Халықтың Қанышы
1. Кіріспе : Халықтың Қанышы
2. Негізгі бөлім : Қ.И. Сәтбаевтың педагогикалық көзқарастары
а) Өмірі мен негізгі кезеңдері
ә) Тамаша геолог еді
б) Ұлының өшпес іздері
в) Қаныш ағаның педагогикалық еңбектері
г) Адамгершілік мұрасы
д) Аға арманы
3. Қорытынды : Қаныш ағадан қалған мұра мәңгілікке сақталмақ
2. Негізгі бөлім : Қ.И. Сәтбаевтың педагогикалық көзқарастары
а) Өмірі мен негізгі кезеңдері
ә) Тамаша геолог еді
б) Ұлының өшпес іздері
в) Қаныш ағаның педагогикалық еңбектері
г) Адамгершілік мұрасы
д) Аға арманы
3. Қорытынды : Қаныш ағадан қалған мұра мәңгілікке сақталмақ
Біздің халкымыздың Ұлы Октябрь революциясынаи кейінгі тамаша тағдыры тудырған құбылыстардың бірі — еліміздін өндіргіш күштерін дамытып, өркендеуіне ықпал ететін совет ғылымының ғажап өкілдерінің өмірі мен қызметі. Коммунистік партия мен Совет өкіметі елімізде жаңа өмір орнатып, социализм кұрылысы өрістей бастаған жағдайда совет ғалымдары тәрбиеленіп, қайнаған өмірге белсене араласты. Олар дарқан дарыны, өзгеден озық тірлік-тынысы арқылы өз бойына заманының тәжірибесі мен жетістіктерінің ең құнды жақтарын жинақтады. Сондықтан да олардың өмірі де, ісі де, қызметі де қымбат қазына, маңызды мұра, сол мұраны бойына ілтипатпен сіңірген ұрпақ прогресске ұмтылу жолында жемісті нәтижелерге жетпек.
Аса көрнекті ғалым және қоғам қайраткері, СССР Ғылым академиясыныц және Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі, Қазақ ССР Ғылым академиясының тұңғыш президенті, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты Қаныш Имантайұлы Сәтбаев - совет заманы тудырған ғажап құбылыстардың бірі. Ол сирек талант, дарынды екендігімен коса жаңа дйуір жемісі, елімізде социализм орнату мақсат-мұраттары дүниеге әкелген со¬вет ғылымының тамаша өкілі, интернационалист ғалым. Елімізде социалистік құрылыс өрістей бастаған кезде Қ. И. Сәтбаев енді кемеліне келе бастаған жігіт болатын. Содан бері ол туған елінің игілігіне мол қабілетін, зерделі зейінін, сергек санасы мен кайсар қайратын аямай ерен еңбек етті. Бойындағы кадір-касиетін, қажырлы қайрат-жігерін Отан үшін жұмсап, ұлан-асыр ғылыми және мемлекеттік кызметінің бар жемісін халық игілігіне арнаған, шарапатын көпке тигізе білген үлкен ғалымның өмір жолы, ерлік еңбегі — ғибрат, тағлым. "Ғалымның парасатты қызметі халқының көз алдында өтті, оның әрбір әсерлі қадамы замандастардың есінде қалды. Сондықтан академик, К. И. Сәтбаевтың ғажап өмірі, ғалымдық жолы тірі кезінде де өнеге еді. Енді оның дүние салғап уақыты алыстаған сайын халкының ардакты адал перзентінің өмір жолының мәні мен ғнбраттылығы, ұрпақ үшін кажеттілігі бұрынғыдан да ұлғал, биіктей түскен тәрізді.
Академик Қ. И. Сәтбаевқа арналған бұл жинақ онымен араласып, жақын жүріп қызметтес болған ғалымдардың, ғылыми мұрасын зерттегендердің, жазушылардың, журналистердін, жүзбе-жүз кездесіп әсер алған адамдардың естеліктерінен құралды. Жиналғап материалдардың ішінеи сұрыпталып, екшеліп алынғандары — академик Қ. И. Сәтбаевтың ғылым мен қоғамдағы сан - алуан еңбектерінің кейбір қырын едәуір ашатын құнды естеліктер.
Академик К. И. Сәтбаевтың бүкіл өмірі совет ғылымының тарихымен, туған республикамыз дамуымен. Қазақ ССР Ғылым академиясымен тығыз байланысты. Сондықтан да жинақта келтірілген материалдар, есте қаларлық кездесулер, ғалымның өмірбаяны мен ғылымдық ұйымдастырушының қызметіне қатысты пікір-тұжырымдар совет ғылымының, Қазақстанның тарихын зерттеу үшін қажетті. құнды материалдар болып саналады.
Аса көрнекті ғалым және қоғам қайраткері, СССР Ғылым академиясыныц және Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі, Қазақ ССР Ғылым академиясының тұңғыш президенті, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты Қаныш Имантайұлы Сәтбаев - совет заманы тудырған ғажап құбылыстардың бірі. Ол сирек талант, дарынды екендігімен коса жаңа дйуір жемісі, елімізде социализм орнату мақсат-мұраттары дүниеге әкелген со¬вет ғылымының тамаша өкілі, интернационалист ғалым. Елімізде социалистік құрылыс өрістей бастаған кезде Қ. И. Сәтбаев енді кемеліне келе бастаған жігіт болатын. Содан бері ол туған елінің игілігіне мол қабілетін, зерделі зейінін, сергек санасы мен кайсар қайратын аямай ерен еңбек етті. Бойындағы кадір-касиетін, қажырлы қайрат-жігерін Отан үшін жұмсап, ұлан-асыр ғылыми және мемлекеттік кызметінің бар жемісін халық игілігіне арнаған, шарапатын көпке тигізе білген үлкен ғалымның өмір жолы, ерлік еңбегі — ғибрат, тағлым. "Ғалымның парасатты қызметі халқының көз алдында өтті, оның әрбір әсерлі қадамы замандастардың есінде қалды. Сондықтан академик, К. И. Сәтбаевтың ғажап өмірі, ғалымдық жолы тірі кезінде де өнеге еді. Енді оның дүние салғап уақыты алыстаған сайын халкының ардакты адал перзентінің өмір жолының мәні мен ғнбраттылығы, ұрпақ үшін кажеттілігі бұрынғыдан да ұлғал, биіктей түскен тәрізді.
Академик Қ. И. Сәтбаевқа арналған бұл жинақ онымен араласып, жақын жүріп қызметтес болған ғалымдардың, ғылыми мұрасын зерттегендердің, жазушылардың, журналистердін, жүзбе-жүз кездесіп әсер алған адамдардың естеліктерінен құралды. Жиналғап материалдардың ішінеи сұрыпталып, екшеліп алынғандары — академик Қ. И. Сәтбаевтың ғылым мен қоғамдағы сан - алуан еңбектерінің кейбір қырын едәуір ашатын құнды естеліктер.
Академик К. И. Сәтбаевтың бүкіл өмірі совет ғылымының тарихымен, туған республикамыз дамуымен. Қазақ ССР Ғылым академиясымен тығыз байланысты. Сондықтан да жинақта келтірілген материалдар, есте қаларлық кездесулер, ғалымның өмірбаяны мен ғылымдық ұйымдастырушының қызметіне қатысты пікір-тұжырымдар совет ғылымының, Қазақстанның тарихын зерттеу үшін қажетті. құнды материалдар болып саналады.
1. «Егемен Қазақстан» газеті, 16 наурыз 1996 жыл, «Ұлы құбылыс»;
2. «Егемен Қазақстан» газеті, 10 сәуір 2004 жыл, «Ұлылыққа тағзым»;
3. «Жас Алаш» газеті, 7 сәуір 1999 жыл, «Ғұламалардың ұламасы»;
4. Сатбаев К. И. Избранные труды. 1—5 т. Алматы, «Ғылым», 1967-1970.
5. Сатбаев К. И. Джезказганский меднорудный район н его мине-ральные ресурсы. М.— Л., Цветметиздат, 1932.
6. Большой Джезказган. СССР Ғылым акадсмиясының ғылыми сессиясының баяндамалар мен мақалалар жинағы. М.—Л., 1935.
7. Большой Джезказган. Геология мен металлогения. Біріккен ғы-лыми сессияныц материалдары. Алматы, «Ғылым», 1961.
8. Комплексные металлогенические прогнозные карты Центрального Казахстана. Алматы, «Ғылым», 1968.
9. Наука Советского Казахстана. 1920-1900. Алматы, «Ғылым» 1961.
10. Академия наук Казахской ССР. Алматы, 1959.
11. Қазақ ССР Ғылым академиясының Хабаршысы. 1949, № 4
12. Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацской степи, 1771 год. Спб., 1772.
13. Академик Қ. И. Сатпаев. Естеліктер меи мақалалар жинағы. Ал¬маты, «Ғылым», 1965.
14. Затаевич Л. 500 казахских песен и кюйев. Алматы, 1931.
2. «Егемен Қазақстан» газеті, 10 сәуір 2004 жыл, «Ұлылыққа тағзым»;
3. «Жас Алаш» газеті, 7 сәуір 1999 жыл, «Ғұламалардың ұламасы»;
4. Сатбаев К. И. Избранные труды. 1—5 т. Алматы, «Ғылым», 1967-1970.
5. Сатбаев К. И. Джезказганский меднорудный район н его мине-ральные ресурсы. М.— Л., Цветметиздат, 1932.
6. Большой Джезказган. СССР Ғылым акадсмиясының ғылыми сессиясының баяндамалар мен мақалалар жинағы. М.—Л., 1935.
7. Большой Джезказган. Геология мен металлогения. Біріккен ғы-лыми сессияныц материалдары. Алматы, «Ғылым», 1961.
8. Комплексные металлогенические прогнозные карты Центрального Казахстана. Алматы, «Ғылым», 1968.
9. Наука Советского Казахстана. 1920-1900. Алматы, «Ғылым» 1961.
10. Академия наук Казахской ССР. Алматы, 1959.
11. Қазақ ССР Ғылым академиясының Хабаршысы. 1949, № 4
12. Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацской степи, 1771 год. Спб., 1772.
13. Академик Қ. И. Сатпаев. Естеліктер меи мақалалар жинағы. Ал¬маты, «Ғылым», 1965.
14. Затаевич Л. 500 казахских песен и кюйев. Алматы, 1931.
Жоспар :
1. Кіріспе : Халықтың Қанышы
2. Негізгі бөлім : Қ.И. Сәтбаевтың педагогикалық көзқарастары
а) Өмірі мен негізгі кезеңдері
ә) Тамаша геолог еді
б) Ұлының өшпес іздері
в) Қаныш ағаның педагогикалық еңбектері
г) Адамгершілік мұрасы
д) Аға арманы
3. Қорытынды : Қаныш ағадан қалған мұра мәңгілікке сақталмақ
ХАЛЫҚТЫҢ ҚАНЫШЫ
Біздің халкымыздың Ұлы Октябрь революциясынаи кейінгі тамаша тағдыры
тудырған құбылыстардың бірі — еліміздін өндіргіш күштерін дамытып,
өркендеуіне ықпал ететін совет ғылымының ғажап өкілдерінің өмірі мен
қызметі. Коммунистік партия мен Совет өкіметі елімізде жаңа өмір орнатып,
социализм кұрылысы өрістей бастаған жағдайда совет ғалымдары тәрбиеленіп,
қайнаған өмірге белсене араласты. Олар дарқан дарыны, өзгеден озық тірлік-
тынысы арқылы өз бойына заманының тәжірибесі мен жетістіктерінің ең құнды
жақтарын жинақтады. Сондықтан да олардың өмірі де, ісі де, қызметі де
қымбат қазына, маңызды мұра, сол мұраны бойына ілтипатпен сіңірген ұрпақ
прогресске ұмтылу жолында жемісті нәтижелерге жетпек.
Аса көрнекті ғалым және қоғам қайраткері, СССР Ғылым академиясыныц
және Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі, Қазақ ССР Ғылым академиясының
тұңғыш президенті, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты Қаныш
Имантайұлы Сәтбаев - совет заманы тудырған ғажап құбылыстардың бірі. Ол
сирек талант, дарынды екендігімен коса жаңа дйуір жемісі, елімізде
социализм орнату мақсат-мұраттары дүниеге әкелген совет ғылымының тамаша
өкілі, интернационалист ғалым. Елімізде социалистік құрылыс өрістей
бастаған кезде Қ. И. Сәтбаев енді кемеліне келе бастаған жігіт болатын.
Содан бері ол туған елінің игілігіне мол қабілетін, зерделі зейінін, сергек
санасы мен кайсар қайратын аямай ерен еңбек етті. Бойындағы кадір-касиетін,
қажырлы қайрат-жігерін Отан үшін жұмсап, ұлан-асыр ғылыми және мемлекеттік
кызметінің бар жемісін халық игілігіне арнаған, шарапатын көпке тигізе
білген үлкен ғалымның өмір жолы, ерлік еңбегі — ғибрат, тағлым. "Ғалымның
парасатты қызметі халқының көз алдында өтті, оның әрбір әсерлі қадамы
замандастардың есінде қалды. Сондықтан академик, К. И. Сәтбаевтың ғажап
өмірі, ғалымдық жолы тірі кезінде де өнеге еді. Енді оның дүние салғап
уақыты алыстаған сайын халкының ардакты адал перзентінің өмір жолының мәні
мен ғнбраттылығы, ұрпақ үшін кажеттілігі бұрынғыдан да ұлғал, биіктей
түскен тәрізді.
Академик Қ. И. Сәтбаевқа арналған бұл жинақ онымен араласып, жақын
жүріп қызметтес болған ғалымдардың, ғылыми мұрасын зерттегендердің,
жазушылардың, журналистердін, жүзбе-жүз кездесіп әсер алған адамдардың
естеліктерінен құралды. Жиналғап материалдардың ішінеи сұрыпталып, екшеліп
алынғандары — академик Қ. И. Сәтбаевтың ғылым мен қоғамдағы сан - алуан
еңбектерінің кейбір қырын едәуір ашатын құнды естеліктер.
Академик К. И. Сәтбаевтың бүкіл өмірі совет ғылымының тарихымен, туған
республикамыз дамуымен. Қазақ ССР Ғылым академиясымен тығыз байланысты.
Сондықтан да жинақта келтірілген материалдар, есте қаларлық кездесулер,
ғалымның өмірбаяны мен ғылымдық ұйымдастырушының қызметіне қатысты пікір-
тұжырымдар совет ғылымының, Қазақстанның тарихын зерттеу үшін қажетті.
құнды материалдар болып саналады.
Ғылымның әр саласындағы мамандардың академик К. ИI. Сәтбаев туралы
жазғандарының енді бір құнды қыры сол - оларда ғалымның өмірі мен қызметі
туралы пікір-тұжырымдар мен өмір-баяндық кейбір қызық фактілерден басқа Қ.
И. Сәтбаевтың еліміз дамуының жолдары мен ерекшеліктері туралы, сан алуан
проблемалар туралы бұрын беймағлұм болып келген, баспасөзде жарияланбаған
толғам-түйіндері, ой толқындары келтіріледі. Мұның өзі ғалым мұрасын, жазба
еңбектерін молайта, қорландыра, жүйелей түсері хақ. Академик Қ. И.
Сәтбаевтың ұланғайыр мол мұрасы енді ғылыми жүйеде терең зерттеле бастады,
оған ғылымның әр саласындағы мамандар білгірлікпен, жанашырлықпеп катынасуы
кажет.
Партиямыз бен үкіметіміздің кең байтақ қазақ жерінің таусылмас казына
қоймасын туған Отанның игілігіне жарату міндет-мақсаттарын іс жүзіне
асыруда, ғылым мен практиканы үйлесімді жүргізуде Қ. И. Сәтбаев аянбай
еңбектенді. Ал бұл еңбек озық совет ғылымының бай тәжірибесіне сүйену
қажеттігін туғызды. Қ. И. Сәтбаев еліміздің ең көрнекті геолог, металлург,
геофизик, геохимик, географ, астрофизик ғалымдарымен, тағы да баска
салалардағы мамандармен мәжілістес, пікірлес, жылы карым-қатынаста болды.
Аса көрнекті совет геологы және географы, академик, Социалистік Еңбек
Ері, Лениндік және Мемлекеттік (екі мәрте) сыйлықтын лауреаты Владимир
Афанасьевич Обручевпен Қаныш Имантайұлы сонау Томскіде студент болып жүрген
кезінен таныс болған, лекцияларын тыңдаған, В. А. Обручев Томскіде
профессор болып қызмет істегенде үғымтал, зерек, ақылды, жігерлі студентіне
назар аударған. Профессордан жас айырмашылығы көп (30 жыл) бола тұрса да,
сол кездерде басталған жылы карым-қатынастар, кейін, СССР Ғылым
академиясының академиктері ретінде катар еңбек еткенде нығая түсті. Ұстаз
бен шәкірт арасындағы адам қызығар ғажап үйлесімдіктер мен қарым-қатынастар
ғылым кажеттеріне калай ықпал, әсер еткенін академик В. А. Обручевтің
академик Қ. И. Сәтбаев туралы жазған Мен үшін ол - зор мақтаныш деп
атаған тамаша естелігінен көруге болады. Мұндай естелік — ғылыми-танымдық
және тәрбиелік маңызға ие.
Советтік ғылымның интернационалдық сипаттарының біп тармағы, бір
кыры—Одақтас республикаларда ғылым саласының мейлінше өркендеуі, ғылым
ордасы — академиялар, филиалдар, ғылыми зерттеу орындары ашылуы. Қазақ ССР
Ғылым академиясының басшысы, президент ретінде де, білгір маман ретінде де
академик К. И. Сәтбаев одақтас республикаларда ғылым дамуына көмек
керсетіп, үйлестіру жұмыстарын шебер іске асырып отырғаны белгілі. Осы бір
курделі саладағы академик Қ. И. Сәтбаевтың енбегінің кейбір қырлары,
мысалы, осы жинақтағы СССР Ғылым академиясының корреспондент мүшелері
Мұхамед Сайфитдинович Асимовтың, Сагид Рауфович Рафиковтың, СССР Медицина
ғылымдары академиясының корреспондент мүшесі Иса Кунаевич Ахунбаев сол
сияқты бірнеше ғылыми қызметкерлер мен журналистердің естеліктерінде,
очерктерінде көрініс тапқан.
Жинактың жартысынан көбі дерлік республикамыздың көрнекті ғалымдары,
жазушылары, қоғам қайраткерлері, ғылымның әр саласындағы мамандар,
практиктер жазған естеліктер. Олардың басым көпшілігі осындай жинаққа
кезінде арнайы жазылуымен де академик К. И. Сәтбаевтың ғалымдық бейнесін,
тұтас алып тұлғасының кейбір жекелеген кырларын танып, білуге
дәнекерлесетіндігімен де қымбат. Академик К. И. Сәтбаевпен заманда болып,
көп жыл бойы қызметтес қатар жүріп, іштей түсінісіп, бірін-бірі кадірлеп,
бірегей мақсатта жан аямай енбек еткен аяу-лы азаматтар: Ә. Бектүров, М.
Әуезов, Ә. Марғүлан, М. Русаков, М. Галузо, А. Жұбанов, С. Мұқанов, М.
Горяев, С. Вәйшев, Ө. Байқоныров жазған естеліктер, макалалар аса кұнды.
Жинаққа Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылымның әр саласындағы мамандар
дайындауға ерекше көңіл бөлгендігін, ағалық қамқорлығы мен мейірімін,
адамдармен қарым-қатынаста, сәйлескенде, істің байыбына барғанда аса бір
адамгершілік жылылығын, карапанымдылығын ашуға дәнекерлесетін естеліктер
енгізілді.
Жалпы, бұл жинақ мазмұны жағынан жан-жақты матерналдарға бай. Олардың
біразы бұрын баспасөз бетінде, көбіне, орыс тілінде жарияланғанмен қазақ
тіліне алғаш аударылды. Көптеген материалдар тыннан қосылып, оқушылар
назарына тұңғыш ұсынылып отыр. Академик Қ. И. Сәтбаевтың туғанына 90 жыл
толу қарсаңында жеке кітап болып, қазақ тілінде алғаш рет ұсынылып отырған
бұл жинақ ұлы ғалымның тамаша өмірі мен ұланғайыр қызметі туралы жан-жақты
мағлүмат беретін, оның өшпес жарқын бейнесін өрнектейтін, болашақпен
ұштастыратын құнды еңбек екені аян.
Осы тақырыптың өзектілігі : ғалымның педагогика саласына қосқан
еңбектері мен көзқарастары мәңгілікке сақталмақ екенін және оның жазған
кітаптарында өзінің қолтаңбасы бар, онда өзінің ұзақ жылғы еңбегі бар
екенін, сайып келгенде, академиктің кітапханасы білім мен ғылымға құштар
жандардың сусындап отыратын сарқылмас бұлағы екенін айғақ. Қаныш ағаның
өмірі мен жасаған еңбектері, жазған шығармалары және басқа да өзекті
материалдар Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ Ғылым академиясында, сонымен қатар
біздің университетімізде де мол мұралар сақталған.
Ал, тақырыптың мақсатына келетін болсақ, көзі тірісінде екі жүзден
астам ғылыми еңбек жазған ұлы ғалымның кітап қоры табиғат пен қоғамтану
ғылымының барлық саласын қамтиды. Міне, мақсат, ғалымның осы еңбектерін
оқып-үйретумен қатар, мәдениет пен өнер салаларында ғылыми ізденістер
жасауды, сонымен қатар этнографиялық зерттеулер жүргізуді оқытып-үйрету
болып табылады.
Мақсаттардың ішінде мынадай міндеттерді бөліп қарастырамыз, яғни:
1) Педагогика саласындағы шығармалары арқылы Қ.И.Сәтбаевты ұлы
педагог ретінде таныту;
2) Қаныш ағаның педагокикалық еңбектерінің негізінде қазіргі
ұрпаққа білім беру жүйесін қалыптастыру;
3) Қаныш Имантайұлының педагогикалық көзқарастары басқа ұлы
педагогтардың көзқарастарынан кем еместігін ұғындыру;
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1899, 12 апрель (ескіше 31 март) — Ақкелін болысынын. 4-аулында (осы күнгі
Павлодар облысы, Баянауыл ауданы) туған.
1909—1911 — ауылдық орыс-қазақ мектебінің оқушысы.
1911 — 1914 — Павлодар қаласындағы 2-кластық училищенің шәкір-
ті.
1914—1918 — Семейдегі оқытушылар семинариясының студенті.
1918—1919 — Семейдегі мұғалімдер курсының оқытушысы.
1920—1921 — Баянауыл ауданы, 10-учаскенің халық соты.
1921 — 1926 — Сібір технология (Томск) институтының кен факультетінің
студенті
1926 — Атбасцветмет тресі және Қарсақбай мыс қорыту комбинатының
геологиялық барлау қызметінің жетекшімі.
1940 — Жезқазған-Ұлытау аймағының кен байлығын іздеу жолындағы үздік
еңбегі үшін Қазақ ССР-ының 20-жылдығы қарсаңында Ленин орденімен
наградталды.
1941—1964 — Қазақ ССР Ғылым академиясының геологиялық ғылымдар
институтыныц директоры.
1941 — СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалының президиум
председателінің орынбасары, 1943 жылдан председателі
1942 — Бүкілодақтық аттестация комиссиясының шешімі бойынша,
геология-минералогия ғылымдарының докторы атағы беріледі. Жезқазған
ауданындағы кен орындары еңбегі үшін СССР Мемлекеттік сыйлығы берілді.
1942—1945 — СССР Ғылым академиясының Орал, Батыс Сібір, Қиыр Шығыс және
Қазақстанның шикізат қорын Отан қорғау мүддесіне жұмылдыру жөніндегі
комиссияның мүшесі.
1943 — СССР Ғылым академиясына корреспондент-мүше болып сайланады.
1944 ВКП(б) мүшелігіне қабылданды.
Қазақ ССР-ының ғылымына еңбегі сіңген қайрат-кер атағы берілді.
1945 — СССР Ғылым академиясының 220-жылдық мерекесіне байланысты Ленин
орденімен екінші мәрте наградталады. Тыл өндірістерін майдан қажетіне
жұмылдырған еңбегі үшін екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы ордені мен
наградталған.
1946 — Қазақ ССР Ғылым академиясына академик және президент болып
сайланады. СССР Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланды. СССР
Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады.
1947 — Қазақ ССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады. СССР парламент
делегациясы құрамында Англияда болды.
1947—1964 — СССР Министрлер Советінің Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар
комитетінің президиум мүшесі.
— Қазақстаи ҚП(б) Орталық Комитетінің мүшесі.
— Геология профессоры атағы беріледі.
СССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады.
1951 — Қазақ ССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланған.
Тәжік ССР Ғылым академиясының қүрметті мүшесі.
1952 Қазақ ССР Ғылым академиясының президент! және
президиум мүшесі міндетінен босайды.
1952—1958 — Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын
жасау жүмысының жетекшісі.
1955 — Қазақ ССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады.
1955—1964 — Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті.
1956 — ҚПСС-тің XX съезінің делегаты.
Қазақстан Қомпартиясы Орталық Комитетінің мүшесі.
1957 — Тыңды игеруге Қазақстан ғылымын жұмылдырған еңбегі үшін Ленин
орденімен үшінші рет наградталады.
1957—1964 — Совет Одағы геологтары Ұлттық комитеті бюросы председателінің
орынбасары. Дүниежүзілік металлогения картасын жасау жөніндегі Совет
комиссиясының мүшесі.
1958 – Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын жасағаны үшін
Лениндік сыйлыққа ие болды.
СССР Жоғарғы Советіне депутат боп сайланды.
1959 – КПСС – тің ХХІ съезінің делегаты және негізгі баяндама бойынша
жарыссөзге катысады.
1960 - Казахстан Компартиясы Орталык Комитетінің мүшесі.
1961 – КПСС - тің XXII съезінін делегаты.
1961-1964 - СССР ғылым академиясы президиумының геология-география
бөлімшесінің бюро мүшесі.
1962 - СССР Жоғарғы Советінің депутаты болып сайланған, Одақ Советі
председателінің орынбасары.
1964 - Москвада қайтыс болды. 3 февральда Алматыда жерленген.
ТАМАША ГЕОЛОГ ЕДІ
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев еліміздегі тамаша геологтардың санатына
енеді. Геология саласындағы аса көрнекті ғалымдардың бірі болып табылады.
Ол геологиялық теорияның дамуына орасан зор үлес қосты және оның
зерттеулері еліміздін бай табиғат қорларын, атап айтқанда, Қазақстанның мол
табиғат қорларын ашуға көмектесті. Ол ұзақ уақыт бойына Қазақ республикасы
Ғылым академиясының президенті болып істеді және онда ірі ғылыми орталық
кұрды. Ғылымның көптеген салаларын дамытуға жәрдемдесті. Қаныш Имантайұлы
Сәтбаев біздің еліміздегі барлық ғылымды ұйымдастыруды дамытуда үлкен роль
атқарды. Ол көп жылдар бойына СССР академиясы президиумының мүшесі болды.
Оған өмірге деген, Отанымыздың күш-қуатына деген, идеяларымыздың.
әділдігіне, ком-мунизмнің жеңіп шығатындығына деген терең сенім тән
болатын.
Қай халық болса да өз ортасынан ғалым өсірген дәрежеге жеткенде, жалпы
мәдениет тарихына өзінің елдігі мен өсуі туралы тың жаңалық мәлім еткен
халық болады.
Қазақ тарихында қазақ ғалымдарының шыққандығы — тарихтық үлкен
нышанның бірі. Барлық елдер сияқты, қазақ халқы да бұрынғы еткен дәуірінен
өзінің елдігін қадірлейтін әр алуан асыл азаматын атап алады. Сол қатарда,
ақын Абай, Жамбыл сияқты ел мақтаны болған азаматтарын айтады. Халық
қамқоры, ер қайраткері Аманкелдіні айта алады. Орыс мәдениетінің қазақ
сахарасына берген алғашқы жас балдырған жемісі — Шоқандай оқымыстыны,
Ыбырайдай үлгілі еңбек иесі, білім, тәрбие қайраткерлерін айта алады.
Елдік қасиетті бойына жиған шешен-ділмар, ағыл-тегіл ақындар,
бармағынан бал тамған күйшілер, әсем сазды әншілер болғанын ескі тарихымыз
да баян етеді.
Советтік Қазақстанның бүгінгі енерлі жұртшылығы, бұрынғы мұралардың ең
асылдарын, пайдаларын өзінің жарқын жолды социалистік мәдениетінің қорына
қосып, бүгінгі керекке жаратады. Шын бағалы ар-дақтысын мақтан ете біледі.
Бірақ сол бұрынғы иелер жақсы деген қадірлі ұлдарының қатарында қазақ
халқы бұрын атай алмайтын топтар болушы еді. Әрбір сапалы тарих пен саналы
елдіктің үлкен сыны болатын бір топтан құралақан болатын. Ол — өзінен
шыққан үлкен оқымыстыны қатарға қосу, қадір тұту жайы. Баяғыдан бергі өткен
сансыз көп шел ғасырлар қазақтан оқымысты тұдыру түгіл, бастауыш оқу, шала
сауаттың шамасынан да құр қалдырып, өгей етіп келді. Тек, Ұлы Октябрь
берген, Лениндік ұлт саясаты жеткізген социалистік мәдениет, коммунистік
жаңа тәрбие ғана халқымыздың тарихтарын өзгертті. Жетпегенін жеткізіп,
тумағанын тудырды. Бұрынғы замандарда болмақ түгіл, болжауға батыл бармас
жаңа болмыс келтірді. Бұл күнде Советтік Қазақстан саясаттық, әлеуметтік
тірлікте, шаруашылық, өнер табыста, мәдениеттік жарыста қай өнерлі
халықтардан да қалыспайтын боп, алдыңғы қатарға ілесті.
Ұлы орыс халқының туысқандық басшылығымен, қазақтың социалистік жаңа
ұрпақтары сан биік тұрғылардың көп өмір саласындағы көрнекті шыңдарының
басына самғады. Бабындағы қырандай шарықтап Мені көр дегендей танылып
жатыр.
Данышпан Лениннің халықтар тарихына бас болған, бағыт айтқан ұлы
пікірлерінің бірінде қазақ си-яқты мәдениеттен бұрын кенже қалған,
патшалық Рос-сияда теңсіздікте келген елдер, капиталистік даму дәу-іріне
соқпай, социализмге төте етеді деп еді.
Осы ойдың өмір, тарихта толық орындалғанын Қа-зақстан тірлігі сан
саласының өзі-ақ көрсетеді. Қүм-шөлдерде туып, түрленген әлденеше қалалар,
одақтык, дүниелік даңқы бар алып өндірістер, сансыз көп завод-тар, егін
далалары, жоғары мектептер, үлкен өнерлі театрлар, гүлденген әдебиет,
музыка — бәрі де зат байлығы мен интеллект байлығын танытатын айғақтарымыз.
Бүгінгі Қазақстан картасына, кең көлеміне көз тастасаңыз, бірінен-бірі
қызғылықты боп, шарықтап өсіп жатқан табыстарымыз көп мұнарадай бой жасап
тұрады.
Осы табыстар қатарында, бүгінгі гүлденген Қазақстанда ең алдымен
аталатын анық асыл айғақ — соңғы жылдар туған Ғылым академиясы. Тездігімен
тарихтың өзін таңырқатқандай кереметтей табыстар арасында, совет адамының
өзі бір төбе. Оның өзгеше, жиын атының өзі қасиет деп аталғандай. Бар
табыстың иесі — совет адамы жана тарихтың жаңа бетін ашты.
Кеше, қырық жыл ғана шамасында, алғашкы балалық шақтағы көшпелі
ауылда, оку-білімсіз, каранғы ата-ана қасында, мал соңында, бақташылар
ортасында туып өскен бала, бұл күнде кім болып отыр? Сол бір адам, жеке
адам (ұл болсын, кыз болсын) қазак халқының жана нәсілінің үлгілі өкілі.
Осындап білімді адамның шықкандығы — бақытты дәуірдің ең кызық, қымбат
айғағы болды. Қазактың советтік буындарының ең алдыңғы қатарында, жұртшылық
мақтаны боп, толып өскен ғалым азаматтың ең алдыңғы сатында кадірлі орын
алатын кісінің бірі — Қаныш Сәтбаев.
1926 жылдан санағанда, табандай 15 жыл бойында Жезқазған ауданының
барлық кен байлығын зерттейік Тәжірибесі өсіп, мемлекеттік ұлы шаруаны
ойдағыдай басқаратын өнерпаз болумен қатар, Каныш сол жыл-дардың өзінде де
қазақ халқынан шыққан жас инженер геологтарды баулып, өсіре жүреді.
ҰЛЫНЫҢ ӨШПЕС ІЗДЕРІ
Үлкен талантпен қанаттанған талабының жемісі өз республикасына да және
Ұлы Отан көлемінде де таныла бастайды. Кызықты еңбегі өркештеніп, Қаныш
атын мол жұртшылыққа даңқтандырады.
Жік салмай, желісін үзбей, 15 жыл бойы оның зер салғаны бір мұрат еді.
Сол ұзақ 15 жыл бойында бар еңбек, қайратын, барлық жиған білім құралын,
бар өмірін бір ғана жөнге жұмсады. Жұмсады да жеңіп шықты, жетіп шықты.
Бұрынғы көшпелі ел жайлаған далада, Сарыарқада, тек киіз үйді ауылдар
ғана мезгіл-мезгіл кезіп өтіп жүрген бір түкпірге зер салған. Сол жерден
әлем білмеген байлық табамын деген еді.
Ол өлке туралы осыдан 2400 жыл бұрын грек тарихшысы Геродот бір сөз
айтып кетіпті: Арал тенізінің алқабында сақ, массагет деген елдер бар.
Кола мен жездін молы соларда. Өз жерлерінен қазып алады деген. XIII
ғасырда соғып өткен бір кезбе: Мұнда байлық жатыр деп кетіпті. Сол үлкен
ата-қонысты мекен еткен өзіміздің Бағаналы жер атын — Жезқазған қойыпты.
Кай атасы қазғанын кім білсін!
Карсақбай, Жезқазғанды жалдамаға алып, өз меншігі еткен шетел байлары
1916—1917 жылдарда, жездің молдығын пәлендей деп, бір меже койған Жабыса
жалмағаны жез еді. Бірақ алғаны аз, тапқаны тамтық екен. 1917 жылы өзі де
кетті.
Сол Жезқазғанда 1926 жылы қызу жұмыс басталады. Сарыарқаның өз баласы,
беті-жүзі келбетті, жас шырайда жарқыраған көркі бар, білім-сана нұры бар,
жиырма жеті жасқа келген жігіт келді. Аз тобымен іске кірісті.
Еңсесін салған еңбекпен жыл өтті. Жігіт өсіп, жігіт ағасы бола
бастады. Жым-жырт жатқан Жезқазған сол жаңа жылдардың ішінде қайта туа
бастады. Жаңа жастық тапқандай. Оны көп жерде, көп жан білуге айналады. Бес
жыл деген бір бел еді, ол өткен. Сол кезеңге келгенде, шетел байлары мен
мамандары межелеген кен байлығы мұнда қалды. Жігіт еңбегі жеңіп келеді
екен. Алдыңғылар айтқан мөлшерден отыз есе артық кен орын тауыпты. Тапқанын
тығып жатқан жоқ, бар Одаққа даңқ етіп білдіре түсіп, іздеп жатты.
Іздегенін ізерлеп, ғылымдық еңбек етіп жазып та жатты. Үздіксіз еңбек
үстінде жігіт өсіп, ер-азамат болды. Тағы бес жыл кеткен еді. Енді,
Жезқазған көп жұрт аузына ілінді, шетел мамандары тапқан межеден кеп
мөлшерін алпыс есе асырды.
Тағы бес жыл өтті. Жігіт жер ортасы жасқа қарай басты. Емдеп кеткен
еңбегінің 15 жылға толған шағы еді. Жезқазған жаһанға мәлім ат алды.
Қаныш жалғыз жезді зерттеп келген жоқ, сол 15 жыл ішінде Арқаның
Жезқазған, Қарсақбай атты аты-рабында талай да талай басқа қазына да ашты.
Сол өлкеден Байқоңырдай, Қияқтыдай көмірді өзі тапты. Еспедей, елеусіз
жерден есілген тағы талай қазына ошағын тапты. Қалың қатпар қорғасын мен
күміс тапты. Болар заводқа мол қор болардай кара темір, марганец кенің
ашты. Үй, дүкен салар тасты, топырақты заттың асылын, тағы талай бұйым
тапты. Мыс қорытқанда қоспа боп, себі тиетін тағы бірнеше қосымша кен затын
тапты. Алтын мен молибден де бұғып калған жоқ. Оны да ашты.
1940 жылы Отаны ер еңбегін бағалап, Қанышқа Одақтың ең жоғарғы сыйы —
Ленин орденін берді. 1942 жылы бүкіл Отандағы білгіштердің ғылымдық
табыстарын бағалаған қорытынды болып еді. Сонда Жезқазғанның мыс кендері
деген кітабы үшін Қанышқа мемлекеттік сыйлық бүйырылып, лауреат атағы
берілді. 1943 жылы Совет Одағының зор ғылым ордасы — Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі деген үлкен ғылымды атақ тағы алды.
Бұл жылдарда Қаныш Алматыға ауысқан еді. Коп тәжірибелі ғалым, мойымас
қажыр, қайрат иесі, басшы қызметкер Қаныштың ендігі еңбегі өзінін сүйікті
республикасының партия, үкімет басшылығы оны Алматыға ауыстырғанда,
Бүкілодақтық Академияның Қазақстандық филиалына бастық етті. Сонымен катар
геология институтының директоры болып істеп тұрды.
Қазақ халқының абыройын асырып, совет елінің мақтаны болған асыл
азамат Қаныш Имантайүлы Сәтбаев жаңа орынға келісімен Қазақстан жеріндегі
кен байлықтарының бәрін зерттеп, табысқа табыс жалғап, молайтумен болды.
Әсіресе, ел-жұрттын жауыз-дұшпаны — неміс басқыншыларымен болған Ұлы Отан
соғысы шағында, Қаныш бастаған ғылым орындарының көмегі аса зор болды.
Майданға керек болған кен ка-зынаның бәрін тез тапқызып, мол алғызып
отырды.
Самғағыш самолет, тозбас танк, мойымас мылтық, өрттей оқ жасауға керек
заттың бәрін беруде Қаныштың әрі отаншыл басшылығы, әрі білгір мамандығы,
жіті қырағылығы, қажымас еңбегі өзгеше орын алды. Осындай еңбектерінің
халық үшін қадірі арткандықтан, 1945 жылы Одақтағы Ғылым академиясының
тарихи ұлы мерекесі болған күндерде, Қаныш екінші рет Ленин орденін алды.
Сол жылы Бүкілодақтық Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланады.
Әрі ғылым қызметкері есебінде, әрі сол ғылыми қызметін басқара білетін
талантты ұйымдастырушы ретінде Қаныш еңбегі республикада және Одақ
көлемінде айқын көрініп, үлкен баға ала бастады.
Халқымыз өзінің сүйікті ұлы Қаныш Сәтбаевты 1946 жылы СССР Жоғарғы
Советінің депутаттығына сайлады.
Қазақстанның Одақ көлеміндегі тарихи дамуы неше алуан еді. Шаруашылық
жөніндегі ұлы өсулер, ғылым, мәдениеттің өркендеуі және әсіресе, эр
ғылымның саласында үлкен өріске жетіп піскен, өскен ғылым қай-раткерлері
қазақтың өзінен шығып, ғалым-мамандардың көбеюі байқалып еді. Осы жылдарда
Одақтық Ғылым академиясы болсын, Қазақстан партия, совет басшылығы болсын
енді қолда бар ғылымдық, мәдениеттік күш-қуатты таяныш етіп отырып,
Қазақстанның өзіне арналған зор ғылым ордасын орнатуды талап етті.
Қазақстан Ғылым академиясы орнап, өркендесе екен деген асыл
мұрат алға қойылып еді. Тәжірибеге қарағанда, ондай академиялардың
жасалуыыа негізгі шарт — кадрлар. Өзіне бөлек Академияны ойдағыдай жүргізіп
кетуге жарайтын ұйымдастырушы керек, ғылымдық терең зерттеу ісіне
тәжірибесі жеткілікті, ой шалымы, басшылық, білім, өнері жеткілікті, үлкен
сенімді қайраткер керек еді. Әрі өзі ғалым, әрі ғылыми басшысы, сенімді,
соқталы азамат керек болды.
Одақ Ғылым академиясының сол кездегі президенті академик Комаров,
қазіргі президенті академик Вавилов сияқты адамдар Қазақстанда Ғылым
академиясын ашу деген ойды қуаттап, Қазақстанда өз Академиясын ашарлық
оқымыстылардың жалпы әзірлігі жеткілікті деді. Қазақстандағы Академияның
жақсы бастап жүргізіп кете аларлық өнеріне де берік сенімді болысты.
Қаза.қстанның партия, совет басшылығы, барлық мәдениет қайраткерлері,
соның ішінде, әсіресе, ғылым қызметкерлері, Қазақ академиясы ашылатын
болса, оның бірден-бір сенімді басшысы Сәтбаев қана бола алатындығына
толық сенімді болысты.
Сонымен, 1946 жылдың июнь айында Советтік Қазақстан тарихында мәңгілік
орын алатын өзгеше дәуір белгісіндей, советтік буындардың, ұрпақтардың
мақтаны боларлық бір жаңа туыс пайда болды. Ол — Қазақ-стан Ғылым
академиясының жасалуы еді. Бұрынғы еңбектерінің барлығы Қазақстан
жұртшылығына үлкен сенім білдіріп, қадірлі болған Сәтбаев осы Академияның
ең қалаулы, ең таңдаулы басшысы болып сайланды.
Содан бері Қаныш Сәтбаев Қазақстан Ғылым академиясының президенті
болып істеп келеді. Сонымен, ғылымдағы үлкен еңбек нәтижесінде зор бедел,
абырой, сенім тапқан Қаныш қазіргі күндерде Қазакстанның жас Академиясының
қайраткері болып, талмай басшылық етіп келеді.
ҚАНЫШ АҒАНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ
Қаныштың Қазақ Ғылым академиясындағы президенттік қасиеттерінің ең
зоры — ол аса талантты және қажырлы, еңбекке төзімді үйымдастырушы. Бұл
жөнінде, Қаныш өзі, геология сияқты үлкен күрделі ғылымның терең білімді
маманы болғандықтан, ұйымдастырушылық, басшылық істі үнемі ғылымдық жолмен
жүргізеді. Сан ғылымның басы қосылған күрделі еңбек үстінде өсіп келе
жатқан Академияның ісін, ғылымдық жолдармен, сан саламен өрбітіп,
гүлдендіре білу — кімге де болсын оңай жұмыс емес. Аса жауапты жұмыс
болуының үстіне, сан сала білімнен көп дерегі, білімі бар адам болуы керек.
- Қаныштың бір үлкен ерекшелігі — ол химикпен де, биологпен де, физикпен
де, медикпен де және тарихшымен де, филологпен де өздерінің ғылыми тілінде
сөйлесе біледі. Мамандық тілдерімен үндесіп, ұғыса біледі. Және сол әр
ғылымның саласындағы әрбір кезеңде пісіп келген нақтылы, жауапты
мәселелеріне қажет болған мәслихатын айтып, мықты басшылық ете біледі.
Жұмысқа мойымайтын үлкен ісшілдік те бар. Өз басының білімін өсіруде жан-
жақты, кең өрісті ғалым болуда тынымы жоқ ізденуші Қаныш Қазақстан Ғылым
академиясының ауқымында қызмет ететін ғалымдардың барлығына да анық ұстаз,
үлгі боларлық білгіш.
Ғылымдағы ұйымдастырушылық талантының тағы бір өзгешелігі — кадрларды
өсіру жолындағы талап-қайратынан аса айқын көрінеді.
Әрбір ғылым саласында жаңа туып келе жатқан ғылымдық талап соңында
жүрген азамат болса, оқып жүрген жақсы зейінді ұл-қыз болса — бұлардың
Қазақ Ғылым академиясының президенті Сәтбаевтан ақыл алмай, достық көрмей,
көмегіне сүйенбей жүргендері жоқ деуге болады. Жылдан жылға қанат жайып,
өрлеп өсіп келе жатқан Қазақстандағы ғылым докторлары, кандидаттары,
аспиранттары — барлығы да өздерінің өсіп, қалыптасу кезеңдерін алғанда,
олардың ғылымдық еңбектерінің нәтижелі болып шығуы дәуіріндегі саты-саты
ізденулерін алғанда Қаныштан басшылық көмектің қайсысы болса да алып
отырады.
Ал ғылымдық дәрежелерін алып, Академияның арнаулы институттарында,
секторларында, филиалы мен базаларында немесе ғылымдық экспедицияларында
алған білім, мамандығын іс жүзінде сарапқа салатын болғанда Қаныштан олар
алатын үлгі-өнегесі де көп.
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанның соғысқа керек болатын көп
қорларын кен іздеп, мол табуына басшылық еткен Академия қазірде де жылдан-
жылға етек алып, ендеп, күрделі еңбек ордасы болып келе жатыр.
Қаныш басқарған Ғылым академнясы—Ұлы Отанның, соның ішінде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы, өндіріс, ғылым, мәдениетті өркендеуіне ең
алдымен қажет болатын жайларды зерттеп, ізденуші ойға үнемі басшылық ете
білді. Букіл Академияның жиын еңбегі қадірлі Отанымызға арналған қасиетті
еңбек болатын болса, көп тарамдары арқылы сол Отанмен нық қайнасып, берік
байланысып өсіп келе жатқан советтік ғалымдардың бойындағы отаншылдык
қасиетті Қазақ Ғылым академиясының президенті Қаныш Сәтбаев әрдайым
айнымастан биік көтеріп ұстап келе жатыр. Қадірлі еңбек туы, қасиетті
азаматтық туы. Осы сипаттары арқылы Қаныштың Академия ішінде барлық үлкенді-
кішілі қызметкерлерге қадірі, бедел, абыройы да зор. Ол өзі де Академияның
барлық ірі қызметкерлерінен бастап, жас мамандарына дейін, жай қатардағы
қызметкерлеріне дейін, маман емес адамдарына дейін— барлығының да қызмет
жайын, еңбек бағасын орын-орнымен өте жете біледі. Қызметкерлердің ғылым
жолында өсуіне көмектесуден басқа, олардың күнделікті жай, жеке тұрмысының
езі туралы да көп қамқорлық етеді. Бұл да, советтік басшы адамның
адамгершілік, шынайы жақсылық қасиетін асыра түсіретін сыпат.
Міне, осындай ірі ғылымдық басшылықта, әрі адамгершілік істерінде озық
біткен асыл сипаттары бар Қаныш Советтік Қазақстан ұрпақтарының ішінде
Совет дәуірінің ардақты тәрбиесін алып, мемлекет қайраткері дәрежесіне
жетті, ең үлгілі, ең асыл азаматының бірі болды. Жұртшылық оның елу жасқа
толғанын шын еміреніп, аса бағалап, қадірлеп қарсы алды.
Қ.Сәтбаев студеннтік жылдардың өзінде ақ негізгі мамандығы –
геологияны оқып үйренумен қатар халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап,
этнографикалық зерттеулер жүргізді, мәдениет пен өнер салаларында ғылыми
ізденістер жасады. Бұд саладағы оның алғашқы мақалалары мерзімді баспасөзде
1923 жылдан бастап жарияланды. Ол Семейде шығып тұрған Қазақ тілі,
Қызылорда да шығып тұрған Еңбекші қазақ газеттерінің 20-жылдардағы
тұрақты авторларының бірі болды. Қазақ тілі газетінде 1923 жылы 13
желтоқсанындағы санында оның Обаған атты этнографиялық мақаласы
жарияланса, Еңбекші қазақ 1927 жылғы 24 қаңтардағы санында Қазақтың ұлт
театры атты сын мақаласы жарық көрді.
Қанекеңді кеңестік кезеңдегі қазақ өнертану ғылымының белгілі
дәрежедегі көш бастаушысы десе де болады. Ол 1926 жылы Қызылордада ашылған
сол кездегі бірден-бір қазақ театрының алғашқы қойылымдарын кәсіби дәрежеде
тұңғыш талдап, арнайы мақала жазды. Қанекең Иса Байзақовты қазақ
труппасының ең көрнекті күштерінің бірі деп бағалап, Қалибектің
(Қуанышбаев) мысқылдары ... көңіл бөлерлік нәрселер дей келіп, өткір,
орынды, улы мысқыл – көпшіліктің міндерін түзеу жолында ең күшті
құралдардың бірі екені даусыз. Өйткені жабайы сөздер тек сүйектен өтетін
болса, ұлы мысқыл оның аржағында бүйректен де тесіп өтуі мүмкін ...
Сондықтан Қазақ ұлт театрында келешекте осы күлдіргі сөз жоғырғы сатығы
қойылар деп сенуге болады, - деп ой түйді.
Еліміздің аса ірі геологы, тамаша адам Қаныш Имантайұлы Сәтбаевпен
арамызда 20 жылдан астам уақытқа созылған іскерлік достық қатынас болды.
Қаныш Имантайұлы екі класты ауыл мектебінің оқушысынан Қазақ ССР Ғылым
академиясының басшысына дейін үлкен де қиын жолдан өтті.
Сонау жиырмасыншы жылдардың бас кезінде Томск мемлекеттік технология
институтының профессоры М. А. Усов студент қазақ жігітінің өте зор
қабілетіне назар аударады. Усов шәкіртінің бойыиа геологияға деген
құштарлық дарытып жатпайды. Ол тек қана соны әрі қарай дамытады.
Көбінесе,— деп оске алады Сәтбаевпен бірге оқыған академик М. П.
Русанов,—.екі сағаттық лекция тыңдағаннан кейін де Қаныш: Осы лекциялар
қалай тез бітіп қалады? Сірә, қонырауды ерте соғатын болулары керек— деп
азырқанып тұратын. Усовтың өзі Сібірдің қазба байлықтарын жетік біліп,
оларды игерудің қызу жақтаушысы болғанда, оның шәкірті Сәтбаев та туған
Қазақстанның жер қойнауларында есепсіз мол қазына жат-қанына кәміл сенетін.
Сөйтіп жүргенде оқу аяқталып, жас ғалым туған еліне қайтады.
Қазақстан — байтақ елке. Күнге қақталған шетсіз-шексіз сары дала
Қаспийден Алтайға дейін, Транс-сібір магистралінен Тянь-Шань тауларының
бөктеріне дейін созылып жатыр. Сол далада кейде суы сортаң бірен-саран
құдықтар мен түйе керуенінің сүрлеу-соқпағы ғана кездесетін жерлер болады.
Кем инженері Қ. И. Сәтбаев бұрын концессия арқылы ағылшындар кәсіп
еткен жерлерде геологиялық барлау жұмысына кіріседі. Концессионерлер суттің
қаймағын сыпырғандай, аса бай рудалардың беткі
қабатын ғана алып, сонан соң кен орындарын тастап
кете берген. Бізге әбден салдама болған үш бурғылау
қондырғысын ғана қалдырып, өзге жабдықты өздерімен бірге алып кеткен.
Қиындық деген көп болды, соның ішіндегі ең бастысы — Жезқазғанда мыс
рудаларының аса мол кеніші бар дегенге ешкімнің сенгісі
келмеді. Қөп адамдар ағылшындардың болжауына
сүйеніп, кумәндана бастарын шайқады, терең қабат-
тардан барлау скважинасын бұрғылауға рұқсат бер-
меді. Сәтбаев не де болса тәуекелге бел буып, өз жо-
рамалынын, дұрыстығына жаңа дәлелдер тауып отырды.
Үлкен Жезқазғанды барлау ісі баяу ілгеріледі: адам керек болды.
Қабілетті қазақ жігіттері мен қыздары Ленинградка курсқа жіберілді, сөйтіп
бір жылдан кейін-ак шағын да болса күшті, іскер коллектив пайда болды.
АДАМГЕРШІЛІК МҰРАСЫ
Сан салалы сыры, есепсіз қыры бар өмір жолын өткен кісіге баға бере
сөйлеу жеке адам үшін тым ауыр борыш және ондай міндетті атқара қоямын
деушілер әзірге бірен-саран болар. Сол себепті біз бұл жолы құлақта қалған,
есте сақталған әңгімелерінің кейбірін ғана қағаз бетіне түсірмекпіз. Бір
ғана сапар баяндал-мақ.
...Арқадағы ең сұлу да шұрайлы саналатын өңірдің бірі— Баянды аралауға
шыққан сапарына ол кісі мені ерте кетті. Қарағанды облысының жер шегінен
шыға бере, Баян тауының солтүстік батысындағы Ащы мен Тұщы өзендерінің
қосылар құйылысына, Ақкелін деп аталатын төбешік таудың бауырына келіп
тоқтадық. Бұл—Шадыра совхозының бөлімшесі. Қанекен бұл жерге азғана
аялдап, бала кезінде бірге өскен құрбы-құрдастарымен құшақ жая сәлемдесті
де, әудем жерде төбесі көрініп тұрған өз атасының қонысын көруге асықты.
Дүниеге шыр етіп түскен, қаз тұрған, қыста сырғанақ теуіп, жазда асық
ойнап, асыр салған Айырық тауының бауыры ол кісіге соншалық ыстық көрініп
кеткенін аңғардық. Машина тізбегі жүйткіп келеді. Победа ішінде өзінің
сәби шақтағы досы, құрдасы Жұмаш қартпен қатар отыр. Жүмекең Ащының бойында
өткен әр оқиғаны еске алып, әнгіме шертіп келеді. Қанекең үнсіз. Өңі
сұрғылт, қабағы қатыңқы, ойға батқан, салалы кірпік астынан төңірекке
қыдыра қараған жанарына ылғал ілінгендей.
— Мынау төбе өзіміз асыр салатын Қарамұрын...
...Жүмекең шөккен нардай қара тасты нұсқаған сәтте:
— Жүмеке, осы жерге түселік,— деді.
Төбе басына шықтық, шынында созыла сұлаған үлкен қара тас кісі мұрнына
ұқсайды екен. Замандастар балалық шағын еске алып, Қарамұрынды ат қып
мінгенін, осы төбе басынан сырғанаған итшананың үстінде отырып, Ащы
өзенінің мұз айдынынан бірақ шығатынын, бір күні екпіндей аққан шананың
көршінің терезесіне еніп кеткенін айтысып, күлісті.
- Қарамұрынның етегі — Қанекеннің әкесі Имантай қыстауы. Шикі
кірпіштен салынған үйлердік бірі де жоқ, төбешік-төмпешік болып орындары
ғана жатыр. Аумақты үйдің орнына ойлана қарап тұрып, Қанекең сабырлы үнмен
сөйлеп кетті.
— Мына бір шүңқыр менің бөлмем болатын. Бірінші рет мектепке барарда
осы бөлмеден шықтым. Үлкен қалаларда оқып жүріп жазғы демалысқа елге
оралғанда, жайлаудан арнай келіп өз бөлмеме кіріп шығатын әдетім болатын.
Кейін бұл бөлме отау аталған, тұңғышымыз да осы бөлмеде шыр еткен...
Жүмекең де сөз жарастырып, неше қилы окиғаны еске салды. Ойын
баласының құмарын сарықпайтын, ашыған көжесін кыс боны үзбейтін Мейіз әжеп
де еске алынды.
Біз Ащыдан өтіп, бір шақырымдай жердегі Айырық тауының ығындағы Сәтбай
атаның аулына келдік. Мұнда да совхоз бөлімшесі. Малшылардың тұрғын үйлері
жаңадан салынған. Бірінен бірі оқшау салынған ескі үйлердің орындары, ғана
жатыр. Кезінде әйгілі ағартушының бірі болған Әбікей қыстауын көргенде,
бүгінгі астана дәрігерлері Райхан, Раушандар еске алынды. Совхоз қойшысы
Шалабай қарт өз үйі жайында әңгіме қозғайды. Қайнағамыз Ғазали, Мағаз
атайдың бүркіт бағатын бөлмесін іздеп жүр. Адалдығы мен кіршіксіз ақ
көңілдігі осы төңірекке аңыз болған Нүрлан қарт кішкене немересін жетектеп,
қажы атаның орнын көріп келейінші деп, Сәтекең үйіне қарай беттеді.
Қанекең өзі дүниеге келген үйдің құрылысымен таныстырып, Имекеңнің алғашқы
отауын төңіректеп жүр. Атасы жайында да талай әңгіме қозғады. Имантайды ата
дейтін. Оның себебі ауыл атасы атанған Сәтбай қарт 1904 жылы Қаныштың бес
жасында қажыға барған сапарында Меккеде қайтыс болады да, бір ауылдың
ендігі үлкені, Сәтбайдың тұңғышы Имантай — ата атанады. Жұртпен бірге
балалары да өз әкесін ата дейтін болған. Оның сыртында Қаныш — Имантайдың
56 жасында туған кенжесі. Өз шешесі Әлима 1901 жылы қайтыс болады да,
Имантайдың бәйбішесі, бүкіл ауыл балалары Қара әже деп еркелейтін, өте
мейірбанды, түнерері бар да, жауары жоқ, тым балажан кісінің баурында
өседі.
Сол күні түс ауа ауыл сыртындағы зират басында болдық. Ұзындығы елу,
көлденеңі отыз метрлік, қалыңдығы 80 сантиметр, есігі темір шарбақты қорған
тұр. Қорғанның екі бұрышында екі құлпытас, бейіттің үстінде мәрмәр плита
қойылған. Бұл екі бейіттің бірінде Қаныштың әкесі Имантай, екіншісінде
анасы Әлима, Кұлпытастарда марқұмдардың аты, туған, өлген жылдары бүгінгіше
жазылған. Ата-баба зиратын осы қалыпқа келтіру үшін Қанекең өз қаражатын
беріп, арнаулы кісі жіберген болатын. Бүгін ол өз ойынын калай орындалғанын
көріп тұр. Ауыл ақсақалдары ескі ырымын жасап, дұғаға кірісті. Ала шапанды,
ақ сақалды кісі ұзын сүреге түсіп кетті. Әлден уақытта аяқ талдырып бітті.
Бір қалтарыста бала, шаршаған жоқсың ба, біздің ауылдың қарттары дұғаны
ұзақ оқиды— деп жымиды Қанекең. Отыз бес жылдан кейін оралған аулына қош
айғысып, кейін оралуға ыңғай білдірді ол кісі. Ащыдан машинамен өттік те,
Қарамұрынға келгенде машинадан түсіп, бөлімше орталығына шейін жаяу жүрдік.
Қанекең, Жұмекең, қастарында мен, өзен бойын қуалай жүріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе : Халықтың Қанышы
2. Негізгі бөлім : Қ.И. Сәтбаевтың педагогикалық көзқарастары
а) Өмірі мен негізгі кезеңдері
ә) Тамаша геолог еді
б) Ұлының өшпес іздері
в) Қаныш ағаның педагогикалық еңбектері
г) Адамгершілік мұрасы
д) Аға арманы
3. Қорытынды : Қаныш ағадан қалған мұра мәңгілікке сақталмақ
ХАЛЫҚТЫҢ ҚАНЫШЫ
Біздің халкымыздың Ұлы Октябрь революциясынаи кейінгі тамаша тағдыры
тудырған құбылыстардың бірі — еліміздін өндіргіш күштерін дамытып,
өркендеуіне ықпал ететін совет ғылымының ғажап өкілдерінің өмірі мен
қызметі. Коммунистік партия мен Совет өкіметі елімізде жаңа өмір орнатып,
социализм кұрылысы өрістей бастаған жағдайда совет ғалымдары тәрбиеленіп,
қайнаған өмірге белсене араласты. Олар дарқан дарыны, өзгеден озық тірлік-
тынысы арқылы өз бойына заманының тәжірибесі мен жетістіктерінің ең құнды
жақтарын жинақтады. Сондықтан да олардың өмірі де, ісі де, қызметі де
қымбат қазына, маңызды мұра, сол мұраны бойына ілтипатпен сіңірген ұрпақ
прогресске ұмтылу жолында жемісті нәтижелерге жетпек.
Аса көрнекті ғалым және қоғам қайраткері, СССР Ғылым академиясыныц
және Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі, Қазақ ССР Ғылым академиясының
тұңғыш президенті, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты Қаныш
Имантайұлы Сәтбаев - совет заманы тудырған ғажап құбылыстардың бірі. Ол
сирек талант, дарынды екендігімен коса жаңа дйуір жемісі, елімізде
социализм орнату мақсат-мұраттары дүниеге әкелген совет ғылымының тамаша
өкілі, интернационалист ғалым. Елімізде социалистік құрылыс өрістей
бастаған кезде Қ. И. Сәтбаев енді кемеліне келе бастаған жігіт болатын.
Содан бері ол туған елінің игілігіне мол қабілетін, зерделі зейінін, сергек
санасы мен кайсар қайратын аямай ерен еңбек етті. Бойындағы кадір-касиетін,
қажырлы қайрат-жігерін Отан үшін жұмсап, ұлан-асыр ғылыми және мемлекеттік
кызметінің бар жемісін халық игілігіне арнаған, шарапатын көпке тигізе
білген үлкен ғалымның өмір жолы, ерлік еңбегі — ғибрат, тағлым. "Ғалымның
парасатты қызметі халқының көз алдында өтті, оның әрбір әсерлі қадамы
замандастардың есінде қалды. Сондықтан академик, К. И. Сәтбаевтың ғажап
өмірі, ғалымдық жолы тірі кезінде де өнеге еді. Енді оның дүние салғап
уақыты алыстаған сайын халкының ардакты адал перзентінің өмір жолының мәні
мен ғнбраттылығы, ұрпақ үшін кажеттілігі бұрынғыдан да ұлғал, биіктей
түскен тәрізді.
Академик Қ. И. Сәтбаевқа арналған бұл жинақ онымен араласып, жақын
жүріп қызметтес болған ғалымдардың, ғылыми мұрасын зерттегендердің,
жазушылардың, журналистердін, жүзбе-жүз кездесіп әсер алған адамдардың
естеліктерінен құралды. Жиналғап материалдардың ішінеи сұрыпталып, екшеліп
алынғандары — академик Қ. И. Сәтбаевтың ғылым мен қоғамдағы сан - алуан
еңбектерінің кейбір қырын едәуір ашатын құнды естеліктер.
Академик К. И. Сәтбаевтың бүкіл өмірі совет ғылымының тарихымен, туған
республикамыз дамуымен. Қазақ ССР Ғылым академиясымен тығыз байланысты.
Сондықтан да жинақта келтірілген материалдар, есте қаларлық кездесулер,
ғалымның өмірбаяны мен ғылымдық ұйымдастырушының қызметіне қатысты пікір-
тұжырымдар совет ғылымының, Қазақстанның тарихын зерттеу үшін қажетті.
құнды материалдар болып саналады.
Ғылымның әр саласындағы мамандардың академик К. ИI. Сәтбаев туралы
жазғандарының енді бір құнды қыры сол - оларда ғалымның өмірі мен қызметі
туралы пікір-тұжырымдар мен өмір-баяндық кейбір қызық фактілерден басқа Қ.
И. Сәтбаевтың еліміз дамуының жолдары мен ерекшеліктері туралы, сан алуан
проблемалар туралы бұрын беймағлұм болып келген, баспасөзде жарияланбаған
толғам-түйіндері, ой толқындары келтіріледі. Мұның өзі ғалым мұрасын, жазба
еңбектерін молайта, қорландыра, жүйелей түсері хақ. Академик Қ. И.
Сәтбаевтың ұланғайыр мол мұрасы енді ғылыми жүйеде терең зерттеле бастады,
оған ғылымның әр саласындағы мамандар білгірлікпен, жанашырлықпеп катынасуы
кажет.
Партиямыз бен үкіметіміздің кең байтақ қазақ жерінің таусылмас казына
қоймасын туған Отанның игілігіне жарату міндет-мақсаттарын іс жүзіне
асыруда, ғылым мен практиканы үйлесімді жүргізуде Қ. И. Сәтбаев аянбай
еңбектенді. Ал бұл еңбек озық совет ғылымының бай тәжірибесіне сүйену
қажеттігін туғызды. Қ. И. Сәтбаев еліміздің ең көрнекті геолог, металлург,
геофизик, геохимик, географ, астрофизик ғалымдарымен, тағы да баска
салалардағы мамандармен мәжілістес, пікірлес, жылы карым-қатынаста болды.
Аса көрнекті совет геологы және географы, академик, Социалистік Еңбек
Ері, Лениндік және Мемлекеттік (екі мәрте) сыйлықтын лауреаты Владимир
Афанасьевич Обручевпен Қаныш Имантайұлы сонау Томскіде студент болып жүрген
кезінен таныс болған, лекцияларын тыңдаған, В. А. Обручев Томскіде
профессор болып қызмет істегенде үғымтал, зерек, ақылды, жігерлі студентіне
назар аударған. Профессордан жас айырмашылығы көп (30 жыл) бола тұрса да,
сол кездерде басталған жылы карым-қатынастар, кейін, СССР Ғылым
академиясының академиктері ретінде катар еңбек еткенде нығая түсті. Ұстаз
бен шәкірт арасындағы адам қызығар ғажап үйлесімдіктер мен қарым-қатынастар
ғылым кажеттеріне калай ықпал, әсер еткенін академик В. А. Обручевтің
академик Қ. И. Сәтбаев туралы жазған Мен үшін ол - зор мақтаныш деп
атаған тамаша естелігінен көруге болады. Мұндай естелік — ғылыми-танымдық
және тәрбиелік маңызға ие.
Советтік ғылымның интернационалдық сипаттарының біп тармағы, бір
кыры—Одақтас республикаларда ғылым саласының мейлінше өркендеуі, ғылым
ордасы — академиялар, филиалдар, ғылыми зерттеу орындары ашылуы. Қазақ ССР
Ғылым академиясының басшысы, президент ретінде де, білгір маман ретінде де
академик К. И. Сәтбаев одақтас республикаларда ғылым дамуына көмек
керсетіп, үйлестіру жұмыстарын шебер іске асырып отырғаны белгілі. Осы бір
курделі саладағы академик Қ. И. Сәтбаевтың енбегінің кейбір қырлары,
мысалы, осы жинақтағы СССР Ғылым академиясының корреспондент мүшелері
Мұхамед Сайфитдинович Асимовтың, Сагид Рауфович Рафиковтың, СССР Медицина
ғылымдары академиясының корреспондент мүшесі Иса Кунаевич Ахунбаев сол
сияқты бірнеше ғылыми қызметкерлер мен журналистердің естеліктерінде,
очерктерінде көрініс тапқан.
Жинактың жартысынан көбі дерлік республикамыздың көрнекті ғалымдары,
жазушылары, қоғам қайраткерлері, ғылымның әр саласындағы мамандар,
практиктер жазған естеліктер. Олардың басым көпшілігі осындай жинаққа
кезінде арнайы жазылуымен де академик К. И. Сәтбаевтың ғалымдық бейнесін,
тұтас алып тұлғасының кейбір жекелеген кырларын танып, білуге
дәнекерлесетіндігімен де қымбат. Академик К. И. Сәтбаевпен заманда болып,
көп жыл бойы қызметтес қатар жүріп, іштей түсінісіп, бірін-бірі кадірлеп,
бірегей мақсатта жан аямай енбек еткен аяу-лы азаматтар: Ә. Бектүров, М.
Әуезов, Ә. Марғүлан, М. Русаков, М. Галузо, А. Жұбанов, С. Мұқанов, М.
Горяев, С. Вәйшев, Ө. Байқоныров жазған естеліктер, макалалар аса кұнды.
Жинаққа Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылымның әр саласындағы мамандар
дайындауға ерекше көңіл бөлгендігін, ағалық қамқорлығы мен мейірімін,
адамдармен қарым-қатынаста, сәйлескенде, істің байыбына барғанда аса бір
адамгершілік жылылығын, карапанымдылығын ашуға дәнекерлесетін естеліктер
енгізілді.
Жалпы, бұл жинақ мазмұны жағынан жан-жақты матерналдарға бай. Олардың
біразы бұрын баспасөз бетінде, көбіне, орыс тілінде жарияланғанмен қазақ
тіліне алғаш аударылды. Көптеген материалдар тыннан қосылып, оқушылар
назарына тұңғыш ұсынылып отыр. Академик Қ. И. Сәтбаевтың туғанына 90 жыл
толу қарсаңында жеке кітап болып, қазақ тілінде алғаш рет ұсынылып отырған
бұл жинақ ұлы ғалымның тамаша өмірі мен ұланғайыр қызметі туралы жан-жақты
мағлүмат беретін, оның өшпес жарқын бейнесін өрнектейтін, болашақпен
ұштастыратын құнды еңбек екені аян.
Осы тақырыптың өзектілігі : ғалымның педагогика саласына қосқан
еңбектері мен көзқарастары мәңгілікке сақталмақ екенін және оның жазған
кітаптарында өзінің қолтаңбасы бар, онда өзінің ұзақ жылғы еңбегі бар
екенін, сайып келгенде, академиктің кітапханасы білім мен ғылымға құштар
жандардың сусындап отыратын сарқылмас бұлағы екенін айғақ. Қаныш ағаның
өмірі мен жасаған еңбектері, жазған шығармалары және басқа да өзекті
материалдар Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ Ғылым академиясында, сонымен қатар
біздің университетімізде де мол мұралар сақталған.
Ал, тақырыптың мақсатына келетін болсақ, көзі тірісінде екі жүзден
астам ғылыми еңбек жазған ұлы ғалымның кітап қоры табиғат пен қоғамтану
ғылымының барлық саласын қамтиды. Міне, мақсат, ғалымның осы еңбектерін
оқып-үйретумен қатар, мәдениет пен өнер салаларында ғылыми ізденістер
жасауды, сонымен қатар этнографиялық зерттеулер жүргізуді оқытып-үйрету
болып табылады.
Мақсаттардың ішінде мынадай міндеттерді бөліп қарастырамыз, яғни:
1) Педагогика саласындағы шығармалары арқылы Қ.И.Сәтбаевты ұлы
педагог ретінде таныту;
2) Қаныш ағаның педагокикалық еңбектерінің негізінде қазіргі
ұрпаққа білім беру жүйесін қалыптастыру;
3) Қаныш Имантайұлының педагогикалық көзқарастары басқа ұлы
педагогтардың көзқарастарынан кем еместігін ұғындыру;
ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1899, 12 апрель (ескіше 31 март) — Ақкелін болысынын. 4-аулында (осы күнгі
Павлодар облысы, Баянауыл ауданы) туған.
1909—1911 — ауылдық орыс-қазақ мектебінің оқушысы.
1911 — 1914 — Павлодар қаласындағы 2-кластық училищенің шәкір-
ті.
1914—1918 — Семейдегі оқытушылар семинариясының студенті.
1918—1919 — Семейдегі мұғалімдер курсының оқытушысы.
1920—1921 — Баянауыл ауданы, 10-учаскенің халық соты.
1921 — 1926 — Сібір технология (Томск) институтының кен факультетінің
студенті
1926 — Атбасцветмет тресі және Қарсақбай мыс қорыту комбинатының
геологиялық барлау қызметінің жетекшімі.
1940 — Жезқазған-Ұлытау аймағының кен байлығын іздеу жолындағы үздік
еңбегі үшін Қазақ ССР-ының 20-жылдығы қарсаңында Ленин орденімен
наградталды.
1941—1964 — Қазақ ССР Ғылым академиясының геологиялық ғылымдар
институтыныц директоры.
1941 — СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалының президиум
председателінің орынбасары, 1943 жылдан председателі
1942 — Бүкілодақтық аттестация комиссиясының шешімі бойынша,
геология-минералогия ғылымдарының докторы атағы беріледі. Жезқазған
ауданындағы кен орындары еңбегі үшін СССР Мемлекеттік сыйлығы берілді.
1942—1945 — СССР Ғылым академиясының Орал, Батыс Сібір, Қиыр Шығыс және
Қазақстанның шикізат қорын Отан қорғау мүддесіне жұмылдыру жөніндегі
комиссияның мүшесі.
1943 — СССР Ғылым академиясына корреспондент-мүше болып сайланады.
1944 ВКП(б) мүшелігіне қабылданды.
Қазақ ССР-ының ғылымына еңбегі сіңген қайрат-кер атағы берілді.
1945 — СССР Ғылым академиясының 220-жылдық мерекесіне байланысты Ленин
орденімен екінші мәрте наградталады. Тыл өндірістерін майдан қажетіне
жұмылдырған еңбегі үшін екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы ордені мен
наградталған.
1946 — Қазақ ССР Ғылым академиясына академик және президент болып
сайланады. СССР Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланды. СССР
Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады.
1947 — Қазақ ССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады. СССР парламент
делегациясы құрамында Англияда болды.
1947—1964 — СССР Министрлер Советінің Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар
комитетінің президиум мүшесі.
— Қазақстаи ҚП(б) Орталық Комитетінің мүшесі.
— Геология профессоры атағы беріледі.
СССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады.
1951 — Қазақ ССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланған.
Тәжік ССР Ғылым академиясының қүрметті мүшесі.
1952 Қазақ ССР Ғылым академиясының президент! және
президиум мүшесі міндетінен босайды.
1952—1958 — Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын
жасау жүмысының жетекшісі.
1955 — Қазақ ССР Жоғарғы Советіне депутат болып сайланады.
1955—1964 — Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті.
1956 — ҚПСС-тің XX съезінің делегаты.
Қазақстан Қомпартиясы Орталық Комитетінің мүшесі.
1957 — Тыңды игеруге Қазақстан ғылымын жұмылдырған еңбегі үшін Ленин
орденімен үшінші рет наградталады.
1957—1964 — Совет Одағы геологтары Ұлттық комитеті бюросы председателінің
орынбасары. Дүниежүзілік металлогения картасын жасау жөніндегі Совет
комиссиясының мүшесі.
1958 – Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын жасағаны үшін
Лениндік сыйлыққа ие болды.
СССР Жоғарғы Советіне депутат боп сайланды.
1959 – КПСС – тің ХХІ съезінің делегаты және негізгі баяндама бойынша
жарыссөзге катысады.
1960 - Казахстан Компартиясы Орталык Комитетінің мүшесі.
1961 – КПСС - тің XXII съезінін делегаты.
1961-1964 - СССР ғылым академиясы президиумының геология-география
бөлімшесінің бюро мүшесі.
1962 - СССР Жоғарғы Советінің депутаты болып сайланған, Одақ Советі
председателінің орынбасары.
1964 - Москвада қайтыс болды. 3 февральда Алматыда жерленген.
ТАМАША ГЕОЛОГ ЕДІ
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев еліміздегі тамаша геологтардың санатына
енеді. Геология саласындағы аса көрнекті ғалымдардың бірі болып табылады.
Ол геологиялық теорияның дамуына орасан зор үлес қосты және оның
зерттеулері еліміздін бай табиғат қорларын, атап айтқанда, Қазақстанның мол
табиғат қорларын ашуға көмектесті. Ол ұзақ уақыт бойына Қазақ республикасы
Ғылым академиясының президенті болып істеді және онда ірі ғылыми орталық
кұрды. Ғылымның көптеген салаларын дамытуға жәрдемдесті. Қаныш Имантайұлы
Сәтбаев біздің еліміздегі барлық ғылымды ұйымдастыруды дамытуда үлкен роль
атқарды. Ол көп жылдар бойына СССР академиясы президиумының мүшесі болды.
Оған өмірге деген, Отанымыздың күш-қуатына деген, идеяларымыздың.
әділдігіне, ком-мунизмнің жеңіп шығатындығына деген терең сенім тән
болатын.
Қай халық болса да өз ортасынан ғалым өсірген дәрежеге жеткенде, жалпы
мәдениет тарихына өзінің елдігі мен өсуі туралы тың жаңалық мәлім еткен
халық болады.
Қазақ тарихында қазақ ғалымдарының шыққандығы — тарихтық үлкен
нышанның бірі. Барлық елдер сияқты, қазақ халқы да бұрынғы еткен дәуірінен
өзінің елдігін қадірлейтін әр алуан асыл азаматын атап алады. Сол қатарда,
ақын Абай, Жамбыл сияқты ел мақтаны болған азаматтарын айтады. Халық
қамқоры, ер қайраткері Аманкелдіні айта алады. Орыс мәдениетінің қазақ
сахарасына берген алғашқы жас балдырған жемісі — Шоқандай оқымыстыны,
Ыбырайдай үлгілі еңбек иесі, білім, тәрбие қайраткерлерін айта алады.
Елдік қасиетті бойына жиған шешен-ділмар, ағыл-тегіл ақындар,
бармағынан бал тамған күйшілер, әсем сазды әншілер болғанын ескі тарихымыз
да баян етеді.
Советтік Қазақстанның бүгінгі енерлі жұртшылығы, бұрынғы мұралардың ең
асылдарын, пайдаларын өзінің жарқын жолды социалистік мәдениетінің қорына
қосып, бүгінгі керекке жаратады. Шын бағалы ар-дақтысын мақтан ете біледі.
Бірақ сол бұрынғы иелер жақсы деген қадірлі ұлдарының қатарында қазақ
халқы бұрын атай алмайтын топтар болушы еді. Әрбір сапалы тарих пен саналы
елдіктің үлкен сыны болатын бір топтан құралақан болатын. Ол — өзінен
шыққан үлкен оқымыстыны қатарға қосу, қадір тұту жайы. Баяғыдан бергі өткен
сансыз көп шел ғасырлар қазақтан оқымысты тұдыру түгіл, бастауыш оқу, шала
сауаттың шамасынан да құр қалдырып, өгей етіп келді. Тек, Ұлы Октябрь
берген, Лениндік ұлт саясаты жеткізген социалистік мәдениет, коммунистік
жаңа тәрбие ғана халқымыздың тарихтарын өзгертті. Жетпегенін жеткізіп,
тумағанын тудырды. Бұрынғы замандарда болмақ түгіл, болжауға батыл бармас
жаңа болмыс келтірді. Бұл күнде Советтік Қазақстан саясаттық, әлеуметтік
тірлікте, шаруашылық, өнер табыста, мәдениеттік жарыста қай өнерлі
халықтардан да қалыспайтын боп, алдыңғы қатарға ілесті.
Ұлы орыс халқының туысқандық басшылығымен, қазақтың социалистік жаңа
ұрпақтары сан биік тұрғылардың көп өмір саласындағы көрнекті шыңдарының
басына самғады. Бабындағы қырандай шарықтап Мені көр дегендей танылып
жатыр.
Данышпан Лениннің халықтар тарихына бас болған, бағыт айтқан ұлы
пікірлерінің бірінде қазақ си-яқты мәдениеттен бұрын кенже қалған,
патшалық Рос-сияда теңсіздікте келген елдер, капиталистік даму дәу-іріне
соқпай, социализмге төте етеді деп еді.
Осы ойдың өмір, тарихта толық орындалғанын Қа-зақстан тірлігі сан
саласының өзі-ақ көрсетеді. Қүм-шөлдерде туып, түрленген әлденеше қалалар,
одақтык, дүниелік даңқы бар алып өндірістер, сансыз көп завод-тар, егін
далалары, жоғары мектептер, үлкен өнерлі театрлар, гүлденген әдебиет,
музыка — бәрі де зат байлығы мен интеллект байлығын танытатын айғақтарымыз.
Бүгінгі Қазақстан картасына, кең көлеміне көз тастасаңыз, бірінен-бірі
қызғылықты боп, шарықтап өсіп жатқан табыстарымыз көп мұнарадай бой жасап
тұрады.
Осы табыстар қатарында, бүгінгі гүлденген Қазақстанда ең алдымен
аталатын анық асыл айғақ — соңғы жылдар туған Ғылым академиясы. Тездігімен
тарихтың өзін таңырқатқандай кереметтей табыстар арасында, совет адамының
өзі бір төбе. Оның өзгеше, жиын атының өзі қасиет деп аталғандай. Бар
табыстың иесі — совет адамы жана тарихтың жаңа бетін ашты.
Кеше, қырық жыл ғана шамасында, алғашкы балалық шақтағы көшпелі
ауылда, оку-білімсіз, каранғы ата-ана қасында, мал соңында, бақташылар
ортасында туып өскен бала, бұл күнде кім болып отыр? Сол бір адам, жеке
адам (ұл болсын, кыз болсын) қазак халқының жана нәсілінің үлгілі өкілі.
Осындап білімді адамның шықкандығы — бақытты дәуірдің ең кызық, қымбат
айғағы болды. Қазактың советтік буындарының ең алдыңғы қатарында, жұртшылық
мақтаны боп, толып өскен ғалым азаматтың ең алдыңғы сатында кадірлі орын
алатын кісінің бірі — Қаныш Сәтбаев.
1926 жылдан санағанда, табандай 15 жыл бойында Жезқазған ауданының
барлық кен байлығын зерттейік Тәжірибесі өсіп, мемлекеттік ұлы шаруаны
ойдағыдай басқаратын өнерпаз болумен қатар, Каныш сол жыл-дардың өзінде де
қазақ халқынан шыққан жас инженер геологтарды баулып, өсіре жүреді.
ҰЛЫНЫҢ ӨШПЕС ІЗДЕРІ
Үлкен талантпен қанаттанған талабының жемісі өз республикасына да және
Ұлы Отан көлемінде де таныла бастайды. Кызықты еңбегі өркештеніп, Қаныш
атын мол жұртшылыққа даңқтандырады.
Жік салмай, желісін үзбей, 15 жыл бойы оның зер салғаны бір мұрат еді.
Сол ұзақ 15 жыл бойында бар еңбек, қайратын, барлық жиған білім құралын,
бар өмірін бір ғана жөнге жұмсады. Жұмсады да жеңіп шықты, жетіп шықты.
Бұрынғы көшпелі ел жайлаған далада, Сарыарқада, тек киіз үйді ауылдар
ғана мезгіл-мезгіл кезіп өтіп жүрген бір түкпірге зер салған. Сол жерден
әлем білмеген байлық табамын деген еді.
Ол өлке туралы осыдан 2400 жыл бұрын грек тарихшысы Геродот бір сөз
айтып кетіпті: Арал тенізінің алқабында сақ, массагет деген елдер бар.
Кола мен жездін молы соларда. Өз жерлерінен қазып алады деген. XIII
ғасырда соғып өткен бір кезбе: Мұнда байлық жатыр деп кетіпті. Сол үлкен
ата-қонысты мекен еткен өзіміздің Бағаналы жер атын — Жезқазған қойыпты.
Кай атасы қазғанын кім білсін!
Карсақбай, Жезқазғанды жалдамаға алып, өз меншігі еткен шетел байлары
1916—1917 жылдарда, жездің молдығын пәлендей деп, бір меже койған Жабыса
жалмағаны жез еді. Бірақ алғаны аз, тапқаны тамтық екен. 1917 жылы өзі де
кетті.
Сол Жезқазғанда 1926 жылы қызу жұмыс басталады. Сарыарқаның өз баласы,
беті-жүзі келбетті, жас шырайда жарқыраған көркі бар, білім-сана нұры бар,
жиырма жеті жасқа келген жігіт келді. Аз тобымен іске кірісті.
Еңсесін салған еңбекпен жыл өтті. Жігіт өсіп, жігіт ағасы бола
бастады. Жым-жырт жатқан Жезқазған сол жаңа жылдардың ішінде қайта туа
бастады. Жаңа жастық тапқандай. Оны көп жерде, көп жан білуге айналады. Бес
жыл деген бір бел еді, ол өткен. Сол кезеңге келгенде, шетел байлары мен
мамандары межелеген кен байлығы мұнда қалды. Жігіт еңбегі жеңіп келеді
екен. Алдыңғылар айтқан мөлшерден отыз есе артық кен орын тауыпты. Тапқанын
тығып жатқан жоқ, бар Одаққа даңқ етіп білдіре түсіп, іздеп жатты.
Іздегенін ізерлеп, ғылымдық еңбек етіп жазып та жатты. Үздіксіз еңбек
үстінде жігіт өсіп, ер-азамат болды. Тағы бес жыл кеткен еді. Енді,
Жезқазған көп жұрт аузына ілінді, шетел мамандары тапқан межеден кеп
мөлшерін алпыс есе асырды.
Тағы бес жыл өтті. Жігіт жер ортасы жасқа қарай басты. Емдеп кеткен
еңбегінің 15 жылға толған шағы еді. Жезқазған жаһанға мәлім ат алды.
Қаныш жалғыз жезді зерттеп келген жоқ, сол 15 жыл ішінде Арқаның
Жезқазған, Қарсақбай атты аты-рабында талай да талай басқа қазына да ашты.
Сол өлкеден Байқоңырдай, Қияқтыдай көмірді өзі тапты. Еспедей, елеусіз
жерден есілген тағы талай қазына ошағын тапты. Қалың қатпар қорғасын мен
күміс тапты. Болар заводқа мол қор болардай кара темір, марганец кенің
ашты. Үй, дүкен салар тасты, топырақты заттың асылын, тағы талай бұйым
тапты. Мыс қорытқанда қоспа боп, себі тиетін тағы бірнеше қосымша кен затын
тапты. Алтын мен молибден де бұғып калған жоқ. Оны да ашты.
1940 жылы Отаны ер еңбегін бағалап, Қанышқа Одақтың ең жоғарғы сыйы —
Ленин орденін берді. 1942 жылы бүкіл Отандағы білгіштердің ғылымдық
табыстарын бағалаған қорытынды болып еді. Сонда Жезқазғанның мыс кендері
деген кітабы үшін Қанышқа мемлекеттік сыйлық бүйырылып, лауреат атағы
берілді. 1943 жылы Совет Одағының зор ғылым ордасы — Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі деген үлкен ғылымды атақ тағы алды.
Бұл жылдарда Қаныш Алматыға ауысқан еді. Коп тәжірибелі ғалым, мойымас
қажыр, қайрат иесі, басшы қызметкер Қаныштың ендігі еңбегі өзінін сүйікті
республикасының партия, үкімет басшылығы оны Алматыға ауыстырғанда,
Бүкілодақтық Академияның Қазақстандық филиалына бастық етті. Сонымен катар
геология институтының директоры болып істеп тұрды.
Қазақ халқының абыройын асырып, совет елінің мақтаны болған асыл
азамат Қаныш Имантайүлы Сәтбаев жаңа орынға келісімен Қазақстан жеріндегі
кен байлықтарының бәрін зерттеп, табысқа табыс жалғап, молайтумен болды.
Әсіресе, ел-жұрттын жауыз-дұшпаны — неміс басқыншыларымен болған Ұлы Отан
соғысы шағында, Қаныш бастаған ғылым орындарының көмегі аса зор болды.
Майданға керек болған кен ка-зынаның бәрін тез тапқызып, мол алғызып
отырды.
Самғағыш самолет, тозбас танк, мойымас мылтық, өрттей оқ жасауға керек
заттың бәрін беруде Қаныштың әрі отаншыл басшылығы, әрі білгір мамандығы,
жіті қырағылығы, қажымас еңбегі өзгеше орын алды. Осындай еңбектерінің
халық үшін қадірі арткандықтан, 1945 жылы Одақтағы Ғылым академиясының
тарихи ұлы мерекесі болған күндерде, Қаныш екінші рет Ленин орденін алды.
Сол жылы Бүкілодақтық Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланады.
Әрі ғылым қызметкері есебінде, әрі сол ғылыми қызметін басқара білетін
талантты ұйымдастырушы ретінде Қаныш еңбегі республикада және Одақ
көлемінде айқын көрініп, үлкен баға ала бастады.
Халқымыз өзінің сүйікті ұлы Қаныш Сәтбаевты 1946 жылы СССР Жоғарғы
Советінің депутаттығына сайлады.
Қазақстанның Одақ көлеміндегі тарихи дамуы неше алуан еді. Шаруашылық
жөніндегі ұлы өсулер, ғылым, мәдениеттің өркендеуі және әсіресе, эр
ғылымның саласында үлкен өріске жетіп піскен, өскен ғылым қай-раткерлері
қазақтың өзінен шығып, ғалым-мамандардың көбеюі байқалып еді. Осы жылдарда
Одақтық Ғылым академиясы болсын, Қазақстан партия, совет басшылығы болсын
енді қолда бар ғылымдық, мәдениеттік күш-қуатты таяныш етіп отырып,
Қазақстанның өзіне арналған зор ғылым ордасын орнатуды талап етті.
Қазақстан Ғылым академиясы орнап, өркендесе екен деген асыл
мұрат алға қойылып еді. Тәжірибеге қарағанда, ондай академиялардың
жасалуыыа негізгі шарт — кадрлар. Өзіне бөлек Академияны ойдағыдай жүргізіп
кетуге жарайтын ұйымдастырушы керек, ғылымдық терең зерттеу ісіне
тәжірибесі жеткілікті, ой шалымы, басшылық, білім, өнері жеткілікті, үлкен
сенімді қайраткер керек еді. Әрі өзі ғалым, әрі ғылыми басшысы, сенімді,
соқталы азамат керек болды.
Одақ Ғылым академиясының сол кездегі президенті академик Комаров,
қазіргі президенті академик Вавилов сияқты адамдар Қазақстанда Ғылым
академиясын ашу деген ойды қуаттап, Қазақстанда өз Академиясын ашарлық
оқымыстылардың жалпы әзірлігі жеткілікті деді. Қазақстандағы Академияның
жақсы бастап жүргізіп кете аларлық өнеріне де берік сенімді болысты.
Қаза.қстанның партия, совет басшылығы, барлық мәдениет қайраткерлері,
соның ішінде, әсіресе, ғылым қызметкерлері, Қазақ академиясы ашылатын
болса, оның бірден-бір сенімді басшысы Сәтбаев қана бола алатындығына
толық сенімді болысты.
Сонымен, 1946 жылдың июнь айында Советтік Қазақстан тарихында мәңгілік
орын алатын өзгеше дәуір белгісіндей, советтік буындардың, ұрпақтардың
мақтаны боларлық бір жаңа туыс пайда болды. Ол — Қазақ-стан Ғылым
академиясының жасалуы еді. Бұрынғы еңбектерінің барлығы Қазақстан
жұртшылығына үлкен сенім білдіріп, қадірлі болған Сәтбаев осы Академияның
ең қалаулы, ең таңдаулы басшысы болып сайланды.
Содан бері Қаныш Сәтбаев Қазақстан Ғылым академиясының президенті
болып істеп келеді. Сонымен, ғылымдағы үлкен еңбек нәтижесінде зор бедел,
абырой, сенім тапқан Қаныш қазіргі күндерде Қазакстанның жас Академиясының
қайраткері болып, талмай басшылық етіп келеді.
ҚАНЫШ АҒАНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ
Қаныштың Қазақ Ғылым академиясындағы президенттік қасиеттерінің ең
зоры — ол аса талантты және қажырлы, еңбекке төзімді үйымдастырушы. Бұл
жөнінде, Қаныш өзі, геология сияқты үлкен күрделі ғылымның терең білімді
маманы болғандықтан, ұйымдастырушылық, басшылық істі үнемі ғылымдық жолмен
жүргізеді. Сан ғылымның басы қосылған күрделі еңбек үстінде өсіп келе
жатқан Академияның ісін, ғылымдық жолдармен, сан саламен өрбітіп,
гүлдендіре білу — кімге де болсын оңай жұмыс емес. Аса жауапты жұмыс
болуының үстіне, сан сала білімнен көп дерегі, білімі бар адам болуы керек.
- Қаныштың бір үлкен ерекшелігі — ол химикпен де, биологпен де, физикпен
де, медикпен де және тарихшымен де, филологпен де өздерінің ғылыми тілінде
сөйлесе біледі. Мамандық тілдерімен үндесіп, ұғыса біледі. Және сол әр
ғылымның саласындағы әрбір кезеңде пісіп келген нақтылы, жауапты
мәселелеріне қажет болған мәслихатын айтып, мықты басшылық ете біледі.
Жұмысқа мойымайтын үлкен ісшілдік те бар. Өз басының білімін өсіруде жан-
жақты, кең өрісті ғалым болуда тынымы жоқ ізденуші Қаныш Қазақстан Ғылым
академиясының ауқымында қызмет ететін ғалымдардың барлығына да анық ұстаз,
үлгі боларлық білгіш.
Ғылымдағы ұйымдастырушылық талантының тағы бір өзгешелігі — кадрларды
өсіру жолындағы талап-қайратынан аса айқын көрінеді.
Әрбір ғылым саласында жаңа туып келе жатқан ғылымдық талап соңында
жүрген азамат болса, оқып жүрген жақсы зейінді ұл-қыз болса — бұлардың
Қазақ Ғылым академиясының президенті Сәтбаевтан ақыл алмай, достық көрмей,
көмегіне сүйенбей жүргендері жоқ деуге болады. Жылдан жылға қанат жайып,
өрлеп өсіп келе жатқан Қазақстандағы ғылым докторлары, кандидаттары,
аспиранттары — барлығы да өздерінің өсіп, қалыптасу кезеңдерін алғанда,
олардың ғылымдық еңбектерінің нәтижелі болып шығуы дәуіріндегі саты-саты
ізденулерін алғанда Қаныштан басшылық көмектің қайсысы болса да алып
отырады.
Ал ғылымдық дәрежелерін алып, Академияның арнаулы институттарында,
секторларында, филиалы мен базаларында немесе ғылымдық экспедицияларында
алған білім, мамандығын іс жүзінде сарапқа салатын болғанда Қаныштан олар
алатын үлгі-өнегесі де көп.
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанның соғысқа керек болатын көп
қорларын кен іздеп, мол табуына басшылық еткен Академия қазірде де жылдан-
жылға етек алып, ендеп, күрделі еңбек ордасы болып келе жатыр.
Қаныш басқарған Ғылым академнясы—Ұлы Отанның, соның ішінде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы, өндіріс, ғылым, мәдениетті өркендеуіне ең
алдымен қажет болатын жайларды зерттеп, ізденуші ойға үнемі басшылық ете
білді. Букіл Академияның жиын еңбегі қадірлі Отанымызға арналған қасиетті
еңбек болатын болса, көп тарамдары арқылы сол Отанмен нық қайнасып, берік
байланысып өсіп келе жатқан советтік ғалымдардың бойындағы отаншылдык
қасиетті Қазақ Ғылым академиясының президенті Қаныш Сәтбаев әрдайым
айнымастан биік көтеріп ұстап келе жатыр. Қадірлі еңбек туы, қасиетті
азаматтық туы. Осы сипаттары арқылы Қаныштың Академия ішінде барлық үлкенді-
кішілі қызметкерлерге қадірі, бедел, абыройы да зор. Ол өзі де Академияның
барлық ірі қызметкерлерінен бастап, жас мамандарына дейін, жай қатардағы
қызметкерлеріне дейін, маман емес адамдарына дейін— барлығының да қызмет
жайын, еңбек бағасын орын-орнымен өте жете біледі. Қызметкерлердің ғылым
жолында өсуіне көмектесуден басқа, олардың күнделікті жай, жеке тұрмысының
езі туралы да көп қамқорлық етеді. Бұл да, советтік басшы адамның
адамгершілік, шынайы жақсылық қасиетін асыра түсіретін сыпат.
Міне, осындай ірі ғылымдық басшылықта, әрі адамгершілік істерінде озық
біткен асыл сипаттары бар Қаныш Советтік Қазақстан ұрпақтарының ішінде
Совет дәуірінің ардақты тәрбиесін алып, мемлекет қайраткері дәрежесіне
жетті, ең үлгілі, ең асыл азаматының бірі болды. Жұртшылық оның елу жасқа
толғанын шын еміреніп, аса бағалап, қадірлеп қарсы алды.
Қ.Сәтбаев студеннтік жылдардың өзінде ақ негізгі мамандығы –
геологияны оқып үйренумен қатар халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап,
этнографикалық зерттеулер жүргізді, мәдениет пен өнер салаларында ғылыми
ізденістер жасады. Бұд саладағы оның алғашқы мақалалары мерзімді баспасөзде
1923 жылдан бастап жарияланды. Ол Семейде шығып тұрған Қазақ тілі,
Қызылорда да шығып тұрған Еңбекші қазақ газеттерінің 20-жылдардағы
тұрақты авторларының бірі болды. Қазақ тілі газетінде 1923 жылы 13
желтоқсанындағы санында оның Обаған атты этнографиялық мақаласы
жарияланса, Еңбекші қазақ 1927 жылғы 24 қаңтардағы санында Қазақтың ұлт
театры атты сын мақаласы жарық көрді.
Қанекеңді кеңестік кезеңдегі қазақ өнертану ғылымының белгілі
дәрежедегі көш бастаушысы десе де болады. Ол 1926 жылы Қызылордада ашылған
сол кездегі бірден-бір қазақ театрының алғашқы қойылымдарын кәсіби дәрежеде
тұңғыш талдап, арнайы мақала жазды. Қанекең Иса Байзақовты қазақ
труппасының ең көрнекті күштерінің бірі деп бағалап, Қалибектің
(Қуанышбаев) мысқылдары ... көңіл бөлерлік нәрселер дей келіп, өткір,
орынды, улы мысқыл – көпшіліктің міндерін түзеу жолында ең күшті
құралдардың бірі екені даусыз. Өйткені жабайы сөздер тек сүйектен өтетін
болса, ұлы мысқыл оның аржағында бүйректен де тесіп өтуі мүмкін ...
Сондықтан Қазақ ұлт театрында келешекте осы күлдіргі сөз жоғырғы сатығы
қойылар деп сенуге болады, - деп ой түйді.
Еліміздің аса ірі геологы, тамаша адам Қаныш Имантайұлы Сәтбаевпен
арамызда 20 жылдан астам уақытқа созылған іскерлік достық қатынас болды.
Қаныш Имантайұлы екі класты ауыл мектебінің оқушысынан Қазақ ССР Ғылым
академиясының басшысына дейін үлкен де қиын жолдан өтті.
Сонау жиырмасыншы жылдардың бас кезінде Томск мемлекеттік технология
институтының профессоры М. А. Усов студент қазақ жігітінің өте зор
қабілетіне назар аударады. Усов шәкіртінің бойыиа геологияға деген
құштарлық дарытып жатпайды. Ол тек қана соны әрі қарай дамытады.
Көбінесе,— деп оске алады Сәтбаевпен бірге оқыған академик М. П.
Русанов,—.екі сағаттық лекция тыңдағаннан кейін де Қаныш: Осы лекциялар
қалай тез бітіп қалады? Сірә, қонырауды ерте соғатын болулары керек— деп
азырқанып тұратын. Усовтың өзі Сібірдің қазба байлықтарын жетік біліп,
оларды игерудің қызу жақтаушысы болғанда, оның шәкірті Сәтбаев та туған
Қазақстанның жер қойнауларында есепсіз мол қазына жат-қанына кәміл сенетін.
Сөйтіп жүргенде оқу аяқталып, жас ғалым туған еліне қайтады.
Қазақстан — байтақ елке. Күнге қақталған шетсіз-шексіз сары дала
Қаспийден Алтайға дейін, Транс-сібір магистралінен Тянь-Шань тауларының
бөктеріне дейін созылып жатыр. Сол далада кейде суы сортаң бірен-саран
құдықтар мен түйе керуенінің сүрлеу-соқпағы ғана кездесетін жерлер болады.
Кем инженері Қ. И. Сәтбаев бұрын концессия арқылы ағылшындар кәсіп
еткен жерлерде геологиялық барлау жұмысына кіріседі. Концессионерлер суттің
қаймағын сыпырғандай, аса бай рудалардың беткі
қабатын ғана алып, сонан соң кен орындарын тастап
кете берген. Бізге әбден салдама болған үш бурғылау
қондырғысын ғана қалдырып, өзге жабдықты өздерімен бірге алып кеткен.
Қиындық деген көп болды, соның ішіндегі ең бастысы — Жезқазғанда мыс
рудаларының аса мол кеніші бар дегенге ешкімнің сенгісі
келмеді. Қөп адамдар ағылшындардың болжауына
сүйеніп, кумәндана бастарын шайқады, терең қабат-
тардан барлау скважинасын бұрғылауға рұқсат бер-
меді. Сәтбаев не де болса тәуекелге бел буып, өз жо-
рамалынын, дұрыстығына жаңа дәлелдер тауып отырды.
Үлкен Жезқазғанды барлау ісі баяу ілгеріледі: адам керек болды.
Қабілетті қазақ жігіттері мен қыздары Ленинградка курсқа жіберілді, сөйтіп
бір жылдан кейін-ак шағын да болса күшті, іскер коллектив пайда болды.
АДАМГЕРШІЛІК МҰРАСЫ
Сан салалы сыры, есепсіз қыры бар өмір жолын өткен кісіге баға бере
сөйлеу жеке адам үшін тым ауыр борыш және ондай міндетті атқара қоямын
деушілер әзірге бірен-саран болар. Сол себепті біз бұл жолы құлақта қалған,
есте сақталған әңгімелерінің кейбірін ғана қағаз бетіне түсірмекпіз. Бір
ғана сапар баяндал-мақ.
...Арқадағы ең сұлу да шұрайлы саналатын өңірдің бірі— Баянды аралауға
шыққан сапарына ол кісі мені ерте кетті. Қарағанды облысының жер шегінен
шыға бере, Баян тауының солтүстік батысындағы Ащы мен Тұщы өзендерінің
қосылар құйылысына, Ақкелін деп аталатын төбешік таудың бауырына келіп
тоқтадық. Бұл—Шадыра совхозының бөлімшесі. Қанекен бұл жерге азғана
аялдап, бала кезінде бірге өскен құрбы-құрдастарымен құшақ жая сәлемдесті
де, әудем жерде төбесі көрініп тұрған өз атасының қонысын көруге асықты.
Дүниеге шыр етіп түскен, қаз тұрған, қыста сырғанақ теуіп, жазда асық
ойнап, асыр салған Айырық тауының бауыры ол кісіге соншалық ыстық көрініп
кеткенін аңғардық. Машина тізбегі жүйткіп келеді. Победа ішінде өзінің
сәби шақтағы досы, құрдасы Жұмаш қартпен қатар отыр. Жүмекең Ащының бойында
өткен әр оқиғаны еске алып, әнгіме шертіп келеді. Қанекең үнсіз. Өңі
сұрғылт, қабағы қатыңқы, ойға батқан, салалы кірпік астынан төңірекке
қыдыра қараған жанарына ылғал ілінгендей.
— Мынау төбе өзіміз асыр салатын Қарамұрын...
...Жүмекең шөккен нардай қара тасты нұсқаған сәтте:
— Жүмеке, осы жерге түселік,— деді.
Төбе басына шықтық, шынында созыла сұлаған үлкен қара тас кісі мұрнына
ұқсайды екен. Замандастар балалық шағын еске алып, Қарамұрынды ат қып
мінгенін, осы төбе басынан сырғанаған итшананың үстінде отырып, Ащы
өзенінің мұз айдынынан бірақ шығатынын, бір күні екпіндей аққан шананың
көршінің терезесіне еніп кеткенін айтысып, күлісті.
- Қарамұрынның етегі — Қанекеннің әкесі Имантай қыстауы. Шикі
кірпіштен салынған үйлердік бірі де жоқ, төбешік-төмпешік болып орындары
ғана жатыр. Аумақты үйдің орнына ойлана қарап тұрып, Қанекең сабырлы үнмен
сөйлеп кетті.
— Мына бір шүңқыр менің бөлмем болатын. Бірінші рет мектепке барарда
осы бөлмеден шықтым. Үлкен қалаларда оқып жүріп жазғы демалысқа елге
оралғанда, жайлаудан арнай келіп өз бөлмеме кіріп шығатын әдетім болатын.
Кейін бұл бөлме отау аталған, тұңғышымыз да осы бөлмеде шыр еткен...
Жүмекең де сөз жарастырып, неше қилы окиғаны еске салды. Ойын
баласының құмарын сарықпайтын, ашыған көжесін кыс боны үзбейтін Мейіз әжеп
де еске алынды.
Біз Ащыдан өтіп, бір шақырымдай жердегі Айырық тауының ығындағы Сәтбай
атаның аулына келдік. Мұнда да совхоз бөлімшесі. Малшылардың тұрғын үйлері
жаңадан салынған. Бірінен бірі оқшау салынған ескі үйлердің орындары, ғана
жатыр. Кезінде әйгілі ағартушының бірі болған Әбікей қыстауын көргенде,
бүгінгі астана дәрігерлері Райхан, Раушандар еске алынды. Совхоз қойшысы
Шалабай қарт өз үйі жайында әңгіме қозғайды. Қайнағамыз Ғазали, Мағаз
атайдың бүркіт бағатын бөлмесін іздеп жүр. Адалдығы мен кіршіксіз ақ
көңілдігі осы төңірекке аңыз болған Нүрлан қарт кішкене немересін жетектеп,
қажы атаның орнын көріп келейінші деп, Сәтекең үйіне қарай беттеді.
Қанекең өзі дүниеге келген үйдің құрылысымен таныстырып, Имекеңнің алғашқы
отауын төңіректеп жүр. Атасы жайында да талай әңгіме қозғады. Имантайды ата
дейтін. Оның себебі ауыл атасы атанған Сәтбай қарт 1904 жылы Қаныштың бес
жасында қажыға барған сапарында Меккеде қайтыс болады да, бір ауылдың
ендігі үлкені, Сәтбайдың тұңғышы Имантай — ата атанады. Жұртпен бірге
балалары да өз әкесін ата дейтін болған. Оның сыртында Қаныш — Имантайдың
56 жасында туған кенжесі. Өз шешесі Әлима 1901 жылы қайтыс болады да,
Имантайдың бәйбішесі, бүкіл ауыл балалары Қара әже деп еркелейтін, өте
мейірбанды, түнерері бар да, жауары жоқ, тым балажан кісінің баурында
өседі.
Сол күні түс ауа ауыл сыртындағы зират басында болдық. Ұзындығы елу,
көлденеңі отыз метрлік, қалыңдығы 80 сантиметр, есігі темір шарбақты қорған
тұр. Қорғанның екі бұрышында екі құлпытас, бейіттің үстінде мәрмәр плита
қойылған. Бұл екі бейіттің бірінде Қаныштың әкесі Имантай, екіншісінде
анасы Әлима, Кұлпытастарда марқұмдардың аты, туған, өлген жылдары бүгінгіше
жазылған. Ата-баба зиратын осы қалыпқа келтіру үшін Қанекең өз қаражатын
беріп, арнаулы кісі жіберген болатын. Бүгін ол өз ойынын калай орындалғанын
көріп тұр. Ауыл ақсақалдары ескі ырымын жасап, дұғаға кірісті. Ала шапанды,
ақ сақалды кісі ұзын сүреге түсіп кетті. Әлден уақытта аяқ талдырып бітті.
Бір қалтарыста бала, шаршаған жоқсың ба, біздің ауылдың қарттары дұғаны
ұзақ оқиды— деп жымиды Қанекең. Отыз бес жылдан кейін оралған аулына қош
айғысып, кейін оралуға ыңғай білдірді ол кісі. Ащыдан машинамен өттік те,
Қарамұрынға келгенде машинадан түсіп, бөлімше орталығына шейін жаяу жүрдік.
Қанекең, Жұмекең, қастарында мен, өзен бойын қуалай жүріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz