Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі жанама салықтар қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес Республикалық бюджетіндегі жанама салықтардың қалыптасуы мен басқаруының өзекті мәселелер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Жанама салықтар даму тарихы мен экономикалық сипаттамасы ... ... 5
1.2 Жанама салықтардың түсінігі, салық салу обьектісі,
есепке алу тәртібі, ставкалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Жанама салықтардың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың
дамуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Жанама салықтардың есептеу тәртібі, шегеріске
жатқызу және төлеу мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Астана қаласының Сарыарқа ауданы бойынша
жанама салықтарының түсімдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ САЛЫНУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Жанама салықтарының төлеу тәсілдерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 Жанама салықтарын салуда кездесетін мәселелерді шешу
және оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
1 ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Жанама салықтар даму тарихы мен экономикалық сипаттамасы ... ... 5
1.2 Жанама салықтардың түсінігі, салық салу обьектісі,
есепке алу тәртібі, ставкалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Жанама салықтардың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың
дамуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Жанама салықтардың есептеу тәртібі, шегеріске
жатқызу және төлеу мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Астана қаласының Сарыарқа ауданы бойынша
жанама салықтарының түсімдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ САЛЫНУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Жанама салықтарының төлеу тәсілдерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.2 Жанама салықтарын салуда кездесетін мәселелерді шешу
және оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурызда Қазақстан халқына жолдауында «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.Қазақстан Республикасының экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру барысында. Қадағалау тәртібі мен тиімді салық саясаты қаралды.
Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының маңызды құралы болуы керек.
Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министірлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек . Ол бөлім тексеру ісіне мүдделер қайшылығынан ада қалықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс./1,4бет/.
Қазіргі кезде қоғамдық өндірісті қалпына келтіріп, оны дамыту процесі жүріп жатыр. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдің экономикасы оның дамуына, сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшін стратегиялық мәні бар ұзақ мерзімді, әрі күрделі мәселелер қалыптасуда.
Біріншіден, кеңестік уақыттан қалған (10 жылдан астам уақыт өтсе де) және реформа жағдайында одан сайын күрделенген құрылымдық өзгерулердің өсуі. Сонымен қатар, экономиканың шикізаттық экспорт саласының дамуы салдарынан экономика салаларының дамуы біркелкі емес.
Екіншіден, халық шаруашылығы кешенінің ұдайы өндіріс процесінің бір тұтастығының алшақтығы мен бірікпеу жағдайы. Бұл экономиканың нақты секторымен қаржылық және ғылыми техникалық секторы мен алшақтықтан технологиялық тізбекпен қалыптасқан кооперациялық байланыстың құлдырауы экономикада шикізаттық экспорттық сектордың ұлғайып кетуіне байланысты пайда болады.
Үшіншіден, әлемдік экономиканың ғаламдануы (глобализациялану) Қазақстандық экономиканың ашықтық жағдайында Отандық өндірушілердің бәсекелестік күреске шыдамай құлдырауы.
Дегенмен, қазіргі жағдайда экономиканы дамытудың негізгі мақсаты өндірістің өсуімен тұрақтылығы ғана емес, оның құрылымдық қайта құрылуы, ұдайы өндірістің бір тұтастығын қалпына келтіру және оның әлемдік бәсекелік қабілетін жоғарылату.
Жоғарыда айтылған кемшіліктерді жойып, қойған мақсаттарға жету үшін ең біріншіден орнатқан қаржылық тұрақтылықты сақтап отыру керек. Ал сол қаржылық тұрақтылықты сақтау барысында мемлекеттің орталықтандырылған қорына үлкен мән беріледі. Әсіресе, оның кіріс бөлімі.
Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының маңызды құралы болуы керек.
Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министірлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек . Ол бөлім тексеру ісіне мүдделер қайшылығынан ада қалықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс./1,4бет/.
Қазіргі кезде қоғамдық өндірісті қалпына келтіріп, оны дамыту процесі жүріп жатыр. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдің экономикасы оның дамуына, сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшін стратегиялық мәні бар ұзақ мерзімді, әрі күрделі мәселелер қалыптасуда.
Біріншіден, кеңестік уақыттан қалған (10 жылдан астам уақыт өтсе де) және реформа жағдайында одан сайын күрделенген құрылымдық өзгерулердің өсуі. Сонымен қатар, экономиканың шикізаттық экспорт саласының дамуы салдарынан экономика салаларының дамуы біркелкі емес.
Екіншіден, халық шаруашылығы кешенінің ұдайы өндіріс процесінің бір тұтастығының алшақтығы мен бірікпеу жағдайы. Бұл экономиканың нақты секторымен қаржылық және ғылыми техникалық секторы мен алшақтықтан технологиялық тізбекпен қалыптасқан кооперациялық байланыстың құлдырауы экономикада шикізаттық экспорттық сектордың ұлғайып кетуіне байланысты пайда болады.
Үшіншіден, әлемдік экономиканың ғаламдануы (глобализациялану) Қазақстандық экономиканың ашықтық жағдайында Отандық өндірушілердің бәсекелестік күреске шыдамай құлдырауы.
Дегенмен, қазіргі жағдайда экономиканы дамытудың негізгі мақсаты өндірістің өсуімен тұрақтылығы ғана емес, оның құрылымдық қайта құрылуы, ұдайы өндірістің бір тұтастығын қалпына келтіру және оның әлемдік бәсекелік қабілетін жоғарылату.
Жоғарыда айтылған кемшіліктерді жойып, қойған мақсаттарға жету үшін ең біріншіден орнатқан қаржылық тұрақтылықты сақтап отыру керек. Ал сол қаржылық тұрақтылықты сақтау барысында мемлекеттің орталықтандырылған қорына үлкен мән беріледі. Әсіресе, оның кіріс бөлімі.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы //Егемен Қазақстан, - 2006жыл, - 2 наурыз.
2. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2005 ж.,268 б.
3. Брызгалин А. В. Налоги и налоговое право. - Москва, 1998.
4. Буглай В.В., Ливенцев Н.Н. Международные экономические отношения.- Москва, 1998.
5. Булатова А.С. Экономика. – Москва, 2000.
6. Годованов В.И. и др. Теория и практика налогов.- Москва, 1930.-225 с
7. Дадашева А. Налоги. – Москва, 2001.
8. Ержанова С. Налогооблажение юридических лиц в Казахстане. – Алматы, 1997 г.
9. Князева В.Т. Налоговая система зарубежных стран.- Москва, 2000 г.
10. Мусин С.М. Налоги.- Алматы, 2000 г.
11. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
12. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения.- Алматы, 2002г.
13. Худяков Л.Н. Финансовое право Республики Казахстан.-Алматы, 2001г.
14. Абибулаев Б. Об основных тенденциях развития алкогольной продукции Южно Казахстанском регионе // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №4 (19)
15. Абибулаев Б. О ситуации на рынке подакцизной продукции Южно Казахстанской области // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №9 (24)
16. Амиреева К.К. Контроль за подакцизными товарами // Налоговый консультант. – 2003. – №3.
17. Ажгалиева Д. Практика применения акцизов в зарубежных стран // Вестник налоговой службы РК. – 2003. – №4 – с24-28.
18. Алейбек Н. Организация Государственного регулирования оборота нефтепродуктов // Налоговый эксперт. – 2000. – №1.
19. Архипин И. Акцизы в годы НЭПА: истоки современной системы косвенного облажения // Финансовый бизнес. –2001. – №4-5.
20. Бачурина М. Акцизное налогооблажение в современной России // Финансы. – 2002. – №8.
21. Бексеитов А. Нарушения в подакцизной сфере // Вестник налоговой службы РК. – 2004. – №11 (63).
22. Брызгалин А.В. Справедливость как основной принцип налогооблажения. // Финансы. – 1997. - №8.
23. Иваненко В. Особенности налоговой системы Канады // Финансы. – 2001. – №5.
24. Идрисова Э. Косвенные налоги : опыт развитых стран // Мировая экономика и международные отношения. – 1998. – №2 – 15-23 с.
25. Идрисова Э. Как взимают косвенные налоги в США // Мировая экономика и международные отношения. – 1998. – №7 – 79-81 с.
26. Кененова Қ. Тұтынушыға салынатын акциздер және оларды жетілдірудегі түйінді мәселелер // Қаржы қаражат.–2004.– №4 – 71-76 б.
27. Нуралиева Н., Сапарова Л. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. – 1999. – №3 (12).
28. Нуралиев Л.П. Проблемы совершентвования налогообложения в Казахстане. // Қаржы. – 2001. – №3.
29. Нурахаев М.Е. Акцизы на бензин и на дизельное топливо // Налоговый консультант. – 2003. – №3 – 18-19 с.
30. Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
31. Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы. – 2002. – №2 – 34-38 с.
32. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –1999. – №5.
33. Ставки акцизов (по состоянию на май 2004 года) // Вестник ВЭД. – 2004. –№9.
34. Щербина А. Т. Улучшать работу налоговых инспекций. // Қаржы. – 2003. - №6.
35. «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті туралы ереже» 2004 жылдың 29 қазанындағы № 1127 ҚР-сы Үкіметінің Қаулысы.
36. Вестник налоговой службы Республики Казахстан, № 2, 19-27стр., № 3, 20-25стр., № 12, 11-13 стр.
37. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Салық комитеті, салық аудиті бөлімінің 2003, 2004, 2005, 2006 ж-ғы атқарылған жұмыстар бойынша есептері.
38. Анаева М.Д. Фискальная политика. /Қаржы және қаражат, ғылыми-техникалық журналы, № 6, 21-24б., 2005.
39. Кәкімжанов З. Салық кодексіндегі тың өзгерістер еліміздің экономикасына оң әсер ететін болады. //Астана ақшамы, 24 қаңтар 2002.
40. Досболов А.Д. Методические рекомендации по повышению эффективности борьбы органов налоговой полиции с административными правонарушениями. Алматы, 1999.
41. Порохов Е.В. Теория налоговых обязательств. Алматы, 2001.
42. Рrograms/strateg-prog. Htm//интернет ресурс http: www. nalog. kz Дернберг Р.Л. Международное налогообложение. М., ЮНИТИ, Будапешт, COLPI, 1997.
43. Мухамеджанов Э.Б., Межибовская И.В., Садвокасова И.К. Казахстан – налоговые договора. Алматы, 1998.
44. Тедеев А.А. Электронные банковские услуги и Интернет – банкинг: правовое регулирование и налогообложение. М., 2002.
45. Нечипорчук Н.А., Давыдова И.А. Акцизы на товары народного потребления. М., 2001.
46. Байсулдинов А.Е. Еліміздегі салықтық жүйеге көз салсақ. //Егемен Қазақстан, 2 наурыз 2006 жыл.
47. Нечипорчук Н.А., Давыдова И.А. Налогообложение товаров народного потребления. М., 2001.
48. Сабикенова З.С. Субъекты налоговых правоотношений. / Учебник, Алматы, 2004.
49.. Ашыкбаев Ж.С. Налоги и налогообложение. Алматы, 15-19стр., 2001.
2. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2005 ж.,268 б.
3. Брызгалин А. В. Налоги и налоговое право. - Москва, 1998.
4. Буглай В.В., Ливенцев Н.Н. Международные экономические отношения.- Москва, 1998.
5. Булатова А.С. Экономика. – Москва, 2000.
6. Годованов В.И. и др. Теория и практика налогов.- Москва, 1930.-225 с
7. Дадашева А. Налоги. – Москва, 2001.
8. Ержанова С. Налогооблажение юридических лиц в Казахстане. – Алматы, 1997 г.
9. Князева В.Т. Налоговая система зарубежных стран.- Москва, 2000 г.
10. Мусин С.М. Налоги.- Алматы, 2000 г.
11. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
12. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения.- Алматы, 2002г.
13. Худяков Л.Н. Финансовое право Республики Казахстан.-Алматы, 2001г.
14. Абибулаев Б. Об основных тенденциях развития алкогольной продукции Южно Казахстанском регионе // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №4 (19)
15. Абибулаев Б. О ситуации на рынке подакцизной продукции Южно Казахстанской области // Вестник Министерства государственных доходов РК. – 2001.- №9 (24)
16. Амиреева К.К. Контроль за подакцизными товарами // Налоговый консультант. – 2003. – №3.
17. Ажгалиева Д. Практика применения акцизов в зарубежных стран // Вестник налоговой службы РК. – 2003. – №4 – с24-28.
18. Алейбек Н. Организация Государственного регулирования оборота нефтепродуктов // Налоговый эксперт. – 2000. – №1.
19. Архипин И. Акцизы в годы НЭПА: истоки современной системы косвенного облажения // Финансовый бизнес. –2001. – №4-5.
20. Бачурина М. Акцизное налогооблажение в современной России // Финансы. – 2002. – №8.
21. Бексеитов А. Нарушения в подакцизной сфере // Вестник налоговой службы РК. – 2004. – №11 (63).
22. Брызгалин А.В. Справедливость как основной принцип налогооблажения. // Финансы. – 1997. - №8.
23. Иваненко В. Особенности налоговой системы Канады // Финансы. – 2001. – №5.
24. Идрисова Э. Косвенные налоги : опыт развитых стран // Мировая экономика и международные отношения. – 1998. – №2 – 15-23 с.
25. Идрисова Э. Как взимают косвенные налоги в США // Мировая экономика и международные отношения. – 1998. – №7 – 79-81 с.
26. Кененова Қ. Тұтынушыға салынатын акциздер және оларды жетілдірудегі түйінді мәселелер // Қаржы қаражат.–2004.– №4 – 71-76 б.
27. Нуралиева Н., Сапарова Л. Налоги: история и современность // Деловой мир Казахстана. – 1999. – №3 (12).
28. Нуралиев Л.П. Проблемы совершентвования налогообложения в Казахстане. // Қаржы. – 2001. – №3.
29. Нурахаев М.Е. Акцизы на бензин и на дизельное топливо // Налоговый консультант. – 2003. – №3 – 18-19 с.
30. Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004. –№1.
31. Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы. – 2002. – №2 – 34-38 с.
32. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –1999. – №5.
33. Ставки акцизов (по состоянию на май 2004 года) // Вестник ВЭД. – 2004. –№9.
34. Щербина А. Т. Улучшать работу налоговых инспекций. // Қаржы. – 2003. - №6.
35. «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті туралы ереже» 2004 жылдың 29 қазанындағы № 1127 ҚР-сы Үкіметінің Қаулысы.
36. Вестник налоговой службы Республики Казахстан, № 2, 19-27стр., № 3, 20-25стр., № 12, 11-13 стр.
37. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Салық комитеті, салық аудиті бөлімінің 2003, 2004, 2005, 2006 ж-ғы атқарылған жұмыстар бойынша есептері.
38. Анаева М.Д. Фискальная политика. /Қаржы және қаражат, ғылыми-техникалық журналы, № 6, 21-24б., 2005.
39. Кәкімжанов З. Салық кодексіндегі тың өзгерістер еліміздің экономикасына оң әсер ететін болады. //Астана ақшамы, 24 қаңтар 2002.
40. Досболов А.Д. Методические рекомендации по повышению эффективности борьбы органов налоговой полиции с административными правонарушениями. Алматы, 1999.
41. Порохов Е.В. Теория налоговых обязательств. Алматы, 2001.
42. Рrograms/strateg-prog. Htm//интернет ресурс http: www. nalog. kz Дернберг Р.Л. Международное налогообложение. М., ЮНИТИ, Будапешт, COLPI, 1997.
43. Мухамеджанов Э.Б., Межибовская И.В., Садвокасова И.К. Казахстан – налоговые договора. Алматы, 1998.
44. Тедеев А.А. Электронные банковские услуги и Интернет – банкинг: правовое регулирование и налогообложение. М., 2002.
45. Нечипорчук Н.А., Давыдова И.А. Акцизы на товары народного потребления. М., 2001.
46. Байсулдинов А.Е. Еліміздегі салықтық жүйеге көз салсақ. //Егемен Қазақстан, 2 наурыз 2006 жыл.
47. Нечипорчук Н.А., Давыдова И.А. Налогообложение товаров народного потребления. М., 2001.
48. Сабикенова З.С. Субъекты налоговых правоотношений. / Учебник, Алматы, 2004.
49.. Ашыкбаев Ж.С. Налоги и налогообложение. Алматы, 15-19стр., 2001.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
4 1.1 Жанама салықтар даму тарихы мен экономикалық сипаттамасы ... ... 5
1.2 Жанама салықтардың түсінігі, салық салу обьектісі,
есепке алу тәртібі,
ставкалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16
1.3 Жанама салықтардың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ РОЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың
дамуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
2.2 Жанама салықтардың есептеу тәртібі, шегеріске
жатқызу және төлеу
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...32
2.3 Астана қаласының Сарыарқа ауданы бойынша
жанама салықтарының түсімдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ САЛЫНУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Жанама салықтарының төлеу тәсілдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ..58
3.2 Жанама салықтарын салуда кездесетін мәселелерді шешу
және оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006
жылғы 1 наурызда Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы.Қазақстан Республикасының экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру барысында. Қадағалау тәртібі мен тиімді салық саясаты
қаралды.
Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару
саясатының маңызды құралы болуы керек.
Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды
ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында
икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы
министірлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек . Ол
бөлім тексеру ісіне мүдделер қайшылығынан ада қалықаралық аудиторлық
фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс.1,4бет.
Қазіргі кезде қоғамдық өндірісті қалпына келтіріп, оны дамыту процесі
жүріп жатыр. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдің экономикасы оның дамуына,
сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшін стратегиялық мәні бар ұзақ мерзімді, әрі
күрделі мәселелер қалыптасуда.
Біріншіден, кеңестік уақыттан қалған (10 жылдан астам уақыт өтсе де) және
реформа жағдайында одан сайын күрделенген құрылымдық өзгерулердің өсуі.
Сонымен қатар, экономиканың шикізаттық экспорт саласының дамуы салдарынан
экономика салаларының дамуы біркелкі емес.
Екіншіден, халық шаруашылығы кешенінің ұдайы өндіріс процесінің бір
тұтастығының алшақтығы мен бірікпеу жағдайы. Бұл экономиканың нақты
секторымен қаржылық және ғылыми техникалық секторы мен алшақтықтан
технологиялық тізбекпен қалыптасқан кооперациялық байланыстың құлдырауы
экономикада шикізаттық экспорттық сектордың ұлғайып кетуіне байланысты
пайда болады.
Үшіншіден, әлемдік экономиканың ғаламдануы (глобализациялану)
Қазақстандық экономиканың ашықтық жағдайында Отандық өндірушілердің
бәсекелестік күреске шыдамай құлдырауы.
Дегенмен, қазіргі жағдайда экономиканы дамытудың негізгі мақсаты
өндірістің өсуімен тұрақтылығы ғана емес, оның құрылымдық қайта құрылуы,
ұдайы өндірістің бір тұтастығын қалпына келтіру және оның әлемдік бәсекелік
қабілетін жоғарылату.
Жоғарыда айтылған кемшіліктерді жойып, қойған мақсаттарға жету үшін ең
біріншіден орнатқан қаржылық тұрақтылықты сақтап отыру керек. Ал сол
қаржылық тұрақтылықты сақтау барысында мемлекеттің орталықтандырылған
қорына үлкен мән беріледі. Әсіресе, оның кіріс бөлімі.
Біз білетіндей, мемлекеттік бюджеттің кірісінің 90%-ын салықтар құрайды,
яғни қаржылық тұрақтылықтың негізгі факторы салық саясаты. Алайда
мемлекеттің салық саясаты, біріншіден, салық салу базасының дамуы, яғни
экономикадағы жалпы жағдай, әсіресе оның негізгі өндіріс салаларындағы
жағдай, ондағы оңтайлы салық ставкасын бекіту, салық салу объектісін таңдау
салық салу механизмін белгілеу; екіншіден, мемлекеттің салық оргнадарының
тиімді қызмет етуіне байланысты.
Салықты қолдану жалпы мемлекеттік қызығушылықтың кәсіпкерлерінің
коммерциялық қызығушылығымен өзара байланысын басқару мен қамтамасыз етудің
экономикалық әдісі болып табылады. Салық көмегімен кәсіпкерлердің, барлық
үлгідегі кәсіпорынның, банктермен, жоғары тұрған ұйымдармен өзара қарым-
қатынасы анықталады. Салық көмегімен ішкі экономикалық іскерлік, шетел
инвестициясын тарту реттеледі, шаруашылық есеп айырысу табысы мен пайдасы
қалыптасады. Салық көмегімен мемлекеттік өз тарапына өзінің қоғамдық
функциясы орындау үшін қажет ресурстарды алады. Салық есебінен табыс
бөлінісін өзгертетін әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша шығындар
қаржыландырады. Салық салу жүйесі адамдар арасында табыстың ақырғы
бөлінісін анықтайды.
Салық мемлекеттік табыстың негізгі қайнар көзі болып табылатын
мемлекетте салық мағынасын тыс бағалау қиын. Сонымен қатар салық мағынасы
барлығы үшін таныс: бұндай әдіспен өз табысын алатын мемлекет үшін
мемлекеттік қаржыландыру есебінен күн көретін қоғам үшін (мемлекеттік
чиновниктер, зейнеткерлер, мүгедектер т.б). Бұдан келе, салыққа тікелей
немесе жанама қатысты емес және салық салу тақырыбы түртпейтін бір адам
жоқ.
Бұл жұмыс жанама салықтың түсінігі мен мәнін, басты перспективаларын
қарастыру үшін арналған. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық Қазақстанның Республикалық
бюджетіндегі жанама салықтармен есеп айырысуларының жалпы көлемімен
сипатталады. Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі жанама салықтар
барысында сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруды жүгізу негізінде
жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, бюджетіндегі жанама салықтарды басқару
концепциясында - оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық салықтар жүйенің
қалыптасуындағы отандық шарттарында бюджетіндегі жанама салықтардың
операцияларын басқаруды жүзеге асырылған процесі жоқ. Басқарудың тиімді
элементтерінің бірі: бюджетіндегі жанама салықтардың саясаты мен
процедураларының жақсы дамуы және салық механизімін жақсы басқару, бұл
жүйеде жақсы қызмет ететін мемлекет персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі
жанама салықтар қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес Республикалық
бюджетіндегі жанама салықтардың қалыптасуы мен басқаруының өзекті
мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- жанама салықтардың қалыптасуын зерттеу;
- салық жүйесіндегі жанама салықтардың түсімін зерттеу;
- жанама салықтардың қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды
зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Астана қаласының Сарыарқа
ауданы жанама салықтарының түсімдері алынды. Қазақстанның Республикалық
бюджетіндегі жанама салықтарын жетілдіру саясатында үлкен рөл бар екенін
дәлелдеу.
Зерттеу пәні – Бюджеттегі жанама салықтар барысындағы ерекшеліктері,
жанама салықтардың түрлері мен салық қатынастардағы қабілеттілігі, жанама
салықтарды төлеу мерзімі, төлем ерекшелігі және экономиканың негізгі
құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері: ҚР Салық
кодекісі, сондай-ақ Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі жанама
салықтардың түсімі жайлы Заңдары, Азаматтық кодекс, Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы
және экономикалық ғылыми өдебиеттер мен журналдар, мерзімді басылымдық
ақпарат құралдары пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты (бұдан әрі - Орта мерзімді фискалдық саясат)
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасы,
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007
жылдарға арналған орта мерзімді жоспары, мемлекеттік және салалық
(секторалдық) бағдарламалар негізінде әрі Қазақстан Республикасы
Президентінің "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті
экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты Қазақстан халқына
Жолдауын есепке ала отырып әзірленді.
1 ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
Бұл тарауда жанама салықтардың пайда болуы, даму кезеңдері, жанама
салықтардың жүйесі,экономикалық сипаттамасы туралы түсінік және оның
құрылымы, салық салу обьектісі, жанама салықтардың ставкалары,есепке алу
тәртібі, жанама салықтар жүйесінің теориялық негізін құрайтын негізгі
элементтері мен бағыттары, жанама салықтардың алғашқы пайда болуы мен
тарихи қалыптасуының кезеңдері, осы салық түрлерінің шетелдік тәжірибесі
толығымен қарастырылады.
1.1 Жанама салықтардың даму тарихы мен
экономикалық сипаттамасы
Салықтар дегеніміз нақты көлемде және нақты мерзімде алынатын мемлекетпен
орнатылатын міндетті төлемдер.
Салықтың экономикалық мәні оның мемлекеттің өз функциялары мен
тапсырмаларын орындау үшін бекітілген ұлттық табыс бөлігін көрсетуі.
Салық қаржылық шығыс категориясы болып табылады. Салық мемлекеттің
пайда болуымен қалыптасады және оның негізі болып табылады. Адамзаттың
дамуының тарихында салық формалары мен әдістері өзгерді, өңделді және
мемлекет қажеттіліктері мен сұрауларына икемделді. Салықтар тауарлы-ақша
қатынастары дамыған жерлерде өз дамуына жетті. Салықта тарихи салық
жүктемесін бөлудің екі қағидасы қалыптасқан:
1)пайда принципі
2)төлем қабілеттілік принципі. Бірінші жағдайда әр субьекті салықпен
мемлекет іскерлігінен күтілетін пайдаға пропорционалды салынады.
Мемлекетпен қоғамдық тауарды ұсынғаннан көп пайда алатындар бұл тауар мен
қызметті қаржыландыру үшін салық төлеуі керек. Мысалға, автокөлікті жол
қолданушылардың аударымдары, жол салығы, бұрынғы жол қорын қалыптастырған
басқа да төлемдер, Қазақстан Республикасының территориясы бойынша
автокөлік құралдарының жүрісіне алым, онымен қоса бұндай пайда қатынасында
қиынырақ (қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі).Бұл принципті
кедейлер мен жұмыссыздар үшін қайырымдық жәрдемақыны қаржыландыруда қолдану
мүмкін емес.
Екінші принципке сәйкес салық жүктемесі әл-ауқаттың нақты табысы мен
деңгейіне тәуелді болуы керек. Бұл принцип айтады: жоғары табыстары бар
жеке тұлғалар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар жоғары салық төлейді. Бұл
принциптің мәні ұсыныстан шығады. Табыстың әр қосымша бөлігі соғұрлым аз
қанағаттандырушылықты тартады. Бұлай болатын себебі шаруашылық субьектілері
ақша қаражаттарын бірдей шығындамайды. Алынған табыстың бірінші бөлігі әр
уақытта бірінші қажеттілік тауары мен қызметіне жұмсалуы мүмкін, яғни үлкен
пайда әкелетін тауар мен қызметке. Бұл салық арқылы кедейден алған ақша
байдан алғанға қарағанда үлкен құрбандылық әкеледі. Табыс алғанда залалды
теңестіру үшін салықтар алынатын табыс көлеміне сәйкес бөлінуі тиіс.3,21-
29бет.
Салық салу принципін қолдану салық ставкасының қалыптасуына және
оладың табыс өсімі бойынша өзгеруіне әкеледі.
Мемлекетке салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі болып олардың әр
түрлі қоғамдық мұқтаждықтарды ақшалай түрде қолданылуы болып табылады.
Бұнымен салық әр түрлі міндетті мақсатты аударымдардан, төлемдерді
есептеуден ерекшеленеді.
Салықтың мәнділігі оның функцияларында болып келеді. Қаржы категориясы
көзқарасынан жалпы алғанда салықтар субкатегория болып табылады, сондықтан
қаржы функциясының бөлуші функциялары ретінде қарастыру керек.
1) тарихи түрде мемлекеттік бюджетке құралдарының түсімін қамтамасыз
ететін бірінші болып салықтың фискальді функциясы табылады. Тауарлы-ақшалай
қатынастың даму шегі бойынша бұл функция мемлекетке ақша түсімдерін
анықтайды.
2) қайта бөлуші функция мемлекет пайдасына әр түрлі шаруашылық
субьектілерінің табыс бөлігін бөлуде болып табылады. Бұл функцияның әрекет
масштабы жиынтық ішкі өнімдегі салық үлесімен анықталады, ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу деңгейін көрсетеді, бұл үлес 2001 жылы - 19,7%,
2002 жылы - 16,6%, 2003 жылы - 11,4%, 2004 жылы - 22,6% болды.27,15-
17бет.
Салықтың үшінші функциясы реттеуші-кеңеюімен пайда болды.Ол мақсатты
түрде қолданылатын бағдарламаға сәйкес ұлттық шаруашылық дамуына әсер
етеді. Сонымен қоса салықтың үлгілерін таңдау, олардың ставкаларының
өзгертілуі, салу әдісі, жеңілдіктер мен шегерістер қолданылады. Бұл
реттеушілер қоғамдық қайта өндіріс құрылымы мен пропорциясына, жинақтау
көлеміне және тұтыну көлеміне әсер етеді. Осыдан келе Қазақстанда кейінгі
жылдары салықтың және оларға теңестірілген төлемнің төлем үлес салмағы тән,
оның бәрі олардың жеткіліксіз жинақталуымен түсіндіріледі.3,27-29бет.
Мемлекетте салынатын салық түрлерінің, олардың құрылу үлгілері мен
әдістерінің, салық қызметінің органдарының жиынтығы мемлекеттің салық
жүйесін қалыптастырады.
Салық жүйелері күрделі үлгілерді ұсынуы мүмкін, өйткені көптеген
салықтар, салық төлеушілер, салық салу әдістері, салық жеңілдіктері бар.
Салықтарды әр түрлі принциптері бойынша жіктелуі мүмкін:
Салу обьктісінен және мемлекет пен салық төлеуші қатынасынан;
салық салатын органнан; экономикалық белгі бойынша.
Бірінші белгі бойынша, салық тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салыққа табыс пен мүлікке бекітілетін салықтар жатады (пайдаға
салық,мүлікке,жерге, т.б салықтар). Тікелей салықтар өз алдына нақты емес
және жеке салықтарға бөлінеді. Нақты салықтар сыртқы белгілері бойынша
мүлікке салынады, яғни салық салуда салық обьктісі ескеріледі; нақты
тікелей салыққа жататындар: жер, мүлік, ақша капиталына салық.
Жеке салықтарға тек қана табыс емес, сонымен қатар төлеуші жағдайы да
ескеріледі, яғни отбасылық жағдайы; оларға жататындар: табыс салығы, мұраға
және сыйлыққа салық.
Жанама салықтар тауар мен қызмет бағасы арқылы салынады (қосылған
құнсалығы,акциз, кедендік баж).
Салық соммалары тауар мен қызмет өткізуден кейін мемлекетке, иесіне
беріледі.
Жанама салықтар мемлекеттің фискальді қызығушылығын бейнелейді.
Олардың оңтайлы қолданысы база қалыптасу процессіне және тұтыну құрылымына
позитивті әсер етуі мүмкін. Сонымен қоса, салық төлеушілер үшін олардың
шығындарына салық салу өсімі мақсаттырақ. Тұтынуға салықты қолдану (акциз,
сатудан салық, ққс) мақсаттырақ,өйткені: олардан бас тарту қиынырақ;
олармен аз экономикалық бұзушылық байланысты; олар еңбекке ынтаны
қысқартады; дефицит жоқ жағдайда ауыспалы тауар барын қоса алғанда, олар
тұтынушыға таңдау құқығын береді; олар үшін белгісіздік тән.
Жанама салықтарға сыртқы экономикалық іскерліктен түсімдер де жатады
(баж салығы түріндегі кедендік табыстар, экспорт пен импортқа салық, тауар
бағасындағы айырмашылық).
Мемлекеттік бюджет табысында жанама салықтардың түсімдері 36%. Бірақ
та тұтынуға салық өсімі кемшіліктерге ие, мыналарға инфляциялық және
регрессивті сипаты. Бірақ та оң әсері олардың теріс әсерінен асып түседі.
Егер баға өссе, олармен қоса бюджеттік шығындар өседі, онда бұл салықтар
бойынша түсімдер баға өсімімен жоғарылайды. Ал ол әлеуметтік бағдарламаны
іске асыру үшін құралдарды алуға мүмкіндік туғызады. Бюджеттік жүйеге
автоматты қарсы механизм құрылады.46, 5бет.
Сонымен қоса, салық салу- жүйесінде жалпы заңдылықтың бар екенін
ұмытпау керек: экономикалық кризисті жағдайында, өндірісте станция болғанда
тұтынуға салық салудың обьективті қайта бағытталуы жүреді. Бұл өндіріс
құлдырауында өндірістік аяның салық базасының қысқартылуынан пайда болады.
Сонымен қоса мемлекеттік шығындар бұндай жағдайда қысқармайды, ал кей
жағдайда төмендеу нәтижесінде халықты әлеуметтік қолдауды кеңейту
қажеттілігі жоғарылайды. Сондықтан салық жүктемесін оны көп тұтынатындарға
ауыстыру қажеттілігі туындайды. Бұнда сонымен қатар бөлуші процессте нақты
теңестіруге жанама салықтың әлеуметтік бағытталуы көрінеді. Әлемдік
тәжірибеде бұндай тәжірибені дәлелдейді. Жанама салықтардың тарихы және
экономикалық мәні
Салық салу мен салықтарды өндіріп алу мемлекеттік билік қызметтерінің
бірі болып табылады. Салықтар мемлекет өндіріп алатын міндетті төлемдер
ретінде ежелден пайда болған. Ең ежелгі салық түрін құрбандыққа шалу деп
есептеуге болады және олар әрқашанда еркін мінезді болған жоқ. Мұсаның
Тауратында былай деп жазылған: ... жер дәні мен ағаш жемістерінің ғұшыры
(оннан бірін төлеу) Құдайға арналған. Осылай салықтардың алғашқы ставкасы
табыстың 10%өын құрады. Кейін мемлекет өндіріп алатын салықтар – зайырлы
ғұшыр пайда болды. Салық салу тарихында мынандай дерек мәлім: Ежелгі
Грецияда еркін азаматтар салық төлемеген; Ежелгі Римнің қалыптасуының ерте
кезеңдерінде бейбітшілік уақытта салық салынбаған, бірақ соғыс уақытында
азаматтарының табысына байланысты салықтар алынған.
Салық салу мәселелерімен әр түрлі кезеңдердің көптеген экономистері,
философтары, саясатшылары айналысты. Дұрыс салықтар мемлекеттің тұрақтылығы
мен экономикалық өсуді күшейтетінін тарих тәжірибесі көрсетеді. Басқару
аппаратын, әскерді, әлеуметтік саланы қамтамасыз ету үшін әрбір мемлекетке
салықтар өсіретін болсақ, бұл инвестиция мен салымдарды енгізуіне,
экономиканың азғындауының басталуына, инвестициялауға, экономикалық өсімге,
қоғам ресурстарын тиімді жұмсауға ынталанудың жоғалуына әкеліп соғады.
Салық ауыртпалығын күшейтсек, экономикалық өсімге байланысты маңызды
қаражаттар бұл саладан жылжымайтын мүлікке, жинақтауға және т.б. кетеді.
Ауыр салық салу жүйесі кәсіпкерлерге қаражаттарын отандық өндіріске салмай,
оффшорлық компания қызмтеіне, басқа мемлекеттердің экономикасына салуға
мәжбүр етеді.
Қазақстан тарихында өте көп қайғылы жағдайлар болды. Ресейлік империя
құрамында еліміз 45 миллион ғұшыр жерінен айрылды. Содан кейін бірінші
дүниежүзілік соғыс, 1916-1917 жылдардағы көтеріліс болды. 1918-1920 жылдар
аралығындағы кезең Қазақстанда әскери коммунизм саясаты мен азық-түлік
диктатурасымен байланысты болды. Азық-түлік салғыртын арнайы әскери
құрылымдар – азық-түлік отрядтары жүргізді, олар күйзелген халықтан азық-
түліктің артығын алып отырды, осылай ашаршылық басталды. Мәжбүрлеме
шаралардың нәтижесінде 1921 жылы бірнеше уездерде көтеріліс болды, бірақ
оларды қатаң қысыммен тоқтатты.
ЖЭС экономикалық жүйесіне өту қала мен ауыл арасындағы тауар айырбастау
мен тауар шаруашылығын қалпына келтіруді білдірді, яғни елдің ақша
шаруашылығының да қалпына келтірілуі. Жаңа экономикалық саясат билік
құрылымының бюджет, несие, ақша айналысы мен ақшаға салық мәселелеріне
көзқарасын түбімен өзгертті. 1921 жылдың 9 тамызында жаңа экономикалық
саясаттың негізгі ережелері туралы аманат қабылданды. Аманаттың екінші
тармағында мемлекет кассаларына қайтадан ақша түсіруді белгілеу
көрсетілді. Совет Үкіметінде қаржы-салықтық қызмет тез жандана бастады.
Салықтық аппаратты қайта ұйымдастыру қажеттігі советтік үкімет құрылымын 20-
шы жылдар жағдайындағы жетілмеген және нәтижесіз тура салық салумен қатар
жанама салықтар жүйесін кеңінен қолдануға әкелді.
Тұрақты валютаны енгізгеннен және ақша реформасын жүргізгеннен кейін
ғана салықтар күтілген табысты берді. Тауар сұрыптарының әртүрлілігіне
байланысты дифференциалды ставкалар енгізілді, сонымен қатар тауар сапасы
мен құны көтерілген сайын салық салу да көтеріліп отырды. 1923-1924 жылдар
майдагерлік өндірістің иірілген жібін акцизден босатып, тоқыма бұйымдарының
иірілген жібін акциздеумен атанды. Акциздік түсімдердің өсуі кеңінен
тұтынылатын заттарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге мүмкіндік берді.
1926-1927 жж. Жанама салықтар аясында елеулі өзгерістер болды. Осылай
1927 жылы тұзға акциз жойылды. Қала мен ауыл арасындағы нақты тауар
айналымы дамығасын тұзға акциз салу қажеттігі түсті. Бұл акциз бойынша
мемлекет жоғалтқан табысын қайтару мақсатымен парфюмерлік және косметикалық
бұйымдарға акциз салу енгізілді.
Көріп отырғандай, 20-шы жылдары акциздер мемлекеттік бюджетті толтыруда
өте елеулі рөл атқарды. ЖЭС кезеңінде кедендік салықтар жүйесі барынша
дамыды. Ішкі сауданың монополиялық шарттарында отандық өнеркәсіпті
қорғаудың тиімді тәсілдерінің бірі ретінде кедендік салықтарға маңызды мән
берілді. Кедендік тарифтің ставкалары 1922 жылдың 9 наурызында қабылданды..
1925 жылы СССР-дың Кедендік жарлығы қабылданды, бұл қолдампаздық жағын
күшейтті және фискалдық мінезді ставкаларды барынша көтерді. СССР-ға
әкелінетін тауарларға кедендік салымдар күшейді.49,25-29бет.
Айналымнан салық жанама және тура салықтардың бір талайын біріктіретін
және алмастыратын кешендік салық болды. Бұл салық жалпыланған сектордағы
кәсіпшілік салықты алмастырды. Оның құрамына жалпыланған сектордағы
кәсіпорындардан өндіріп алынатын төлемдер: тас көмірі, мұнай мен рудалық
қазбалар кенішін әзірлеуге төлемдер, яғни жер қойнауына салық, сондай-ақ
ағаш және меншік салығы кіреді.
Сонымен барлық жанама салықтар (кедендік, баждан басқа), баждар мен
алымдар және кейбір тура салықтар айналымнан салықпен алмастырылды. Ол
көтерме бағаға үстеме түрінде болатын және бірлік сауда желісінде тауарлар
мен қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндіріледі. әлемдік тәжірибеде
сол жылдары және кейін айналымнан салықтың айтарлықтай тығыз экономикалық
мазмұны болды - ол тұтынылуы экономикалық реттелетін белгілі бір тауар
тобының бағасына енетін жанама салық ретінде анықталды. Ал советтік
салықтық тәжірибеде айналымнан алынатын салықты енгізу бюджет шығысы
баптарының елеулі санының орнына жаңа синтетикалық салықты енгізуді
білдірді; немесе қатаң түрде айтатын болсақ, бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастырудың жаңа механизмін енгізу білдірді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде қосылған құн салығы 1992 жылы
енгізілді. 2002 жылдың қаңтарынан бастап ол жаңа Қазақстан Республикасының
Салық Кодексімен реттеледі. Оның алдында болған айналымнан салық пен
сатудан салыққа қарағанда, қосылған құн салығының (ҚҚС) өзіне тән
экономикалық бейтараптылық қасиеті бар. Салық салудың оңайлатылған түрін
көрсететін және барлық саудалық операцияларға шегеріссіз салынатын
айналымнан салық экономикалық жүйені күрделі бұрмалаулар мен теңсіздікке
әкеледі, өйткені өндіріс пен тұтынудың әрбір кезеңінде баға көтеруді
тудырады. Сатудан салық ҚҚС сияқты тұтынуға салынатын экономикалық
бейтараптық салық болып табылады. Бірақ сатудан салықты өндіріп алу кезінде
көптеген техникалық себептер бойынша дәл соңғы тұтынушыға бұл салықты салу
үшін оны табу оңай есем. Сондықтан осыған байланысты көптеген мәселелерді
тек қана қосылған құн салығы жүйесін енгізу арқылы шешуге болады.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республиксында акциздік салық салу жалпы
акциздердің ішінде орташа салмағы жоғары болып және салықтардың ішінде
маңызды орын алып отыр.
Акциз салығы – жанама салықтардың бір түрі болып табылады және бағаға
және тарифке үстеме ретінде бекітіледі. Сонымен қатар, акциздер – Қазақстан
Республикасы аумағында өндірілген және Республика аумағына импортталатын
тауарларға, сондай – ақ ойын бизнесімен лотереяны ұйымдастыру және өткізуге
салынады.
Акциз термині зерттеушілердің пікірі бойынша ол ескі француз тілінен
accese деген сөзінен шыққан және ол “салық салу үшін баға” деген ұғымды
білдіреді. Сонымен қатар акциз сөзі латының accidlere (қию, кесу), яғни
арнайы таяқша бойынша ыдыстағы сусынның көлемін салық салу үшін өлшеу
деген мағынаны да білдіреді.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен
таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне
байланысты.
Акциз бойынша салық салу объектісі болып акциз төлеушінің өзі жасап
шығарған және өндірген ыдысқа құйылған акцизделетін тауарлар мен жүзеге
асыратын операциялары, бензин және дизель отынын көтерме және бөлшек
саудада өткізуі, тәркіленген мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен
акцизделетін тауарларды өткізуі, ойын бизнес саласында қызметті жүзеге
асыруы, лотереяны ұйымдастыруы және өткізуі, акцизделетін тауарлардың акциз
маркаларының бүлінуі, жоғалуы акциз алынатын объект болып табылады.
Орта ғасырларда Испанияда барлық табысқа “аль – кабала” деп аталатын 10
пайыздық салықтың енгізілуі барлық аймақтардың қаңырап бос қалуына әкелді,
өйткені ондағы тұрғындардың тонаушылық сипаттағы салықты төлегілері келеді.
Англияның арасындағы тәуелсіздік соғысы, олардың солтүстік америкалық
колониямен соғысының барлығы салықпен байланысты болды. Уақыт өте келе
Англияның американдық колониясының тұрғындары үшін салықтық жеңілдіктер
жасалды. Англия өзінің қол астына қарайтын американдықтарға ағылшын
әскерлерін ұстауды жақсарту мақсатында салықты жоғарлатуға шешім қабылдады,
бірақ соғыс басталып, Англия өзінің колониясынан айырылып қалды. АҚШ
тәуелсіздікке ие болды.
Салықпен байланысты келесі бір қызықты фактіні келтіруге болады.
Шыңғысхан империясындағы барлық тұрғындар өз табыстарынан өндіріліп алынды.
“Шығыс” атты негізгі салық ханның әскерлерімен өндіріліп алынды. Кейін келе
орыс князьдары алым – салықты өздері жинақтап, Ордаға жіберіп отырды.
Шығыстар мөлшері Ордаға жіберіп отырды. Шығыстар мөлшері Орда хандарымен
ұлы князьдар арасындағы өзара келісім негізінде анықталатын. 26.20
ХVІІ ғасырда француз экономисті Ф. Дэмэзон – акциз қазынаға басқа
салықтың түсімдерімен салыстырғанда олардан көп мөлшерде түсім әкелуі
мүмкін деген.
Жалпы акциз салығы ол жанама салықтардың бір түрі болғандықтан ол
бағаға немесе тарифке үстеме ретінде белгіленеді. Сондықтан да ол салық
төлеушінің табысымен байланысты болмайды.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен
таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне
байланысты.
Рим империясында акциз туралы түсініктердің болғаны тарихтан белгілі:
айналымға бірден он пайызға дейін салық құлдармен саудаласқан кездегі
айналымға ерекше салық 4%, құлдарды босатуға салық (олардың нарықтық
құнынан 5%). Алкогольді сусындарға ерте кезде салық салынбаған, бірақ ең
бірінші түсінік Невгородтың твердік князь Ярославпен (1265 ж.) келісім
грамотасында кездеседі. 1448 – 1474 жылдардан бастап Ресейде барлық
спирттік сусындарға салық салу енгізілді, ал бұл статья бойынша табыс
мемлекеттік қазынаның маңызды объектілер – бал, смола, терілер, кендір жіп
экспортқа тек ресейлік байлармен қазынаға сатылатын болды, ал Петрдің
кезінде ішкі нарықтың маңызды тауарларымен толықтырылды – тұз, темекі, емен
жаңғағы, балық майы Ресейдің қазынаға сатудан басқа формасы болып қайта
сатып алу табылды, яғни жеке тұлғалардың (кейде конкурстық негізде)
монополияланған тауарларды сатуы немесе жинақтауы. Қайта сатып алудың
неғұрлым кең тараған түрлеріне келесі тауарлар түсті: сыра, темекі, кофе,
тұз, шарап, спирт, шай, қант т.б. дегенмен де қайта сатып алуды акциздік
салық салудың есептеу көзі ретінде санауға болады, бірақ акциздік түрі
болып табылмайды. Тұрғындар бұл тауарларды сатып алу кезінде бағаға қосымша
үстеме төлем төлейді, бұл үстеме ол кезде мемлекетпен арнайы тағайындалған
жоқ болатын.
Акциздің ұзақ эрасы Еуропада 17 ғасырда, Ресейде 18 ғасырда пайда
болды, оларды пайдалануда акциздер әртүрлі сипатта болды. Кейбір жағдайда
артықшылықтар кемшіліктерден артқанда, акциздерді мақтады, ал керісінше
жағдайда оны халық үшін өте тиімсіз деп жамандады. Бірақта акциздік салық
салу әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Фискалдық техникаға қатысты жанама салықтар қолайлы болып табылады,
өйткені төлеушілердің саны салыстырмалы шектеулі және бақылауда болады. Тек
акциздер мен алымдар арқылы фискалдық позицияда кедей халықтан салық алуға
болады.
Акцизді эволюциялық қалыптастыру кезеңінде жанама салық салу
өнеркәсіптік дамуды ынталандырады деген көзқарас қалыптасты (шикізат немесе
басқару аппаратының саны бойынша өндіріліп алынатын жанама салық өндірістің
дамуына мүмкіндік береді). Классикалық мысал ретінде Ирландиядағы спиртке
акциздің даму тарихын айтуға болады. 1786 жылы салық қазанның галлон
сыйымдылығына 30 шиллинг мөлшерінде салынды. Бұл өндірушілерді аздаған
сыйымдылықпен өнім шығаруды жоғарылату мақсатымен техникалық жаңалықтарды
пайдалануға мәжбүр етті. Мемлекет бұл жағдайды сезгеннен кейін ставканы
көтерді. 1797 жылы бұл галлонасына 54 фунт стерлингке жетті, 15 жылдан
кейін спиртті шығаруға акциздің енгізілуі 2880 есе жоғарылады.
Өкінішке орай кез – келген артықшылықтың өз кемшілігі бар. Ал акциздік
салық салудың кемшілігі өте маңызды болып табылады. Аздаған акциз санын
енгізу кезінде олар салыстырмалы түрде біраз ғана азаматтар санын қамтиды,
өйткені барлық халық акцизге жататын өнімдерді тұтынғылары келмейді (спирт,
темекі). Егер тұтынуға өте қажетті тауарлар болса, онда мұндай салық салу
ешқандай салық салудағы минимумды есепке алмай – ақ барлығын қамтыды, бұл
кедей жанұялар үшін ауырға соқты. Сол кезде осы жағдайға байланысты
көптеген мемлекеттерде демографиялық құлдырау орын алды. Екінші басты
кемшілігі салық салудың регрессивті сипатта болуы. Табыс аз болған сайын
оның үлкен бөлігі тұтынуға жұмсалады, одан оның үлкен бөлігі салық төлеуге
кетеді.
Көптеген жағдайда жанама салықтар ұсақ өнеркәсіптерге жағымсыз әсерін
тигізеді, өйткені оларда жеткілікті түрде капитал да, несие де болмайды.
Сондықтан да акциздік жүйе ірі өнеркәсіптердің қолында акциздік
өнеркәсіптерді шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Жанама салықтар – салық субъектісіне салық ауыртпашылығын тұтынушыға
аударуға мүмкіншілігін беретін салықтар. Бұл салықтарды кейде адварлорлық
деп те атайды.
Жанама салықтардың мәні мемлекет тауарды сатушыға сол тауарды
өткізудің белгілі бір көлемін бюджетке аударуын міндеттейді де, сол
аударылған соманы өнім бағасына енгізуге, яғни соншалықты бағасын өсіруге
рұқсат береді. Нәтижесінде бұл салықтарды төлеуші болып заң жүзінде сол
тауарды сатушы табылады, бірақ іс жүзінде немесе экономикалық көзқараспен
бұл салықтарды сол тауардың соңғы тұтынушысы төлейді, себебі бұл
салықтардың сомасы сол тауар құнына енеді. Басқаша айтқанда баға құру
механизмі арқылы салықты салық төлеуші-сатушыдан басқа тұлғаға – сатып
алушыға аудару процесі жүзеге асырылады. Сондықтан жанама салықтарды көп
жағдайда тұтынуға салықтар (шығынға салық), ал тікелей салықтарды – сатуға
салықтар (табысқа салықтар) деп атайды.
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтар келесідей топтарға бөлінеді:
а) әмбебап (универсалды) жанама салықтар;
б) жеке жанама салықтар;
в) фискалдық монополиялық жанама салықтар;
г) кеден баждары.
Әдетте, кеден баждарын жанама салықтар есебіне қоспайды, бірақ көптеген
елдерде, әсіресе өндірісі дамымаған дамушы елдерде олар бюджет кірісін
қалыптастыруда рөлі маңызды болғандықтан, оларды жанама салықтар есебіне
қосқан жөн.
Әмбебапты (универсалды) жанама салықтар жеңілдетілген тауарлар есебіне
жататын тауарларды қоспағанда барлық тауарларға салынады. Мұндай
салықтардың классикалық мысалы айналымнан салық, сатудан салық, сатып
алудан салық, қосылған құн салығы болып табылады.
Айналымнан салық (оны кейде әмбебапты салық деп те атайды) тауарды
өткізумен айналысатын заңды тұлғалардан және жеке кәсіпкерлерден жалпы
айналым құнынан процент түрінде алынады. Айналымнан салық бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде Германия мен Францияда пайда болып, одан кейін
көптеген елдерге, оның ішінде КСРО-на да таралған. Алғашқы кезде салық
тауардың жалпы айналымына көп деңгейлі немесе кумулятивтік әдіспен алынды,
яғни салық тауар айналысының барлық этапынан алынды. Мысалы, бір кәсіпорын
қант қызылшасын өндірсе, екінші кәсіпорын одан қант өндірсе, ал үшінші – ол
қанттан әр түрлі бұйымдар жасайды. Бұл жағдайда салық осы үш этаптан да
алынады. Салық салудың көп деңгейлі болуы тауар бағасының өсуіне әкеледі.
Сондықтан кейіннен айналымға салық (кем дегенде КСРО) бір реттік салық салу
принципі негізінде алына бастады. Егер өндіріс және өткізу тізбесі болса,
онда айналымнан салықты тек өндіруші ғана төлеген.
Сатып алудан салық айналымнан салықтың бір түрі. Салық салу объектісі
өнім өндіруші өз өнімін көтерме сауда кәсіпорындарына өткізу кезіндегі
айналым болып табылады.
Бірқатар елдерде (Ресей, АҚШ-тың кейбір штаттары, Канада, Жапония, КСРО-
ның құлдырауының соңғы этаптарында) сатудан салық қолданылады. Салық салу
объектісі тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі айналымы. Сатудан салық тауар
бағасынан процент көлемінде анықталу түрінде ставка бойынша алынады.
Қазіргі кездерде көптеген елдерде, оның ішінде Еуропалық Экономикалық
Қауымдастық және ТМД мүше елдерінде ең көп таралған және кең қолданылатын
жанама салықтың түрі – қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық түрі
Біздің елде де қолданылады. Мұнда тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі барлық
айналым емес тек өнім құнына қосылатын құн, яғни салық төлеушінің өзімен
жасалған құн салық объектісі болып табылады.
Жеке жанама салықтар тауарлардың тек кейбір түрлеріне салынады. Мұндай
салық, әдетте акциз ретінде бейнеленеді. ХХ-шы ғасырға дейін акциздер
күнделікті тауарларға (нан, тұз, ұн, отын және т.б.) салынды. Қазіргі кезде
акциздер сән – салтанат заттарына және жоғарғы сұранысқа ие, бірақ
әлеуметтік қауіпті деп танылатын (спирт өнімдері, темекі бұйымдары, сыра,
жеңіл автокөлік және т.б.) тауарларға да салынады.
Фискалдық монополиялық жанама салықтар. Өндірісі, кей жағдайда
өткізілуі мемлекетпен монополияланған өнімдерге жанама салықтардың түрі.
Ондай тауарға бағаны мемлекет бекітеді. Егер мұндай өнімнің өндірісі де,
өткізілуі де мемлекетпен монополияланса, онда өткізуден түскен түсімнен
шегергендегі табыс толық көлемде салық болып табылады. Ал егер өнімнің тек
өткізілуі тек мемлекетпен монополияланса, онда салық өнімді тұрғындарға
өткізетін мемлекеттік сауда кәсіпорыны бекіткен бөлшек сауда бағасы мен сол
кәсіпорын жеке өндірушіден сатып алатын көтерме сауда бағасы арасындағы
айырма ретінде есептеледі.
Тағы бір жағдай, егер фискалды монополия салықтарын төлеуші
мемлекеттік кәсіпорыны болса, онда бұл салықтарды салық деп те айтуға
болмайды, себебі төлеу кезінде олар меншік нысанын өзгертпейді, яғни өнімді
өткізуден түскен түсім де, өнім де мемлекеттік меншікте. Ал егер бұл
салықты төлеуші мемлекеттік емес кәсіпорын болса, онда бұл салық қарапайым
акциз түрінде болады.
Тікелей және жанама салықтарды айыру мәселесі теориялық және
тәжірибелік көзқарастармен де өте маңызды болып табылады.
Жанама және тікелей салықтардың айырмашылығы, біріншіден салық салу
заты мен салық салу объектісінде болып табылады. Жанама салықтарда олар
әрқашан өнім өткізу фактісімен және өнімнің бағасы сияқты факторлар іске
қосывлғанда. Мысалға, қосылған құн салығының салық объектісі - өнімді
өткізуден түскен түсім болып табылады. Акциздің объектісі – акцизделетін
өнімнің өткізілу құны немесе көлемі болып табылады. Тікелей салықтарда
салық объектісі салық затына меншік құқы болса, салық заты – ақша түріндегі
мүлік (табыс салығы, әлеуметтік салық және тағы басқа) немесе зат түріндегі
мүлік (жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы және тағы басқа).
Екіншіден, салықты төлеу көздерінің қалыптасу ерекшеліктерінде. Жанама
салықтарды төлеу көзін басшылық нұсқау тәртіпте тауардың бағасына үстемені
белгілеу жолымен мемлекет өзі белгілейді. Сондықтан салық төлеуші өнімді
өткізуден түскен түсімді алу кезінде өнім өткізуден түскен түсіммен бірге
салық міндеттемелерін төлеу үшін қажет ақшаны алады. Тікелей салықта салық
төлеу көзін салық төлеуші өзі ойластырады, оған мемлекет араласпайды.
Жанама салықтардың да тікелей салықтардың да жағымды және жағымсыз
жақтары болады. Атап өтсек:
Жанама салықтарды өндіріп алу өте оңай, себебі: олардың есебңн жүргізу
қиын емес және бұл жағдайда жағымды психологиялық түсінушілік бар: салық
төлеуші төлеген салық сомасы тұтыну тарапынан қайтарылуын түсініп салық
төлеуден бас тартпайды. Сонымен қатар, салық төлеуші үшін жанама салықтан
бас тарту өте қиын және жанама салықтар бюджетке ақша қаражаттардың
біркелкі уақытылы және жүйелі түрде түсуін қамтамасыз етеді, себебі
тауарлар (қызметтер, жұмыстар) әр қашан сұранысқа ие.
Жанама салықтардың ең негізгі жағымсыз жағдайы – ол оны қолдану
нәтижесінің экономикаға әсері болып табылады. Олар тауар бағасына әсер
етіп, олардың өсуіне әкеледі. Басқаша айтқанда инфляциялық (ақшаның сатып
алу қабілетін төмендетеді) процестердің қарқынды дамуына жағдай жасайды.
Қазіргі кезде жанама салықтардың (қосылған құн салығы, акциздер) соңғы
тауар бағасындағы үлесі 40-80% -ға дейін жетеді екен. Сатып алушылар үшін
төлем қабілетінің төмендеуімен сипатталады, ал ол өз кезегінде сатып
алушылық сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты сатушыда өнімді өткізу
мәселесі туындайды, нәтижесінде бұл өндіріс тоқтайды. Ал оның нәтижесі
өндірістің құлдырауына, жұмыссыздықтың өсуіне, әлеуметтік қысымның өсуіне
және ұлттық әл-ауқатқа қауіптің туындауына әкеледі.
Жанама салықтарда салық бір тұлғамен төленсе, ал ақшаны басқа бір
тұлғадан алады, яғни салық салу арқылы жалпы қоғамдық өнімнің бөліну
бейнесі туындайды.
Бұл салықтардың әлеуметтік жағы да мәз емес. Мәселе бұл салықтың
ауыртпашылығы тауардың соңғы тұтынушылары – тұрғындарға, яғни қарапайым
халыққа жүктелуде.
Жанама салықтардың жақтаушылары мен қарсылық білдірушілері де болған
және қазіргі кезде де, яғни тұрақты қызмет ету кезінде де бар. Салық
салудың ғылыми негіздерін қалыптастыра бастаған ағылшын экономисті У. Петти
(1623-1687) жанама салық салуды қолдап, акциздер пайдасына келесідей
тұжырымдарды келтірген:
біріншіден, табиғи әділеттілік – кім қанша тұтынады, сол соншалықты
салық төлеуді қажет етеді. Жанама салықтар жүйесі осы табиғи
әділеттілікті жүзеге асырудың ең тиімді, әрі ең орынды жолы;
екіншіден, бұл салық жүйелі түрде салынып отырса, халықтың баюына
әкеледі, себебі салық салудың бұл жүйесі үнемділікті талап етеді;
үшіншіден, ешкім бір затқа (өнімге, тауарға, қызметке) салықты екі рет
бірдей сала алмайды, себебі бір рет тұтынылған тауарды (қызметті,
жұмысты) екінші рет тұтыну мүмкін емес;
төртіншіден, салық салудың осы жүйесін қолдану кезінде, кез-келген
уақытта елдің қуаттылығы, өсуі, байлығы туралы ақпаратты алуға болады.
Ал А.Тюрго (1727-1781) Францияның сол кездегі Қаржы Министрі бола
тұрып жанама салықтарды қолдануға қарсылық білдірген. Оның ойынша:
жанама салықтар тауар айналымы үшін көптеген қиындықтар тудырып,
экономикалық айлакерліктің пайда болуы мен дамуына, мемлекет пен салық
төлеушілер арасындағы қақтығыстарға, әлеуметтік келіспеушіліктерге
әкеледі;
жанама салықтар көптеген әдістермен бостандықты (еркіндікті) шектейді;
жанама салықтар тұтынудың дұрыс бағытын жояды, яғни өз-өзін жояды;
жанама салықтар мемлекеттің шығындарының көбеюіне әкеледі;
жанама салықтар шетелдіктерге ішкі нарықта артықшылықтар жасайды;
жанама салықтарды қолданудың нәтижесін болжау мүмкін емес.7,28-
30бет.
Ал егер мемлекет тек тікелей салықтар жүйесін қолданса, онда мемлекет
не алғанын, не алатынын, нені алуға болатынын болжап, көреді - деген екен
А.Тюрго.
Жанама салықтар жүйесіне қарсылық білдірген Ұлы ғалымдардың бірі –
саяси экономия ілімдерінің өкілі К.Маркс болатын.
К.Маркс салықтар жөніндегі өз еңбектерінде салық салудың екі жүйесінің
бірін таңдау керек болса, онда мен жанама салықтардың қолдануын толық
тоқтатып, тек тікелей салықтардың қолдануын қолдаймын деп жазған екен.
Жанама салықтар тауарлар бағасының өсуіне әкеледі, себебі сатушылар тек
жанама салықтар сомасын ған енгізбейді, оған қоса өздерінің пайдасы мен
процентін де енгізеді.
Жанама салықтарды төлеу кезінде әр тұлға өзінің төлейтін сомасын
білмейді, себебі ол көптеген факторларға байланысты, ал тікелей салықтар
ештеңемен жасырылмайды.
Тікелей салықтар экономикалық қатынастар жүйесіне оңай енеді, себебі
сол салықтар көмегімен салық төлеушінің нақты төлем қабілетін дәлігірек
есепке алады. Мысалы, табыс салығы сияқты тікелей салық тек табыс болған
жағдайда ғана төленеді, ал егер табыс болмаса, онда оған сәйкесінше табыс
салығы да болмайды.
Нәтижесінде тікелей салықтар жалпы қоғамдық өнімнің бөлу нормативтеріне
объективті енеді.
Тікелей салықтардың кемшіліктері: салық төлеушілердің шаруашылық
қызметінің нәтижесіне тәуелді болғандықтан, олар жанама салықтар сияқты
мемлекеттік бюджетке түсімдердің тұрақты түсуіне кепілдік бере алмайды.
Сонымен қатар, тікелей салықтар бойынша нормативтік актілер өте күрделі
мағынада болады, оны салық төлеушіге (әсіресе қарапайым халыққа) түсіндіру
өте қиын болады.
1.2 Жанама салықтардың түсінігі, салық салу обьектісі, есепке алу тәртібі,
ставкалары
Қосылған құн салығы Қазақстан Республикасының территориясында тауар
импортының аударымдық өндіріс процесінде және тауар айналымында қосылған,
өткізу бойынша салық салу айналым құнының бөлігінің бюджетке аударуын
көрсетеді. Салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге жататын қосылған құн
салығы өткізілген тауарға есептелген қосылған құнға салық сомасы мен
алынған тауарға төлеуге жататын қосылған құнға салық сомасы арасындағы
айырмашылық түрінде анықталады.
Қосылған құн салығының салу обьктісі болып келесілер табылады: салық
салынатын айналым, салық салынатын импорт. Салық салынатын импорт болып
Қазақстан Республикасының салық Кодексіне сәйкес босатылған айналымнан
басқа қосылған құн салығына төлеуші мен жүргізілетін тауар өткізу бойынша
айналым табылады: пошта маркасын өткізу бойынша айналым, акциздік алым
маркалары; мемлекеттік баж алынатын өкілетті органмен жүргізілетін
қызметтер; Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен жүргізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызметтер, мемлекеттік мекемелерге қайтарымсыз негізде
негізгі құралдарды беру, жарғылық капиталға аударымдар, жарғылық капиталға
аударымдар түрінде алынған мүліктің қайтуы; ұтыс билеттерінің өткізілуі;
ритуалды қызмет; тұрғын үй қорының ғимаратының өткізілуі немесе оның
арендасы (бастапқы өткізу мен қонақ үй қызметке ұсыну мақсатында ғимаратты
өткізу арендасынан, және қонақ үйде тұру бойынша қызмет көрсетуден
басқа).2,205 бап.
Қазақстан Республикасы территориясындағы акциз салығын төлеушілер болып
мыналар болып Салық кодексімен белгіленген:
1) Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетiн тауарлар шығаратын;
2) акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендiк аумағына
импорттайтын;
3) Қазақстан Республикасының аумағында бензиндi (авиациялық бензиндi
қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткiзудi жүзеге
асыратын;
4) егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе,
конкурстық массаны, тәркiленген, иесi жоқ акцизделетiн тауарларды, сондай-
ақ мұрагерлiк құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан
Республикасының аумағында мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген акцизделетiн
тауарларды өткiзудi жүзеге асыратын;
5) Қазақстан Республикасының аумағында қызметтiң акцизделетiн түрлерiн
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушiлер болып табылады.
2,205бап.
Көптеген елдерде жанама салықтардың салыну принциптері ортақ болып
келеді.
Ол негізгі принциптері келесідей:
Барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді. Резидент-
ол жеке тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім аралығында
болуы.Ал, резидеттік емес тек ел ішінде алған табыстарынан салықты
төлейді.
Салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары негізінде
жиынтық табысы анықталады.
Салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір адамға
салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі.
Салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға төлеген
жарналар, кәсіби шығындар жиынтығынан шегеріледі.
Салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықталады.
Жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек төлеуіне
болады.
Қосылған құн салығынан қаржылық қызметтері босатылады, олар:
депозиттерді қабылдау және банктік щоттарды жүргізу; аудару операциялары,
несие ұсыну, клирингтік операциялар, ломбардтық операциялар, инкассо
қабылдау, кепілдік беру, бағалы қағаздарды сақтау, банктік тапсырмаларды
беру,бағалы қағаздармен операциялар, сақтандыру бойынша операциялар, төлем
карточкаларымен, чектермен, вексельдермен операциялар, зейнетақы
активтермен басқару бойынша қызметті ұсыну, сыйақы соммасынан қаржылық
лизингке мүлікті беру, балаларды, қарияларды соғыспен еңбек ардагерлері мен
мүгедектерді қоғау мен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша қызмет, діни
ұйымдардың қызметі, геологиялық зерттеу және геологиялық іздестіру
жұмыстары, мәдениет, ғылым және білім аясындағы қызметпен жұмыстар,
медициналық және ветеринарлық іскерлік аясындағы тауарлармен қызметтер,
қосылған құн салығына бір төлеушімен басқа кәсіпорындарға өткізу, ұлттық
валютамен шетел валютасының импорты; баж салығынсыз енгізу нормасы бойынша
заңды тұлғаларға тауар импорты; дипломатиялық қызметкерлердің қолданылуы
үшін енгізілетін тауар импорты; тізімге сәйкес дәрілік препораттар импорты;
грант есебінен жүргізілетін тауар импорты.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы төлеуші болып табылмайтын
резидент еместен тауар алған жағдайдан көрсетілген тауарлар алушының салық
салу айналымына қосылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып Қазақстан Республикасының Салық
Кодексінің 208 бабына сәйкес Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы
бойынша есепке тұрған немесе тұруға міндетті заңды және жеке тұлғалар
табылады.
Тауар импортында қосылған құн салығы бойынша төлеушілер болып,
кедендік заңдылыққа сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына тауар
импортының тұлғалар табылады.
Қазақстан Республикасында Салық Кодексінің 208 бабына сәйкес қосылған
құн салығы бойынша есепке тұру кезеңінің аяқталуынан 15 күнтізбелік күннен
кешіктірілмей берілген арыз негізінде жүргізіледі, оның нәтижесі бойынша
тауар өткізудің айналым көлемі өткізу бойынша айналым минимумынан асады
(10000 а.е.к)
Қосылған құн салығы бойынша есепке тұруға жатпайтын тұлғаларға
қосылған құн салығы бойынша арыз негізінде тұруға құқық берілген.
Егер де құрылымдық бөлімшелерінің тұлғаларда өткізу бойынша айналым көлемі
бар болған жағдайда барлық құрылымдық бөлімшелер бойынша айналым есебімен
анықталады. Салық төлеушіге өз құрылымдық бөлімшелер ретінде танылуға құқық
берілген. Бұл жағдайда ол құрылымдық бөлімшелердің орналасу орны бойынша
аймақтық салық органы арыз беру керек.
2004 жылдың 1 қантарынан бастап қосылған құн салығының ставкасы 15%.
Ставканың 20%-тен 15%-ке төмендеуі Қазақстанға нарықтық экономиканың
интеграциялық процесстері, оның әлемдік экономикалық жүйеге жақындауына
байланысты.35, 24бет.
Салық салынатын айналым және салық салынатын импорт. Салық
салынатын айналымымен салық салынатын импорт көлемін анықтау.
Өткізу бойынша тауар айналымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
4 1.1 Жанама салықтар даму тарихы мен экономикалық сипаттамасы ... ... 5
1.2 Жанама салықтардың түсінігі, салық салу обьектісі,
есепке алу тәртібі,
ставкалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16
1.3 Жанама салықтардың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ РОЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың
дамуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
2.2 Жанама салықтардың есептеу тәртібі, шегеріске
жатқызу және төлеу
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...32
2.3 Астана қаласының Сарыарқа ауданы бойынша
жанама салықтарының түсімдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ САЛЫНУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Жанама салықтарының төлеу тәсілдерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ..58
3.2 Жанама салықтарын салуда кездесетін мәселелерді шешу
және оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006
жылғы 1 наурызда Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы.Қазақстан Республикасының экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру барысында. Қадағалау тәртібі мен тиімді салық саясаты
қаралды.
Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару
саясатының маңызды құралы болуы керек.
Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды
ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында
икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын.
Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы
министірлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек . Ол
бөлім тексеру ісіне мүдделер қайшылығынан ада қалықаралық аудиторлық
фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуға тиіс.1,4бет.
Қазіргі кезде қоғамдық өндірісті қалпына келтіріп, оны дамыту процесі
жүріп жатыр. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдің экономикасы оның дамуына,
сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшін стратегиялық мәні бар ұзақ мерзімді, әрі
күрделі мәселелер қалыптасуда.
Біріншіден, кеңестік уақыттан қалған (10 жылдан астам уақыт өтсе де) және
реформа жағдайында одан сайын күрделенген құрылымдық өзгерулердің өсуі.
Сонымен қатар, экономиканың шикізаттық экспорт саласының дамуы салдарынан
экономика салаларының дамуы біркелкі емес.
Екіншіден, халық шаруашылығы кешенінің ұдайы өндіріс процесінің бір
тұтастығының алшақтығы мен бірікпеу жағдайы. Бұл экономиканың нақты
секторымен қаржылық және ғылыми техникалық секторы мен алшақтықтан
технологиялық тізбекпен қалыптасқан кооперациялық байланыстың құлдырауы
экономикада шикізаттық экспорттық сектордың ұлғайып кетуіне байланысты
пайда болады.
Үшіншіден, әлемдік экономиканың ғаламдануы (глобализациялану)
Қазақстандық экономиканың ашықтық жағдайында Отандық өндірушілердің
бәсекелестік күреске шыдамай құлдырауы.
Дегенмен, қазіргі жағдайда экономиканы дамытудың негізгі мақсаты
өндірістің өсуімен тұрақтылығы ғана емес, оның құрылымдық қайта құрылуы,
ұдайы өндірістің бір тұтастығын қалпына келтіру және оның әлемдік бәсекелік
қабілетін жоғарылату.
Жоғарыда айтылған кемшіліктерді жойып, қойған мақсаттарға жету үшін ең
біріншіден орнатқан қаржылық тұрақтылықты сақтап отыру керек. Ал сол
қаржылық тұрақтылықты сақтау барысында мемлекеттің орталықтандырылған
қорына үлкен мән беріледі. Әсіресе, оның кіріс бөлімі.
Біз білетіндей, мемлекеттік бюджеттің кірісінің 90%-ын салықтар құрайды,
яғни қаржылық тұрақтылықтың негізгі факторы салық саясаты. Алайда
мемлекеттің салық саясаты, біріншіден, салық салу базасының дамуы, яғни
экономикадағы жалпы жағдай, әсіресе оның негізгі өндіріс салаларындағы
жағдай, ондағы оңтайлы салық ставкасын бекіту, салық салу объектісін таңдау
салық салу механизмін белгілеу; екіншіден, мемлекеттің салық оргнадарының
тиімді қызмет етуіне байланысты.
Салықты қолдану жалпы мемлекеттік қызығушылықтың кәсіпкерлерінің
коммерциялық қызығушылығымен өзара байланысын басқару мен қамтамасыз етудің
экономикалық әдісі болып табылады. Салық көмегімен кәсіпкерлердің, барлық
үлгідегі кәсіпорынның, банктермен, жоғары тұрған ұйымдармен өзара қарым-
қатынасы анықталады. Салық көмегімен ішкі экономикалық іскерлік, шетел
инвестициясын тарту реттеледі, шаруашылық есеп айырысу табысы мен пайдасы
қалыптасады. Салық көмегімен мемлекеттік өз тарапына өзінің қоғамдық
функциясы орындау үшін қажет ресурстарды алады. Салық есебінен табыс
бөлінісін өзгертетін әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша шығындар
қаржыландырады. Салық салу жүйесі адамдар арасында табыстың ақырғы
бөлінісін анықтайды.
Салық мемлекеттік табыстың негізгі қайнар көзі болып табылатын
мемлекетте салық мағынасын тыс бағалау қиын. Сонымен қатар салық мағынасы
барлығы үшін таныс: бұндай әдіспен өз табысын алатын мемлекет үшін
мемлекеттік қаржыландыру есебінен күн көретін қоғам үшін (мемлекеттік
чиновниктер, зейнеткерлер, мүгедектер т.б). Бұдан келе, салыққа тікелей
немесе жанама қатысты емес және салық салу тақырыбы түртпейтін бір адам
жоқ.
Бұл жұмыс жанама салықтың түсінігі мен мәнін, басты перспективаларын
қарастыру үшін арналған. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық Қазақстанның Республикалық
бюджетіндегі жанама салықтармен есеп айырысуларының жалпы көлемімен
сипатталады. Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі жанама салықтар
барысында сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруды жүгізу негізінде
жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, бюджетіндегі жанама салықтарды басқару
концепциясында - оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық салықтар жүйенің
қалыптасуындағы отандық шарттарында бюджетіндегі жанама салықтардың
операцияларын басқаруды жүзеге асырылған процесі жоқ. Басқарудың тиімді
элементтерінің бірі: бюджетіндегі жанама салықтардың саясаты мен
процедураларының жақсы дамуы және салық механизімін жақсы басқару, бұл
жүйеде жақсы қызмет ететін мемлекет персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі
жанама салықтар қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес Республикалық
бюджетіндегі жанама салықтардың қалыптасуы мен басқаруының өзекті
мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- жанама салықтардың қалыптасуын зерттеу;
- салық жүйесіндегі жанама салықтардың түсімін зерттеу;
- жанама салықтардың қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды
зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Астана қаласының Сарыарқа
ауданы жанама салықтарының түсімдері алынды. Қазақстанның Республикалық
бюджетіндегі жанама салықтарын жетілдіру саясатында үлкен рөл бар екенін
дәлелдеу.
Зерттеу пәні – Бюджеттегі жанама салықтар барысындағы ерекшеліктері,
жанама салықтардың түрлері мен салық қатынастардағы қабілеттілігі, жанама
салықтарды төлеу мерзімі, төлем ерекшелігі және экономиканың негізгі
құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері: ҚР Салық
кодекісі, сондай-ақ Қазақстанның Республикалық бюджетіндегі жанама
салықтардың түсімі жайлы Заңдары, Азаматтық кодекс, Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы
және экономикалық ғылыми өдебиеттер мен журналдар, мерзімді басылымдық
ақпарат құралдары пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты (бұдан әрі - Орта мерзімді фискалдық саясат)
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасы,
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007
жылдарға арналған орта мерзімді жоспары, мемлекеттік және салалық
(секторалдық) бағдарламалар негізінде әрі Қазақстан Республикасы
Президентінің "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті
экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты Қазақстан халқына
Жолдауын есепке ала отырып әзірленді.
1 ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
Бұл тарауда жанама салықтардың пайда болуы, даму кезеңдері, жанама
салықтардың жүйесі,экономикалық сипаттамасы туралы түсінік және оның
құрылымы, салық салу обьектісі, жанама салықтардың ставкалары,есепке алу
тәртібі, жанама салықтар жүйесінің теориялық негізін құрайтын негізгі
элементтері мен бағыттары, жанама салықтардың алғашқы пайда болуы мен
тарихи қалыптасуының кезеңдері, осы салық түрлерінің шетелдік тәжірибесі
толығымен қарастырылады.
1.1 Жанама салықтардың даму тарихы мен
экономикалық сипаттамасы
Салықтар дегеніміз нақты көлемде және нақты мерзімде алынатын мемлекетпен
орнатылатын міндетті төлемдер.
Салықтың экономикалық мәні оның мемлекеттің өз функциялары мен
тапсырмаларын орындау үшін бекітілген ұлттық табыс бөлігін көрсетуі.
Салық қаржылық шығыс категориясы болып табылады. Салық мемлекеттің
пайда болуымен қалыптасады және оның негізі болып табылады. Адамзаттың
дамуының тарихында салық формалары мен әдістері өзгерді, өңделді және
мемлекет қажеттіліктері мен сұрауларына икемделді. Салықтар тауарлы-ақша
қатынастары дамыған жерлерде өз дамуына жетті. Салықта тарихи салық
жүктемесін бөлудің екі қағидасы қалыптасқан:
1)пайда принципі
2)төлем қабілеттілік принципі. Бірінші жағдайда әр субьекті салықпен
мемлекет іскерлігінен күтілетін пайдаға пропорционалды салынады.
Мемлекетпен қоғамдық тауарды ұсынғаннан көп пайда алатындар бұл тауар мен
қызметті қаржыландыру үшін салық төлеуі керек. Мысалға, автокөлікті жол
қолданушылардың аударымдары, жол салығы, бұрынғы жол қорын қалыптастырған
басқа да төлемдер, Қазақстан Республикасының территориясы бойынша
автокөлік құралдарының жүрісіне алым, онымен қоса бұндай пайда қатынасында
қиынырақ (қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі).Бұл принципті
кедейлер мен жұмыссыздар үшін қайырымдық жәрдемақыны қаржыландыруда қолдану
мүмкін емес.
Екінші принципке сәйкес салық жүктемесі әл-ауқаттың нақты табысы мен
деңгейіне тәуелді болуы керек. Бұл принцип айтады: жоғары табыстары бар
жеке тұлғалар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар жоғары салық төлейді. Бұл
принциптің мәні ұсыныстан шығады. Табыстың әр қосымша бөлігі соғұрлым аз
қанағаттандырушылықты тартады. Бұлай болатын себебі шаруашылық субьектілері
ақша қаражаттарын бірдей шығындамайды. Алынған табыстың бірінші бөлігі әр
уақытта бірінші қажеттілік тауары мен қызметіне жұмсалуы мүмкін, яғни үлкен
пайда әкелетін тауар мен қызметке. Бұл салық арқылы кедейден алған ақша
байдан алғанға қарағанда үлкен құрбандылық әкеледі. Табыс алғанда залалды
теңестіру үшін салықтар алынатын табыс көлеміне сәйкес бөлінуі тиіс.3,21-
29бет.
Салық салу принципін қолдану салық ставкасының қалыптасуына және
оладың табыс өсімі бойынша өзгеруіне әкеледі.
Мемлекетке салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі болып олардың әр
түрлі қоғамдық мұқтаждықтарды ақшалай түрде қолданылуы болып табылады.
Бұнымен салық әр түрлі міндетті мақсатты аударымдардан, төлемдерді
есептеуден ерекшеленеді.
Салықтың мәнділігі оның функцияларында болып келеді. Қаржы категориясы
көзқарасынан жалпы алғанда салықтар субкатегория болып табылады, сондықтан
қаржы функциясының бөлуші функциялары ретінде қарастыру керек.
1) тарихи түрде мемлекеттік бюджетке құралдарының түсімін қамтамасыз
ететін бірінші болып салықтың фискальді функциясы табылады. Тауарлы-ақшалай
қатынастың даму шегі бойынша бұл функция мемлекетке ақша түсімдерін
анықтайды.
2) қайта бөлуші функция мемлекет пайдасына әр түрлі шаруашылық
субьектілерінің табыс бөлігін бөлуде болып табылады. Бұл функцияның әрекет
масштабы жиынтық ішкі өнімдегі салық үлесімен анықталады, ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу деңгейін көрсетеді, бұл үлес 2001 жылы - 19,7%,
2002 жылы - 16,6%, 2003 жылы - 11,4%, 2004 жылы - 22,6% болды.27,15-
17бет.
Салықтың үшінші функциясы реттеуші-кеңеюімен пайда болды.Ол мақсатты
түрде қолданылатын бағдарламаға сәйкес ұлттық шаруашылық дамуына әсер
етеді. Сонымен қоса салықтың үлгілерін таңдау, олардың ставкаларының
өзгертілуі, салу әдісі, жеңілдіктер мен шегерістер қолданылады. Бұл
реттеушілер қоғамдық қайта өндіріс құрылымы мен пропорциясына, жинақтау
көлеміне және тұтыну көлеміне әсер етеді. Осыдан келе Қазақстанда кейінгі
жылдары салықтың және оларға теңестірілген төлемнің төлем үлес салмағы тән,
оның бәрі олардың жеткіліксіз жинақталуымен түсіндіріледі.3,27-29бет.
Мемлекетте салынатын салық түрлерінің, олардың құрылу үлгілері мен
әдістерінің, салық қызметінің органдарының жиынтығы мемлекеттің салық
жүйесін қалыптастырады.
Салық жүйелері күрделі үлгілерді ұсынуы мүмкін, өйткені көптеген
салықтар, салық төлеушілер, салық салу әдістері, салық жеңілдіктері бар.
Салықтарды әр түрлі принциптері бойынша жіктелуі мүмкін:
Салу обьктісінен және мемлекет пен салық төлеуші қатынасынан;
салық салатын органнан; экономикалық белгі бойынша.
Бірінші белгі бойынша, салық тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салыққа табыс пен мүлікке бекітілетін салықтар жатады (пайдаға
салық,мүлікке,жерге, т.б салықтар). Тікелей салықтар өз алдына нақты емес
және жеке салықтарға бөлінеді. Нақты салықтар сыртқы белгілері бойынша
мүлікке салынады, яғни салық салуда салық обьктісі ескеріледі; нақты
тікелей салыққа жататындар: жер, мүлік, ақша капиталына салық.
Жеке салықтарға тек қана табыс емес, сонымен қатар төлеуші жағдайы да
ескеріледі, яғни отбасылық жағдайы; оларға жататындар: табыс салығы, мұраға
және сыйлыққа салық.
Жанама салықтар тауар мен қызмет бағасы арқылы салынады (қосылған
құнсалығы,акциз, кедендік баж).
Салық соммалары тауар мен қызмет өткізуден кейін мемлекетке, иесіне
беріледі.
Жанама салықтар мемлекеттің фискальді қызығушылығын бейнелейді.
Олардың оңтайлы қолданысы база қалыптасу процессіне және тұтыну құрылымына
позитивті әсер етуі мүмкін. Сонымен қоса, салық төлеушілер үшін олардың
шығындарына салық салу өсімі мақсаттырақ. Тұтынуға салықты қолдану (акциз,
сатудан салық, ққс) мақсаттырақ,өйткені: олардан бас тарту қиынырақ;
олармен аз экономикалық бұзушылық байланысты; олар еңбекке ынтаны
қысқартады; дефицит жоқ жағдайда ауыспалы тауар барын қоса алғанда, олар
тұтынушыға таңдау құқығын береді; олар үшін белгісіздік тән.
Жанама салықтарға сыртқы экономикалық іскерліктен түсімдер де жатады
(баж салығы түріндегі кедендік табыстар, экспорт пен импортқа салық, тауар
бағасындағы айырмашылық).
Мемлекеттік бюджет табысында жанама салықтардың түсімдері 36%. Бірақ
та тұтынуға салық өсімі кемшіліктерге ие, мыналарға инфляциялық және
регрессивті сипаты. Бірақ та оң әсері олардың теріс әсерінен асып түседі.
Егер баға өссе, олармен қоса бюджеттік шығындар өседі, онда бұл салықтар
бойынша түсімдер баға өсімімен жоғарылайды. Ал ол әлеуметтік бағдарламаны
іске асыру үшін құралдарды алуға мүмкіндік туғызады. Бюджеттік жүйеге
автоматты қарсы механизм құрылады.46, 5бет.
Сонымен қоса, салық салу- жүйесінде жалпы заңдылықтың бар екенін
ұмытпау керек: экономикалық кризисті жағдайында, өндірісте станция болғанда
тұтынуға салық салудың обьективті қайта бағытталуы жүреді. Бұл өндіріс
құлдырауында өндірістік аяның салық базасының қысқартылуынан пайда болады.
Сонымен қоса мемлекеттік шығындар бұндай жағдайда қысқармайды, ал кей
жағдайда төмендеу нәтижесінде халықты әлеуметтік қолдауды кеңейту
қажеттілігі жоғарылайды. Сондықтан салық жүктемесін оны көп тұтынатындарға
ауыстыру қажеттілігі туындайды. Бұнда сонымен қатар бөлуші процессте нақты
теңестіруге жанама салықтың әлеуметтік бағытталуы көрінеді. Әлемдік
тәжірибеде бұндай тәжірибені дәлелдейді. Жанама салықтардың тарихы және
экономикалық мәні
Салық салу мен салықтарды өндіріп алу мемлекеттік билік қызметтерінің
бірі болып табылады. Салықтар мемлекет өндіріп алатын міндетті төлемдер
ретінде ежелден пайда болған. Ең ежелгі салық түрін құрбандыққа шалу деп
есептеуге болады және олар әрқашанда еркін мінезді болған жоқ. Мұсаның
Тауратында былай деп жазылған: ... жер дәні мен ағаш жемістерінің ғұшыры
(оннан бірін төлеу) Құдайға арналған. Осылай салықтардың алғашқы ставкасы
табыстың 10%өын құрады. Кейін мемлекет өндіріп алатын салықтар – зайырлы
ғұшыр пайда болды. Салық салу тарихында мынандай дерек мәлім: Ежелгі
Грецияда еркін азаматтар салық төлемеген; Ежелгі Римнің қалыптасуының ерте
кезеңдерінде бейбітшілік уақытта салық салынбаған, бірақ соғыс уақытында
азаматтарының табысына байланысты салықтар алынған.
Салық салу мәселелерімен әр түрлі кезеңдердің көптеген экономистері,
философтары, саясатшылары айналысты. Дұрыс салықтар мемлекеттің тұрақтылығы
мен экономикалық өсуді күшейтетінін тарих тәжірибесі көрсетеді. Басқару
аппаратын, әскерді, әлеуметтік саланы қамтамасыз ету үшін әрбір мемлекетке
салықтар өсіретін болсақ, бұл инвестиция мен салымдарды енгізуіне,
экономиканың азғындауының басталуына, инвестициялауға, экономикалық өсімге,
қоғам ресурстарын тиімді жұмсауға ынталанудың жоғалуына әкеліп соғады.
Салық ауыртпалығын күшейтсек, экономикалық өсімге байланысты маңызды
қаражаттар бұл саладан жылжымайтын мүлікке, жинақтауға және т.б. кетеді.
Ауыр салық салу жүйесі кәсіпкерлерге қаражаттарын отандық өндіріске салмай,
оффшорлық компания қызмтеіне, басқа мемлекеттердің экономикасына салуға
мәжбүр етеді.
Қазақстан тарихында өте көп қайғылы жағдайлар болды. Ресейлік империя
құрамында еліміз 45 миллион ғұшыр жерінен айрылды. Содан кейін бірінші
дүниежүзілік соғыс, 1916-1917 жылдардағы көтеріліс болды. 1918-1920 жылдар
аралығындағы кезең Қазақстанда әскери коммунизм саясаты мен азық-түлік
диктатурасымен байланысты болды. Азық-түлік салғыртын арнайы әскери
құрылымдар – азық-түлік отрядтары жүргізді, олар күйзелген халықтан азық-
түліктің артығын алып отырды, осылай ашаршылық басталды. Мәжбүрлеме
шаралардың нәтижесінде 1921 жылы бірнеше уездерде көтеріліс болды, бірақ
оларды қатаң қысыммен тоқтатты.
ЖЭС экономикалық жүйесіне өту қала мен ауыл арасындағы тауар айырбастау
мен тауар шаруашылығын қалпына келтіруді білдірді, яғни елдің ақша
шаруашылығының да қалпына келтірілуі. Жаңа экономикалық саясат билік
құрылымының бюджет, несие, ақша айналысы мен ақшаға салық мәселелеріне
көзқарасын түбімен өзгертті. 1921 жылдың 9 тамызында жаңа экономикалық
саясаттың негізгі ережелері туралы аманат қабылданды. Аманаттың екінші
тармағында мемлекет кассаларына қайтадан ақша түсіруді белгілеу
көрсетілді. Совет Үкіметінде қаржы-салықтық қызмет тез жандана бастады.
Салықтық аппаратты қайта ұйымдастыру қажеттігі советтік үкімет құрылымын 20-
шы жылдар жағдайындағы жетілмеген және нәтижесіз тура салық салумен қатар
жанама салықтар жүйесін кеңінен қолдануға әкелді.
Тұрақты валютаны енгізгеннен және ақша реформасын жүргізгеннен кейін
ғана салықтар күтілген табысты берді. Тауар сұрыптарының әртүрлілігіне
байланысты дифференциалды ставкалар енгізілді, сонымен қатар тауар сапасы
мен құны көтерілген сайын салық салу да көтеріліп отырды. 1923-1924 жылдар
майдагерлік өндірістің иірілген жібін акцизден босатып, тоқыма бұйымдарының
иірілген жібін акциздеумен атанды. Акциздік түсімдердің өсуі кеңінен
тұтынылатын заттарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге мүмкіндік берді.
1926-1927 жж. Жанама салықтар аясында елеулі өзгерістер болды. Осылай
1927 жылы тұзға акциз жойылды. Қала мен ауыл арасындағы нақты тауар
айналымы дамығасын тұзға акциз салу қажеттігі түсті. Бұл акциз бойынша
мемлекет жоғалтқан табысын қайтару мақсатымен парфюмерлік және косметикалық
бұйымдарға акциз салу енгізілді.
Көріп отырғандай, 20-шы жылдары акциздер мемлекеттік бюджетті толтыруда
өте елеулі рөл атқарды. ЖЭС кезеңінде кедендік салықтар жүйесі барынша
дамыды. Ішкі сауданың монополиялық шарттарында отандық өнеркәсіпті
қорғаудың тиімді тәсілдерінің бірі ретінде кедендік салықтарға маңызды мән
берілді. Кедендік тарифтің ставкалары 1922 жылдың 9 наурызында қабылданды..
1925 жылы СССР-дың Кедендік жарлығы қабылданды, бұл қолдампаздық жағын
күшейтті және фискалдық мінезді ставкаларды барынша көтерді. СССР-ға
әкелінетін тауарларға кедендік салымдар күшейді.49,25-29бет.
Айналымнан салық жанама және тура салықтардың бір талайын біріктіретін
және алмастыратын кешендік салық болды. Бұл салық жалпыланған сектордағы
кәсіпшілік салықты алмастырды. Оның құрамына жалпыланған сектордағы
кәсіпорындардан өндіріп алынатын төлемдер: тас көмірі, мұнай мен рудалық
қазбалар кенішін әзірлеуге төлемдер, яғни жер қойнауына салық, сондай-ақ
ағаш және меншік салығы кіреді.
Сонымен барлық жанама салықтар (кедендік, баждан басқа), баждар мен
алымдар және кейбір тура салықтар айналымнан салықпен алмастырылды. Ол
көтерме бағаға үстеме түрінде болатын және бірлік сауда желісінде тауарлар
мен қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндіріледі. әлемдік тәжірибеде
сол жылдары және кейін айналымнан салықтың айтарлықтай тығыз экономикалық
мазмұны болды - ол тұтынылуы экономикалық реттелетін белгілі бір тауар
тобының бағасына енетін жанама салық ретінде анықталды. Ал советтік
салықтық тәжірибеде айналымнан алынатын салықты енгізу бюджет шығысы
баптарының елеулі санының орнына жаңа синтетикалық салықты енгізуді
білдірді; немесе қатаң түрде айтатын болсақ, бюджеттің кіріс бөлігін
қалыптастырудың жаңа механизмін енгізу білдірді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде қосылған құн салығы 1992 жылы
енгізілді. 2002 жылдың қаңтарынан бастап ол жаңа Қазақстан Республикасының
Салық Кодексімен реттеледі. Оның алдында болған айналымнан салық пен
сатудан салыққа қарағанда, қосылған құн салығының (ҚҚС) өзіне тән
экономикалық бейтараптылық қасиеті бар. Салық салудың оңайлатылған түрін
көрсететін және барлық саудалық операцияларға шегеріссіз салынатын
айналымнан салық экономикалық жүйені күрделі бұрмалаулар мен теңсіздікке
әкеледі, өйткені өндіріс пен тұтынудың әрбір кезеңінде баға көтеруді
тудырады. Сатудан салық ҚҚС сияқты тұтынуға салынатын экономикалық
бейтараптық салық болып табылады. Бірақ сатудан салықты өндіріп алу кезінде
көптеген техникалық себептер бойынша дәл соңғы тұтынушыға бұл салықты салу
үшін оны табу оңай есем. Сондықтан осыған байланысты көптеген мәселелерді
тек қана қосылған құн салығы жүйесін енгізу арқылы шешуге болады.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республиксында акциздік салық салу жалпы
акциздердің ішінде орташа салмағы жоғары болып және салықтардың ішінде
маңызды орын алып отыр.
Акциз салығы – жанама салықтардың бір түрі болып табылады және бағаға
және тарифке үстеме ретінде бекітіледі. Сонымен қатар, акциздер – Қазақстан
Республикасы аумағында өндірілген және Республика аумағына импортталатын
тауарларға, сондай – ақ ойын бизнесімен лотереяны ұйымдастыру және өткізуге
салынады.
Акциз термині зерттеушілердің пікірі бойынша ол ескі француз тілінен
accese деген сөзінен шыққан және ол “салық салу үшін баға” деген ұғымды
білдіреді. Сонымен қатар акциз сөзі латының accidlere (қию, кесу), яғни
арнайы таяқша бойынша ыдыстағы сусынның көлемін салық салу үшін өлшеу
деген мағынаны да білдіреді.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен
таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне
байланысты.
Акциз бойынша салық салу объектісі болып акциз төлеушінің өзі жасап
шығарған және өндірген ыдысқа құйылған акцизделетін тауарлар мен жүзеге
асыратын операциялары, бензин және дизель отынын көтерме және бөлшек
саудада өткізуі, тәркіленген мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен
акцизделетін тауарларды өткізуі, ойын бизнес саласында қызметті жүзеге
асыруы, лотереяны ұйымдастыруы және өткізуі, акцизделетін тауарлардың акциз
маркаларының бүлінуі, жоғалуы акциз алынатын объект болып табылады.
Орта ғасырларда Испанияда барлық табысқа “аль – кабала” деп аталатын 10
пайыздық салықтың енгізілуі барлық аймақтардың қаңырап бос қалуына әкелді,
өйткені ондағы тұрғындардың тонаушылық сипаттағы салықты төлегілері келеді.
Англияның арасындағы тәуелсіздік соғысы, олардың солтүстік америкалық
колониямен соғысының барлығы салықпен байланысты болды. Уақыт өте келе
Англияның американдық колониясының тұрғындары үшін салықтық жеңілдіктер
жасалды. Англия өзінің қол астына қарайтын американдықтарға ағылшын
әскерлерін ұстауды жақсарту мақсатында салықты жоғарлатуға шешім қабылдады,
бірақ соғыс басталып, Англия өзінің колониясынан айырылып қалды. АҚШ
тәуелсіздікке ие болды.
Салықпен байланысты келесі бір қызықты фактіні келтіруге болады.
Шыңғысхан империясындағы барлық тұрғындар өз табыстарынан өндіріліп алынды.
“Шығыс” атты негізгі салық ханның әскерлерімен өндіріліп алынды. Кейін келе
орыс князьдары алым – салықты өздері жинақтап, Ордаға жіберіп отырды.
Шығыстар мөлшері Ордаға жіберіп отырды. Шығыстар мөлшері Орда хандарымен
ұлы князьдар арасындағы өзара келісім негізінде анықталатын. 26.20
ХVІІ ғасырда француз экономисті Ф. Дэмэзон – акциз қазынаға басқа
салықтың түсімдерімен салыстырғанда олардан көп мөлшерде түсім әкелуі
мүмкін деген.
Жалпы акциз салығы ол жанама салықтардың бір түрі болғандықтан ол
бағаға немесе тарифке үстеме ретінде белгіленеді. Сондықтан да ол салық
төлеушінің табысымен байланысты болмайды.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен
таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне
байланысты.
Рим империясында акциз туралы түсініктердің болғаны тарихтан белгілі:
айналымға бірден он пайызға дейін салық құлдармен саудаласқан кездегі
айналымға ерекше салық 4%, құлдарды босатуға салық (олардың нарықтық
құнынан 5%). Алкогольді сусындарға ерте кезде салық салынбаған, бірақ ең
бірінші түсінік Невгородтың твердік князь Ярославпен (1265 ж.) келісім
грамотасында кездеседі. 1448 – 1474 жылдардан бастап Ресейде барлық
спирттік сусындарға салық салу енгізілді, ал бұл статья бойынша табыс
мемлекеттік қазынаның маңызды объектілер – бал, смола, терілер, кендір жіп
экспортқа тек ресейлік байлармен қазынаға сатылатын болды, ал Петрдің
кезінде ішкі нарықтың маңызды тауарларымен толықтырылды – тұз, темекі, емен
жаңғағы, балық майы Ресейдің қазынаға сатудан басқа формасы болып қайта
сатып алу табылды, яғни жеке тұлғалардың (кейде конкурстық негізде)
монополияланған тауарларды сатуы немесе жинақтауы. Қайта сатып алудың
неғұрлым кең тараған түрлеріне келесі тауарлар түсті: сыра, темекі, кофе,
тұз, шарап, спирт, шай, қант т.б. дегенмен де қайта сатып алуды акциздік
салық салудың есептеу көзі ретінде санауға болады, бірақ акциздік түрі
болып табылмайды. Тұрғындар бұл тауарларды сатып алу кезінде бағаға қосымша
үстеме төлем төлейді, бұл үстеме ол кезде мемлекетпен арнайы тағайындалған
жоқ болатын.
Акциздің ұзақ эрасы Еуропада 17 ғасырда, Ресейде 18 ғасырда пайда
болды, оларды пайдалануда акциздер әртүрлі сипатта болды. Кейбір жағдайда
артықшылықтар кемшіліктерден артқанда, акциздерді мақтады, ал керісінше
жағдайда оны халық үшін өте тиімсіз деп жамандады. Бірақта акциздік салық
салу әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Фискалдық техникаға қатысты жанама салықтар қолайлы болып табылады,
өйткені төлеушілердің саны салыстырмалы шектеулі және бақылауда болады. Тек
акциздер мен алымдар арқылы фискалдық позицияда кедей халықтан салық алуға
болады.
Акцизді эволюциялық қалыптастыру кезеңінде жанама салық салу
өнеркәсіптік дамуды ынталандырады деген көзқарас қалыптасты (шикізат немесе
басқару аппаратының саны бойынша өндіріліп алынатын жанама салық өндірістің
дамуына мүмкіндік береді). Классикалық мысал ретінде Ирландиядағы спиртке
акциздің даму тарихын айтуға болады. 1786 жылы салық қазанның галлон
сыйымдылығына 30 шиллинг мөлшерінде салынды. Бұл өндірушілерді аздаған
сыйымдылықпен өнім шығаруды жоғарылату мақсатымен техникалық жаңалықтарды
пайдалануға мәжбүр етті. Мемлекет бұл жағдайды сезгеннен кейін ставканы
көтерді. 1797 жылы бұл галлонасына 54 фунт стерлингке жетті, 15 жылдан
кейін спиртті шығаруға акциздің енгізілуі 2880 есе жоғарылады.
Өкінішке орай кез – келген артықшылықтың өз кемшілігі бар. Ал акциздік
салық салудың кемшілігі өте маңызды болып табылады. Аздаған акциз санын
енгізу кезінде олар салыстырмалы түрде біраз ғана азаматтар санын қамтиды,
өйткені барлық халық акцизге жататын өнімдерді тұтынғылары келмейді (спирт,
темекі). Егер тұтынуға өте қажетті тауарлар болса, онда мұндай салық салу
ешқандай салық салудағы минимумды есепке алмай – ақ барлығын қамтыды, бұл
кедей жанұялар үшін ауырға соқты. Сол кезде осы жағдайға байланысты
көптеген мемлекеттерде демографиялық құлдырау орын алды. Екінші басты
кемшілігі салық салудың регрессивті сипатта болуы. Табыс аз болған сайын
оның үлкен бөлігі тұтынуға жұмсалады, одан оның үлкен бөлігі салық төлеуге
кетеді.
Көптеген жағдайда жанама салықтар ұсақ өнеркәсіптерге жағымсыз әсерін
тигізеді, өйткені оларда жеткілікті түрде капитал да, несие де болмайды.
Сондықтан да акциздік жүйе ірі өнеркәсіптердің қолында акциздік
өнеркәсіптерді шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Жанама салықтар – салық субъектісіне салық ауыртпашылығын тұтынушыға
аударуға мүмкіншілігін беретін салықтар. Бұл салықтарды кейде адварлорлық
деп те атайды.
Жанама салықтардың мәні мемлекет тауарды сатушыға сол тауарды
өткізудің белгілі бір көлемін бюджетке аударуын міндеттейді де, сол
аударылған соманы өнім бағасына енгізуге, яғни соншалықты бағасын өсіруге
рұқсат береді. Нәтижесінде бұл салықтарды төлеуші болып заң жүзінде сол
тауарды сатушы табылады, бірақ іс жүзінде немесе экономикалық көзқараспен
бұл салықтарды сол тауардың соңғы тұтынушысы төлейді, себебі бұл
салықтардың сомасы сол тауар құнына енеді. Басқаша айтқанда баға құру
механизмі арқылы салықты салық төлеуші-сатушыдан басқа тұлғаға – сатып
алушыға аудару процесі жүзеге асырылады. Сондықтан жанама салықтарды көп
жағдайда тұтынуға салықтар (шығынға салық), ал тікелей салықтарды – сатуға
салықтар (табысқа салықтар) деп атайды.
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтар келесідей топтарға бөлінеді:
а) әмбебап (универсалды) жанама салықтар;
б) жеке жанама салықтар;
в) фискалдық монополиялық жанама салықтар;
г) кеден баждары.
Әдетте, кеден баждарын жанама салықтар есебіне қоспайды, бірақ көптеген
елдерде, әсіресе өндірісі дамымаған дамушы елдерде олар бюджет кірісін
қалыптастыруда рөлі маңызды болғандықтан, оларды жанама салықтар есебіне
қосқан жөн.
Әмбебапты (универсалды) жанама салықтар жеңілдетілген тауарлар есебіне
жататын тауарларды қоспағанда барлық тауарларға салынады. Мұндай
салықтардың классикалық мысалы айналымнан салық, сатудан салық, сатып
алудан салық, қосылған құн салығы болып табылады.
Айналымнан салық (оны кейде әмбебапты салық деп те атайды) тауарды
өткізумен айналысатын заңды тұлғалардан және жеке кәсіпкерлерден жалпы
айналым құнынан процент түрінде алынады. Айналымнан салық бірінші
дүниежүзілік соғыс кезінде Германия мен Францияда пайда болып, одан кейін
көптеген елдерге, оның ішінде КСРО-на да таралған. Алғашқы кезде салық
тауардың жалпы айналымына көп деңгейлі немесе кумулятивтік әдіспен алынды,
яғни салық тауар айналысының барлық этапынан алынды. Мысалы, бір кәсіпорын
қант қызылшасын өндірсе, екінші кәсіпорын одан қант өндірсе, ал үшінші – ол
қанттан әр түрлі бұйымдар жасайды. Бұл жағдайда салық осы үш этаптан да
алынады. Салық салудың көп деңгейлі болуы тауар бағасының өсуіне әкеледі.
Сондықтан кейіннен айналымға салық (кем дегенде КСРО) бір реттік салық салу
принципі негізінде алына бастады. Егер өндіріс және өткізу тізбесі болса,
онда айналымнан салықты тек өндіруші ғана төлеген.
Сатып алудан салық айналымнан салықтың бір түрі. Салық салу объектісі
өнім өндіруші өз өнімін көтерме сауда кәсіпорындарына өткізу кезіндегі
айналым болып табылады.
Бірқатар елдерде (Ресей, АҚШ-тың кейбір штаттары, Канада, Жапония, КСРО-
ның құлдырауының соңғы этаптарында) сатудан салық қолданылады. Салық салу
объектісі тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі айналымы. Сатудан салық тауар
бағасынан процент көлемінде анықталу түрінде ставка бойынша алынады.
Қазіргі кездерде көптеген елдерде, оның ішінде Еуропалық Экономикалық
Қауымдастық және ТМД мүше елдерінде ең көп таралған және кең қолданылатын
жанама салықтың түрі – қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық түрі
Біздің елде де қолданылады. Мұнда тауардың соңғы тұтынушыға дейінгі барлық
айналым емес тек өнім құнына қосылатын құн, яғни салық төлеушінің өзімен
жасалған құн салық объектісі болып табылады.
Жеке жанама салықтар тауарлардың тек кейбір түрлеріне салынады. Мұндай
салық, әдетте акциз ретінде бейнеленеді. ХХ-шы ғасырға дейін акциздер
күнделікті тауарларға (нан, тұз, ұн, отын және т.б.) салынды. Қазіргі кезде
акциздер сән – салтанат заттарына және жоғарғы сұранысқа ие, бірақ
әлеуметтік қауіпті деп танылатын (спирт өнімдері, темекі бұйымдары, сыра,
жеңіл автокөлік және т.б.) тауарларға да салынады.
Фискалдық монополиялық жанама салықтар. Өндірісі, кей жағдайда
өткізілуі мемлекетпен монополияланған өнімдерге жанама салықтардың түрі.
Ондай тауарға бағаны мемлекет бекітеді. Егер мұндай өнімнің өндірісі де,
өткізілуі де мемлекетпен монополияланса, онда өткізуден түскен түсімнен
шегергендегі табыс толық көлемде салық болып табылады. Ал егер өнімнің тек
өткізілуі тек мемлекетпен монополияланса, онда салық өнімді тұрғындарға
өткізетін мемлекеттік сауда кәсіпорыны бекіткен бөлшек сауда бағасы мен сол
кәсіпорын жеке өндірушіден сатып алатын көтерме сауда бағасы арасындағы
айырма ретінде есептеледі.
Тағы бір жағдай, егер фискалды монополия салықтарын төлеуші
мемлекеттік кәсіпорыны болса, онда бұл салықтарды салық деп те айтуға
болмайды, себебі төлеу кезінде олар меншік нысанын өзгертпейді, яғни өнімді
өткізуден түскен түсім де, өнім де мемлекеттік меншікте. Ал егер бұл
салықты төлеуші мемлекеттік емес кәсіпорын болса, онда бұл салық қарапайым
акциз түрінде болады.
Тікелей және жанама салықтарды айыру мәселесі теориялық және
тәжірибелік көзқарастармен де өте маңызды болып табылады.
Жанама және тікелей салықтардың айырмашылығы, біріншіден салық салу
заты мен салық салу объектісінде болып табылады. Жанама салықтарда олар
әрқашан өнім өткізу фактісімен және өнімнің бағасы сияқты факторлар іске
қосывлғанда. Мысалға, қосылған құн салығының салық объектісі - өнімді
өткізуден түскен түсім болып табылады. Акциздің объектісі – акцизделетін
өнімнің өткізілу құны немесе көлемі болып табылады. Тікелей салықтарда
салық объектісі салық затына меншік құқы болса, салық заты – ақша түріндегі
мүлік (табыс салығы, әлеуметтік салық және тағы басқа) немесе зат түріндегі
мүлік (жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы және тағы басқа).
Екіншіден, салықты төлеу көздерінің қалыптасу ерекшеліктерінде. Жанама
салықтарды төлеу көзін басшылық нұсқау тәртіпте тауардың бағасына үстемені
белгілеу жолымен мемлекет өзі белгілейді. Сондықтан салық төлеуші өнімді
өткізуден түскен түсімді алу кезінде өнім өткізуден түскен түсіммен бірге
салық міндеттемелерін төлеу үшін қажет ақшаны алады. Тікелей салықта салық
төлеу көзін салық төлеуші өзі ойластырады, оған мемлекет араласпайды.
Жанама салықтардың да тікелей салықтардың да жағымды және жағымсыз
жақтары болады. Атап өтсек:
Жанама салықтарды өндіріп алу өте оңай, себебі: олардың есебңн жүргізу
қиын емес және бұл жағдайда жағымды психологиялық түсінушілік бар: салық
төлеуші төлеген салық сомасы тұтыну тарапынан қайтарылуын түсініп салық
төлеуден бас тартпайды. Сонымен қатар, салық төлеуші үшін жанама салықтан
бас тарту өте қиын және жанама салықтар бюджетке ақша қаражаттардың
біркелкі уақытылы және жүйелі түрде түсуін қамтамасыз етеді, себебі
тауарлар (қызметтер, жұмыстар) әр қашан сұранысқа ие.
Жанама салықтардың ең негізгі жағымсыз жағдайы – ол оны қолдану
нәтижесінің экономикаға әсері болып табылады. Олар тауар бағасына әсер
етіп, олардың өсуіне әкеледі. Басқаша айтқанда инфляциялық (ақшаның сатып
алу қабілетін төмендетеді) процестердің қарқынды дамуына жағдай жасайды.
Қазіргі кезде жанама салықтардың (қосылған құн салығы, акциздер) соңғы
тауар бағасындағы үлесі 40-80% -ға дейін жетеді екен. Сатып алушылар үшін
төлем қабілетінің төмендеуімен сипатталады, ал ол өз кезегінде сатып
алушылық сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты сатушыда өнімді өткізу
мәселесі туындайды, нәтижесінде бұл өндіріс тоқтайды. Ал оның нәтижесі
өндірістің құлдырауына, жұмыссыздықтың өсуіне, әлеуметтік қысымның өсуіне
және ұлттық әл-ауқатқа қауіптің туындауына әкеледі.
Жанама салықтарда салық бір тұлғамен төленсе, ал ақшаны басқа бір
тұлғадан алады, яғни салық салу арқылы жалпы қоғамдық өнімнің бөліну
бейнесі туындайды.
Бұл салықтардың әлеуметтік жағы да мәз емес. Мәселе бұл салықтың
ауыртпашылығы тауардың соңғы тұтынушылары – тұрғындарға, яғни қарапайым
халыққа жүктелуде.
Жанама салықтардың жақтаушылары мен қарсылық білдірушілері де болған
және қазіргі кезде де, яғни тұрақты қызмет ету кезінде де бар. Салық
салудың ғылыми негіздерін қалыптастыра бастаған ағылшын экономисті У. Петти
(1623-1687) жанама салық салуды қолдап, акциздер пайдасына келесідей
тұжырымдарды келтірген:
біріншіден, табиғи әділеттілік – кім қанша тұтынады, сол соншалықты
салық төлеуді қажет етеді. Жанама салықтар жүйесі осы табиғи
әділеттілікті жүзеге асырудың ең тиімді, әрі ең орынды жолы;
екіншіден, бұл салық жүйелі түрде салынып отырса, халықтың баюына
әкеледі, себебі салық салудың бұл жүйесі үнемділікті талап етеді;
үшіншіден, ешкім бір затқа (өнімге, тауарға, қызметке) салықты екі рет
бірдей сала алмайды, себебі бір рет тұтынылған тауарды (қызметті,
жұмысты) екінші рет тұтыну мүмкін емес;
төртіншіден, салық салудың осы жүйесін қолдану кезінде, кез-келген
уақытта елдің қуаттылығы, өсуі, байлығы туралы ақпаратты алуға болады.
Ал А.Тюрго (1727-1781) Францияның сол кездегі Қаржы Министрі бола
тұрып жанама салықтарды қолдануға қарсылық білдірген. Оның ойынша:
жанама салықтар тауар айналымы үшін көптеген қиындықтар тудырып,
экономикалық айлакерліктің пайда болуы мен дамуына, мемлекет пен салық
төлеушілер арасындағы қақтығыстарға, әлеуметтік келіспеушіліктерге
әкеледі;
жанама салықтар көптеген әдістермен бостандықты (еркіндікті) шектейді;
жанама салықтар тұтынудың дұрыс бағытын жояды, яғни өз-өзін жояды;
жанама салықтар мемлекеттің шығындарының көбеюіне әкеледі;
жанама салықтар шетелдіктерге ішкі нарықта артықшылықтар жасайды;
жанама салықтарды қолданудың нәтижесін болжау мүмкін емес.7,28-
30бет.
Ал егер мемлекет тек тікелей салықтар жүйесін қолданса, онда мемлекет
не алғанын, не алатынын, нені алуға болатынын болжап, көреді - деген екен
А.Тюрго.
Жанама салықтар жүйесіне қарсылық білдірген Ұлы ғалымдардың бірі –
саяси экономия ілімдерінің өкілі К.Маркс болатын.
К.Маркс салықтар жөніндегі өз еңбектерінде салық салудың екі жүйесінің
бірін таңдау керек болса, онда мен жанама салықтардың қолдануын толық
тоқтатып, тек тікелей салықтардың қолдануын қолдаймын деп жазған екен.
Жанама салықтар тауарлар бағасының өсуіне әкеледі, себебі сатушылар тек
жанама салықтар сомасын ған енгізбейді, оған қоса өздерінің пайдасы мен
процентін де енгізеді.
Жанама салықтарды төлеу кезінде әр тұлға өзінің төлейтін сомасын
білмейді, себебі ол көптеген факторларға байланысты, ал тікелей салықтар
ештеңемен жасырылмайды.
Тікелей салықтар экономикалық қатынастар жүйесіне оңай енеді, себебі
сол салықтар көмегімен салық төлеушінің нақты төлем қабілетін дәлігірек
есепке алады. Мысалы, табыс салығы сияқты тікелей салық тек табыс болған
жағдайда ғана төленеді, ал егер табыс болмаса, онда оған сәйкесінше табыс
салығы да болмайды.
Нәтижесінде тікелей салықтар жалпы қоғамдық өнімнің бөлу нормативтеріне
объективті енеді.
Тікелей салықтардың кемшіліктері: салық төлеушілердің шаруашылық
қызметінің нәтижесіне тәуелді болғандықтан, олар жанама салықтар сияқты
мемлекеттік бюджетке түсімдердің тұрақты түсуіне кепілдік бере алмайды.
Сонымен қатар, тікелей салықтар бойынша нормативтік актілер өте күрделі
мағынада болады, оны салық төлеушіге (әсіресе қарапайым халыққа) түсіндіру
өте қиын болады.
1.2 Жанама салықтардың түсінігі, салық салу обьектісі, есепке алу тәртібі,
ставкалары
Қосылған құн салығы Қазақстан Республикасының территориясында тауар
импортының аударымдық өндіріс процесінде және тауар айналымында қосылған,
өткізу бойынша салық салу айналым құнының бөлігінің бюджетке аударуын
көрсетеді. Салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге жататын қосылған құн
салығы өткізілген тауарға есептелген қосылған құнға салық сомасы мен
алынған тауарға төлеуге жататын қосылған құнға салық сомасы арасындағы
айырмашылық түрінде анықталады.
Қосылған құн салығының салу обьктісі болып келесілер табылады: салық
салынатын айналым, салық салынатын импорт. Салық салынатын импорт болып
Қазақстан Республикасының салық Кодексіне сәйкес босатылған айналымнан
басқа қосылған құн салығына төлеуші мен жүргізілетін тауар өткізу бойынша
айналым табылады: пошта маркасын өткізу бойынша айналым, акциздік алым
маркалары; мемлекеттік баж алынатын өкілетті органмен жүргізілетін
қызметтер; Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен жүргізілетін
тауарлар (жұмыстар, қызметтер, мемлекеттік мекемелерге қайтарымсыз негізде
негізгі құралдарды беру, жарғылық капиталға аударымдар, жарғылық капиталға
аударымдар түрінде алынған мүліктің қайтуы; ұтыс билеттерінің өткізілуі;
ритуалды қызмет; тұрғын үй қорының ғимаратының өткізілуі немесе оның
арендасы (бастапқы өткізу мен қонақ үй қызметке ұсыну мақсатында ғимаратты
өткізу арендасынан, және қонақ үйде тұру бойынша қызмет көрсетуден
басқа).2,205 бап.
Қазақстан Республикасы территориясындағы акциз салығын төлеушілер болып
мыналар болып Салық кодексімен белгіленген:
1) Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетiн тауарлар шығаратын;
2) акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендiк аумағына
импорттайтын;
3) Қазақстан Республикасының аумағында бензиндi (авиациялық бензиндi
қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткiзудi жүзеге
асыратын;
4) егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе,
конкурстық массаны, тәркiленген, иесi жоқ акцизделетiн тауарларды, сондай-
ақ мұрагерлiк құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан
Республикасының аумағында мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген акцизделетiн
тауарларды өткiзудi жүзеге асыратын;
5) Қазақстан Республикасының аумағында қызметтiң акцизделетiн түрлерiн
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушiлер болып табылады.
2,205бап.
Көптеген елдерде жанама салықтардың салыну принциптері ортақ болып
келеді.
Ол негізгі принциптері келесідей:
Барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді. Резидент-
ол жеке тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім аралығында
болуы.Ал, резидеттік емес тек ел ішінде алған табыстарынан салықты
төлейді.
Салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары негізінде
жиынтық табысы анықталады.
Салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір адамға
салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі.
Салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға төлеген
жарналар, кәсіби шығындар жиынтығынан шегеріледі.
Салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықталады.
Жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек төлеуіне
болады.
Қосылған құн салығынан қаржылық қызметтері босатылады, олар:
депозиттерді қабылдау және банктік щоттарды жүргізу; аудару операциялары,
несие ұсыну, клирингтік операциялар, ломбардтық операциялар, инкассо
қабылдау, кепілдік беру, бағалы қағаздарды сақтау, банктік тапсырмаларды
беру,бағалы қағаздармен операциялар, сақтандыру бойынша операциялар, төлем
карточкаларымен, чектермен, вексельдермен операциялар, зейнетақы
активтермен басқару бойынша қызметті ұсыну, сыйақы соммасынан қаржылық
лизингке мүлікті беру, балаларды, қарияларды соғыспен еңбек ардагерлері мен
мүгедектерді қоғау мен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша қызмет, діни
ұйымдардың қызметі, геологиялық зерттеу және геологиялық іздестіру
жұмыстары, мәдениет, ғылым және білім аясындағы қызметпен жұмыстар,
медициналық және ветеринарлық іскерлік аясындағы тауарлармен қызметтер,
қосылған құн салығына бір төлеушімен басқа кәсіпорындарға өткізу, ұлттық
валютамен шетел валютасының импорты; баж салығынсыз енгізу нормасы бойынша
заңды тұлғаларға тауар импорты; дипломатиялық қызметкерлердің қолданылуы
үшін енгізілетін тауар импорты; тізімге сәйкес дәрілік препораттар импорты;
грант есебінен жүргізілетін тауар импорты.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы төлеуші болып табылмайтын
резидент еместен тауар алған жағдайдан көрсетілген тауарлар алушының салық
салу айналымына қосылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып Қазақстан Республикасының Салық
Кодексінің 208 бабына сәйкес Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы
бойынша есепке тұрған немесе тұруға міндетті заңды және жеке тұлғалар
табылады.
Тауар импортында қосылған құн салығы бойынша төлеушілер болып,
кедендік заңдылыққа сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына тауар
импортының тұлғалар табылады.
Қазақстан Республикасында Салық Кодексінің 208 бабына сәйкес қосылған
құн салығы бойынша есепке тұру кезеңінің аяқталуынан 15 күнтізбелік күннен
кешіктірілмей берілген арыз негізінде жүргізіледі, оның нәтижесі бойынша
тауар өткізудің айналым көлемі өткізу бойынша айналым минимумынан асады
(10000 а.е.к)
Қосылған құн салығы бойынша есепке тұруға жатпайтын тұлғаларға
қосылған құн салығы бойынша арыз негізінде тұруға құқық берілген.
Егер де құрылымдық бөлімшелерінің тұлғаларда өткізу бойынша айналым көлемі
бар болған жағдайда барлық құрылымдық бөлімшелер бойынша айналым есебімен
анықталады. Салық төлеушіге өз құрылымдық бөлімшелер ретінде танылуға құқық
берілген. Бұл жағдайда ол құрылымдық бөлімшелердің орналасу орны бойынша
аймақтық салық органы арыз беру керек.
2004 жылдың 1 қантарынан бастап қосылған құн салығының ставкасы 15%.
Ставканың 20%-тен 15%-ке төмендеуі Қазақстанға нарықтық экономиканың
интеграциялық процесстері, оның әлемдік экономикалық жүйеге жақындауына
байланысты.35, 24бет.
Салық салынатын айналым және салық салынатын импорт. Салық
салынатын айналымымен салық салынатын импорт көлемін анықтау.
Өткізу бойынша тауар айналымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz