.
4).Аралас экономикада жеке мемлекеттік секторларды қалыптасуын
қосылуының тиімді болуы үшін мемлекет өзінің экономикалық саясатын
жүргізгенде келесі қағидаларға сүйенеді.
1) өз мойнына тек жеке бизнес атқарылмайтын қызметтерді алу;
2) жеке бизнеспен бәсекелеспей оған тек көмек беру;
3) жеке капиталды қолдап, өз мойнына тек тиімсіз, пайдасыз салаларды алу;
4) аралас экономика нарықты нығайтады.
Экономикалық өмірде мемлекет белсенді қатысуында келесі әкімшілік және
экономикалықреттеу тәртіптерді ұстау керек.
1. Тек тиімді шаруашылық салаларды белгілеп оларға бақылау жасау.
2. Тікелей әкімшілік бақылау экономикалық ретсіз жағдайда экономикаға
нашар нәтже әкеледі.
3. Әкімшілік және экономикалық шаралардың тиімділігін алдын-ала
белгілейді.
4. Нарықтың өзін- өзі реттеу жағдайын ынталандыру үшін мемлекеттің
реттеу ыпалын әрдайым ақылмен объективті қажеттілікпен белгілеу.
5. Әкімшілік және экономикалық шаралардың нәтежисін ғылыми түрде дұрыс
болжау білімі.
Экономикалық саясаттың қалыптасуы және экономикалық саяси шешім қабылдау.
1.Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдарының ара қатынастығы. Ян
Тинбергеннің теңсіздігі.
2. Экономикалық саясат және мерзім факторы
3. Экономикалық саясаттың әдісін таңдау мәселелері
4. Экономикалық саясаттың әдістемелік негіздері.
1.Экономикалық саясат ол мемлекеттің алдына қойған мақсаттарын орындау
үшін экономикалық үрдістерге ықпал жасайтын шараларының жиынтығы.
Саясаткерлердің не істеу керек екені нормативті экономикалық саясат
белгілейді. Мұнда мемлекеттің эконмикаға араласпауының қажеттілігі шаралары
және шегі зерттеледі. Позитивті экономикалық саясат саясаттанумен тығыз
байланысты болғандықтан экономикалық саясаттың тәжірибелік зерттеулерімен
іске асыруымен анықталады.
Нормативті экономикалық саясат негіздерін 50ж Нобель сыйлығының лауреаты
Ян Тинберген белгілеп, үкіметтің оптималды эконммикалық саясаттың сатыларын
анықтады.
Олар:
1. Қоғамның әл ауқаттылықты максималдайтын, эконмикалық саясаттың
мақсаттарын белгілеу.
2. Мақсатты экономикалық көрсеткіштеріннің деңгейін анықтау.
3. Үкіметтің реттеу мүмкіншіліктерін бағалап, реттеу құралдарын талдау.
4. Экономикалық мақсаттарымен құралдарын ұштастыратын мемлекеттің
саясаттың үлгісін жасау.
Осы тұрғыда үкімет тек қана нарық механизмі орындай алмайтын ғана
мақсаттары алдына қалып, сол мақсаттың орындалу мүмкіншіліктерін
бағалай алу керек.
Экономикалық саясаттың мақсаттарын орындауда көптеген құралдар бар:
Монитарлық
Фискалдық
Қаржы- бюджеттік
Сыртқы –экономикалық
Осы құралда экономикалық субъектерде тежеу немесе белсендіруші ықпал
жасайды. Экономикалық құралдардың экономикалық мақсаттарға ықпал жасау
мүмкіншіліктерін макро экономика зерттейді.
Бұл мәселе, экономикалық саясаттың мақсаты функциясымен шешіледі.
Экономикалық саясаттың көптеген мақсаттары, оларды орындау мен
құралдардың ара- қатынастарына ықпал жасайтын нарық фактордың
жиынтығы.
Функцияның түрі: yi= f ( x1-xs; z1-...zn)
yi; i=1; ..k- Экономикалық мақсаттары
x1...x2- экономикалық саясаттың құралдары
z1- экономикалық саясатқа орындалуына ықпал жасайтын көптеген нарық
факторлары.
Осы жерде экономикалық саясатты белгіленгенде Тинбергеннің
теңсіздігін есте ұстау керек.
K S
K мақсаттар
S құралдар
Мақсаттардың саны мемлекеттің қолданатын құралдарының санынан аспау
керек.
Әйткенмен, мақсаттары орындауға мемлекеттің ресурстары құралдары
мақсаттарға мультипликациялық түрде әсер ету керек.
Әрбір xj құралы, yi мақсатқа әсер ету дәрежесі экономикалық
саясаттың мультипликаторының Mij көрсеткенмен белгіленеді.
Бұл көрсеткіш xj құралының yi мақсатына ықпалдығының күші:Мысалы,
мақсат инфляцияға қарсы реттеуін болса, онда yi бағалардың өсу
қарқыны , ал xj ақша ұсынысы. Сұраныс, ұсыныс, шығындар және басқа да
нарықтық факторлар n болса онда mij инфляцияға ақша саясаттың
құралдарының ықпалдың дәрежесі.
2. Экономикалық саясат және мерзім факторы
Экономикалық үрдістерінің орындалуы лезде болмайды. Белгілі бір
уақыт пен ресурстарды талап етеді.Экономикалық саясаттың талаптарын
орындағанда кешігу, үлгермеу байқалады.
Мақсаттардың өзгеруімен құралдарының өзгеруі сәйкестенгенше уақыт
мерзімі (лаг) керек. Бұл мерзімде мақсаттардың керектігі, болашағы
нәтижесі орындау мүмкіншілікті құралдарды анықталады.
Лагтың құрылым 5 элементтен тұрады:
1. Саясаткерлер мәселені зерттеу қажеттілігін мойындайды. Осы
мерзімнің ұзақтығы мемлекетте экономиканың ғылымның дамуымен шешім
қабылдауға ғылымның ықпалымен орындаушының қабілетімен заңдылық
негіздерімен және басқа себептермен белгіленеді.
2. Шешім қабылдау лагы. Мәселені жинап реттеу механизмін қосу уақыты.
Мысалы: Монитарлық саясаттың құралдарын қосып, бюджеттік саясаттың
құралдарын қосудан қысқа. Себебі, ақша саясаттың құралдарын тек
үкімет пен орталық банктердің шешімдеріне байланысты. Ал бюджеттік
құралдарын іске қосу үшін саясаттың мемлекеттің шығындар көлемдерін
өзгерту туралы заңдық органдар, мәжіліс толқылауымен шешім қабылдау
керек.
3. Шешім қабылдау кезімен ағымдағы нақты құралдарды өзгертумен
анықталады. Бұл лагтың ұзақтығы мемлекеттік машинаның және оның
бөліктерінің жұмыстың тиімділігімен белгіленеді.Мысалы: ақша
ұсынысын өзгертуге, шешім қабылдауда орталық банкке міндетті резерв
нормасын банкаралық несие ставкаларын төмендетуге, сонымен бірге
бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік облигацияларды көбірек сатуға
уақыт керек.
4. 4. Құралдарды анықтап, белгілеу мерзімі
5. 5. ықпал ету мерзімімде құралдар макроэкономикалық саясаттың
мақсаттарына тікелей нақты түрде әсер етеді.
6. Лагтар теориясын білу экономиканың болашақта даму жолдарын
белгілеуге ұзақ мерзімді саяси стратегиялық анықтауға халыққа
берген уәделерді орындауға мүмкін береді.
3. Экономикалық саясаттың әдісін таңдау мәселелері 2 сұрақа
шешуге негізделеді.
1.Экономикалық саясат қандай болу керек.(белсенді ме,
бәсеңді ме)
Белсенді деп күнделікті және экономиканың болжамды жағдайы
мен белгіленетін саясатты айтады.Экономикамиканың
өзгергеніне пайдаланатын әдіс.
Бәсеңді деп ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарларды
анықтауға пайдалынады.
2. Экономикалық саясат іске енгізгенде белгіленген
баптарға сүйену керек пе?. жоқ болса саяси қайраттар өз еркімен өзгерген
жағдайға бейімделе ма?
Экономикалық саясаттың 2 әдісін таңдап пайдаланудың
қолдайтын және қарсылық білдіретін аргументтері бар. Экономикалық саясаттың
белсенді түрін пайдалану, жиынтық сұраныс пен жиынтық үлгілерін, сонымен
бірге экономиканың дағдарысы сараптаумен белгіленеді. Дағдарыс кезде
белсенді ақша несие және бюджеттік салымдық саясатын пайдалану экономкалық
құлдырауын баяуландырады.
Белсенді экономиканың саясаттың негізгі қарсылық аргументті ол мерзімді
лаг.Белселді әсер ететін құралдарды пайдаланған мерзімдік сыртқы және ішкі
лагтарға байланысты экономикамен тұрақтандыру үрдіс қиындайды.Осы лагтарды
қайткенде де қысқартқан керек.
Экономикалық саясатқа әсер ететін фактор ол болашақта күткен нәтижелер
.Осыған байланысты тұтынушының инвесторлардың басқа да экономикалық
субъектінің міңез құлықтары өзгереді.2 сұраққа назар аударсақ экономикалық
саясат белсенді немесе бәсеңді болғанымен қабылдаған бағдар елдегі іштегі
жағдайдың өзгерісіне қарап, біресе өзгеріп тұруы мүмкін. Сонымен бірге
экономикалық саясатты жүргізген кезде, мемлекеттің қайраткерлері қателесуі,
білімділігі аз болуы ең алдыме,н өз немесе топтық мүдделерін шешуге мәжбүр
болуы мүмкін.
Кей жағдайда арнайы болашақты шараларды жариялап, күткен нәтижеге ықпал
жасайды.Осының бәрі экономикалық агенттердің экономикалық саясатқа деген
сенімділікті азайтады. Экономика туралы біздің білімдеріміз әрдайым
өзгеруде, сол себептен өзгермейтін ережелер, дайын рецептілер болмайды.
4.Экономикалық саясаттың әдістемелік негіздері.
ҚР нарыққа өту мерзімінде экономика салаларының өзгеруінің негізгі
бағдарламар:
1.Әкімшілік әміршілік экономикалық жүйеден нарықтық экономиканың жүйеге
өту.
2. Орта индустриялық дамудан жетілген индустрияның сатының қамтуда
экономиканың құрылымына тұтынушылық сипаттама беру.
3. Деректі жоспарлаумен анықталатын орталықтандырылған шаруашылық
механизмінен өз өзін реттей алатын экономикаға өту.
Өтпелі мерзім кезінде жаңа және ескі шаруашылықтың меншіктің
шаруашылық жүйелердің түрлері сақталып өзгереді. Осы мерзімде
экономикалық саясатты анықтағанда ескі және жаңа щаруашылықтың жүйесін
қалыптастыруда жүйелік әдісті пайдаланған жөн. Жүйелік әдісте себеп -
салдарлық ара - қатынастарымен байланыстар зерттеледі. Осы әдісте
экономикалық теориялық және саясаттың тәсілдері кең пайдалынады. Олар:
мәліметтерді жинап, олардың негізінде гипотезаларды тәжірибемен
тексеріп, индукция- дедукцияларды пайдаланып, экономикалық саясаттың
негізгі бағдарламасын дайындайды. Осы қызметтерде позитивті экономикада
нормативтікке өтеді.
1. Нақты фактілерді ескеріп субъективті бағалаудан тыс болады. Бар
нәрсені ғана зерттейді. Мысалы: Жұмыссыздық коэффициент 7%, ал неге?
Себептен өсу, өспуін қарастырмайды. Керісінше, нормативті экономика
қандай болу керек, не істеу керек деп бағалайды.Мысалы: оқу төлемін
азайтса, жастар көбірек оқуға түсуге мүмкіншілік алады.
Адамдар, экономистер, саясаткерлер әрдайым шығындар мен табысты
салыстыра отырын дұрыс шешім қабылдауын таңдайды. Әлеуметтік қағидалар
мен үлгілер болжау мүмкіншілігін беріп, экономикалық саясаттың тиімдісін
қабылдатады. Осы жерде экономикалық стратегия және экономикалық тактика
деген бар.
Экономикалық стратегия- ірі жобаларды, негізгі мақсаттарды, ұзақ
мерзімді шешілетін уақиғаларды белгілейді.
Экономикалық тактика- қысқа мерзімді стратегияның жуырдағы
сатыларындағы мақсаттарды анықтайды. Тактика мен стратегия бір бірімен
қайшылықта болмай, толықтырып жалғастыруы керек.
Экономикалық саясаттың нақтылығы саяси сана, еспен анықталады.Оның 3
деңгейі бар:
1. Жалпылама
2. топтық
3. өзіндік
Экономикалық саясат - белгілі бір нақты саяси уақытпен кеңістікте
өңделеді.
Саяса уақыт - саяси өзгерістердің, идеялардың, теория, лидердің,
саяси қызмет мерзімі.Саяси уақыт тарихи уақыттың бөлігі. Сонымен бірге
астрономиялық және тарихи уақыттың ағымдағы 1 бағдарда болса, саяси
уақыттың өзгеруі кері болмайды. Саяси уақыттың толықтылығы, интенсивтілігі
тіпті саналаған күн мен сағаттың ішінде өзгермелі (дағдарыс, төңкеріс,
басшылықтың ауысуы, ыдырауы). Тарихи астрономиялық уақыт үзілмейді,
тоқталмайды, бітпейді. Саяси уақыт саяси оқиға, үрдіс біткен соң аяқтамады(
жеңіске жету, мәжілісті, ел басшыны сайлау, жекешелендіруді өткізу).
Уақытты тиімді пайдаланудың экономикалық саясаттың мемлекет басшылықтың
нәтижелігінің маңызды көрсеткіші. Сасяи уақыттың тиімділігінің объективті
факторы саяси кеңістікпен ара қатынастығы.
Саяси кеңістік- саясаттың, басшалықтың, саяси ұйымдардың, идеялар қызмет
ету сферасы.
Қаржы ақша құралдарының жиынтығының сипаттамасы.
1. Экономикалық саясаттың құралдары
2. Әлеуметтік экономикалық үрдістегі қаржы саясаттың мәні
3. Қражы саясаттың мазмұны мен міндеттері
4. Мемлекеттің шығын саясаты
5. Мемлекеттік табыс саясаты
6. Ақша несие ( монитарлық саясат және оның құралдары
а) ақша беру сомасын шектеу
б) дисконттық саясат
в) ашық нарықтағы операциялар
д) минималды резервтер саясаты
7. Қаржы және ақша несие саясатының ара қатынасы
8. Бағалы қағаздар нарығы
9. Инфляциялар және инфляцияға қарсы саясат
1.Экономикалық саясаттың құралдары. Мемлекеттің дамуында экономиканы
басқарғанда дүниежүзілік тәжірибелерді бүкіл құралдарды пайдалану қажет.
Біз білетіңіміздей экономикалық саясатта әкімшілік және экономикалық
әдістер.
Әкімшілік әдістер материалды ынталармен байланысыз олар мемлекеттік
басшылық күшіне негізделеді. Рұқсат беру бермеу, мәжбүрлеу тыйым салу
шаралармен қолданады. Дамыған нарығы мемлекеттерде әкімшілік құралдар аз
мөлшерде пайдаланады. Ол тек қана қоршаған ортаны сақтау, әлеуметтік
салаларды қолдау және экономикалық дағдарыс жағдайларда пайдаланады. Ал
экономикалық әдістер, экономикалық құралдары 2 жақты: ақша несие және
қаржылық бюджеттік , фискалдық .
Осы құралдар көмегімен мемлекет жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың
ара қатынастығын өзіне қажетті бағдарламен пайдаланады. Тікелей
мемлекеттің шаруашылықты реттеуі бюджеттік саясат арқылы жүргізіледі. Осы
саясаттың негізгі құралдары үкіметтің және жергілікті басқару ұйымдардың
табыстары мен шығындары арқылы анықталады.
AD=consumer-investor-government= C+I+C
AS= C+I+G
AD=AS
C+I+G=C+I+G
C+I+G= ЖҰӨ
2.Қаржы саясаты мемлекеттің өз міндетті мен тқызметтерін қаржы саласында
іске асыру үшін жүргізсанлы ісшаралар жиынтығы.
Қаржа саясаты ол экономикалық саясаттың бюджеттік фискалдық және алым
салықдық мақсаттарын іске асыру шараларының жиынтығы. Қаржы саясаты
экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі экономикалық саясат сияқты
мемлекет қаржы саясатында экономикалық заңдың қоғамдық экономикалық
өмірдің құбылыстары мен өзгерістерінің мәңгілік ұдайы қайталап отыратын
объективті байланыстардың тәуелділіктерінің талаптарын басшылыққа
әзірлейді. Қаржы экономикалық объективті заңдармен анықталады. Құн заңы,
сұраныс пен ұсыныс тұтынуды арттыру заңы уақытты өнімдеу заңы т.б.
Қаржы саясаты шаруашылықта қаржы механизмі арқылы жүргізіледі. Қаржы
механизмі қаржыны ұйымдастыру жоспарлау және басқарудың әдістері мен
жүйесі. Қаржы механизмі арқылы шаруашылықтың әртүрлі салаларында
экономиканың және әлеуметтік дамудың мемлекеттік бағдарламаларын
орындауға арналған ақшалай қаражаттарды қалыптастырып, пайдаланады және
басқарады. Ақша несие саясаты жанамалы әдіске жақындау, ал қаржы саясаты
үкіметке тікелей бағынышты. Оны қаржы министрлері тікелей жүргізеді. Ал
ақша несие саясатын үкіметке тікелей бағынбайтын, ұлттық банк жүргізеді.
Қаржы жалпылама категориясы салық пен бюджет. Сол себептен қаржы
саясаты бюджетін және салықтың фискалдық болып келеді. Атқаратын
міндеттеріне және мерзіміне қарай 2 түрі бар:
1.Қаржы стратегиясы бұл ұзақ мерзімді ірі экономикалық, әлеуметтік
жобаларды анықтайды. Оны мемлекет қоғамның дамуының тарихи маңызды
сатыларына арнап белгілейді.
2. Қаржы тактикасы стратегиялық мақсаттары анықтап, күнделікті істерді
белгілейді.
Мемлекеттегі ұлғаймалы ұдайы өңдірістің өсу қарқыны қаржы саясатымен,
механизмімен тығыз байланысты. Әсіресе экономикалық дағдарысқа, нашар
жағдайға ұшырағанда мемлекеттің экономиканың саясаты. Оның ішінде қаржы
саясаты маңызды орын алады. Әрине, мемлекеттің әр тарихи сатыларында
өзіне сай қаржы саясаты беріледі. Мысалы: соғыс жылдары, нарықты
экономикаға өту кезеңі, тың көтеру кезеңі т.б.
Қаржы саясаты ең маңызды белгілері мынадай.
а) ақша ресурстарын міндетті түрде қайта бөліп, жаңа табыс түрлерін
жасау.
б) табыстарды ең қажетті арналар мен өндірістерге жұмсау. Қаржы саясаттың
атқаратын қызметтері:
Субъектілер арасында (C,I, G) қаржыларды қайта бөліп, жылжыту.
в) Түрлі ресурстарды қайта жылжытып, жаңаша орналастыру,
г) Табыстарды қайта бөлу
д) Экономиканың тұрақтылығын қамту.
3. Мемлекеттің қаржы саясаттың мазмұны экономиканың заңдылықтарын әсерін
ескере отырып және қоғамдық даму міндеттеріне сәйкес, қаржыны жоспарлы
түрде ұйымдастыру және пайдалану.
Қаржы саясаттың шешетін міндеттері:
1.ел дамуының тарихи кезеңінің ерекшеліктерінің негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын төлемін қамтамасыз ету.
2. Қоғамның өндірістің салалары шаруашылықтар арасында қаржы ресурстарын
ұтымды бөліп, пайдалану.
3. Экономикалық дамудың бағыттарын орындалу үшін тиісті қаржы механизмін
жасап, оны ұдайы жетілдіріп отыру.
Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандырумен нарық
қатынастардың дамытуда келесі шаралар қарастырылады.
Экономиканың қаржы жағынан сауықтыру мен ақша айналымын дұрыс ұстау.
Тұтыну нарығын жөніне келтіру; өндірістің өсіп өнуін қамтамасыз ету.
Шаруашылық байланыстырын нығайту; меншікті мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру содан мемлекеттің монополистігін жою. Кәсіпкерлікпен
бәсекелестікті дамыту. Нарық инфрақұрылымын ( тауар және қор биржалары,
көтерме және бөлшек сауда ұйымдары, банктер, көлік, қойма шаруашылықтары,
сақтандыру, жарнамалық фирмалар, кеден, жөндеу, кеңес беру; аудиторлық
және заңдық қызмет көрсету жүйелері т.б.) дамыту. Осылармен сәйкес,
өндіріс құрал жабдықтар, тұтыну тауарларымен қызмет көрсету, еңбек,
қаржы, жер, жылжымайтын мүлік нарықтарын іске қосу. Осы шараларға сәйкес,
қаржы саясатымен қаржы механизмін дұрыстау көп маңызды алады.
Таяудағы мақсат мемлекеттік бюджетің теңестіруіне және экономиканы
тұрақтандыру негізінде халық шаруашылығын сауықтандыру қол жеткізу.
Қаржы саясаттың қағидалары:
1. Бар қоржы ресурстары қарай бюджетті жасау, бекіту және атқару кезінде,
қоғамның өндірістің барлық қатысушылары, әлеуметтік ұлттық және
кәсіптік топтардың мүдделерін қолдау.
2. Қаржы қатынастарын жоспарлы ұйымдастыру.
3. Қаржы жүйесінің барлық салаларымен буындарында кірістері мен
шығыстарын теңестіру.
4. Бюджет жүйесімен салалық қоржыда қаржы резервтерін жинау табыстың
шығындардан асып түспеуі.
4.Қаржы саясаттың негізгі мақсаты жиынтық сұраныс пен жиынтық
ұсыныстың арасында макроэкономиканың тепе теңдікті таныту. Осы
реттеушілік үрдісте қаржы жүйесі аса маңызды орын алады. Мемлекеттік
шығындар д\з қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекеттің
материалдық игіліктерді және қызметтерді сатып алуға жұмсалған шығыны.
Мемлекеттік шығындар ол халық шаруашылықтың қоғамдық және жеке меншік
секторының арасындағы ақшалай келісімдер. Бұл операцияларды мемлекеттен
жеке секторлық қаржылардың өтуі монитарлық трансакциялар дейді. Олар 3
түрде болады:
1. Трансформация мемлекеттің қаржылары , түрлі игіліктерге
ауысады, трансформациялайды. Жалақы, мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттің
тауарлар мен қызметтерді тұтынуы.
2.Трансфертті шығындарда тауар немесе қызмет сатып алынбайды. Бұл тікелей
аударма төлемдер субсидиялар көмектер, әлеуметтік төлемдер.
3. Институционалдық шығындар қаржылардың түрлі институттық құрылымдарына (
министрлік, департамент, қорғаныс, білім беру, ғылыми зерттеу, әлеуметтік
қамту,) бөлінді.
Мемлекеттік шығындар жұмсалуының саясаттың негізгі мақсаты жиынтық
сұранысқа тікелей ықпал жасау. Мемлекеттік шығындардың керемет қасиеті
олардың жоғары икемділігімен тез арад өзгеру игілігі. Экономикалық
ауытқылар кезінде мемлекеттік тез арада, автоматты түрде азааяды және
керісінше , айталық жұмыссыздарды әлеуметтік жағынан қорғау оларға
бюджеттен төлем төлеу, шығындары тікелей экономиканың өсуіне, не
құлдаруына байланысты.
5. Табыс саясаты. Мемлекеттік табыстар жеке сектор қорларының
алдындағы ақшалай және мүлік түрінде мемлекетке аудармалар.
Бастапқы кезде жеке сектор мемлекетке оның нақты бір қызметтері үшін
төлем ретінде өз ресурстарына қаржылай немесе мүлік түрінде аудармалар
жасайды. Кейіннен жеке сектор төлемдерімен мемлекет арасындағы мұндай
байланыс әлсіреді. Елді, бюджетке жеке сектордан көлемге. Жалпы, ортақ
қазыналық жарна ретінде түседі. Салық айыптар, бажылар, төлемдер ретінде.
Табыстар саясаты арқылы шешілетін міндеттемелерді 2 топқа бөлеміз.
1. Бюджетке жеке сектордан қаражат қоры жалпы әлеуметтік экономикалық
тұрақтылықты сақтап, экономикаңың өсуіне ықпал жасау мақсатында
жиналады.
2. 2. Алынатын алым салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет жеке
кәсіпорындарына және өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Табыс салық саясаты бюджеттік шығындар саясатына қарағанда
ықпалдылығы жоғарылау, ықпал нәтижелегі артық. Мемлекеттік табыстар
барлық субъектілерінің табыстарының жарнасынан жиналады. C+I жеке
адамдар фирмалар.
Мемлекеттік табыстардың түрлері:
1. Салықтық
2. Салықтық емес
3. Қалыпты, тұрақты
4. Төтенше
Салық саясатын фискалдық саясат деп атайды. Фискалдық саясат д\з бұл
мемлекеттік қаражат яғни кіріс пен шығыс жөніндегі әлеуметтік
экономиканың мақсатқа жету жөніндегі дағдарысқа, инфляцияға,
жұмыссыздыққа қарсы саясат жүргізуінің қатынастың жүргізілуі .
Фискалдық саясаттың 2 түрі бар:
1. Дисквециялық
2. Автоматты
Дисквициялық нақты ұлттық өнімді өзгерту, инфляцияны
бәсеңдету жұмысбастылықты қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік шығындар
мен салықтарды саналы түрде өзгерту. Дисквициялық экономикалық саясат
экономикалық ауытқыларға байланысты. Осы саясаттың мақсаты жиынтық сұраныс
пен тауар өндіру көлемдерінің мемлекеттік шығындар және салықтар арқылы
реттеу. Экономика құлдыраған кезде ынталандырушы фискалдық саясат
жүргізіледі: Сол кездегі шаралар:
1.Мемлекеттік шығындарды төмендету
2. Салықты төлемдеу
3.2 бағытты араластырып пайдалану
Экономика өрлеу кезінде фискалдық шектеу саясаты жүргізіледі. Онда:
1. Мелекет шығындарды азайтады.
2. Салық ставкалары жоғарылайды.
3. 2 бағытты үйлестіру
Ал, сұраныс жоғарылыған кезде, дискрециялық шектеу саясаты жүргізіледі.
1. Мемлекет шығындарын азайту
2. Салық ставкаларын жоғарылайды
3. 2 бағытты үйлестіру
Бюджет тапшылығы кезінде үкімет бюджеттік тапшылықты 2 жолмен жоба
алады. 1) Мелекеттік заем 2) Ақша эмиссиясы
Автоматты фискалдық саясат келесі шараларды қолналады.
1) Салықтың түсімдерін өзгерту. Демек, жиынтық ұлттық өнім өскенде, салық
түсіміде автоматты өседі.
Сонда халықтың сатып алу қабілеттілігі төмендейді. Ал, өндірістің өрлеуі
бәсеңдейді. Жәнеде керісінше , салық түсімдері автоматты түрде өскенде,
бюджет тапшылығы азаяды, тіптен жойылады, содан инфляция тартылады.
2) Әлеуметтік төлемдермен жұмыссыздық төлемдер жиынтық сұраныс қатты
тартылмау үшін, мемлекет тарабынан табыстары аз халық көмек алады.
Экономика өрлеген жағдайда, жұмыссыздық тартылған жағдайда мемлекеттік
төлемдер азаяды, сонда жиынтық сұранысты азаяды.
6.Монитарлық саясат ол экономиканың теориялның маңызды бөлігі.
Мониторизм ақша мен несиелердің экономикаға ықпал жасауын
реттейді, ақшаның экономикаға ықпал жасауын банктердің саясатымен
анықталады. Мониторизмнің көрнекті ғалымы Джон Мейнард Кейнс 1936ж
Общие теория занятости процеста идеи! Еңбегінде ақша мен қоржының ара
қатынастығын, сонымен бірге жұмыс күші нарығымен тауар нарығының
байланысын көрсетеді. Мониториялық саясат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz