Жекешелендiру және меншік
Кiрiспе
1. Жекешелендiрудiң мәнi
2. Меншiк реформасын жүргiзудiң нақты әдiстерi.
3. Меншiк және жекешелендiру.
4. Қазақстандағы жекешелендiру
5. Жаппай жекешелендiру
6. Жеке жобалар арқылы жекешелендiру.
7. Жаппай жекешелендiрудiң бағдарламасы.
8. ҚР.да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993.1995 жылдарға
9. /2.ші кезең/ арналған ұлттық бағдарламасы
1. Жекешелендiрудiң мәнi
2. Меншiк реформасын жүргiзудiң нақты әдiстерi.
3. Меншiк және жекешелендiру.
4. Қазақстандағы жекешелендiру
5. Жаппай жекешелендiру
6. Жеке жобалар арқылы жекешелендiру.
7. Жаппай жекешелендiрудiң бағдарламасы.
8. ҚР.да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993.1995 жылдарға
9. /2.ші кезең/ арналған ұлттық бағдарламасы
Жекешелендiру дегенiмiз – азаматтардың және заңды тұлғалардың мемлекеттiк меншiк обьектiлерiн немесе мемлекеттiк акционерлiк қоғамдардың акцияларын сатып алу. Меншiк қатынастар реформалары нарықтық экономикаға көшудiң маңызды элементi болып табылады. Бiрақ бұл реформалардың жүргiзiлу тұрғысының және эканомиканың мемлекеттiк секторын қайта құру реформасы баламасының бiр – бiрiнен ерекшеленедi. Көптеген к„сiпорындарды тез мемлекет иелiгiнен алу ж„не жекешелендiру мiндетi јойылЈанда, меншiк реформасыныЎ барлыј жајтан жаЈымсыз алЈашјы т„жiрибесi мемлекеттiЎ р†лiн Јана емес, сонымен јатар ауыспалы эканомикадаЈы мемлекеттiк сектордыЎ р†лiн б†лшектеп јарастыруЈа м„жбҐрлеген болатын. Меншiк ж„не к„сiпкерлiктiЎ корпаративтiк формасыныЎ бајылау функциялары арасындаЈы потенциялдi қайшылық к†бiнесе iрi жекешелендiрiлген к„сiпорындар мүдделерiнiң байсалды жанжалына әкеледi. Кепiлхаттық схема бойынша жаппай тез жекешелендiруде iшкi және сыртјы инвесторлар мүдделерiнiң жанжалдары болған.
Осыған байланысты алғашқы жылдары кең таралған нарықтық реформалардағы тез жекешелендiру ж„не жеке меншiктiң «критикалық масса» көзқарасы өтпелi эканомикадағы мемлекет пен мемлекеттiк сектордың ерекше рөлiн түсiнумен ауысты.
Өтпелi эканомикадаЈы мемлекеттiк бақылау, жоспарлы эканомикадаЈы мемлекеттiк басјарудан ерекшеленедi. Мемлекееттiк к„сiпорындар нарыјтыј негiзгi талаптарына сәйкес қызметтендiрiлу режимiне, яЈни “маркетивизированды” болуы керек. Бұл талаптар көбiнесе мынаЈан с„йкестендiрiледi: қатаң бюджет, бәсеке, өндiрiс пен қаржыларды јайта құрылымдау, корпоративтiк басқаруды ұйымдастыру. Жекешелендiру процесiнiң (мемлекеттiк формадан мемлекеттiк емес меншiк формасына өту) қысқа мерзiмде iске аспауына байланысты мынадай сұрақ туады: осы процестердiң дамуына мүмкiндiк туғызатын шаруашылықтың арендалық формаларының құрылуы. Бұл мәселенi қарастыруда жинақталған әлемдiк тәжiрибемен белгiлi елдiң эканомикасының ерекшелігін ескеру қажет.
Мемлекет иелiгiнен алу ¬– мемлекет кәсiпорындарының, шаруашылықты басқару функциясын және сәйкес өкiлеттiлiгiн тiкелей шаруашылық жүргiзетiн субьектiлерге табыстауы арқылы түрлендiрiлуi. Кәсiпорындарды тiкелей мемлекет бақылауынан толық шығуының 2 жолы бар, яғни мемлекет иелiгiнен алу: өзiн-өзi басқару арқылы немесе жекешелендiру арқылы.
Осыған байланысты алғашқы жылдары кең таралған нарықтық реформалардағы тез жекешелендiру ж„не жеке меншiктiң «критикалық масса» көзқарасы өтпелi эканомикадағы мемлекет пен мемлекеттiк сектордың ерекше рөлiн түсiнумен ауысты.
Өтпелi эканомикадаЈы мемлекеттiк бақылау, жоспарлы эканомикадаЈы мемлекеттiк басјарудан ерекшеленедi. Мемлекееттiк к„сiпорындар нарыјтыј негiзгi талаптарына сәйкес қызметтендiрiлу режимiне, яЈни “маркетивизированды” болуы керек. Бұл талаптар көбiнесе мынаЈан с„йкестендiрiледi: қатаң бюджет, бәсеке, өндiрiс пен қаржыларды јайта құрылымдау, корпоративтiк басқаруды ұйымдастыру. Жекешелендiру процесiнiң (мемлекеттiк формадан мемлекеттiк емес меншiк формасына өту) қысқа мерзiмде iске аспауына байланысты мынадай сұрақ туады: осы процестердiң дамуына мүмкiндiк туғызатын шаруашылықтың арендалық формаларының құрылуы. Бұл мәселенi қарастыруда жинақталған әлемдiк тәжiрибемен белгiлi елдiң эканомикасының ерекшелігін ескеру қажет.
Мемлекет иелiгiнен алу ¬– мемлекет кәсiпорындарының, шаруашылықты басқару функциясын және сәйкес өкiлеттiлiгiн тiкелей шаруашылық жүргiзетiн субьектiлерге табыстауы арқылы түрлендiрiлуi. Кәсiпорындарды тiкелей мемлекет бақылауынан толық шығуының 2 жолы бар, яғни мемлекет иелiгiнен алу: өзiн-өзi басқару арқылы немесе жекешелендiру арқылы.
Кiрiспе
Жекешелендiру дегенiмiз – азаматтардың және заңды тұлғалардың мемлекеттiк
меншiк обьектiлерiн немесе мемлекеттiк акционерлiк қоғамдардың акцияларын
сатып алу. Меншiк қатынастар реформалары нарықтық экономикаға көшудiң
маңызды элементi болып табылады. Бiрақ бұл реформалардың жүргiзiлу
тұрғысының және эканомиканың мемлекеттiк секторын қайта құру реформасы
баламасының бiр – бiрiнен ерекшеленедi. Көптеген к„сiпорындарды тез
мемлекет иелiгiнен алу ж„не жекешелендiру мiндетi јойылЈанда, меншiк
реформасыныЎ барлыј жајтан жаЈымсыз алЈашјы т„жiрибесi мемлекеттiЎ р†лiн
Јана емес, сонымен јатар ауыспалы эканомикадаЈы мемлекеттiк сектордыЎ р†лiн
б†лшектеп јарастыруЈа м„жбҐрлеген болатын. Меншiк ж„не к„сiпкерлiктiЎ
корпаративтiк формасыныЎ бајылау функциялары арасындаЈы потенциялдi
қайшылық к†бiнесе iрi жекешелендiрiлген к„сiпорындар мүдделерiнiң байсалды
жанжалына әкеледi. Кепiлхаттық схема бойынша жаппай тез жекешелендiруде
iшкi және сыртјы инвесторлар мүдделерiнiң жанжалдары болған.
Осыған байланысты алғашқы жылдары кең таралған нарықтық реформалардағы
тез жекешелендiру ж„не жеке меншiктiң критикалық масса көзқарасы өтпелi
эканомикадағы мемлекет пен мемлекеттiк сектордың ерекше рөлiн түсiнумен
ауысты.
Өтпелi эканомикадаЈы мемлекеттiк бақылау, жоспарлы эканомикадаЈы
мемлекеттiк басјарудан ерекшеленедi. Мемлекееттiк к„сiпорындар нарыјтыј
негiзгi талаптарына сәйкес қызметтендiрiлу режимiне, яЈни
“маркетивизированды” болуы керек. Бұл талаптар көбiнесе мынаЈан
с„йкестендiрiледi: қатаң бюджет, бәсеке, өндiрiс пен қаржыларды јайта
құрылымдау, корпоративтiк басқаруды ұйымдастыру. Жекешелендiру процесiнiң
(мемлекеттiк формадан мемлекеттiк емес меншiк формасына өту) қысқа мерзiмде
iске аспауына байланысты мынадай сұрақ туады: осы процестердiң дамуына
мүмкiндiк туғызатын шаруашылықтың арендалық формаларының құрылуы. Бұл
мәселенi қарастыруда жинақталған әлемдiк тәжiрибемен белгiлi елдiң
эканомикасының ерекшелігін ескеру қажет.
Жекешелендiрудiң мәнi
Мемлекет иелiгiнен алу – мемлекет кәсiпорындарының, шаруашылықты басқару
функциясын және сәйкес өкiлеттiлiгiн тiкелей шаруашылық жүргiзетiн
субьектiлерге табыстауы арқылы түрлендiрiлуi. Кәсiпорындарды тiкелей
мемлекет бақылауынан толық шығуының 2 жолы бар, яғни мемлекет иелiгiнен
алу: өзiн-өзi басқару арқылы немесе жекешелендiру арқылы.
Кәсiпорынның өзiн-өзi басқару үлгiсi – шаруашылықтың жеке најты денгейiн
бiр жақтан, топтық меншiктiң сипаттарын екiншi жағынан қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi. Ол „кiмшiлiк – жоспарлыј эканомиканыЎ †зегiнде најты
тотальдi мемлекеттiк бајылаудан шыЈу формасы ж„не тиiмдi шаруашылыјтыЎ
јызметiне у„ждеудi кҐшейту ретiнде пайда болды. ‡зiн - †зi басјару Ґлгiсi
Югославия мен Польшада еЎ к†п таралды, бiрақта оның жекелеген элементтерi
басқа да социалистiк елдерде јолданылЈан (мысалы, ВенриядаЈы
к„сiпорындардыЎ шыЈындарында жґмыстыЎ јатысу жҐйесi ).
Жекешелендiру м„нi. Жекешелендiру †тпелi эканомикада бiр жаЈынан мемлекет
иелiгiнен алудыЎ басынјы формасы болып, екiншi жаЈынан јоЈамдыј мҐлiктi
јайта б†лiдiЎ „ртҐрлi формаларын арјасында азаматтарЈа меншiктi тараудыЎ
формасы болып табылады.
Жекешендiру деп – к†бiнесе жеке азаматтарЈа, еЎбектiк ґжымдарЈа немесе
заЎды тґлЈаларЈа сатылЈан немесе †теусiз берiлген мемлекет мҐлiгiн айтады.
Мемлекеттiк к„сiпорын базасында „ртҐрлi ґйымдыј – шаруашылыј формасындаЈы
жеке меншiк ж„не аралас фирмалар пайда болуы мҐмкiн. Олар жеке
к„сiпкерлiктен корпорациялардыЎ „р тҐрлерiне дейiн болуы мҐмкiн.
Жекешелендiрудiң негiзгi мәнi капиталға негiзделген фирмаларға әр түрлi
өндiрушi – технологиялық кешенде құрылған †ндiрушi – к„сiпорынныЎ тҐрленiп
отыруында.
Капитал өздiгiнен †су јґн болЈандыјтан бґрынЈы мемлекеттiк
к„сiпорындардыЎ бҐкiл функцияларын †мiрлiк кезендерiн, јґрылымдыј
жылжуларын тҐбiрiмен †згертедi. Жекешелендiру процесiнде бұқаралық
трансакция барысында жеке әлеуметтiк категориялар – жекеменшiктер
(акционерлер) басјарушылар (менеджерлер), жалдамалы жұмысшылар пайда
болады. Осындай Ґлгiде жекешелендiру јоЈамдыј топтармен јатынастардыЎ тҐркi
†згеруiне алЈы шарттар туЈызады.
Меншiк реформасын жүргiзудiң нақты әдiстерi. Мемлекеттiк мүлiктi жеке
меншiк иесiне қандай принцип негiзiнде берiлетiнiне байланысты. Бұл бәрiнен
бұрын жекешелендiрудiң ақылы немесе ақысыз формалары арасындаЈы таңдау.
Көптеген елдерде жекешелендiру басында мемлекеттiк к„сiпорындардыЎ
жекешелендiретiн мҐлiктерiне кiм Ґмiттене алады – барлыј азаматтар тек јана
еЎбектiк ґжымдардыЎ мҐшелерi, жеткiлiктi капитал сатып алатын иелер ме
деген к†кейтестi м„селе болды. Шетел капиталыныЎ жекешелендiруге жiберу
масштабы туралы сґрај †зектi болды. Осы барлыј м„селелер бойынша бґрынЈы
социалистiк елдерде „леуметтiк – саяси ж„не эканомикалыј жоспарларЈа с„йкес
јызу пiкiрталастар болЈан. Жекшелендiру жалпы, нарыјтыј тҐрлендiрудiЎ еЎ
саясатталЈан элементi болып табылады. Сонымен јатар к†птеген ауыспалы
эканомикалыј елдерде жекешелендiру к„сiпорын ж„не к„сiпорындыј јызмет
туралы зандардыЎ либерализациясымен бiр мезгiлде жҐргiзiлдi.
Меншiктiң мемлекет иелiгiнен алынуы – бұл бұрынғы кеңес елдерiнде пайда
болған отандық өндiрiс терминi. Барлық басја мемлекеттерде мемлекеттiк
меншiктiЎ өзгерiс процесi – жекешелендiру деп аталады. Мемлекет иелiгiнен
алудың негiзгi принциптерi: ерiктiлiк, еңбектiк ұжымдардың ж„не жеке
азаматтардыЎ эканомикалық қызығушылығы, жариялық, мемлекетж„не тґрЈындар
мҐдделерiнiЎ орындалуы. Сонымен јатар †те маЎызды: мемлекет иелiгiнен алу
процесi еЎбек †нiмдiлiгiнiЎ †су денгейiне мҐмкiндiк туЈызуы јажет.
Мемлекет иелiгiнен алу реформасыныЎ басты критерилерi – м„жбҐрлi
мемлекеттiк тапсырысты јысјарту, нарыјтаЈы †нiмнiЎ еркiн саудасын кеЎейту
баЈаны либерализациялау, тауар †ндiрушiлер б„секеi ж„не эканомикалыј
жауапкершiлiкпен јамтылу. БґЈан јоса мемлекеттiЎ јоЈамдыј †ндiрiстi
эканомикалыј ж„не заЎды нормаларЈа с„йкес реттеу функциясы сајталады.
1. Нышандары, әдiстерi және белгiлерi.
Мемлекет иелiгiнен алудыЎ басты баЈыттарыныЎ бiрi – жекешелендiру. Бґл
процесс мемлекеттiЎ меншiк јґјыЈын к„сiпорындарЈа, мҐлiктердi жеке
адамдарЈа ж„не јызметтерi мемлекеттiк емес мҐлiкке негiзделген заЎды
тґлЈаларЈа берумен сипатталады. Жекешелендiру н„тижесiнде мемлекет иелiк
ету, пайдалану ж„не мемлекеттiк мҐлiк обьектiлерiне билiк жҐргiзу јґјыЈынан
айырылады.
Жекешелендiру эканомикалыј реформаныЎ басты јґрамды б†лiгiн, оныЎ
стратегиясын ж„не т„сiлдерiн к†рсетедi. Бґл „леуметтiк јґрылымдардыЎ
тҐбегейлi †згерiстерi ж„не јоЈамдыј – эканомикалыј јґрылыстыЎ †згерумен
байланысты тҐпкi јасиеттер т„н процесс.
Сонымен жекешелендiру тҐсiгiне не кiредi? Егер бґл тҐсiнiктiЎ талдауына
ајылЈа сай јарайтын болсај, онда:
- тар маЈынада, этималогия к†з јарасы бойынша,бґл кез - келген меншiк
нышанының †тiлуi процесi( мемлекеттiк, жеке ж„не ґжымдыј ).
- кең мағынада бұл түсiнiк практикада, әдебиеттерде, ресми документтерде
– мемлекет иелiгiнен алу нышаны, мемлекеттiк меншiктiң басқа меншiк
түрiне ауысу нышаны деп қарастырылады.
Жекешелендiру процесi дамуыныЎ обьективтi себептерiнiЎ макроэканомикаллыј
сияјты, микроэканомикалыјта сипаты бар.Жекешелендiру – эканомикалыј
јатынастардыЎ меншiк нышаны †ндiрiс јґралына айналу н„тижесiнде пайда
болатын ерекше жҐйенi јґрайды.
Жекешелендiру елдiЎ жалпы „кiмшiлi – басјару жҐйесiнен „леуметтiк
нарыјтыј шаруашылыјја ауысуына Јана негiзделген емес. Сонымен јатар
к„сiпорындардыЎ шыЈындарды јысјартуЈа позитивтi ґмтылуына да негiзделген.
Жекешелендiру екi функция атқарады: Бiрiншiсi ол – экономикалық
реформаның элементi ж„не радикалды өзгерiстердiң өзегi болуы керек. Екiншi
ол – мемлекеттiк реттеудiң ұзақ мерзiмдi сипатының құралы болуы қажет. Кiшi
жекешелендiру – бґл мемлекеттiЎ б†лшектi сауда к„сiпорындарыныЎ (азыј –
тҐлiк, †нерк„сiп тауарлар дҐкендерi, рестарандар, тґрмыстыј сферасыныЎ
к„сiпорындары) жеке иелiкке †туi. Бґл к„сiпорындар тиiмдi нарыјтыј
эканомикаЈа †тудегi еЎ негiзгi болып табылады , үйткенi олар дайын тауармен
өнiмге сұраныс қалыптастырады.
Жекешелендiрудiң басқа да жеке топталЈан формасы болуы мҐмкiн. Мысалы,
Әлемдiк банк бґрынЈы социалистiк елдерде жекешелендiрудiЎ мынандай тҐрлерiн
к†рсетедi: активтердiЎ тiкелей саудасы, кепiлхат схемасы бойынша бґјаралыј
жекешелендiру, менеджменттiң немесе жґмыскерлердiЎ контрольдi пакеттi †теп
алуы, бґјаралыј ұсыныс, ликведация, акционирование, шетел капиталы јатысјан
акционерлi мемлекеттiк к„сiпорын.
Жекешелендiрiлген кепiлхат беру арқылы бұқаралық жекешелендiру –
мемлекеттiк активтердi көпшiлiк азаматтардың арасында салыстырмалы тез
таратуға мүмкiндiк бередi. Жекешелендiру куәлiктерi ајысыз немесе белгiлi
бiр аз ајша санына берiлетiнiне јарамастан, кепiлхат схемалары
жекешелендiрудiЎ „леуметтiк жанжалы аз т„сiлi болып табылады. Кепiлхаттық
\купондық \ схема Чехия, Словения, Ресей, Албания, Монголия, Қазақстанда
болған.
Активтердi, құнды қағаздарды мҐлiктiн кешендердi тiкелей сату „дiсiмен
жекешелендiрудiЎ †з артыјшылыјтары бар. Олар – бюджетке тҐсудiЎ көзi
сияқты, жекешелендiрiлген компанияЈа инвестиция болатын ақша алу.
Сауда јґралы тек ғана, инвесторларға јызыјты, пайдалы к„сiпорын болуы
мҐмкiн.Сондыјтан берiлген „дiспен, †кiнiшке орай инвестицияны керек ететiн
к„сiпорындардыЎ к†пшiлiгi жекешелендiрiле алмады. Инвесторлар саны
(кепiлхат схемаларымен салыстырЈанда( најты капиталы барлармен шектелдi.
Аукциондар мен конкурстар жекешелендiрiлген активтердiЎ максималды табыс
деңЎгейiндегi нарыјтыј баЈасыныЎ шыЈуына мҐмкiндiк бередi.
Активтердi шетел инвесторларына сату – ерекше жағдай. Барлыј ауыспалы
эканомикасы бар елдерде сатушы – бейрезиденттерден келген инвестиция
тҐсiмiне ставка јойылды. КҐтiм батыстық тауар және финанстыј нарыЈына
мҐмкiндiк алумен, батыс менеджiментiне енумен, компанияныЎ нарыјтыј јґныныЎ
†суiмен байланыстырылады. Тiкелей сауда әдiсi Венгрияда, Хорватияда,
Эстонияда, Полшада қолданылды, яғни жоспарлыј эканомикасында жеке меншiк
дамуы Ґшiн жаЈдайлар јалыптасјан елдерде болЈан.
Тiкелей сауда „дiсiмен жекешелендiру финанстыј нарыјтардыЎ тез дамуына
мҐмкiндiк бередi, ерекше маЎыздысы ґлтыј, шетел немесе аралас капиталмен
јайтадан јґралЈан жеке меншiк к„сiпорындарыныЎ †сҐiне жаЈдай жасайды.
Табыстау немесе жекешендiрiлген кампания жґмыскерлерiне мемлекеттiк
активтердi женiлдiк сауда да сату бґрынЈы социалистiк елдердiн јатарында
(Латвия,Литва,Польша) кең тарады. Бұл әдiс әсiресе Ресейде кеЎ јолданылады,
ол жекешелендiрҐдiн бґјаралык кепiлхат схемасында јолданылады ж„не еЎбек
ґжымдарына жекешелендiрiлген кампаниялардын ¾ табысталуына мҐмкiндiк
бередi. ЖекешелендiрҐдiЎ осы „дiсiмен алынЈан активтердiн јґндылыЈы салалар
мен кампаниялар бойынша бiр јалыпты емес меншiк пен кiрiстiн тым маЎызды
элементтерiнен, к„сiпорын шыЈыны мен јарыздарын ꥄландырылмайтын меншiктiн
јґјыЈына шейiн.
ЖекешелендiрудiЎ келесi әдiсi – қайта жекешелендiру, яЈни тәркiлеу
н„тижесiнде заЎсыз тҐрде мҐлiктен айырылЈандардыЎ жеке меншiк құқығының
қалпына келуi. Ѕайта жекешелендiрудiЎ негiзгi формалары: рестетуция, яғни
мүлiктiң бґрынЈы иелерiне натуралды тҐрiнде јайтарылуы ж„не †тем ајы, яЈни
т„ркiленген мҐлiк јґныныЎ ајшалай немесе арнайы кепiлхат ретiнде
јайтарылуы. Ѕайта жекешелендiрудiЎ осы екi формасы бґрынЈы Чехословакияда
(кейiн Чехияда ),Венгрияда,Болгарияда,Словенияда,Х орватияда,Эстонияда
жҐргiзiлген.
К„сiпорын, кампания қызметiнiЎ н„тижиелегi, тиiмдiлiгi оларда Ґстемдiк
ететiн меншiкке байланысты. Бґл жерде кампанияныЎ тиiмдi функциялауын
јамтамасыз ететiн формаларды ж„не меншiк јатынастарыЎ тҐрлендiрҐге деген
талпыныс пайда болады. Бґл к„сiпорындарды жекешелендiрудiн басты себебi
болып табылады.
...лемдiк практикада к„сiпорындардыЎ Ґш жалпы тобы к†рсетiледi
-Бґјаралыј јґјыј негiзiнде јызмет атјаратыЎ мемлекеттiк ј„сiпорындар
(яЈни, коммерциялыј к„сiпорындар)
-Жеке меншiк јґјыЈы негiзiнде јызмет атјаратын мемлекеттiк к„сiпорындар
(яЈни, коммерциялыј орындар )
-Жеке меншiкке негiзделген жеке јґјыј арјылы јызмет атјаратын
к„сiпорындар.
Жеке заЎды тґлЈалардыЎ пайда болуыныЎ екi жалпы т„сiлi бар. Олар : жаЎа
к„сiпорын јґру арјылы ж„не жґмыс атјаратыЎ к„сiпорындарды жекешендiрiлҐ
арјылы. ЖекешендiрудiЎ белгiлерi:
- Мемлекеттiк мҐлiктiн жеке тґлЈалар пайдасына †тҐi немесе мемлекет
меншiктiЎ жеке меЎшiкке ауысуы.
-Мемлекет к„сiпорындарына мҐлiкпен иелiк ету јґјыЈын беру.
-Мемлекет кәсiпорындарын толыј жеке тұлғаларға сату.
-Активтер б†лiгiн сату.
Жекешелендiру терминi әртүрлi елдердiң ресми јґжаттарынла „ртҐрлi
берiлген. Мысалы: Румынияда жекешелендiру деп к„сiпорын мҐлiгiнiЎ јґнына
шыјјандаЈы шыЈарылЈан јґнды јаЈаздарды айтады. Англияда жекшелендiру
мемлекеттiЎ к„сiпорын капиталыныЎ 50% т†мен денгейiне дейiнгi јатысуды
јысјарту ал басја кейбiр елдерде (Малайзия, Турция ж„не т.б.) мемлекет †з
меншiгiнде активтердiЎ к†пшiлiк б†лiгiн сајтап јалса да, жекешелендiру деп
танылады.
К„сiпорындарды жекешелендiру к†мегiмен шешiлетiн м„селелер: к„сiпорын
пайдалылыЈыныЎ †суi, мемлекеттiк шыЈындардыЎ јысјаруы; бюджет тҐсiмiнiЎ
†суi, iшкi ж„не сыртјы берешектердiЎ жойылуы, капитал нарыЈыныЎ кенеюi,
тґрЈындардыЎ инвестицияЈа деген сґранысыныЎ †суi, жґмыскерлердi компания
капиталына јатысуЈа жґмылдыру, к„сiподај јозЈалысыныЎ „лсiзденуi, саяси
мајсаттаЈы ґсај жеке меншiк иелерiнiЎ кеЎ „леуметтiк баЈа јґруы. Сонымен
јатар жекшелендiру кiрiсi арјасында, салыјты азайту мҐмкiндiгi туады, бґл
жеке эканомикалыј бесендiлiкке †мiр бередi.
1.3 Меншiк және жекешелендiру.
Эканомиканың нарыјтыј тҐлендiру жаЈдайында жеке меншiк, жекелендiру,
мемлекет иелiгiнен алу, камерциализация тҐсiнiктерi јызу пiкiрталастар
туЈызады. Д„стҐрлiк к†з јарас тґрЈысыдан јоЈамдыј ж„не жеке меншiк
меншiктiЎ екi антогонистiк тҐрi ретiнде јарастырылады. ...сiресе бҐл к†зјарас
кеЎестер кезеЎiндегi эканомикалыј „дебиеттерде †те к†п таралЈан. ОныЎ
iшiнде жеке еңбекпен құрылған ґсај жеке меншiктiЎ өзi қоғамдыј антоганистiк
деп саналды. Сондыјтан жекешелендiру жеке меншiк јґрылымдаЈы †згерiстермен
к†рсетiледi.
Екiншi көзқарас – еңбектiк - бiрiншi орынЈа, еЎбектiк ж„не јанаушы
сипаттаЈы жеке меншiк критериiн јояды. еңбекке қабiлеттiлiк түсiнiгi
†зiне јоЈамдыј меншiктен басја да жеке еЎбектiк ж„не ґжымдыј,акционерлiк
меншiктi јосады. Принципиалды јатынастар бойынша, еңбектiк және
дәстүрлiк к†зјарастар бiр – бiрiне жајын, †йткенi бґл екуiндегi негiзгi
критерийi јанаудыЎ болуы ж„не болмауы болып табылады.
Бґл екуiнен Ґшiншi к†зјарастыЎ ед„уiр айырмашылыЈы бар. Оны †зiнiЎ
критериi бойынша субьективтi деп атауЈа болады. Ол †ндiрiс тҐрi мен
т„сiлiне јатынасуы жој жеке ж„не дербес меншiгiнiЎ с„йкестiлiгiн јыспајја
алады.
Төртiншi көзқарасты батыстық деп атайды: оЈан с„йкес мемлекеттiк емес
меншiк жеке меншiк болып табылады. Сондыјтан жекшелендiру де мемлекет
иелiгiнен алу сияјты тҐсiндiрiледi, яЈни †ндiрiс јґралдарыныЎ мемлекеттiк
сектордың јысјарҐы негiзiнде өтуi.
Жекешелендiру јатынастары жҐйесiнiЎ м„нi оныЎ мајсаттары арјылы ашылады.
Бґл аспектi жекешелендiру реформаныЎ мајсаты емес, оныЎ јґралы.
Жекешелендiру †ндiрiстiЎ монорамасыздандыруына мҐмкiндiк бередi. Кiрiстер
мен мҐлiктердi қайта бөлу жекшелендiруiн бiлдiрмейдi. СоЎЈысы меншiк
јґрылымдаЈы †згерiстермен јатар, баЈа деЎгейi ж„не јґрылымыныЎ бiрјалыпты
†згеруiне байланысты.
МеншiктiЎ мемлекеттiк емес мҐлiкке берiлуi, сатушылардыЎ нарыјтыј таЎдау
механизiмен с„йкес келмейдi.
Мемлекеттiк және муниципальдi кәсiпорындардың банкроттары жекшелендiрудiң
жаңа тәсiлi болып табылады. Ајшалай жекшелендiру кезеЎiнде банкротја
отырЈан к„сiпорындардыЎ кредиторлары табысталуы инвесторды жґмылдырЈан
жекшелендiрудiЎ бiр формасына айналады. Арендалық к„сiпорындардың еңбектiк
ґжымдары мҐдделерiнiЎ спецификасы: солардыЎ базасында јґралЈан акционерлiк
јоЈамныЎ жабыј сипатымен ж„не мҐлiктiЎ ајысыз таратылуымен негiзделген.
Еўбектiк ґжымдарда келесi м„селелер шешiмi к†п айтыс – тартыс туЈызады:
мҐлiк јґны мен јґрамыныЎ д„л аныјталуы, арендалыј ґжымныЎ јґн баЈасы мен
мҐшелерiнiЎ тиесiм ҐлесiншыЈару, †сiм мҐлiгiнiЎ Ґлесi Ґшiн јґјыЈы бар
тґлаларды аныјтау, жауапкершiлiгi шектелген ж„не жабыј типтi акционерлiк
јоЈамда арендалыј к„сiпорындардыЎ жеке үлесi жалақымен ж„не жґмыскердiЎ
жґмысыныЎ қиындығына байланысты есептеледi. Мемлекеттiк к„сiпорындарды
жекешелендiру формалары:
Мемлекеттiк меншiктi Кәсiпорынның өтемелi
арендалау жолымен
Елдердiң тәжiрибесi
2.1 Қазақстандағы жекешелендiру
Республикадағы дамытылЈан баЈдарламаЈа сәйкес жеке немесе аралас
мемлекеттiк – меншiктiЎ акционерлiк компаниялар мен серiктестiктерiне
ауысатын мемлекеттiк к„сiпорындар мен серiктестiктерiне ауысатын мемлекттiк
к„сiпорындар мен ґйымдар жекшелендiруi iске асып жатыр.
Жекелендiрудi Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк комитетi мемлекеттiк
мҐлiк бойынша iске асырады, ж„не оныЎ териториалды ґйымдары
минестерствоныЎ, ведомствоныЎ ж„не жергiлiктi „кiмшiлiктердiЎ јатысуымен
iске асырады.
Қазақстандағы меншiк реформасы 2 кезеңнен өттi. Бiрiншi кезең. 1991жылдан
1992 жыл аралығын јамтиды ж„не негiзiнен сауда обьектiлерi мен јызметтер
сферасын сатуЈа, сонымен јатар мемлекет меншiгiнiЎ еЎбек ґжымдарыныЎ
к„сiпорындарына табыстауына шыЈарыоЈан. Осы кезеЎде 2500 iрi ж„не 4000 ґсај
меншiктер эканомиканыЎ мемлекеттiк емес секторына ауысты.
Реформаның екiншi кезеңi 1993 жылдан 1996 жылдың басына дейiн болды.
Персоналдың саны мен салаларына қарамастан барлыј к„сiпорындар т†рт топја
б†лiнген болатын. Олардың әрқайсысына жекешелендiрудiЎ тҐрлi т„сiлдерi
јарастырылЈан болатын.
Жекешелендiрудiң бағыттары:
- Ұсақ кәсiпорындардың жергiлiктi аукциондар арқылы сатылуы;
- орта ж„не iрi кәсiпорындардың жаппай жекешелендiрiлуi;
- Өте iрi кәсiпорындардың жекелеген жобалар арқылы жекешелендiрiлуi
ауыл шаруашылығы облысында және ауылшаруашылыј өнiмдерiн өңдеу секторының
жекешелендiрiлуi.
Кiшi жекешелендiру
Бұл 200 адамға дейiн жұмыс iстейтiн к„сiпорындарды жеке иелендiру
бағдарламасы. Сонда жергiлiктiаукциондарда жҐзеге асады, онда адамдар
негiзгi јуралдарды најты ајшаЈа немесе јолданылмаЈан купондарЈа сатып ала
алады. БаЈдарлама алЈашынан жеке ж„не јызметтер сферасы к„сiпорындарында
шыЈарылЈан болатын.
Кiшi жекшелендiру аясында 11 мың обьектiлр сатылды. Ол бүкiл кiшi
жекшелендiруге жататын обьектiлердiЎ 23 – сiн јґрайды ж„не тґрЈыдар
сґранысын јанаЈаттандыратын ең маңызды сауда да, јоЈамдыј тамајтану ж„не
јызмет сферасында к„сiпорындардыЎ 84% жекшелендiрiлген болатын. Кiшi
жеклендiру 1997 жылдың ортасында аяқталды және 14000 мыңдай кәсiпорындар
жекешелендiрiлдi.
Жаппай жекешелендiру
Жаппай жекешелендiру баЈдарламасы жекешелендiрудiң екiншi кезеңiнде
қарастырылған болатын ж„не 1993 жылдан бастап јолданыла бастады. Ол
тґрЈындар арасында жекешелендiру купондарын таратуЈа негiздеоген.
АзаматтардыЎ †з купондарын арнайы инвестициондыј фондтарЈасалуЈа јґјыЈы
болды. Кейiн осы купондарды мемлекеттiк к„сiпорындардыЎ акцияларын иеленуге
јолданды. Жаппай жекшелендiру баЈдарламасы, негiзiнен орта ж„не iрi
к„сiпорындарЈа(200 ден 5000 Ја дейiн) есептелген.
Жеке жобалар арқылы жекешелендiру.
Жұмыскерлер саны 5000 Ја дейiн жететiн iрi к„сiпорындар ж„не ерекше
мемлекеттiк маЎызы бар к„сiпорындар немесе табиғи монополиялар Жеке
жобалар арқылы жекешелендiру бағдарламасы негiзiнде жекешелендiрiлуi
јажет. Жалпы, бґл категория астына 170 – дей к„сiпорындар тҐседi.
Бұл бағдарламаныЎ мајсаты „рбiр к„сiпорындарЈы шарттарды максимальдi
тҐрде ескеру, шешiмдер қабылдау.Мұнда жаппай жекешелендiру
баЈдарламасындаЈы сияқты инвестордың мемлекеттiк ж„не меншiктiк Ґлесiн
аныјтау моделi болмайды. Сонымен јатар сауда т„сiлi 1 компаниядан 2 - шi
компанияЈа †ткенде еркшеленедi, бiрај басјару Ґшiн јажет халыј аралыј
тендерлер мен контрактар †ткiзiледi.
АуылшаруашылыЈы облысында ж„не ауылшаруашылыј †нiмдерiн †Ўдеу
к„сiпорындарыныЎ јазiргi таја 4000 – дайы жґмыс атјарады. Мемлекеттiк
к„сiпорындар ґжымдастырылып, жер ұжымның жеке мҐшелерi арасында
Ґлестiрiледi.
Ауылшаруашылыј †нiмдерiн †Ўдеу ж„не агросервис секторыныЎ мелекеттiк
к„сiпорындары да осы баЈдарламамен жекешелендiрiледi. Мґнда олар акцияларды
ґжымдарЈа, жеке јызметкер ж„не ауылшаруашылыј †ндiрiшiлерiне табысталады.
Сонымен јатар баЈа инфляцияЈа тҐзетiлер енгiзу арјылы јолайлы деЎгейде
белгiленедi. Жеке жобалар арјылы жекешелендiру баЈдарламасы негiзiнде
бiрнеше iрi артыј iстейтiн к„сiпорындар сатылады.
Жаппай жекешелендiрудiң бағдарламасы.
Қазақстанның барлыј азаматтары (балаларды јоса) купондыј кiтапшалар алды,
сонда јала тґрЈындары 100 купоннан есептелiндi, ал ауылдыј тґрЈындарЈа
материалдыј жаЈдайдаЈы айырмашылыјты бiртiндеп †теу мајсатында 120 купоннан
берiлдi. Купондыј кiтапшаларды үлестiру Ұлттық Банк торабы арјылы 1993
жылдыЎ соЎында аяјталды. Жалпы 15,5 млн купондыј кiтапшалар берiлген
болатын, яЈни тұрғындардың 90% - не жуығы қамтылды. Схема мыЎадай тҐрде
iске асты: инвестициондыј купондар олардыЎ жеке иесiне ғана тiркелдi және
оны сатуға және беруге болмады. Бұл Чехиядағы јолданЈан кепiлхатты
жекшелендiрудiЎ схемасына ґјсайды. Купондарды, †з акцияларын купонЈа
айырбастау Ґшiн шыЈаратын,тек јана жекшелендiрiлмеген инвестициондыј
фондтар (ИПФ) салуға мүмкiндiк болды. Жекшелендiрiлген инвестициондыј
фондтар өздерi купондыј аукциондар арјасында мемлекеттiк к„сiпорын
акцияларын сатып алды. Аукциондарға лицензиясы бар жекешелендiрiлген
инвестициондық фондтар ғана јатыса алды, ал олардыЎ саны 170 – тей едi.
iктерiн ескеру јажет.
ҚР-да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға
2-ші кезең арналған ұлттық бағдарламасы
Жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы үш жоспарлы стратегияны қамтиды,
атап айтқанда, мына элементтерді:
Дүкендер, қоғамдық тамақтандыру пунктері сияқты майда кәсіпорындарды
аймақтық аукциондар немесе сауда шегінде қолма-қол есептесу немесе
пайдаланылмаған жекешелендіру чектері арқылы тез сату. Бәсекелестікке
жәрдемдесу мақсатында жекелеген аукциондар арқылы көтерме сауда
кәсіпорындарын және еліміздегі жүк автокөлік көсіпорындарының бір бөлігін
бөлектеу жөне саудалау;
Номиналы нақтылы көрсетілмеген материалдық емес жекешклендіру
купондарын Казақстан азаматтары салған 50-100 жеке инвестициялық қорларға
аукцион арқылы бақылау пакетін сату есебінен шамамен 5000 орта-ірі
көсіпорындарды (оларды толықтай мемлекеттік мемлекеттік меншіктегі
кәсіпорындар ретінде инкорпорацияланғаннан кейін) жаппай жекешелендіру;
Тиісті алдын-ала құрылымдық қайта құрудан жөне нормативтік жүйені
өзгертуден кейін жеке негізде аса ірі кәсіпорындарды (көп жағдайда мұндай
кәсіпорындар бүтіндей қала болып табылады) жекешелендіру.
Бұл бағдарламада, сонымен қатар, жекешелендірудің экономикалық
құрылымдар мен әрекеттердің белгіленген өзгертулеріне жәрдемдесетін
бірқатар ережелер бар.
Біріншіден, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жекешелендiру дегенiмiз – азаматтардың және заңды тұлғалардың мемлекеттiк
меншiк обьектiлерiн немесе мемлекеттiк акционерлiк қоғамдардың акцияларын
сатып алу. Меншiк қатынастар реформалары нарықтық экономикаға көшудiң
маңызды элементi болып табылады. Бiрақ бұл реформалардың жүргiзiлу
тұрғысының және эканомиканың мемлекеттiк секторын қайта құру реформасы
баламасының бiр – бiрiнен ерекшеленедi. Көптеген к„сiпорындарды тез
мемлекет иелiгiнен алу ж„не жекешелендiру мiндетi јойылЈанда, меншiк
реформасыныЎ барлыј жајтан жаЈымсыз алЈашјы т„жiрибесi мемлекеттiЎ р†лiн
Јана емес, сонымен јатар ауыспалы эканомикадаЈы мемлекеттiк сектордыЎ р†лiн
б†лшектеп јарастыруЈа м„жбҐрлеген болатын. Меншiк ж„не к„сiпкерлiктiЎ
корпаративтiк формасыныЎ бајылау функциялары арасындаЈы потенциялдi
қайшылық к†бiнесе iрi жекешелендiрiлген к„сiпорындар мүдделерiнiң байсалды
жанжалына әкеледi. Кепiлхаттық схема бойынша жаппай тез жекешелендiруде
iшкi және сыртјы инвесторлар мүдделерiнiң жанжалдары болған.
Осыған байланысты алғашқы жылдары кең таралған нарықтық реформалардағы
тез жекешелендiру ж„не жеке меншiктiң критикалық масса көзқарасы өтпелi
эканомикадағы мемлекет пен мемлекеттiк сектордың ерекше рөлiн түсiнумен
ауысты.
Өтпелi эканомикадаЈы мемлекеттiк бақылау, жоспарлы эканомикадаЈы
мемлекеттiк басјарудан ерекшеленедi. Мемлекееттiк к„сiпорындар нарыјтыј
негiзгi талаптарына сәйкес қызметтендiрiлу режимiне, яЈни
“маркетивизированды” болуы керек. Бұл талаптар көбiнесе мынаЈан
с„йкестендiрiледi: қатаң бюджет, бәсеке, өндiрiс пен қаржыларды јайта
құрылымдау, корпоративтiк басқаруды ұйымдастыру. Жекешелендiру процесiнiң
(мемлекеттiк формадан мемлекеттiк емес меншiк формасына өту) қысқа мерзiмде
iске аспауына байланысты мынадай сұрақ туады: осы процестердiң дамуына
мүмкiндiк туғызатын шаруашылықтың арендалық формаларының құрылуы. Бұл
мәселенi қарастыруда жинақталған әлемдiк тәжiрибемен белгiлi елдiң
эканомикасының ерекшелігін ескеру қажет.
Жекешелендiрудiң мәнi
Мемлекет иелiгiнен алу – мемлекет кәсiпорындарының, шаруашылықты басқару
функциясын және сәйкес өкiлеттiлiгiн тiкелей шаруашылық жүргiзетiн
субьектiлерге табыстауы арқылы түрлендiрiлуi. Кәсiпорындарды тiкелей
мемлекет бақылауынан толық шығуының 2 жолы бар, яғни мемлекет иелiгiнен
алу: өзiн-өзi басқару арқылы немесе жекешелендiру арқылы.
Кәсiпорынның өзiн-өзi басқару үлгiсi – шаруашылықтың жеке најты денгейiн
бiр жақтан, топтық меншiктiң сипаттарын екiншi жағынан қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi. Ол „кiмшiлiк – жоспарлыј эканомиканыЎ †зегiнде најты
тотальдi мемлекеттiк бајылаудан шыЈу формасы ж„не тиiмдi шаруашылыјтыЎ
јызметiне у„ждеудi кҐшейту ретiнде пайда болды. ‡зiн - †зi басјару Ґлгiсi
Югославия мен Польшада еЎ к†п таралды, бiрақта оның жекелеген элементтерi
басқа да социалистiк елдерде јолданылЈан (мысалы, ВенриядаЈы
к„сiпорындардыЎ шыЈындарында жґмыстыЎ јатысу жҐйесi ).
Жекешелендiру м„нi. Жекешелендiру †тпелi эканомикада бiр жаЈынан мемлекет
иелiгiнен алудыЎ басынјы формасы болып, екiншi жаЈынан јоЈамдыј мҐлiктi
јайта б†лiдiЎ „ртҐрлi формаларын арјасында азаматтарЈа меншiктi тараудыЎ
формасы болып табылады.
Жекешендiру деп – к†бiнесе жеке азаматтарЈа, еЎбектiк ґжымдарЈа немесе
заЎды тґлЈаларЈа сатылЈан немесе †теусiз берiлген мемлекет мҐлiгiн айтады.
Мемлекеттiк к„сiпорын базасында „ртҐрлi ґйымдыј – шаруашылыј формасындаЈы
жеке меншiк ж„не аралас фирмалар пайда болуы мҐмкiн. Олар жеке
к„сiпкерлiктен корпорациялардыЎ „р тҐрлерiне дейiн болуы мҐмкiн.
Жекешелендiрудiң негiзгi мәнi капиталға негiзделген фирмаларға әр түрлi
өндiрушi – технологиялық кешенде құрылған †ндiрушi – к„сiпорынныЎ тҐрленiп
отыруында.
Капитал өздiгiнен †су јґн болЈандыјтан бґрынЈы мемлекеттiк
к„сiпорындардыЎ бҐкiл функцияларын †мiрлiк кезендерiн, јґрылымдыј
жылжуларын тҐбiрiмен †згертедi. Жекешелендiру процесiнде бұқаралық
трансакция барысында жеке әлеуметтiк категориялар – жекеменшiктер
(акционерлер) басјарушылар (менеджерлер), жалдамалы жұмысшылар пайда
болады. Осындай Ґлгiде жекешелендiру јоЈамдыј топтармен јатынастардыЎ тҐркi
†згеруiне алЈы шарттар туЈызады.
Меншiк реформасын жүргiзудiң нақты әдiстерi. Мемлекеттiк мүлiктi жеке
меншiк иесiне қандай принцип негiзiнде берiлетiнiне байланысты. Бұл бәрiнен
бұрын жекешелендiрудiң ақылы немесе ақысыз формалары арасындаЈы таңдау.
Көптеген елдерде жекешелендiру басында мемлекеттiк к„сiпорындардыЎ
жекешелендiретiн мҐлiктерiне кiм Ґмiттене алады – барлыј азаматтар тек јана
еЎбектiк ґжымдардыЎ мҐшелерi, жеткiлiктi капитал сатып алатын иелер ме
деген к†кейтестi м„селе болды. Шетел капиталыныЎ жекешелендiруге жiберу
масштабы туралы сґрај †зектi болды. Осы барлыј м„селелер бойынша бґрынЈы
социалистiк елдерде „леуметтiк – саяси ж„не эканомикалыј жоспарларЈа с„йкес
јызу пiкiрталастар болЈан. Жекшелендiру жалпы, нарыјтыј тҐрлендiрудiЎ еЎ
саясатталЈан элементi болып табылады. Сонымен јатар к†птеген ауыспалы
эканомикалыј елдерде жекешелендiру к„сiпорын ж„не к„сiпорындыј јызмет
туралы зандардыЎ либерализациясымен бiр мезгiлде жҐргiзiлдi.
Меншiктiң мемлекет иелiгiнен алынуы – бұл бұрынғы кеңес елдерiнде пайда
болған отандық өндiрiс терминi. Барлық басја мемлекеттерде мемлекеттiк
меншiктiЎ өзгерiс процесi – жекешелендiру деп аталады. Мемлекет иелiгiнен
алудың негiзгi принциптерi: ерiктiлiк, еңбектiк ұжымдардың ж„не жеке
азаматтардыЎ эканомикалық қызығушылығы, жариялық, мемлекетж„не тґрЈындар
мҐдделерiнiЎ орындалуы. Сонымен јатар †те маЎызды: мемлекет иелiгiнен алу
процесi еЎбек †нiмдiлiгiнiЎ †су денгейiне мҐмкiндiк туЈызуы јажет.
Мемлекет иелiгiнен алу реформасыныЎ басты критерилерi – м„жбҐрлi
мемлекеттiк тапсырысты јысјарту, нарыјтаЈы †нiмнiЎ еркiн саудасын кеЎейту
баЈаны либерализациялау, тауар †ндiрушiлер б„секеi ж„не эканомикалыј
жауапкершiлiкпен јамтылу. БґЈан јоса мемлекеттiЎ јоЈамдыј †ндiрiстi
эканомикалыј ж„не заЎды нормаларЈа с„йкес реттеу функциясы сајталады.
1. Нышандары, әдiстерi және белгiлерi.
Мемлекет иелiгiнен алудыЎ басты баЈыттарыныЎ бiрi – жекешелендiру. Бґл
процесс мемлекеттiЎ меншiк јґјыЈын к„сiпорындарЈа, мҐлiктердi жеке
адамдарЈа ж„не јызметтерi мемлекеттiк емес мҐлiкке негiзделген заЎды
тґлЈаларЈа берумен сипатталады. Жекешелендiру н„тижесiнде мемлекет иелiк
ету, пайдалану ж„не мемлекеттiк мҐлiк обьектiлерiне билiк жҐргiзу јґјыЈынан
айырылады.
Жекешелендiру эканомикалыј реформаныЎ басты јґрамды б†лiгiн, оныЎ
стратегиясын ж„не т„сiлдерiн к†рсетедi. Бґл „леуметтiк јґрылымдардыЎ
тҐбегейлi †згерiстерi ж„не јоЈамдыј – эканомикалыј јґрылыстыЎ †згерумен
байланысты тҐпкi јасиеттер т„н процесс.
Сонымен жекешелендiру тҐсiгiне не кiредi? Егер бґл тҐсiнiктiЎ талдауына
ајылЈа сай јарайтын болсај, онда:
- тар маЈынада, этималогия к†з јарасы бойынша,бґл кез - келген меншiк
нышанының †тiлуi процесi( мемлекеттiк, жеке ж„не ґжымдыј ).
- кең мағынада бұл түсiнiк практикада, әдебиеттерде, ресми документтерде
– мемлекет иелiгiнен алу нышаны, мемлекеттiк меншiктiң басқа меншiк
түрiне ауысу нышаны деп қарастырылады.
Жекешелендiру процесi дамуыныЎ обьективтi себептерiнiЎ макроэканомикаллыј
сияјты, микроэканомикалыјта сипаты бар.Жекешелендiру – эканомикалыј
јатынастардыЎ меншiк нышаны †ндiрiс јґралына айналу н„тижесiнде пайда
болатын ерекше жҐйенi јґрайды.
Жекешелендiру елдiЎ жалпы „кiмшiлi – басјару жҐйесiнен „леуметтiк
нарыјтыј шаруашылыјја ауысуына Јана негiзделген емес. Сонымен јатар
к„сiпорындардыЎ шыЈындарды јысјартуЈа позитивтi ґмтылуына да негiзделген.
Жекешелендiру екi функция атқарады: Бiрiншiсi ол – экономикалық
реформаның элементi ж„не радикалды өзгерiстердiң өзегi болуы керек. Екiншi
ол – мемлекеттiк реттеудiң ұзақ мерзiмдi сипатының құралы болуы қажет. Кiшi
жекешелендiру – бґл мемлекеттiЎ б†лшектi сауда к„сiпорындарыныЎ (азыј –
тҐлiк, †нерк„сiп тауарлар дҐкендерi, рестарандар, тґрмыстыј сферасыныЎ
к„сiпорындары) жеке иелiкке †туi. Бґл к„сiпорындар тиiмдi нарыјтыј
эканомикаЈа †тудегi еЎ негiзгi болып табылады , үйткенi олар дайын тауармен
өнiмге сұраныс қалыптастырады.
Жекешелендiрудiң басқа да жеке топталЈан формасы болуы мҐмкiн. Мысалы,
Әлемдiк банк бґрынЈы социалистiк елдерде жекешелендiрудiЎ мынандай тҐрлерiн
к†рсетедi: активтердiЎ тiкелей саудасы, кепiлхат схемасы бойынша бґјаралыј
жекешелендiру, менеджменттiң немесе жґмыскерлердiЎ контрольдi пакеттi †теп
алуы, бґјаралыј ұсыныс, ликведация, акционирование, шетел капиталы јатысјан
акционерлi мемлекеттiк к„сiпорын.
Жекешелендiрiлген кепiлхат беру арқылы бұқаралық жекешелендiру –
мемлекеттiк активтердi көпшiлiк азаматтардың арасында салыстырмалы тез
таратуға мүмкiндiк бередi. Жекешелендiру куәлiктерi ајысыз немесе белгiлi
бiр аз ајша санына берiлетiнiне јарамастан, кепiлхат схемалары
жекешелендiрудiЎ „леуметтiк жанжалы аз т„сiлi болып табылады. Кепiлхаттық
\купондық \ схема Чехия, Словения, Ресей, Албания, Монголия, Қазақстанда
болған.
Активтердi, құнды қағаздарды мҐлiктiн кешендердi тiкелей сату „дiсiмен
жекешелендiрудiЎ †з артыјшылыјтары бар. Олар – бюджетке тҐсудiЎ көзi
сияқты, жекешелендiрiлген компанияЈа инвестиция болатын ақша алу.
Сауда јґралы тек ғана, инвесторларға јызыјты, пайдалы к„сiпорын болуы
мҐмкiн.Сондыјтан берiлген „дiспен, †кiнiшке орай инвестицияны керек ететiн
к„сiпорындардыЎ к†пшiлiгi жекешелендiрiле алмады. Инвесторлар саны
(кепiлхат схемаларымен салыстырЈанда( најты капиталы барлармен шектелдi.
Аукциондар мен конкурстар жекешелендiрiлген активтердiЎ максималды табыс
деңЎгейiндегi нарыјтыј баЈасыныЎ шыЈуына мҐмкiндiк бередi.
Активтердi шетел инвесторларына сату – ерекше жағдай. Барлыј ауыспалы
эканомикасы бар елдерде сатушы – бейрезиденттерден келген инвестиция
тҐсiмiне ставка јойылды. КҐтiм батыстық тауар және финанстыј нарыЈына
мҐмкiндiк алумен, батыс менеджiментiне енумен, компанияныЎ нарыјтыј јґныныЎ
†суiмен байланыстырылады. Тiкелей сауда әдiсi Венгрияда, Хорватияда,
Эстонияда, Полшада қолданылды, яғни жоспарлыј эканомикасында жеке меншiк
дамуы Ґшiн жаЈдайлар јалыптасјан елдерде болЈан.
Тiкелей сауда „дiсiмен жекешелендiру финанстыј нарыјтардыЎ тез дамуына
мҐмкiндiк бередi, ерекше маЎыздысы ґлтыј, шетел немесе аралас капиталмен
јайтадан јґралЈан жеке меншiк к„сiпорындарыныЎ †сҐiне жаЈдай жасайды.
Табыстау немесе жекешендiрiлген кампания жґмыскерлерiне мемлекеттiк
активтердi женiлдiк сауда да сату бґрынЈы социалистiк елдердiн јатарында
(Латвия,Литва,Польша) кең тарады. Бұл әдiс әсiресе Ресейде кеЎ јолданылады,
ол жекешелендiрҐдiн бґјаралык кепiлхат схемасында јолданылады ж„не еЎбек
ґжымдарына жекешелендiрiлген кампаниялардын ¾ табысталуына мҐмкiндiк
бередi. ЖекешелендiрҐдiЎ осы „дiсiмен алынЈан активтердiн јґндылыЈы салалар
мен кампаниялар бойынша бiр јалыпты емес меншiк пен кiрiстiн тым маЎызды
элементтерiнен, к„сiпорын шыЈыны мен јарыздарын ꥄландырылмайтын меншiктiн
јґјыЈына шейiн.
ЖекешелендiрудiЎ келесi әдiсi – қайта жекешелендiру, яЈни тәркiлеу
н„тижесiнде заЎсыз тҐрде мҐлiктен айырылЈандардыЎ жеке меншiк құқығының
қалпына келуi. Ѕайта жекешелендiрудiЎ негiзгi формалары: рестетуция, яғни
мүлiктiң бґрынЈы иелерiне натуралды тҐрiнде јайтарылуы ж„не †тем ајы, яЈни
т„ркiленген мҐлiк јґныныЎ ајшалай немесе арнайы кепiлхат ретiнде
јайтарылуы. Ѕайта жекешелендiрудiЎ осы екi формасы бґрынЈы Чехословакияда
(кейiн Чехияда ),Венгрияда,Болгарияда,Словенияда,Х орватияда,Эстонияда
жҐргiзiлген.
К„сiпорын, кампания қызметiнiЎ н„тижиелегi, тиiмдiлiгi оларда Ґстемдiк
ететiн меншiкке байланысты. Бґл жерде кампанияныЎ тиiмдi функциялауын
јамтамасыз ететiн формаларды ж„не меншiк јатынастарыЎ тҐрлендiрҐге деген
талпыныс пайда болады. Бґл к„сiпорындарды жекешелендiрудiн басты себебi
болып табылады.
...лемдiк практикада к„сiпорындардыЎ Ґш жалпы тобы к†рсетiледi
-Бґјаралыј јґјыј негiзiнде јызмет атјаратыЎ мемлекеттiк ј„сiпорындар
(яЈни, коммерциялыј к„сiпорындар)
-Жеке меншiк јґјыЈы негiзiнде јызмет атјаратын мемлекеттiк к„сiпорындар
(яЈни, коммерциялыј орындар )
-Жеке меншiкке негiзделген жеке јґјыј арјылы јызмет атјаратын
к„сiпорындар.
Жеке заЎды тґлЈалардыЎ пайда болуыныЎ екi жалпы т„сiлi бар. Олар : жаЎа
к„сiпорын јґру арјылы ж„не жґмыс атјаратыЎ к„сiпорындарды жекешендiрiлҐ
арјылы. ЖекешендiрудiЎ белгiлерi:
- Мемлекеттiк мҐлiктiн жеке тґлЈалар пайдасына †тҐi немесе мемлекет
меншiктiЎ жеке меЎшiкке ауысуы.
-Мемлекет к„сiпорындарына мҐлiкпен иелiк ету јґјыЈын беру.
-Мемлекет кәсiпорындарын толыј жеке тұлғаларға сату.
-Активтер б†лiгiн сату.
Жекешелендiру терминi әртүрлi елдердiң ресми јґжаттарынла „ртҐрлi
берiлген. Мысалы: Румынияда жекешелендiру деп к„сiпорын мҐлiгiнiЎ јґнына
шыјјандаЈы шыЈарылЈан јґнды јаЈаздарды айтады. Англияда жекшелендiру
мемлекеттiЎ к„сiпорын капиталыныЎ 50% т†мен денгейiне дейiнгi јатысуды
јысјарту ал басја кейбiр елдерде (Малайзия, Турция ж„не т.б.) мемлекет †з
меншiгiнде активтердiЎ к†пшiлiк б†лiгiн сајтап јалса да, жекешелендiру деп
танылады.
К„сiпорындарды жекешелендiру к†мегiмен шешiлетiн м„селелер: к„сiпорын
пайдалылыЈыныЎ †суi, мемлекеттiк шыЈындардыЎ јысјаруы; бюджет тҐсiмiнiЎ
†суi, iшкi ж„не сыртјы берешектердiЎ жойылуы, капитал нарыЈыныЎ кенеюi,
тґрЈындардыЎ инвестицияЈа деген сґранысыныЎ †суi, жґмыскерлердi компания
капиталына јатысуЈа жґмылдыру, к„сiподај јозЈалысыныЎ „лсiзденуi, саяси
мајсаттаЈы ґсај жеке меншiк иелерiнiЎ кеЎ „леуметтiк баЈа јґруы. Сонымен
јатар жекшелендiру кiрiсi арјасында, салыјты азайту мҐмкiндiгi туады, бґл
жеке эканомикалыј бесендiлiкке †мiр бередi.
1.3 Меншiк және жекешелендiру.
Эканомиканың нарыјтыј тҐлендiру жаЈдайында жеке меншiк, жекелендiру,
мемлекет иелiгiнен алу, камерциализация тҐсiнiктерi јызу пiкiрталастар
туЈызады. Д„стҐрлiк к†з јарас тґрЈысыдан јоЈамдыј ж„не жеке меншiк
меншiктiЎ екi антогонистiк тҐрi ретiнде јарастырылады. ...сiресе бҐл к†зјарас
кеЎестер кезеЎiндегi эканомикалыј „дебиеттерде †те к†п таралЈан. ОныЎ
iшiнде жеке еңбекпен құрылған ґсај жеке меншiктiЎ өзi қоғамдыј антоганистiк
деп саналды. Сондыјтан жекешелендiру жеке меншiк јґрылымдаЈы †згерiстермен
к†рсетiледi.
Екiншi көзқарас – еңбектiк - бiрiншi орынЈа, еЎбектiк ж„не јанаушы
сипаттаЈы жеке меншiк критериiн јояды. еңбекке қабiлеттiлiк түсiнiгi
†зiне јоЈамдыј меншiктен басја да жеке еЎбектiк ж„не ґжымдыј,акционерлiк
меншiктi јосады. Принципиалды јатынастар бойынша, еңбектiк және
дәстүрлiк к†зјарастар бiр – бiрiне жајын, †йткенi бґл екуiндегi негiзгi
критерийi јанаудыЎ болуы ж„не болмауы болып табылады.
Бґл екуiнен Ґшiншi к†зјарастыЎ ед„уiр айырмашылыЈы бар. Оны †зiнiЎ
критериi бойынша субьективтi деп атауЈа болады. Ол †ндiрiс тҐрi мен
т„сiлiне јатынасуы жој жеке ж„не дербес меншiгiнiЎ с„йкестiлiгiн јыспајја
алады.
Төртiншi көзқарасты батыстық деп атайды: оЈан с„йкес мемлекеттiк емес
меншiк жеке меншiк болып табылады. Сондыјтан жекшелендiру де мемлекет
иелiгiнен алу сияјты тҐсiндiрiледi, яЈни †ндiрiс јґралдарыныЎ мемлекеттiк
сектордың јысјарҐы негiзiнде өтуi.
Жекешелендiру јатынастары жҐйесiнiЎ м„нi оныЎ мајсаттары арјылы ашылады.
Бґл аспектi жекешелендiру реформаныЎ мајсаты емес, оныЎ јґралы.
Жекешелендiру †ндiрiстiЎ монорамасыздандыруына мҐмкiндiк бередi. Кiрiстер
мен мҐлiктердi қайта бөлу жекшелендiруiн бiлдiрмейдi. СоЎЈысы меншiк
јґрылымдаЈы †згерiстермен јатар, баЈа деЎгейi ж„не јґрылымыныЎ бiрјалыпты
†згеруiне байланысты.
МеншiктiЎ мемлекеттiк емес мҐлiкке берiлуi, сатушылардыЎ нарыјтыј таЎдау
механизiмен с„йкес келмейдi.
Мемлекеттiк және муниципальдi кәсiпорындардың банкроттары жекшелендiрудiң
жаңа тәсiлi болып табылады. Ајшалай жекшелендiру кезеЎiнде банкротја
отырЈан к„сiпорындардыЎ кредиторлары табысталуы инвесторды жґмылдырЈан
жекшелендiрудiЎ бiр формасына айналады. Арендалық к„сiпорындардың еңбектiк
ґжымдары мҐдделерiнiЎ спецификасы: солардыЎ базасында јґралЈан акционерлiк
јоЈамныЎ жабыј сипатымен ж„не мҐлiктiЎ ајысыз таратылуымен негiзделген.
Еўбектiк ґжымдарда келесi м„селелер шешiмi к†п айтыс – тартыс туЈызады:
мҐлiк јґны мен јґрамыныЎ д„л аныјталуы, арендалыј ґжымныЎ јґн баЈасы мен
мҐшелерiнiЎ тиесiм ҐлесiншыЈару, †сiм мҐлiгiнiЎ Ґлесi Ґшiн јґјыЈы бар
тґлаларды аныјтау, жауапкершiлiгi шектелген ж„не жабыј типтi акционерлiк
јоЈамда арендалыј к„сiпорындардыЎ жеке үлесi жалақымен ж„не жґмыскердiЎ
жґмысыныЎ қиындығына байланысты есептеледi. Мемлекеттiк к„сiпорындарды
жекешелендiру формалары:
Мемлекеттiк меншiктi Кәсiпорынның өтемелi
арендалау жолымен
Елдердiң тәжiрибесi
2.1 Қазақстандағы жекешелендiру
Республикадағы дамытылЈан баЈдарламаЈа сәйкес жеке немесе аралас
мемлекеттiк – меншiктiЎ акционерлiк компаниялар мен серiктестiктерiне
ауысатын мемлекеттiк к„сiпорындар мен серiктестiктерiне ауысатын мемлекттiк
к„сiпорындар мен ґйымдар жекшелендiруi iске асып жатыр.
Жекелендiрудi Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк комитетi мемлекеттiк
мҐлiк бойынша iске асырады, ж„не оныЎ териториалды ґйымдары
минестерствоныЎ, ведомствоныЎ ж„не жергiлiктi „кiмшiлiктердiЎ јатысуымен
iске асырады.
Қазақстандағы меншiк реформасы 2 кезеңнен өттi. Бiрiншi кезең. 1991жылдан
1992 жыл аралығын јамтиды ж„не негiзiнен сауда обьектiлерi мен јызметтер
сферасын сатуЈа, сонымен јатар мемлекет меншiгiнiЎ еЎбек ґжымдарыныЎ
к„сiпорындарына табыстауына шыЈарыоЈан. Осы кезеЎде 2500 iрi ж„не 4000 ґсај
меншiктер эканомиканыЎ мемлекеттiк емес секторына ауысты.
Реформаның екiншi кезеңi 1993 жылдан 1996 жылдың басына дейiн болды.
Персоналдың саны мен салаларына қарамастан барлыј к„сiпорындар т†рт топја
б†лiнген болатын. Олардың әрқайсысына жекешелендiрудiЎ тҐрлi т„сiлдерi
јарастырылЈан болатын.
Жекешелендiрудiң бағыттары:
- Ұсақ кәсiпорындардың жергiлiктi аукциондар арқылы сатылуы;
- орта ж„не iрi кәсiпорындардың жаппай жекешелендiрiлуi;
- Өте iрi кәсiпорындардың жекелеген жобалар арқылы жекешелендiрiлуi
ауыл шаруашылығы облысында және ауылшаруашылыј өнiмдерiн өңдеу секторының
жекешелендiрiлуi.
Кiшi жекешелендiру
Бұл 200 адамға дейiн жұмыс iстейтiн к„сiпорындарды жеке иелендiру
бағдарламасы. Сонда жергiлiктiаукциондарда жҐзеге асады, онда адамдар
негiзгi јуралдарды најты ајшаЈа немесе јолданылмаЈан купондарЈа сатып ала
алады. БаЈдарлама алЈашынан жеке ж„не јызметтер сферасы к„сiпорындарында
шыЈарылЈан болатын.
Кiшi жекшелендiру аясында 11 мың обьектiлр сатылды. Ол бүкiл кiшi
жекшелендiруге жататын обьектiлердiЎ 23 – сiн јґрайды ж„не тґрЈыдар
сґранысын јанаЈаттандыратын ең маңызды сауда да, јоЈамдыј тамајтану ж„не
јызмет сферасында к„сiпорындардыЎ 84% жекшелендiрiлген болатын. Кiшi
жеклендiру 1997 жылдың ортасында аяқталды және 14000 мыңдай кәсiпорындар
жекешелендiрiлдi.
Жаппай жекешелендiру
Жаппай жекешелендiру баЈдарламасы жекешелендiрудiң екiншi кезеңiнде
қарастырылған болатын ж„не 1993 жылдан бастап јолданыла бастады. Ол
тґрЈындар арасында жекешелендiру купондарын таратуЈа негiздеоген.
АзаматтардыЎ †з купондарын арнайы инвестициондыј фондтарЈасалуЈа јґјыЈы
болды. Кейiн осы купондарды мемлекеттiк к„сiпорындардыЎ акцияларын иеленуге
јолданды. Жаппай жекшелендiру баЈдарламасы, негiзiнен орта ж„не iрi
к„сiпорындарЈа(200 ден 5000 Ја дейiн) есептелген.
Жеке жобалар арқылы жекешелендiру.
Жұмыскерлер саны 5000 Ја дейiн жететiн iрi к„сiпорындар ж„не ерекше
мемлекеттiк маЎызы бар к„сiпорындар немесе табиғи монополиялар Жеке
жобалар арқылы жекешелендiру бағдарламасы негiзiнде жекешелендiрiлуi
јажет. Жалпы, бґл категория астына 170 – дей к„сiпорындар тҐседi.
Бұл бағдарламаныЎ мајсаты „рбiр к„сiпорындарЈы шарттарды максимальдi
тҐрде ескеру, шешiмдер қабылдау.Мұнда жаппай жекешелендiру
баЈдарламасындаЈы сияқты инвестордың мемлекеттiк ж„не меншiктiк Ґлесiн
аныјтау моделi болмайды. Сонымен јатар сауда т„сiлi 1 компаниядан 2 - шi
компанияЈа †ткенде еркшеленедi, бiрај басјару Ґшiн јажет халыј аралыј
тендерлер мен контрактар †ткiзiледi.
АуылшаруашылыЈы облысында ж„не ауылшаруашылыј †нiмдерiн †Ўдеу
к„сiпорындарыныЎ јазiргi таја 4000 – дайы жґмыс атјарады. Мемлекеттiк
к„сiпорындар ґжымдастырылып, жер ұжымның жеке мҐшелерi арасында
Ґлестiрiледi.
Ауылшаруашылыј †нiмдерiн †Ўдеу ж„не агросервис секторыныЎ мелекеттiк
к„сiпорындары да осы баЈдарламамен жекешелендiрiледi. Мґнда олар акцияларды
ґжымдарЈа, жеке јызметкер ж„не ауылшаруашылыј †ндiрiшiлерiне табысталады.
Сонымен јатар баЈа инфляцияЈа тҐзетiлер енгiзу арјылы јолайлы деЎгейде
белгiленедi. Жеке жобалар арјылы жекешелендiру баЈдарламасы негiзiнде
бiрнеше iрi артыј iстейтiн к„сiпорындар сатылады.
Жаппай жекешелендiрудiң бағдарламасы.
Қазақстанның барлыј азаматтары (балаларды јоса) купондыј кiтапшалар алды,
сонда јала тґрЈындары 100 купоннан есептелiндi, ал ауылдыј тґрЈындарЈа
материалдыј жаЈдайдаЈы айырмашылыјты бiртiндеп †теу мајсатында 120 купоннан
берiлдi. Купондыј кiтапшаларды үлестiру Ұлттық Банк торабы арјылы 1993
жылдыЎ соЎында аяјталды. Жалпы 15,5 млн купондыј кiтапшалар берiлген
болатын, яЈни тұрғындардың 90% - не жуығы қамтылды. Схема мыЎадай тҐрде
iске асты: инвестициондыј купондар олардыЎ жеке иесiне ғана тiркелдi және
оны сатуға және беруге болмады. Бұл Чехиядағы јолданЈан кепiлхатты
жекшелендiрудiЎ схемасына ґјсайды. Купондарды, †з акцияларын купонЈа
айырбастау Ґшiн шыЈаратын,тек јана жекшелендiрiлмеген инвестициондыј
фондтар (ИПФ) салуға мүмкiндiк болды. Жекшелендiрiлген инвестициондыј
фондтар өздерi купондыј аукциондар арјасында мемлекеттiк к„сiпорын
акцияларын сатып алды. Аукциондарға лицензиясы бар жекешелендiрiлген
инвестициондық фондтар ғана јатыса алды, ал олардыЎ саны 170 – тей едi.
iктерiн ескеру јажет.
ҚР-да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға
2-ші кезең арналған ұлттық бағдарламасы
Жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы үш жоспарлы стратегияны қамтиды,
атап айтқанда, мына элементтерді:
Дүкендер, қоғамдық тамақтандыру пунктері сияқты майда кәсіпорындарды
аймақтық аукциондар немесе сауда шегінде қолма-қол есептесу немесе
пайдаланылмаған жекешелендіру чектері арқылы тез сату. Бәсекелестікке
жәрдемдесу мақсатында жекелеген аукциондар арқылы көтерме сауда
кәсіпорындарын және еліміздегі жүк автокөлік көсіпорындарының бір бөлігін
бөлектеу жөне саудалау;
Номиналы нақтылы көрсетілмеген материалдық емес жекешклендіру
купондарын Казақстан азаматтары салған 50-100 жеке инвестициялық қорларға
аукцион арқылы бақылау пакетін сату есебінен шамамен 5000 орта-ірі
көсіпорындарды (оларды толықтай мемлекеттік мемлекеттік меншіктегі
кәсіпорындар ретінде инкорпорацияланғаннан кейін) жаппай жекешелендіру;
Тиісті алдын-ала құрылымдық қайта құрудан жөне нормативтік жүйені
өзгертуден кейін жеке негізде аса ірі кәсіпорындарды (көп жағдайда мұндай
кәсіпорындар бүтіндей қала болып табылады) жекешелендіру.
Бұл бағдарламада, сонымен қатар, жекешелендірудің экономикалық
құрылымдар мен әрекеттердің белгіленген өзгертулеріне жәрдемдесетін
бірқатар ережелер бар.
Біріншіден, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz