1850-70 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. 1830.40 жылдардағы ұлт.азаттық қозғалыстарды басу саясаты
1.1. И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы бастаған көтерілістерді басу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. К. Қасымұлы бастаған ұлт.азаттық көтерілістің жеңілу себептері ... ..20
ІІ . тарау. 1850.70 жылдардағы ұлт.азаттық көтеріліс
2.1. Жанқожа мен Есет бастаған ұлт.азаттық көтерілістің ерекшеліктері ... 30
2.2.Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің тарихи маңызы ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. 1830.40 жылдардағы ұлт.азаттық қозғалыстарды басу саясаты
1.1. И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы бастаған көтерілістерді басу саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. К. Қасымұлы бастаған ұлт.азаттық көтерілістің жеңілу себептері ... ..20
ІІ . тарау. 1850.70 жылдардағы ұлт.азаттық көтеріліс
2.1. Жанқожа мен Есет бастаған ұлт.азаттық көтерілістің ерекшеліктері ... 30
2.2.Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің тарихи маңызы ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы халық наразылығының көрінісі ұлт-азаттық көтерілістердің тууы заңды құбылыс болатын. Бұл көтерілістердің жеткілікті ұйымдаспаған сипатта болуы, айқын бағдарламасының жоқтығы, қозғалысты өз мақсатына жеткізе алған жоқ. Бірақ олардың қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылу жолындағы азаттық идеясын шыңдауда үлкен әсері мен ықпалы болды.
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлау мәселесі Ресейге «қосылуы» тұрғысынан пайымдалды. Кейбір авторлар мәселенің экономикалық және саяси себептеріне мүлде тереңдеп бармай, оны тек ғана сырт жағынан қарап, қосылу кездейсоқтықтан болды деп санады. Кейбіреулері империялық идеяларды ашықтан-ашық уағыздап, қазақстарды «жабайылар» деп санады. Сөйтіп олардың сан ғасырлық созылған дербес және мәдени дамуын мүлде ескермеді.
КСРО ыдырағаннан империялық ойлауды жасырын жақтаушылар Ресей отаршыл, империялық держава болған жоқ дегеннен айнымай келеді.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер отандық тарихи проблемаларды идеологиялық өктемдіксіз зерттеуге мүмкіндік алды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақстанда патшалық Ресейге «өз еркімен қосылды» делініп келген Кеңестік концепцияның негізсіз екендігін атау.
- Патша өкіметінің қазақтардың азматтық қозғалыстарын аяусыз басу саясатын көрсету;
- Азаттық қозғалыстарын басуда «құйтырқы» немесе «алдау - арбау» саясатының болғандығына көз жеткізу;
- Патшалық Ресейдің империялық пиғылының Қазақстанда жүзеге асқандығын ұғыну;
- Отандық тарихымыздың бұрмаланған осынау кезеңінің тарихи шындығын ашуға қатысты зерттеулерді көрсету;
- Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуа хандығының езісіне қарсы кейінен патша өкіметінің оқшау саясатына қарсы көтерілісінің ерекшеліктер мен нәтижесін көрсету;
- Есет Көтібарұлының 1856 жылға дейіні патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы және патша өкіметіне қызметке өткеннен кейінгі әрекеттері туралы мағлұматтарды талдау;
- Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің басты себептері мен ерекшеліктерін көрсету;
- Кенесары Қасымұлының ұлт азаттық көтерілісінің жеңілуінің себептерін талдау;
- Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қоғалысын басуының нәтижесінде орнаған отарлау саясаттарының ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысының хронологиясы
Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1840-1870 жылдар аралығын қамтиды. Аталмыш кезеңдегі қазақ ұлысының тарихы мәселелеріне орай жазылған еңбектерді ғылыми көзбен електен өткізу арқылы байыбына бару басты міндетіміз.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы азаттықт қозғалыстардың тарихнамасын үш кезеңге бөліп қарастырамыз. 1836-38 жылдардағы Бөкей Ордасында Исатай Таймановтың (Махамбет Өтемісұлы) басшылығымен көтерілісі туралы зертеулердің еңбегін атау. 1837-47 жылдары аралығында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. 1856-57 жылдары Сырдария өңірі қазақтарының отаршылық езгіге қарсы Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, 1855-56 жылдардағы Есет Көтібаров басшылық еткен көтеріліс Батыс Қазақстан аумағын қамтыды. 1870 жылы патша өкіметінің отаршылық саясатына қарсы Маңғыстауда толқу болып өтті. Сол кезең әдебиеттерінде бұл оқиғалар тым жұтаң көрсетілген. Негізінен алғанда олар түрлі басылымдардағы үздік-үздік жарияланымдар. Барлық жарияланымдарда халық бұқарасының бой көрсетулері «Бүлік» деп түсіндірілді, ал көтерілістер басшыларының жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама алды.
Е. Бекмаханов ХІХ ғасырдың бірінші жартысынд Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы еңбек жазды. Еңбектің басым бөлігі К. Қасымов басшылық еткен азаттық қозғалысына арналған. Мұнда көтерілістің қозғаушы күштері оның орта жүзде құлаш жаюы, Кенесарының қазақ мемлекеттігін нығайту жөніндегі іс-шаралары, Қоқанға қарсы күресі, оның бұл күреске қырғыздарды тартпақ болған әрекеттері, сондай-ақ Кенесары мен оның жақындарының қырғыздар комиссиясы қаза көрсетіп берді. Қорытындысы автор Қазақстандағы 20-40 жылдардағы оқиғаларды жинақтап олардың жалпы Орталық Азиядағы қазақ халқының содан кейінгі жасалған ықпалын анықтап берді. ХХ ғасырдың 50 жылдардың аяғы 60 жылдардың басында Кенесары Қасымовтың көтерілісне көзқарас түбегейлі теріс бағытта болды. Тұтас алғанда, көтеріліс феодалдық-монархиялық деп танылды, ал зерттеу авторы ұлтшыл деп айыпталып, қуғынға түсті.
С. Асфендияров, Е. Бекмаханов еңбектеріне жаңсақ берілген бағаны қайтадан ой елегінен өткізіп, олардың Қазақстандағы ұлттық қозғалыстарға арналған еңбектерін қайта шығару көзделді. 1992 жылы Ақтөбе қаласында ғылыми -теориялық конференция өткізіп, оның «ХҮІІ-ХХ ғасырдағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс, біртұтас тарихи үрдіс, проблемалар, ізденістер, шешімдер» деген материалдары жарық көрді.
Бұл жылдары жарық көрген империяның отаршылдық саясаты: орыстандыру, христиан дініне кіргізу, әскери және шаруалар арқылы жүзеге асты.
«Орта Азия шолу» беттерінде «Қазақтар және Пугачевтің көтерілісі» деген мақала жарияланды, бірқатар еңбектерде Е. Көтібаров пен Ж. Нұрмұхамедов (ХІХ ғ. 50 жж), Исатай Тайманов пен М. Өтемісов (1836-38 жж.) бастаған көтерілістер туралы айтылады.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттеу деңгейі, жұмыстың мақсаты ммен міндеттері айқындалған.
Жұмыстың өзектілігі
Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы халық наразылығының көрінісі ұлт-азаттық көтерілістердің тууы заңды құбылыс болатын. Бұл көтерілістердің жеткілікті ұйымдаспаған сипатта болуы, айқын бағдарламасының жоқтығы, қозғалысты өз мақсатына жеткізе алған жоқ. Бірақ олардың қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылу жолындағы азаттық идеясын шыңдауда үлкен әсері мен ықпалы болды.
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлау мәселесі Ресейге «қосылуы» тұрғысынан пайымдалды. Кейбір авторлар мәселенің экономикалық және саяси себептеріне мүлде тереңдеп бармай, оны тек ғана сырт жағынан қарап, қосылу кездейсоқтықтан болды деп санады. Кейбіреулері империялық идеяларды ашықтан-ашық уағыздап, қазақстарды «жабайылар» деп санады. Сөйтіп олардың сан ғасырлық созылған дербес және мәдени дамуын мүлде ескермеді.
КСРО ыдырағаннан империялық ойлауды жасырын жақтаушылар Ресей отаршыл, империялық держава болған жоқ дегеннен айнымай келеді.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер отандық тарихи проблемаларды идеологиялық өктемдіксіз зерттеуге мүмкіндік алды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақстанда патшалық Ресейге «өз еркімен қосылды» делініп келген Кеңестік концепцияның негізсіз екендігін атау.
- Патша өкіметінің қазақтардың азматтық қозғалыстарын аяусыз басу саясатын көрсету;
- Азаттық қозғалыстарын басуда «құйтырқы» немесе «алдау - арбау» саясатының болғандығына көз жеткізу;
- Патшалық Ресейдің империялық пиғылының Қазақстанда жүзеге асқандығын ұғыну;
- Отандық тарихымыздың бұрмаланған осынау кезеңінің тарихи шындығын ашуға қатысты зерттеулерді көрсету;
- Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуа хандығының езісіне қарсы кейінен патша өкіметінің оқшау саясатына қарсы көтерілісінің ерекшеліктер мен нәтижесін көрсету;
- Есет Көтібарұлының 1856 жылға дейіні патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы және патша өкіметіне қызметке өткеннен кейінгі әрекеттері туралы мағлұматтарды талдау;
- Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің басты себептері мен ерекшеліктерін көрсету;
- Кенесары Қасымұлының ұлт азаттық көтерілісінің жеңілуінің себептерін талдау;
- Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қоғалысын басуының нәтижесінде орнаған отарлау саясаттарының ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысының хронологиясы
Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1840-1870 жылдар аралығын қамтиды. Аталмыш кезеңдегі қазақ ұлысының тарихы мәселелеріне орай жазылған еңбектерді ғылыми көзбен електен өткізу арқылы байыбына бару басты міндетіміз.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы азаттықт қозғалыстардың тарихнамасын үш кезеңге бөліп қарастырамыз. 1836-38 жылдардағы Бөкей Ордасында Исатай Таймановтың (Махамбет Өтемісұлы) басшылығымен көтерілісі туралы зертеулердің еңбегін атау. 1837-47 жылдары аралығында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. 1856-57 жылдары Сырдария өңірі қазақтарының отаршылық езгіге қарсы Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, 1855-56 жылдардағы Есет Көтібаров басшылық еткен көтеріліс Батыс Қазақстан аумағын қамтыды. 1870 жылы патша өкіметінің отаршылық саясатына қарсы Маңғыстауда толқу болып өтті. Сол кезең әдебиеттерінде бұл оқиғалар тым жұтаң көрсетілген. Негізінен алғанда олар түрлі басылымдардағы үздік-үздік жарияланымдар. Барлық жарияланымдарда халық бұқарасының бой көрсетулері «Бүлік» деп түсіндірілді, ал көтерілістер басшыларының жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама алды.
Е. Бекмаханов ХІХ ғасырдың бірінші жартысынд Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы еңбек жазды. Еңбектің басым бөлігі К. Қасымов басшылық еткен азаттық қозғалысына арналған. Мұнда көтерілістің қозғаушы күштері оның орта жүзде құлаш жаюы, Кенесарының қазақ мемлекеттігін нығайту жөніндегі іс-шаралары, Қоқанға қарсы күресі, оның бұл күреске қырғыздарды тартпақ болған әрекеттері, сондай-ақ Кенесары мен оның жақындарының қырғыздар комиссиясы қаза көрсетіп берді. Қорытындысы автор Қазақстандағы 20-40 жылдардағы оқиғаларды жинақтап олардың жалпы Орталық Азиядағы қазақ халқының содан кейінгі жасалған ықпалын анықтап берді. ХХ ғасырдың 50 жылдардың аяғы 60 жылдардың басында Кенесары Қасымовтың көтерілісне көзқарас түбегейлі теріс бағытта болды. Тұтас алғанда, көтеріліс феодалдық-монархиялық деп танылды, ал зерттеу авторы ұлтшыл деп айыпталып, қуғынға түсті.
С. Асфендияров, Е. Бекмаханов еңбектеріне жаңсақ берілген бағаны қайтадан ой елегінен өткізіп, олардың Қазақстандағы ұлттық қозғалыстарға арналған еңбектерін қайта шығару көзделді. 1992 жылы Ақтөбе қаласында ғылыми -теориялық конференция өткізіп, оның «ХҮІІ-ХХ ғасырдағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс, біртұтас тарихи үрдіс, проблемалар, ізденістер, шешімдер» деген материалдары жарық көрді.
Бұл жылдары жарық көрген империяның отаршылдық саясаты: орыстандыру, христиан дініне кіргізу, әскери және шаруалар арқылы жүзеге асты.
«Орта Азия шолу» беттерінде «Қазақтар және Пугачевтің көтерілісі» деген мақала жарияланды, бірқатар еңбектерде Е. Көтібаров пен Ж. Нұрмұхамедов (ХІХ ғ. 50 жж), Исатай Тайманов пен М. Өтемісов (1836-38 жж.) бастаған көтерілістер туралы айтылады.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттеу деңгейі, жұмыстың мақсаты ммен міндеттері айқындалған.
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі.
1. А. Рязанов «Исатай Тайманұлы» А., 1996 ж. 26 б.
2. Бұл да сонда 29 б.
3. И. Кенжалиев «Тайманұлы Исатай» А., 1977 ж. 48 б.
4. Ф. А. Рязанов «Кенесары» тарихи очерк А., 1993 ж. 31-б.
5. Е. Б. Бекмаханов. «Қазақстан ХІХ-шы ғасырдың 20-40 жылдарында» А., 1994 ж. 45-б.
6. Д. Жамбылов «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс» Алматы., 2001 ж. 83-б.
7. Е. Ө. Пірімбетова «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы» (ХҮІІІ-ХХ ғасыр). А., 2001 ж. 18-б.
8. С. М. Мәшімбаев «Патшалық Ресейдің отарлау саясаты» А., 1994 ж. 77-б.
9. Бұл да сонда 78-б.
10. Д. Жамбылов «Тәуелсіздік және саяси сана» А., 1999 ж. 58-б.
11. «Есет Көтібаровтың 125 жылдығына арналған ғылыми теориялық мәслихат материалдары» Ақтөбе 1992 ж. 4-б.
12. С. Құрманалин «Түтін салығы. Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістің себебі» Ізденіс 1991 ж. №1.
13. С. Т. Тілепов «Маңғыстау тарихының беттері» А., 1980 ж. 48-б.
14. М. С. Тұрсынова «ХІХ ғ. ІІ жартысындағы Маңғыстау қазақтары» А., 1977 ж. 36-б.
15. Е. Ө. Пірімбетова «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы» (ХҮІІІ-ХХ ғасыр). А., 2001 ж. 32-б.
16. «Қазақ совет энциклопедиясы» ІҮ т. А., 1974 ж.110-б.
17. Е. Б.Бекмаханов «Қазақстанның Ресейге қосылуы» А., 1962 ж. 66-б
18. М. Қойгелдиев «Ұлттық саяси элита» А., 2004 ж.21-б.
19. Бұл да сонда 23-б.
20. М. Қ. Қойгелдиев «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы» Астана 2007 4 томдық. 128-б.
21. Л. Юнусова «Орыс баспасөзі және ұлт-азаттық қозғалыстары ХҮІІІ-ХІХ ғғ» Қазақ тарихы 2004 ж. №1.2-б.
22. «Қазақстан тарихы очерктері» А., 1994 ж. 77-б.
23. Х. Маданов, Ч. Мусин «Ұлы дала тарихы» А., 1994 ж.
24. Ж. Қасымбаев «Кенесары хан» А., 1993 ж.
25. А.Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар» А., 1992 ж.
26. Е. Б. Бекмаханов «Кенесары ханның көтерілісі» А., 1992 ж.
27. Г. Смирнов «Сұлтан Кенесары және Сыдық» Хан Кенесары кітабында Самара 1992 ж.
28. Қ Ахметов «Кенесары хан Ұлытау өңірінде» Астана., 2002 ж.
29. Т. Ж. Шойынбаев «Жанқожа Нұрмұхамедов басшылығымен болған Сырдария қазақтарының көтерілісі» А., 1949 ж.
30. М. У. Шәлекенов «ХҮІІІ-ХХ ғасырдағы Арал өңірі халықтарының өзара қарым-қатынасы» А., 1995 ж.
31. «Қазақстанды патша отарлауы» А., 1995 ж.
32. «Қазақстан тарихы көне заманнан біздің күнімізге дейін» А., 1993 ж.
33. С. Құрманалин «Есет көтерілісінің басқа көтерілістермен сабақтастығы» Қазақ тарихы 2002 ж. №4.
34. Ө. Ахметов, М. Қазанов «Егеменді Қазақстан» 1992 ж. 9 мамыр.
1. А. Рязанов «Исатай Тайманұлы» А., 1996 ж. 26 б.
2. Бұл да сонда 29 б.
3. И. Кенжалиев «Тайманұлы Исатай» А., 1977 ж. 48 б.
4. Ф. А. Рязанов «Кенесары» тарихи очерк А., 1993 ж. 31-б.
5. Е. Б. Бекмаханов. «Қазақстан ХІХ-шы ғасырдың 20-40 жылдарында» А., 1994 ж. 45-б.
6. Д. Жамбылов «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс» Алматы., 2001 ж. 83-б.
7. Е. Ө. Пірімбетова «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы» (ХҮІІІ-ХХ ғасыр). А., 2001 ж. 18-б.
8. С. М. Мәшімбаев «Патшалық Ресейдің отарлау саясаты» А., 1994 ж. 77-б.
9. Бұл да сонда 78-б.
10. Д. Жамбылов «Тәуелсіздік және саяси сана» А., 1999 ж. 58-б.
11. «Есет Көтібаровтың 125 жылдығына арналған ғылыми теориялық мәслихат материалдары» Ақтөбе 1992 ж. 4-б.
12. С. Құрманалин «Түтін салығы. Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістің себебі» Ізденіс 1991 ж. №1.
13. С. Т. Тілепов «Маңғыстау тарихының беттері» А., 1980 ж. 48-б.
14. М. С. Тұрсынова «ХІХ ғ. ІІ жартысындағы Маңғыстау қазақтары» А., 1977 ж. 36-б.
15. Е. Ө. Пірімбетова «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы» (ХҮІІІ-ХХ ғасыр). А., 2001 ж. 32-б.
16. «Қазақ совет энциклопедиясы» ІҮ т. А., 1974 ж.110-б.
17. Е. Б.Бекмаханов «Қазақстанның Ресейге қосылуы» А., 1962 ж. 66-б
18. М. Қойгелдиев «Ұлттық саяси элита» А., 2004 ж.21-б.
19. Бұл да сонда 23-б.
20. М. Қ. Қойгелдиев «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы» Астана 2007 4 томдық. 128-б.
21. Л. Юнусова «Орыс баспасөзі және ұлт-азаттық қозғалыстары ХҮІІІ-ХІХ ғғ» Қазақ тарихы 2004 ж. №1.2-б.
22. «Қазақстан тарихы очерктері» А., 1994 ж. 77-б.
23. Х. Маданов, Ч. Мусин «Ұлы дала тарихы» А., 1994 ж.
24. Ж. Қасымбаев «Кенесары хан» А., 1993 ж.
25. А.Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар» А., 1992 ж.
26. Е. Б. Бекмаханов «Кенесары ханның көтерілісі» А., 1992 ж.
27. Г. Смирнов «Сұлтан Кенесары және Сыдық» Хан Кенесары кітабында Самара 1992 ж.
28. Қ Ахметов «Кенесары хан Ұлытау өңірінде» Астана., 2002 ж.
29. Т. Ж. Шойынбаев «Жанқожа Нұрмұхамедов басшылығымен болған Сырдария қазақтарының көтерілісі» А., 1949 ж.
30. М. У. Шәлекенов «ХҮІІІ-ХХ ғасырдағы Арал өңірі халықтарының өзара қарым-қатынасы» А., 1995 ж.
31. «Қазақстанды патша отарлауы» А., 1995 ж.
32. «Қазақстан тарихы көне заманнан біздің күнімізге дейін» А., 1993 ж.
33. С. Құрманалин «Есет көтерілісінің басқа көтерілістермен сабақтастығы» Қазақ тарихы 2002 ж. №4.
34. Ө. Ахметов, М. Қазанов «Егеменді Қазақстан» 1992 ж. 9 мамыр.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау. 1830-40 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстарды басу саясаты
1.1. И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы бастаған көтерілістерді басу
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. К. Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің жеңілу
себептері ... ..20
ІІ – тарау. 1850-70 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс
2.1. Жанқожа мен Есет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің
ерекшеліктері ... 30
2.2.Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің тарихи маңызы ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 52
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы халық
наразылығының көрінісі ұлт-азаттық көтерілістердің тууы заңды
құбылыс болатын. Бұл көтерілістердің жеткілікті ұйымдаспаған
сипатта болуы, айқын бағдарламасының жоқтығы, қозғалысты өз мақсатына
жеткізе алған жоқ. Бірақ олардың қазақ халқының тәуелсіздікке
ұмтылу жолындағы азаттық идеясын шыңдауда үлкен әсері мен ықпалы
болды.
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлау мәселесі Ресейге
қосылуы тұрғысынан пайымдалды. Кейбір авторлар мәселенің экономикалық
және саяси себептеріне мүлде тереңдеп бармай, оны тек ғана сырт
жағынан қарап, қосылу кездейсоқтықтан болды деп санады.
Кейбіреулері империялық идеяларды ашықтан-ашық уағыздап, қазақстарды
жабайылар деп санады. Сөйтіп олардың сан ғасырлық созылған дербес
және мәдени дамуын мүлде ескермеді.
КСРО ыдырағаннан империялық ойлауды жасырын жақтаушылар Ресей
отаршыл, империялық держава болған жоқ дегеннен айнымай келеді.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер
отандық тарихи проблемаларды идеологиялық өктемдіксіз зерттеуге
мүмкіндік алды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақстанда патшалық Ресейге өз еркімен қосылды делініп
келген Кеңестік концепцияның негізсіз екендігін атау.
- Патша өкіметінің қазақтардың азматтық қозғалыстарын аяусыз
басу саясатын көрсету;
- Азаттық қозғалыстарын басуда құйтырқы немесе алдау -
арбау саясатының болғандығына көз жеткізу;
- Патшалық Ресейдің империялық пиғылының Қазақстанда жүзеге
асқандығын ұғыну;
- Отандық тарихымыздың бұрмаланған осынау кезеңінің тарихи
шындығын ашуға қатысты зерттеулерді көрсету;
- Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуа хандығының езісіне қарсы кейінен
патша өкіметінің оқшау саясатына қарсы көтерілісінің
ерекшеліктер мен нәтижесін көрсету;
- Есет Көтібарұлының 1856 жылға дейіні патша өкіметінің отарлау
саясатына қарсы және патша өкіметіне қызметке өткеннен
кейінгі әрекеттері туралы мағлұматтарды талдау;
- Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің басты себептері мен
ерекшеліктерін көрсету;
- Кенесары Қасымұлының ұлт азаттық көтерілісінің жеңілуінің
себептерін талдау;
- Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қоғалысын басуының
нәтижесінде орнаған отарлау саясаттарының ерекшеліктерін
көрсету.
Диплом жұмысының хронологиясы
Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1840-1870 жылдар аралығын
қамтиды. Аталмыш кезеңдегі қазақ ұлысының тарихы мәселелеріне орай
жазылған еңбектерді ғылыми көзбен електен өткізу арқылы байыбына
бару басты міндетіміз.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы азаттықт қозғалыстардың
тарихнамасын үш кезеңге бөліп қарастырамыз. 1836-38 жылдардағы Бөкей
Ордасында Исатай Таймановтың (Махамбет Өтемісұлы) басшылығымен
көтерілісі туралы зертеулердің еңбегін атау. 1837-47 жылдары
аралығында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. 1856-57
жылдары Сырдария өңірі қазақтарының отаршылық езгіге қарсы Жанқожа
Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, 1855-56 жылдардағы Есет
Көтібаров басшылық еткен көтеріліс Батыс Қазақстан аумағын қамтыды.
1870 жылы патша өкіметінің отаршылық саясатына қарсы Маңғыстауда
толқу болып өтті. Сол кезең әдебиеттерінде бұл оқиғалар тым жұтаң
көрсетілген. Негізінен алғанда олар түрлі басылымдардағы үздік-үздік
жарияланымдар. Барлық жарияланымдарда халық бұқарасының бой
көрсетулері Бүлік деп түсіндірілді, ал көтерілістер басшыларының
жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама алды.
Е. Бекмаханов ХІХ ғасырдың бірінші жартысынд Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы еңбек жазды. Еңбектің басым
бөлігі К. Қасымов басшылық еткен азаттық қозғалысына арналған. Мұнда
көтерілістің қозғаушы күштері оның орта жүзде құлаш жаюы,
Кенесарының қазақ мемлекеттігін нығайту жөніндегі іс-шаралары,
Қоқанға қарсы күресі, оның бұл күреске қырғыздарды тартпақ болған
әрекеттері, сондай-ақ Кенесары мен оның жақындарының қырғыздар
комиссиясы қаза көрсетіп берді. Қорытындысы автор Қазақстандағы 20-
40 жылдардағы оқиғаларды жинақтап олардың жалпы Орталық Азиядағы
қазақ халқының содан кейінгі жасалған ықпалын анықтап берді. ХХ
ғасырдың 50 жылдардың аяғы 60 жылдардың басында Кенесары Қасымовтың
көтерілісне көзқарас түбегейлі теріс бағытта болды. Тұтас алғанда,
көтеріліс феодалдық-монархиялық деп танылды, ал зерттеу авторы
ұлтшыл деп айыпталып, қуғынға түсті.
С. Асфендияров, Е. Бекмаханов еңбектеріне жаңсақ берілген
бағаны қайтадан ой елегінен өткізіп, олардың Қазақстандағы ұлттық
қозғалыстарға арналған еңбектерін қайта шығару көзделді. 1992 жылы
Ақтөбе қаласында ғылыми -теориялық конференция өткізіп, оның ХҮІІ-
ХХ ғасырдағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс, біртұтас тарихи
үрдіс, проблемалар, ізденістер, шешімдер деген материалдары жарық
көрді.
Бұл жылдары жарық көрген империяның отаршылдық саясаты:
орыстандыру, христиан дініне кіргізу, әскери және шаруалар арқылы
жүзеге асты.
Орта Азия шолу беттерінде Қазақтар және Пугачевтің
көтерілісі деген мақала жарияланды, бірқатар еңбектерде Е.
Көтібаров пен Ж. Нұрмұхамедов (ХІХ ғ. 50 жж), Исатай Тайманов пен М.
Өтемісов (1836-38 жж.) бастаған көтерілістер туралы айтылады.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттеу деңгейі, жұмыстың мақсаты
ммен міндеттері айқындалған.
І – ТАРАУ. 1830-40 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАРДЫ БАСУ САЯСАТЫ.
1.1 И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы бастаған көтерілістерді басу.
ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарында Ордада шиеленіскен ақсүйек
сұлтандар мен қарасүйек қарапайым халық арасындағы әлеуметтік
және экономикалық қарама-қайшылық жаңа көтерілістің бірден-бір
себепшісі болды. Бірақ бұл өзінің сипаты жағынан бұрынғы хандық
үкімет үшін өзара жауласқан, сұлтандар басқарған көтерілістен мүлдем
өзгеше еді.
Осынау көтерілісті бастаған сұлтандар емес, қарапайым халықтың
өкілдері болғандықтан, хандық биліктен үміткер адамдар арасындағы
өзара күреске мүлде ұқсамады, себебі бұлардың бір жағын халықтық
партия ұсынған болса, басқалары орыс үкіметінің итаршылары
болатын.
Бұл көтеріліс бірінші кезекте тіпті де ұлттық автономия үшін
күресу мақсатын көздеген жоқ, бәрінен бұрын езілген халық
бұқарасының билеуші-сұлтандар мен қожаларға қарсы таптық күресін
бейнеледі. Өзінің таптық күрес сипаты жағынан бұл көтеріліс
мүлдем жаңаша серпінге ие болды. Мұндай жағдай, қаншама халық
жағында болғанына қарамастан, рулық аристократия өкілдерінің -
сұлтандардың көтерілісінде ешқашан байқалған жоқ-ты.
Сырым батыр көтерілісінен бастап, бұрынғы болып өткен
көтерілістердің бәріне де тек қана жай халық емес, сондай-ақ
ақсүйектер өкілі – сұлтандардың да қатысқаны белгілі. Бұл секілді
жай Қаратай, Қайыпқали, Кенесары және басқалардың да көтерілісінде
байқалған еді. Қарапайым халықтың табы ешқашан Исатай батыр
көтерілісі кезйндегідей билеуші-сұлтандарға қарсы тұрған жоқ, бірде-
бір ақсүйек өкілдері де Исатай жағына шыққан жоқ. Бөкей ордсында
болған кезіндегі батырдың бүкіл өткір құралы осы сұлтандар мен
қожаларға және Жәңгір ханның тура өзіне бағытталды.
1836 жылы басталған осынау жаңаша сипаттағы көтерілістің басты
ұйымдастырушы көсемдері, орыс қағаздарына жазылғандай, Исатай
Тайманов пен Мұхамед (Махамбетті солай жазған) Өтемісов болды.
Батырдың екеуі де Беріш руының Жайық бөлімінен шыққан және екеуі
де старшын деп саналған.
Исатай өз туыстары ішінде ерекше қабілетті екенін ерте бастан
танытты да, Бөкей хан оны 1812 жылы әлгі Жайық бөліміне старшын
етіп тағайындады. Ақырында бұл тағайындауды Орынбор Шекара
комиссиясы бекітіп, 1814 жылғы 25 қарашада Исатайдың қолына старшын
деп жазылған Жарғы мен мөрін ұстатты.
Жастығына қарамастан старшын ретінде Исатай өз туыстары
арасында үлкен беделге ие болып, Ордаға белгілі дәрежеде ықпалы
жүрды. Көтеріліс жеңілген соң орыс отряды үйімен қоса басып алған
Исатайдың жеке архивінен тбылған қағаздан көрінгеніндей, ол кезінде
орыс үкіметі мен Жәңгір ханның маңызды тапсырмаларын орындаған
болып шықты.
1818 жылы Ордада халық толқыны болғаны бізге бұрыннан мәлім. Бұл
толқуға Исатай батырдың қандай көзқараста болғанын архив құжаттары
бойынша айыру қиынға соқты. Бірақ орал атаманы Бородиннің 1819
жылғы 14 қазандағы хаты сақталған екен, сонда ол Исатай батырдан
Орданы тыныштандыру мақсатында халыққа ықпал етуін сұрап жазыпты.
Бородин әлгі хатында: Сізден ордашыларды иландыруды өтінемін:
мырзамыз Бөкейге Астрахань губерниясынан жер сыйлағанда, халықты бұл
жерлерде өз еркіне қарсы қою ниетін көздеп отырған жоқ. Егер де
халықтың тілегі заңды түрде болған болса, өкімет тағайындаған
жарлыққа қарсы шығып, бойсынбай жүрмесе, қайырымдылық хабарын
олардың талап тілегіне бағыштауға әзір отыр деген [1]
Өзінен-өзі түсінікті, Әскери атаман Ордаға ықпалы жүрмейтін
адамға мұндай хатты жазбаған да болар еді.
Жәңгірді хандыққа көтерер алдында Исатай оның сеніміне кіріп
алған-ды. Мұның бір дәлелін мысалы, Жәңгір ханның 1826 жылғы 29
қарашадағы Исатайға жазған жарлығынан көреміз; бұл жарлығында хан
Исатайға өзінің Бұхар елшілігі жанындағы өкілі болуды тапсырған,
елші онымен бірге Бөкей Ордасы арқылы Астраханьға сапар шеккен.
Исатай батыр елшімен әуелі Сарайшық қамалында жолығыс ып, оған
достық ілтипат пен сенім көрсету арқылы Орданың жолдарында барлық
уақытта қасынан қалмай алып жүрген. Бұл мәліметтердің бәрі де
Исатайдың үй қағаздарынан табылды. Бірақ оның үкіметке және ханға
көрсеткен тгі қызметтерінің өзге деректері сақталмапты.
Сол кездің барлық қазақтары секілді Исатай да сауатсыз болған,
сондықтан да ол өзінің қызмет бабы туралы ештеңе жазып қалдыра
алмаған.
Ол тұстағы сауаттылық хан мен сұлтандардың іс жүргізушілеріне
және татар молдаларына үлкен жеңілдік келтірді. Сол себепті де
тек қана орыс үкіметі мен Ордадағы неғұрлым көрнекті адамдар
арасындағы арнайы жазысқан қатынас-хаттарды қоспағанда, қазақ
старшындарының өзара байланыстарын, қарым –қатнасын растайтын
қандайда бір қағаздарды сирек кездестіретіруге болатыны хақ.
Беріш руының старшыны ретінде Исатай 1828 жылы Ұялы
учаскесінде өткізілген Орда өкілдерінің белгілі съезіне қатысқан,
мұнда Жәңгір хан мен Шекара комиссиясының төрағасы, полковник Генс
те болған. Осында Исатай өзге старшындармен бірге Жәңгір ханға
бағынатыны жөнінде өзінің жазбалы антын беріп, оған мөрін басқан.
Әрина, Исатайдың Ордадағы әрқилы істерге араласуы осы біз
айтып өткендермен ғана шектелмесе керек, өйткені біз тек қана
архив материалдарында сақталғандарын келтіріп отырмыз.
Қайткен күнда де, өктем де ауыр мінезді, әрі еш адамға
тәуелді емес, өзіндік ой-пікірі бар старшын Исатайдың қызмет
мансабы әрқашан түзу бағытта болғанын көреміз. Ол ханның ізгі
ықыласын әрдайым пайдаланған жоқ. Себебі Жәңгір хан халық арасында
ықпалы күшті мұндай мазасыз старшынның көзін жоғалту ниетінен,
тегінде аулақ емес-ті. Шамасы, олардың тарапынан батырды өлтіру
әрекеті де болған сияқты және мұндай жағдайда олар сол кездегі
Орданың билеуші топтарының рухына сай келетін бықсық өсек аяңнан
да тіпті арам ниетті сатқындықтан да қашпаған болар еді.
Исатайдың көтерілісі туралы іс басталған кезде, Жәңгір хан
1837 жылғы 13 желтоқсанда Орынбор Әскери губернаторы генерал
Перовскийге жазған хатында: Исатай Тайманов ешуақытта өзінің жақсы
өнегесін танытқан жоқ деп мәлімдеді.
Хан келтірген мәліметтен көрінгеніндей, генерал Эссен
губернатор қызметіне кіріскен алғашқы жылда Исатай Өтеміс
Құлманиязовтың үйін тонады деген желеумен Орынбор Шекара
комиссиясының сотына тартылған екен. Осы іс бойынша сотталған
Исатай ұзақ уақыт Сарайшық қамалының түрмесінде жатып, одан
туысқандары 30 мың сом ақша төлеп босатып алған. Өтемістің қандай
адам екені және оның үйін тонаудың қандай сипатта жүргізілгені
ханның берген мәлімдемесінде айтылмаған. Мұны, әдетте қазақтар
арасында болатын жай ғана барымта деп шамалауға да болар еді.
Әрине, мұндай іс орыс заңы бойынша қылмыс ретінде, тонау ретінде
жазаланып келді. Ал, ОРданың әдет-ғұрпы бойынша жазаға мүлде
жатпайды, тек қана шығынға ұшыраған жақтың өз кегін қайтаруына
құқысы бар деп есептеледі.
Бөкей Ордасының сұлтаны Шығай Нұралиев Тама руының Бессары
бөлімінен шыққан Нысан Уталилов деген қазақты өлтірді деген
айыппен 1823 жылы Исатай батырды екінші рет тұтқындады. Сөйтіп
оны Каспий линиясы бойынан әкелінген Дон казактарының күзеті арқылы
Орынбор қаласына аттандырған болатын. Бірақ Исатай жолда күзетінен
сытылып шығып, қашып құтылып, елге қайтып оралады да өзінің
бұрынғы Жайық бөліміндегі старшындық қызметін қайтадан жалғастырады.
Сірә, кісі өлтіргені жөніндегі Исатайға тағылған айып нақты
дәлелденбесе керек, әйтпесе ол қашып келгеннен кейін өзінің
старшындық қызметінде қала алмас еді ғой. Егер оған тағылған айып
дәлелденген болса, онда ол Иркутск мен Архангельск губерниясының
біріне айдалған болар еді. Исатайдың өзі 1836 жылғы желтоқсанда
берген түсінігінде Бастықтың өз ықтиярымен аяқталғанын айтқан.
Исатай батыр өз үстінен осындай қылмысты іс қозғалғанына
қарамастан, барлық уақытта да старшындық қызметін атқара берді және
Ордада үлкен құрметпен, беделге ие болды.
Осы деректерге сүйене отырып, Жәңгір ханның орыс үкіметінің
көзінше өз қарсыласын қаралап көрсетуге тырысқан әрекетін саяси
күрестің таза тәсілі емес, халық үшін рухани күрескер Исатайды
кәдімгі қылмыскер ретінде бейнелеуге тырысқанынан басқа түкте емес
деп ұйғаруға әбден болады.
Исатай батыр өзіне бағынышты ауылдармен бірге тиісті қонысқа
да қожалық етті, оны Бөкей хан 1812 жылы 12 наурызда грамотамен
бекітіп берген болатын, соның көшірмесін толық келтіреміз:
Маған бағынышты Беріш руының старшыны Исатай Таймановқа осы
ерікті хатымды беремін: сол үшін оған қарасты қазақтарға Каспий
теңізі жағалауынан – Кокорев пен жазғы Құлпын кордондары арасынан
қысқы қоныс алуларына рұқсат етемін. Ол далалық кордон жолынан
сонау теңізге дейінгі аралықтан өзі үшін де және өзіне қарасты
қазақтар үшін де жақсы қоныс табатын болады. Ал қазақтардың қандай
да болса да көші-қонын Таймановтың қамқорлығы мен еркіне
қалдырамын.
Исатай мен оған бағынышты қазақтардың мұндай қонысқа қожалық
ету құқысын 1826 жылы тамыз айында Жәңгір хан да бекітіп
бергенді. Ол бұл турасында:
Исатай Таймановқа жыл сайын қыстап келген жерлерінде көшіп-
қонуға және Каспий теңізі жағалауындағы Құйған-Арал, Қара-Қамыс деп
аталатын тұстағы жем-шөпті пайдалануға рұқсат етемін - деп жазды.
1834 жылы Жәңгір хан Исатайлар қоныс тепкен жерлерге ерекше
жоспарлы қосымшасымен, сірә жер өлшегіштер жасаған болу керек, жаңа
грамота тапсырды. Бұл жоспарда тоғайлы сай-саланың масштабы
мен басқа да топографиялық ережесі сақталынбаған әрі қоңыр бояумен
ала-құла етіп боялған дөрекі схемасы ғана беілген. Схеманың орта
тұсына Мақтуба тауы белгіленген де, төңірегіне мынадай елді-
мекендер: Борлы үй, Қара-Қойлы, Өтепберген, Байбота, Құдық шағлы, Қазан-
Түпқараған, Ащы-Қойлы, Түбер-Күй, Қураған-Шаған, Құрыған-Шаған,
Көнтоғай, Ақ-Бабыр, Жалқұм орналастырылған.
Жоспарға Жәңгір ханның қойы қойылып, төмендегі мазмұнда
берілген: Осы жоспарды бекітіп, ынталы қызметі үшін старшын
Исатай Таймановқа және оның жақын туыстарына осында сызылған
мекендерде қыстап, пайдалануына рұқсат етемін. Жәңгір хан, мөрімді
бастым[2].
Сонымен руластар арасында жер бөлісі кезінде Жәңгір хан Исатай батырды
ренжіткен жоқ. 1834 жылы ол Исатаймен өзінің қайын атасы Қарауыл қожаның
арасында қақтығыс болдырмау мақсатында батырдың иелігіне қыруар жер
бөліп, оларды айрықша жоспарға енгізуге бұйрық берді. Бірақ, дей тұрғанмен
де, бұл жағдайда да аталған адамдар арасындағы қақтығстың бетін қайтара
алмады. Өйткені Исатай батыр тек өкпелеген өз туыстары үшін ғана емес, өзге
де рулардың қазақтары үшін шайқасқа шықты.
Исатай Таймановтың кнзінде басынан өткерген азабы – түрмеге қамалуы
барлық күрескерлер үшін де шарасыз бір мектептей боп көрінді; шынында да
көтерілістің, барлық тамаша қайраткерлері өздерінің түрмелік мерзімін
өтеп шықты. Барлық даңқты деген орыс бүлікшілері де сондай-ақ қазақ
көтерілісшілері: Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов те, Қайтқали Есімов
сұлтан да осынау жолдан өтті.
Қырандай қалықтаған қазақ даласының еркін ұлдары үшін түрмеге
қамалудан асқан ауыр азап болған жоқ! Көпшілігі орыс түрмелерінде жан
тапсырды, тап-тар торға қамалған еріксіз құстардай, түрме тәртібін көтере
алмады. Түрмелердің сол дәуірде жаппай патша түрмесі болғандығын Исатай
өзінің жеке тәжірибесінен байқап білді. Ол түрмедегі өз жамағайындарының
шеккен азабын көзімен көрді. Батыр Сарайшық түрмасінен шыққанда орыс
үкіметі туралы жақсы ойда болған жоқ-ты. Өзінің оған деген ашу мен ыза
кегін жүрегінің терең түкпіріне қанша сақтағанымен, уақыты соққанда бұрқ
етіп сыртқа жарып шықты!
Исатай батырдың тамаша серігі Өтемістің ұлы Махамбет болды. Ол орыс
жазбаларында Мұхамед деп аталып келіпті.
1836 жылғы 8 қарашада орыс тергеушісіне берген түсінігінде
Махамбет: Жәңгір хан мені старшын етіп тағайындады, оны растайтын 1834
жылғы 9 маусымда берген ханның № 572 санды ашық жарлығы бар. Бірақ Шекара
комиссиясы, қандай себеппен болса да, мені бұл атаққа бекітпепті деп
жазған.
Махамбет Өтемісұлы татарша да, орысша да өте сауатты болған көрінеді.
Бұл сол кездің қарапайым қазағы үшін аса сирек кездесетін қасиет еді. Міне,
осы қасиет оны өз замандастарының көз алдында тым аспандатып –ақ жіберді.
Махамбеттің қайда жүріп сауат ашқаны бізге беймәлім. Шамасы ол саяхатқа
көбірек шыққанға ұқсайды: Хиуада болғанда үйрендіме, бәлкім Бұқараға
барғанда үйренген шығар. Ол тамаша ақын, әрі шешен ретінде, Ордада
құрметке бөленді, Махамбет бір кезде ханның Ставкасында тұрып, оның сарай
ақыны болыпты дейтін де сөз бар. Қалай дегенмен де ақын хан отбасыларының
ықылас-сеніміне бөленген. Бірақ ақыр аяғында ол қандай себеппен болса да
ханнан ажырасып тынған. Жәңгір хан мұны 1837 жылы 13 желтоқсанда Орынбор
губернаторына жазған хатында растап, Махамбеттің бір кезде өз ұлымен
бірге тұрғанын айтқан: Исатайдың ең жақын әрі ең бірінші сыбайласы және
осынау бүлікке дем берушісі қазақ Махамбет Өтемісовтың тәртібі нашар
болды, - деп жазған хан. – Ол Орынборда менің жас ұлым Зұлқарнаймен бірге
тұрғанды. Бірақ мен оны жексұрын адам ретінде қуып жібердім[3].
Исатай мен Махамбеттің өшпенді жауы Қарауыл қожа бірде ханға:
Махамбет Өтемісов адал құлықты адам емес, Орал линиясы арқылы Хиуадан
шыққан контрабанданы өткізгені үшін айыпталып, Қалмақ қамалында тұтқанға
алынды -деп хабарлаған. Ал Махамбетте мұны жасырмаған, өзінің 1836 жылғы
10 желтоқсанда берген түсінігінде: Осыдан 6-7 жыл бұрын орыс үкіметі ұстап
алып, Орал линиясы арқылы жасырын өткені үшін айыптап, содан екі жылдай
Қалмақ бекінісінің түрмесіне отырып шықтым деген. Сол кезде яғни 1831
жылғы оба сүзегі кезінде түрмеден қашып шығып, Махамбет қырға келіп
жасырынған. Бұл да Исатай секілді түрмеден орыс үстемдігіне қарсы
жеккөрінішке толы сезіммен шыққан... Міне, осынау сезім екі батырды
бұрынғыдан да гөрі жақындастыра түскені анқ. Табанды да, қызу қанды әрі
ақын, әрі шешен Махамбет асып-саспайтын байыпты да парасатты, қандай да бір
істе болмасын шешімді қадам жасамас бұрын барлық жағдайды өлшеп-пішіп,
салмақтай алатын ақылды ағасы Исатай батырға ұқсап бақты.
Махамбет көтерілісті шын ниетімен жақтады. Орысша да татарша да
сауаты болғандықтан ол Исатай мен халықтың атынан Жәңгір ханға және орыс
үкіметіне Орда бойынша үндеу жазып таратты. Махамбет ауылдарды
аралап,бұқараны үгіттеп, Жәңгір ханға қарсы көтере білді. Тіпті ағасы
Исатайды батыл да шешуші күрес жолына шығуға бірінші болып итермелеген де
осы Махамбет Өтемісов болды.
Исатай Жәңгір ханнан әділдікпен жәбір көрген қазақтар үшін қорғаныш
табамын деп үгітпен оның жеке басының қасиетін тым ұзақ бағалаумен жүрді.
Сөйтіп, Орынбор губернаторының назарын Бөкей Ордасындағы бір жүйеге
түспеген ішкі жайларға аударғысы келді - әзірге бірі-бірінен түңілмей
тұрғанда, шындық пен әділдікке тек күш арқылы, қарулы күрес жолымен ғана
жетуге болады деген ой санаға сіңбей тұрғанда, - адал да әділ болуға
шақырды.
Көтеріліс басшыларының бұл кезде қандай жоспары болғаны туралы
нақтылы дерек кездестірмедік. Дегенмен екі тобы да ел аралап көтерілісшілер
санын көбейтпек болған деген пікір бар.Өйткені Қайпқали 2000 адаммен Ойыл
өзеніндегі қиылдың сағасындағы Тесік –тамға кетеді де Исатай 500 кісімен
Ақбұлаққа қарай аттанады. Геке, Баймағамбет әскері тұрған жаққа қарай
кеткен Исатайдың Қожахмет Өтемісұлы бастаған барлаушылар тобы Гекенің
қорғаушыларын шабуылдап, екі кісісін тұтқындап, ал Қожахмет сұлтан
Сүгәлинді найзамен жарақаттайды. Қалғандары есі кетіп лагеріне қашып
кетеді. Бұларды көріп Гекенің адамдары абыржи бастайды.
Ақбұлақ деген шағын өзен солтүстік батыста Жосалы жотасынан басталып,
қиылмен қатарласа шығысқа бұрылып қарағанды өзеніне құяды. Ал соңғысы 5-10
км кейін қора, дербісәлі тауларының арасымен Қиыл өзеніне құяды. Қиылдың
бұл тұсының арнасы терең, аңғары кең, жары биік келеді. Қиылдың оң беті
тегістеу болғанымен алыстан биіктей береді. Соның бірі, Қарағанды өзенінің
оң жағындағы Шаһитсайы, Исатай қаза болды деп жүрген жер осы. Сонымен ел
аузындағы аңыз архив деректері Исатайдың соңғы соғысы осы өңірде болғанын
дәлелдейді.
Бірақ көтерілісшілер абдырамайды. Баймағамбет өз командасымен өзеннен
өтіп, зеңбірек атып, қарсы жүреді. Көтерілісшілер еппен кері шегінеді.
Баймағамбет адамдары шабуылдай түсіп, көтерілісшілер шегініп, сытылып
кететін болған соң, сұлтан қулыққа көшіп, біраз ілгері ұмтылады да
көтерілісшілер қарсылық білдірген кезде кері қашады. Бұл уақытта полковник
Геке екі отрядын сай, жылғамен жасырынып барып, көтерілісшілердің екі
қанатынан соғуға жібереді де зеңбіректерді жақындатады. Исатай адамдарына
үш жақтан бірдей шабуыл жасап және жақыннан зеңбіректермен атады.
Зеңбіректердің бірнеше оғы Исатай адамдарының қалың шоғырына түседі. 70-80
көтерілісшілер өледі. Амалсыз шегінуге тура келеді. Қазақ-орыстар мен
Баймағамбет көтерілісшілерді жан-жақтан қамап, 15 шақырым қуады. Исатай өз
адамдарының ең артында, кейін қалғандарын қызғыштай қорып, садақпен атып,
найзамен қағып келе жатады. Ақырында Баймағамбет адамдары мен Балта
опасыздық көрсетумен жирен атты Исатайды танып, оған оқ жаудырады. Бірақ
сауыт киіп алған батырға мылтық оғы дарымайды. Ал ат пен қуып кете алмайды.
Бұған ыза болған хорунжий Петров атынан түсе, жерге жата қалып, Исатайдың
жирен атына оқ атып, жаралайды. Аты жаралы болған батырға көмекке Махамбет
пен Үбі келіп, аттарын кезек ұсынады. Бірақ Исатай көнбей Ат артына
мінгесіп елге күлкі болғанымнан өлгенім артық, одан да баламды сақтаңдар
өздерің қашып құтылыңдар - деп оларды ілгері жібереді. Азғана
көтерілісшілер Исатай төңірегінде біраз соғысады, бірақ жаудың басым күші
бұларды киіп кетіп, ығыстырып, Исатайды оңашалайды.
Бердібек Түсекенұлының айтылмыш поэмасында Махамбет Үбі, Есенгелді,
т.б. Исатайды үш рет қоршаудан шығарады. Қамаған дұшпандарын бірталай
ығыстырады. Бірақ жаралы жирен ат жүруден қалады. Сөйткенше, тағы көп жау
келіп батырды қоршаған көтерілісшілер шебімен соғысысады. Махамбет батырдың
баласын қорғаймын деп қашықтап кетеді. Көп кешікпей Баймағамбеттің
нөкерінен үш адам Исатайды қуып жетіп біреуі найзамен қағып, оны атынан
құлатады. Жерге түскенін, жайаулай қолындағы қылышымен батыр үш кісіні
жолатпайды. Бұларға казак-орыстар келеді. Исатай олармен де алысып біреуін
жаралайды. Көпен Сүбулин деген артынан келіп батырдың қылышын қолынан қағып
түсіреді де, Табын руынан Сәтбай Игитов, Жаппар Елекбаев үшеуі жабылып
оның қолын артына қайырып ұстап тұрады. Сол уақытта казак орытар да келіп,
Исатай басы үшін жарияланған 500 сом ақшадан айрылғанға іші күйді де,
біреуі аттан түсе сала тұтқындаулы батырдың кеудесіне мылтығын тіреп тұрып
атады. Онымен қоймай Иван Богатырев деген урядник қылышпен өлген кісінің
басын шауып түсіреді. Сөйтіп, есіл ер қанышерлердің қолынан ұлы күресте
қаһармандықпен қазақ табады. Орынбор губбернаторына осының бәрін баяндап
жазған Геке, рапортының аяғында Исатай ақырында өз ерлігінің құрбаны
болды, - деп оның ерлігін мойындайды. Исатайдың қажырлылығымен ерлігіне,
жолдастарын қорғаймын деп өжеттікпен қаза болуына дұшпандары да таң
қалады.
1840 жылдың желтоқсанында Махамбет бірнеше жолдастарымен бірігіп,
Беріш руының старшыны Ақтай Мұнаев дегеннің 35 жылқысын қуып кетіп,
топайлы төңірегіне өтеді де, Сарыкөл маңына барып паналайды.
Жәңгірханның хабары тиген ойда ақ әскери губернатор 1841 жылдың қаңтар
айында Орал әскерінің атаманына Махамбетті іздеп табуды міндеттейді,
мұндай жарлық сұлтан Баймағамбет Айшуақовқа да беріледі. Ол Махамбетті
іздеу үшін Төменгі Орал линиясына Асфендияр Сүйеуғалинмен Мұхамбетқали
Таукинді жұмсайды. Бұлар әлгі айтылған тұстағы бірнеше ауылды аралап
шыққанымен Махамбетті ешқайдан таба алмайды.
Осы жылдың 4 наурызы күні сұлтан Мұртаза Өзбекқалиев: Махамбет
Жайық пен Жемнің шекарасына жақын жерде, теңізге таяу тұстағы ауылдарда
жасырынып жүр деп хабарлайды. Мұны есіткен юойда Орал әскерінің атаманы
айтылған ауылдарға офицер бастаған 40 казак-орысты аттандырады. Олар
Махамбетті Беріш ауылдарының бірі – Дәду мен Төкеш Тілекеевтің үйінен
табады да отряд үйді қоршап алып, оны ұстаудың шарасын қолданады.
Махамбеттің қолында қару болғандықтан, ол тұтқынға түскісі келмейді.
Сол сәтте сыртта тұрғандар үйге лап қояды. Бірінші болып кірген урядник
Голунов пен казактар Бедерников және Хохлов Махамбетке жармаса
кетеді.Пышақпен қорғанған батыр ә дегенде-ақ Хохловты тамағынан
жарақаттап үлгереді. Бірақ көптің аты – көп емес пе, барлығы жабылып
Махамбеттің қаруын тартып алады да өзін тұттқындайды.
Аса қауіпті қылмыскер атанған, бүлікші Таймановтың тайынбас серігі
Махамбет Өтемісов осылай тұтқындалып, Орынборға жеткізіледі де, әскери дала
сотына тартылады.
Махамбет ұсталынған үйдің иелері ағайынды Тілекеевтер де Орынбор
қаласына әкелінеді. Жауап алу кезінде олар Махамбеттің кім екенін
білмегендіктен, батыр әрі ақын деп есептеп құрмет көрсеттік дегенсоң
әскери губернатордың бұйрығымен босатылып, ауылдарына қатарылады.
1941 жылдың 17 наурызы күні Махамбет Өтемісов Орынбор түрмесіне
жөнелтілді. Жолдама қағазда оның сырт белгілерін былайша сипаттаған: Жасы-
37, бойы 2 кез, төбесінде ғана шашы бар, қасы мен мұрты, сақалы қара, бет
әлпеті таза, қараторы, көзі көкшілдеу.
Орынбор әскери губернаторының Шекара бөлімі бойынша 1841 жылғы №355
санды Ішкі Орданың ханына қатысты оның сенімді мекемесіне Махамбет
Өтемісовтың өз шайқасымен келгендігі жөніндегі тергеу ісінде, біз осы
мәліметтің барлығын да содан алдық, мынадай анықтама бар: Бүлікші Исатай
Таймановтың сыбайласы, қазақ Махамбет Өтемісов әскери сотқа беруге жатады.
Оның жолдастары старшындар Уса Төлегенов, Жақан Жәнібеков, Қошақан
Құдайбеков, Смайыл Қаштыбаев, Еділбек Сәрсенбин және басқалар 1838 жылы
сотталған еді.
Махамбет Өтемісовтың ісі 1841 жылғы 31 наурызда тергеу ісімен қоса
Орынбор Жеке корпусының әскери сот бөліміне тапсырылған екен. Сондықтан
істің соңын сол жерден іздеу керек.
М. тынышбаевтың Қырғыз-қазақ тарихына материаладар деген кітабының
73 беттегі 7 ескертпесінде: М. Өтемісовты 1845 жылы сол Баймағамбет яғни
Орданың батыс бөлімінің билеуші сұлтаны Баймағамбет Айшуақов жіберген
баскесерлер өлтірді деген сөйлем бар.
Құрметті авторымыздың бұл мәліметті қайдан алғанын біз білмейміз.
Бәлкім туысқандарының аңыз-әңгімелерінен алған шығар, алайда ондай
әңгімелер көбінесе архив деректерімен сәйкес келе бермейді. ондай хабардың
рас болуы тек қана, егер де Махамбет Өтемісов Орынбор үрмесінен ебін тауып
қашып шыққан жағдайда ғана мүмкін ғой. Әрине, кейде шынында да қайсыбір
қазақтар, мәселен Қайыпқали Есімов секілді адамдардың түрмеден қашып шығу
мүмкіндігі болғаны рас-та. Егер Махамбетке қашып шығудың мүмкіндігі
болмаған жағдайда оны да достары мен серіктері секілді саптың арасынан
өткізіп сосын басыбайлы жұмысқа айдауы әбден ықтимал еді ғой.
Орынбор Жеке корпусының қоры кезінде өрттен үлкен шығынға ұшырады.
Сондықтан Махамбеттің ісі бойынша соттың шешімін табудың үміті мүлдем аз
болды.
1.2 К. Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің жеңілу себептері.
ХІХ ғасырдың 30 жылдарының аяғында Ресей империясының отарлау
саясаты қазақ жеріне ішке қарай енген сайын қазақтардың отарлық
саясатқа қарсы күресі күшейе түсті. Отарлық саясат тек Кіші жүзде
ғана емес Орта жүз қазақтарына да тісін батыра түскен. Орта жүзде
ұлт-азаттық қозғалысты 1837 жылы Абылай ханның немересі Кенесары
Қасымов бастады.
Кенесары Торғай мен Ырғыздан Сырдария маңына кетер кезде, ол үшін
біршама ыңғайлы жағдай қалыптасты.
Хиуа мен Бұқар арасында 1842 жылы басталған соғыс бәсеңдеместен 1844
жылға дейін созылған. Екі жақта қатты әлсіреген-ді. Сол кезде Хиуада тұрған
ростовтық екі гильдиядағы көпес Пичугин былай деп әңгімелейді: Бұл үш
билеуші екі жылға созылған соғыстан өздерінің күшін, қаржысын әбден
әлсіретті және соғысты жалғастыруға да шамалары жетпейтін сияқты. Әсіресе,
Хиуа тым әлсіреген, оған біздің саудагерлер куә: хан өзінің экспедициясын
Мерв түбіне жорыққа әзірлегенде өзінің бай адамдарынан тіпті
чиновниктерінен де әскерге тарату үшін күшпен, зорлап көп мөлшерде ақша
жинады. Сондықтан халық оған тым наразы,эмир өз әскерімен ел ішіне екінші
рет кіре ме деп қорқады.
Бұқарда тұрған Ресей саудагерлерінің көптеген көрсетулеріне қарағанда,
ұзаққа созылған соғыстан Бұқар да дәл осындай күйге түскенін аңғарасың.
Бұқар мен Хиуа арасында уақытша бітім 1845 жылы көктемде ғана жасалды.
Мұның алдындағы бірнеше жыл бойы Бұқар әскерлерінің тонауына ұшыраған Қоқан
хандығының да күйі жоқтын.
Ұзаққа созылған өзара соғыстан едәуір әлсіреген Орта Азия хандықтары
енді қазақтар үшін бұрынғыдай тым қауіпті емес еді . Негізгі жау бұрынғыша
Қоқан хандығы болған. Қоқанға көмектескен Хиуа мен қатынасты бұзуға тура
келетініне Кенесарының көзі жеткенді.
Бұқар мен уақытша бітім туралы 1844 жылғы келіссөз кезінде хиуа ханы
оның Қоқан мен Ташкентті иеленбек ойынан бас тартуын талап етті. Сондықтан
Кенесары әлбетте Бұқар эмирімен келіссөз бастады. Бұқар эмирі достық
белгісі ретінде Кенесарыға күміс сауыт пен алтын қылыш сыйға тартты. Ал
өткен жылы Бұқар ханы Кенесарыға, оның өтініші бойынша, кафтан тіккізу үшін
екі орам жібек жібергенді. Оны қырғыздар қаттау дейді. Мұндай киімнен оқ
өтпейтін, қылыш кеспейтін, найза кірмейтін көрінеді.
Кенесары үшін Сырдария маңында ыңғайлы жағдай қалыптасқанына
қарамастан, ол Хиуа мен және Қоқанмен бір мезгілде күресуге бел байлай
алмады.
Хиуаға қарсы күресті Кенесары Шекті руының батыры Жанқожа
Нұрмұхамедовтың Хиуа әскерлерімен күресіне қарулы көмек берумен шектеді.
Жанқожаның өзі Кенесарыдан жиі көмек сұрады. Кенесары сұлтанның туысы -
Кіші Борсық маңында көшіп- қонған шекті руының биі Жанқожа Кенесарыға
қырғыздарын жұмсап, оның ауылдарын тонауға қауіп төндіріп отырған
Хиуалықтарға қарсы күресу үшін қарулы адамдарды көмекке жіберуін
өтінді[4].
Кенесары өзінің негізгі күштерін Қоқанға қарсы жұмсады.
Кенесарының Қоқанмен күресінің мақсаты Сарыарқадан өзіне ілескен
ауылдар үшін Сырдария маңынан қоныс иелену еді. Айта кететін нәрсе,
Кенесарының қоныс аудару бағытын дұрыс табуы. Осы аймақ Кіші және Орта
жүздің оңтүстік жайылымдарына және ¥лы жүз руларына да жақын болды. Екінші
жағынан, бұл жерге патша өкіметі әзірше билік жүргізе қоймаған еді. 1845
жылғы жаздың соңында Кенесары Қоқанға қарсы күресін бастай отырып, Жанқожа
Нұрмұхаммедовтен көмек сұрады. Кенесары оған былай деп жазды: Жанқожа
батыр қоқандықтар біздің қазақтарға тыныштық бермеуде: тонауда, өлтіруде,
қоқандық бастықтар сіздің ағаңыз Сарман биді өлтірді, сондықтан сізден
сұрайтыным: егер Сіз келіссеңіз онда мен Ұлы және Орта ордалардан жігіт
жинап, Созақ қаласына келемін, ал Сіз Кіші ордадан жігіт жинап,
қоқандықтармен соғысу үшін Созаққа келіңіз
Жанқожа Кенесарыға көмектесуге қуана келісті. Ол өзінің жігіттерімен
Кенесарыға келіп, біріккен күштерімен қоқандық Жаңақорған, Жүлек, Созақ
қамалдарын қоршауға алды.
Орынбор Шекара Комиссиясының төрағасы генерал-майор Ладыженский
жансыздардың көрсетулеріне сүйене отырып жазған хабарламасында былай депті:
Кенесары Сырдарияға, Қоқан жерінде көшіп жүрген қырғыздарға адамдарын
жіберді де аналарды қорқытып, 700 адамды өз жағына шығарып алды, сөйтіп,
олармен қосқанда 1000 қырғыз шабуылға шығып қоқандықтардың үш қамалын
талқандады.
Кенесары көмек сұрап Шөмекей, Керей, Шекті, Алтын және Әлім руларының
қазақтарына сөз салды. Оның бұл үндеуіне жұрт бірден құлақ асты. Олар көмек
беруге дайын екендіктерін білдірді. Аталған рулардың қазақтары дереу ерікті
жасақтар құрып, оларды Кенесарыға аттандырды. Оның әскеріне Шөмекей руынан
- батыр Тоғанас Байтоқваны, Дариан Самырақов және Қараш Бұғалақов, Керей
руынан - Жұбан би мен сұлтан Тұғым Асанов, Шеген руынан сүлтан ¥шыр
Садырбек, Алтын руынан Көшкенбай Мажағүлов және Әлім руынан Жанқожа келіп
қосылды. Жоғарыда есімдері аталған батырлардың бәрі көп қарулы адамдарымен
Кенесарының жалпы күшіне қосылды.
Ұлы жүздің қонысында Кенесары қиын жағдайға тап болды. Осы кезеңдегі
Ұлы жүздегі саяси өмірді анықтайтын негізгі фактор Қазақстанның оңтүстік
аудандарының орыс ықпалын күшейту еді. 1824 жылдың өзінде-ақ Ұлы жүздің
Сүйік Абылайханов бастаған сұлтандардың бір бөлігі орыс бодандығын
қабылдаған болатын. Бірақ XIX ғ. 30 жылдарына дейін патшалы Ресей бірқатар
жағдайларға байланысты, Ұлы жүзде де, сондай-ақ Алатау қырғыздары аймағында
да өзінің отарлау ісін жүргізе алмаған еді. Бұған себеп Ресейдің Орта Азия
хандықтарымен, ең бастысы Қытаймен өз қатынасын бұзғысы келмеген . Себебі,
Ұлы жүздің шығыс аймағы сөз жүзінде Қытай ықпалында болған. Сол кезде патша
әскерлерінің Қытайлықтармен қандай да болсын қақтығыс Кяхты саудасына
сөзсіз әсер етер еді, бұл сауданы орыс көпестері өте жоғары бағалайтын.
Любимовтың мәліметіне қарағанда, Кяхты саудасы орыс көпестеріне жыл сайын
15 миллион сом күміспен табыс келтіріп отырған.
Үкімет Кенесары көтеріліске Ұлы жүз қазақтарын көтере ме деп қорыққан.
Генерал-майор Вишневскийдің қарамағына жасауылдар Нюхаловтың, Абакумовтың
және Карбышевтің отрядтары берілді. Вишневский Батыс Сібір генерал-
губернаторына: бүлікші сұлтан Кеңесарыны қырғыздар сеніміне ие болғызбауға
және оны жақтастарымен қоса сол жерлерден қууға, ал мүмкіндік бола қалса,
оның өзін ұстауға қолымнан келетін шаралардың бәрін қолданамын- деп уәде
берді.
Ұлы жүздің сұлтандары өз кезегінде өздерінің патша өкіметіне
берілгендігі және Кенесарыға қарсы бірігіп күресуге дайын екендігі туралы
жазбаша былайша сендірді:
Біздің мекенімізге келген Кенесары мен оның жақтастарына халық
тыныштығын бұзушы ретінде қарап, оны өзіміздің дұшпанымыз деп есептейміз
және Кенесарының да, жақтастарының да біздің мекенімізде болмауы үшін
онымен ешқандай мәмлеге келмейміз.Егер де қазір немесе бізден алыстап
кеткеннің өзінде, оның орта орданың, әсіресе жақын маңдағы округтердің
қырғыздарына қарсы қимылы туралы ести қалсақ немесе байқасақ, онда
бүлікшінің айуандық қастандығын болдырмау үшін өздеріңізге дереу хабарлауға
уәде береміз.
Қоқанның билеп-төстеуіне қарсы бірлесіп күресуге шақырып, қырғыз
халқына Кенесарының үндеу тастағаны туралы өзінің Қырғызстан тарихы
кітабында Сыдықовта айтады. Ол былай деп жазады: Қазақ ханы Кенесары
Ормонға өзінің өкілін жіберіп, ортақ жауға қарсы бірлесіп күресу үшін
қырғыз, қазақ болып күш қосуды өтінді[5].
Кенесары сонымен бірге, Ұлы жүзде жүрген өзіне басқа да жүздерден
адамдар келіп қосылады деп ойлады.
Шынында, Ұлы жүздің біршама бөлігінің қазақтары қосылғаннан кейін
Кенесары қайтадан елеулі күш - 20 мың адамдық әскер жасақтай алды. Шу өзені
бойына ол енді қамал сала бастаған, бірақ соғыстың басталуына байланысты
құрылыс тоқтап қалады.
Қырғыздармен қатынасын шиеленістірмеу үшін Кенесары өзінің ауылдарына
шабуыл жасаған кезде тұтқындалған Қалша би бастаған 200 жігітті 1846 жылы
тұтқыннан босатты.\20\
1846 жылдың орта шеніне қарай біршама тыныштық орнады да екі жақ
әскери қимылдарды тоқтатуға және уақытша бітім жасасуға келісе бастады.
Алдағы келіссөздер туралы Сібір қырғыздарының шекара бастығы былай деп
жазды: Тастай тағы қырғыздарға Кенесары өзінің және Ғали сұлтанның атынан
бітім туралы келісуге елшілер жіберіп еді, бірақ олар әлі оралған жоқ.
Кенесары бар уақытта да қырғыздармен әскери қақтығысты тоқтатуға тырысты.
Мұны жүзбасы Абакумов та растайды, ол: Кенесары барлық шараларды қолданып,
қырғыздармен бітімге келуді ойластыруда деп жазған.
Қырғыздар жағынан елші болып белгілі болып белгілі манап Қалығұл
келді, кейіннен ол Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаковқа Кенесарының
басын жеткізгені үшін алтын медаль алды. Кенесары Қалығұлды қабылдап,
бірнеше күн ордасында күтті, тіпті оған Наурызбай да қонақасы берді.
Наурызбайдың кескін-келбетін біз алғаш рет осы Қалығұлдың суреттеуінен
білдік. Барқыт камзол киген, мұрты енді тебіндеп келе жатқан, ұзын бойлы
жас жігіт қонаққа шақырды. Кейіннен оның Наурызбай төре екенін білдім.
Кенесары Қалығұлмен қазақтармен қырғыздар бұдан былай достық, тату
көршілік қатынаста болады және қырғыздар Кенесарының кеңесіне құлақ асады
деп келісті. Қалығұл қырғыз халқының атынан: Қырғыздар мен қазақтар достық
қатынастағы дербес ел болады және барлық маңызды істер бойынша
Кенесарымен ақылдасып отырады және оның сөзіне құлақ асады деп уәде берді.
Сонымен бірге тұтқындар алмасуға да келісті. Кенесары Қалығұлдың өтініші
бойынша, қазақтардың қолынан қаза тапқан қырғыз батыры Тастанбектің найзасы
мен болат қылышын қайтарды да, Қалығұл Кенесарының қолға түскен жігіттерін
төлемін төлесе, қайтаруға уәде берді. Кенесарының тұтқынға түскен екі
сүйікті батырын (бірі қайын ағасы, Орынборда тұтқында отырған әйелі
Күнімжанның ағасы) босату туралы келіссөз кезінде қырғыздар біреуіне 64
қара баран жылқы, ал екіншісіне - 10 түлкі ішік, 10 тоқыма шапан, 10
құндыз, 10 құла ат,10 түйе төлем төлеуді белгіледі. Кенесары қолға түскен
жігіттері мен екі батырын босату үшін әр ауылдан бағалы заттар жинауға
бұйрық берді, бірақ жиналған мүлік оның қайын ағасы мен сүйікті батырын
босатуға жетпеді[6].
Уақытша бітімді көп кешікпей қырғыздардың өздері бұзды. Манаптар
қырғыз батыры Жаманқараны өлтіргені үшін Ұлы жүздің батыры Саурықтың ізін
аңдыған, Саурық дем алып жатқан кезде оның жасағына 70-80 қырғыз шабуыл
жасап, жігіттерін өлтіріп, 700-дей жылқысын айдап әкетті. Саурық қуғынға
шыққан кезінде торуылға түсіп, қырғыздар қолынан қаза тапты. Қырғыз
манаптарының Саурыққа шабуылы, жылқыны айдап әкетуі, келісім шарттың
бұзылуына, қарулы қақтығыстың қайта басталуына және Кенесары мен оның
серіктерінің қазасына алып келді.
1847 жылы Кенесары қырғыздар жеріне басып кірді. Бұл күресте
Кенесарының көздеген негізгі мақсаты - қазақтар мен Алатау қырғыздарының
ортақ жауы Қоқан үстемдігіне және Қоқан бектерінің сенімді одақтастары
қырғыз манаптарына қарсы күресу еді. Сондықтан ол қырғыздарға қарсы жорықты
Қоқан жағына шығып кеткен манаптар сатқындығына жауап ретінде қарады .
Бірақ осының өзінде ол күрестің феодалдық әдістерін қолданып, үлкен қателік
жіберді. Оның жазалаушы шаралары манаптардан гөрі қырғыз халқына қатты
батты. Ол бүтіндей ауылдарды өртеп, әйелдерді де балаларды да аямады. Бірақ
қатыгездік екі
жақтан да болды. Қырғыз манаптары өкіметке жазған хаттарында: Кенесарының
сансыз көп жақтастарын өлтіргенін, көтерілісшілерді аяусыз азаптағандарын
және Кенесары мен оның серіктерін қинап өлтіргендерін мақтанып жазды.
Феодалдық дәуірге тән қатыгездік көтерілісшілердің де күрес әдістерінен
орын алған. Кенесары да, әлбетте, өз дәуірінің шеңберінен аса алмады.
Феодалдық қоғам жағдайындағы ұлт-азаттық соғыстар туралы Энгельс
былай деп жазған: ...халық соғысында көтеріліске шыққан ұлт қолданған
әдістерді соғысты дұрыс жүргізудің жалпы жұрт мойындаған ережелерін
салыстырмай немесе қандай да бір басқа ойша жасалған өлшем бойынша
қарамай , тек қана көтеріліске шыққан халықтың өркениеттіліктің
қай сатысына жеткеніне қарап бағалау керек[7].
Кенесарының қатыгездігін оның шыққан ортасы мен, сол ортаның салт-
санасының оның идеологиясына және күрес әдісіне түсіндіруге болады.
Алайда, дәл осы феодалдық күрес әдістері Ормон мен Жантайдың қырғыз халқын
Кенесарыға қарсы күреске жұмылдыруына көмектесті. Кенесарының Қырғыстанда
манаптардың феодал жасақтары мен емес, халықтың қарсылығына тап болып
күресуіне тура келген, оның түбіне жеткен де нақ осы жәйт.
Кенесарының қырғыздармен шайқасының тағдыры қырғыздар жеңісімен
аяқталатыны алдын ала белгілі еді. Біріншіден, патша отрядтарының басшылары
манаптар мен әскери қимыл жоспарын кеңесіп отырды. Генерал-майор
Вишневскийге рапортында жасауыл Нюхалов былай деп жазды: Мен аса белгілі
билерге - Бұғы руының биі Борамбай Бекмұратовқа және Әжібай Сералинге,
Сарыбағыш биі Ормон Ниязбековке, Солты руының биі Жаңғараш Есқожинге хат
жолдап, сендердің де, орыс үкіметінің де жауы Кенесарының көзін құртайық
деп шақырдым.
Екіншіден, қазақ сұлтаны Рүстем және Сыпатай би Кенесары қозғалысына
тоналудан қорқып қосылған адамдар еді. Шайқас болардың алдындағы түнде олар
Кенесары жасақтарынан қашып кетті. Ол туралы Мәдбек Бекқожаев былай дейді:
Сыпатай мен Рүстем төре түнде өз әскерлерін бөліп алып, Шу өзенінің арғы
жағына өтіп, Мықан суына жеткен соң өткел іздеп, таң атқанша жүрді. Осы
кезде оларды қырғыз әскері байқап қалып, шабуыл жасады. Артта жау, алда
өткел бермес батпақ су, міне, осындай жағдайда қазақтар қырылып, бір бөлігі
қолға түсті.
Сыпатай мен Рүстем көрсеткен қызмет ұмыт қалған жоқ. Кейіннен
қырғыздары шекара манап Жантай Қарабеков Сібір бастығынан
сұлтан Рүстемді наградтауды сұрай отырып, былай деп жазды:
Рүстем сұлтан мен Сыпатай Әлібеков би әскерлерін алып
кетіп қалды да, менің Кенесарыны жеңуіме жағдай жасалды.
Үшіншіден, Қоқан бектері өз әскерлерін Ормон манаптың қарамағына
бергенді.
Жағдайдың үмітсіз екендігін түсінген Кенесары әскери кеңес шақырып,
қоршаудан шығу жолдарын қарастырды. Наурызбай Кенесарыға мынадай ұсыныс
жасады: Маған Тама руының Құрман батыр және Ағыбай батыр бастаған, ұрысқа
жарамды 200 жігіт беріңіз, мен сол жігіттермен қырғыздар шебіне шабуыл
жасап, бұзып өтемін деді. Бұл ұсынысты барлығы қолдағаны мен, Кенесары
келіспеді. Егер біз бұзып өтсек, онда тоқтамай қашамыз. Кімнің аты жүйрік
болса, сол құтылады. Ал халықтың басым көпшілігі қырылып қалады. Егер мен,
әскер басшысы бола тұра қашып кетсем, онда мен бұдан былай халыққа хан бола
алмаймын[8].
Кенесары барлық аттарды сойып, тек азық-түлік артатын ЗО ат қана
қалдырып, қолға найза алып жаяу сытылып шығуды ұсынды. Бірақ оның ұсынысын
ешкім қолдамады. Соғыс кезінде атынан айрылу қазақтар
үшін жаман ырым болатын. Көмек келеді-ау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау. 1830-40 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстарды басу саясаты
1.1. И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы бастаған көтерілістерді басу
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. К. Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің жеңілу
себептері ... ..20
ІІ – тарау. 1850-70 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс
2.1. Жанқожа мен Есет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің
ерекшеліктері ... 30
2.2.Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің тарихи маңызы ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 52
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы халық
наразылығының көрінісі ұлт-азаттық көтерілістердің тууы заңды
құбылыс болатын. Бұл көтерілістердің жеткілікті ұйымдаспаған
сипатта болуы, айқын бағдарламасының жоқтығы, қозғалысты өз мақсатына
жеткізе алған жоқ. Бірақ олардың қазақ халқының тәуелсіздікке
ұмтылу жолындағы азаттық идеясын шыңдауда үлкен әсері мен ықпалы
болды.
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлау мәселесі Ресейге
қосылуы тұрғысынан пайымдалды. Кейбір авторлар мәселенің экономикалық
және саяси себептеріне мүлде тереңдеп бармай, оны тек ғана сырт
жағынан қарап, қосылу кездейсоқтықтан болды деп санады.
Кейбіреулері империялық идеяларды ашықтан-ашық уағыздап, қазақстарды
жабайылар деп санады. Сөйтіп олардың сан ғасырлық созылған дербес
және мәдени дамуын мүлде ескермеді.
КСРО ыдырағаннан империялық ойлауды жасырын жақтаушылар Ресей
отаршыл, империялық держава болған жоқ дегеннен айнымай келеді.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер
отандық тарихи проблемаларды идеологиялық өктемдіксіз зерттеуге
мүмкіндік алды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақстанда патшалық Ресейге өз еркімен қосылды делініп
келген Кеңестік концепцияның негізсіз екендігін атау.
- Патша өкіметінің қазақтардың азматтық қозғалыстарын аяусыз
басу саясатын көрсету;
- Азаттық қозғалыстарын басуда құйтырқы немесе алдау -
арбау саясатының болғандығына көз жеткізу;
- Патшалық Ресейдің империялық пиғылының Қазақстанда жүзеге
асқандығын ұғыну;
- Отандық тарихымыздың бұрмаланған осынау кезеңінің тарихи
шындығын ашуға қатысты зерттеулерді көрсету;
- Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуа хандығының езісіне қарсы кейінен
патша өкіметінің оқшау саясатына қарсы көтерілісінің
ерекшеліктер мен нәтижесін көрсету;
- Есет Көтібарұлының 1856 жылға дейіні патша өкіметінің отарлау
саясатына қарсы және патша өкіметіне қызметке өткеннен
кейінгі әрекеттері туралы мағлұматтарды талдау;
- Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің басты себептері мен
ерекшеліктерін көрсету;
- Кенесары Қасымұлының ұлт азаттық көтерілісінің жеңілуінің
себептерін талдау;
- Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қоғалысын басуының
нәтижесінде орнаған отарлау саясаттарының ерекшеліктерін
көрсету.
Диплом жұмысының хронологиясы
Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1840-1870 жылдар аралығын
қамтиды. Аталмыш кезеңдегі қазақ ұлысының тарихы мәселелеріне орай
жазылған еңбектерді ғылыми көзбен електен өткізу арқылы байыбына
бару басты міндетіміз.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы азаттықт қозғалыстардың
тарихнамасын үш кезеңге бөліп қарастырамыз. 1836-38 жылдардағы Бөкей
Ордасында Исатай Таймановтың (Махамбет Өтемісұлы) басшылығымен
көтерілісі туралы зертеулердің еңбегін атау. 1837-47 жылдары
аралығында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. 1856-57
жылдары Сырдария өңірі қазақтарының отаршылық езгіге қарсы Жанқожа
Нұрмұхамедов бастаған көтерілісі болып, 1855-56 жылдардағы Есет
Көтібаров басшылық еткен көтеріліс Батыс Қазақстан аумағын қамтыды.
1870 жылы патша өкіметінің отаршылық саясатына қарсы Маңғыстауда
толқу болып өтті. Сол кезең әдебиеттерінде бұл оқиғалар тым жұтаң
көрсетілген. Негізінен алғанда олар түрлі басылымдардағы үздік-үздік
жарияланымдар. Барлық жарияланымдарда халық бұқарасының бой
көрсетулері Бүлік деп түсіндірілді, ал көтерілістер басшыларының
жеке басы автордың көзқарасына қарай түрліше сипаттама алды.
Е. Бекмаханов ХІХ ғасырдың бірінші жартысынд Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы еңбек жазды. Еңбектің басым
бөлігі К. Қасымов басшылық еткен азаттық қозғалысына арналған. Мұнда
көтерілістің қозғаушы күштері оның орта жүзде құлаш жаюы,
Кенесарының қазақ мемлекеттігін нығайту жөніндегі іс-шаралары,
Қоқанға қарсы күресі, оның бұл күреске қырғыздарды тартпақ болған
әрекеттері, сондай-ақ Кенесары мен оның жақындарының қырғыздар
комиссиясы қаза көрсетіп берді. Қорытындысы автор Қазақстандағы 20-
40 жылдардағы оқиғаларды жинақтап олардың жалпы Орталық Азиядағы
қазақ халқының содан кейінгі жасалған ықпалын анықтап берді. ХХ
ғасырдың 50 жылдардың аяғы 60 жылдардың басында Кенесары Қасымовтың
көтерілісне көзқарас түбегейлі теріс бағытта болды. Тұтас алғанда,
көтеріліс феодалдық-монархиялық деп танылды, ал зерттеу авторы
ұлтшыл деп айыпталып, қуғынға түсті.
С. Асфендияров, Е. Бекмаханов еңбектеріне жаңсақ берілген
бағаны қайтадан ой елегінен өткізіп, олардың Қазақстандағы ұлттық
қозғалыстарға арналған еңбектерін қайта шығару көзделді. 1992 жылы
Ақтөбе қаласында ғылыми -теориялық конференция өткізіп, оның ХҮІІ-
ХХ ғасырдағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс, біртұтас тарихи
үрдіс, проблемалар, ізденістер, шешімдер деген материалдары жарық
көрді.
Бұл жылдары жарық көрген империяның отаршылдық саясаты:
орыстандыру, христиан дініне кіргізу, әскери және шаруалар арқылы
жүзеге асты.
Орта Азия шолу беттерінде Қазақтар және Пугачевтің
көтерілісі деген мақала жарияланды, бірқатар еңбектерде Е.
Көтібаров пен Ж. Нұрмұхамедов (ХІХ ғ. 50 жж), Исатай Тайманов пен М.
Өтемісов (1836-38 жж.) бастаған көтерілістер туралы айтылады.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттеу деңгейі, жұмыстың мақсаты
ммен міндеттері айқындалған.
І – ТАРАУ. 1830-40 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАРДЫ БАСУ САЯСАТЫ.
1.1 И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы бастаған көтерілістерді басу.
ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарында Ордада шиеленіскен ақсүйек
сұлтандар мен қарасүйек қарапайым халық арасындағы әлеуметтік
және экономикалық қарама-қайшылық жаңа көтерілістің бірден-бір
себепшісі болды. Бірақ бұл өзінің сипаты жағынан бұрынғы хандық
үкімет үшін өзара жауласқан, сұлтандар басқарған көтерілістен мүлдем
өзгеше еді.
Осынау көтерілісті бастаған сұлтандар емес, қарапайым халықтың
өкілдері болғандықтан, хандық биліктен үміткер адамдар арасындағы
өзара күреске мүлде ұқсамады, себебі бұлардың бір жағын халықтық
партия ұсынған болса, басқалары орыс үкіметінің итаршылары
болатын.
Бұл көтеріліс бірінші кезекте тіпті де ұлттық автономия үшін
күресу мақсатын көздеген жоқ, бәрінен бұрын езілген халық
бұқарасының билеуші-сұлтандар мен қожаларға қарсы таптық күресін
бейнеледі. Өзінің таптық күрес сипаты жағынан бұл көтеріліс
мүлдем жаңаша серпінге ие болды. Мұндай жағдай, қаншама халық
жағында болғанына қарамастан, рулық аристократия өкілдерінің -
сұлтандардың көтерілісінде ешқашан байқалған жоқ-ты.
Сырым батыр көтерілісінен бастап, бұрынғы болып өткен
көтерілістердің бәріне де тек қана жай халық емес, сондай-ақ
ақсүйектер өкілі – сұлтандардың да қатысқаны белгілі. Бұл секілді
жай Қаратай, Қайыпқали, Кенесары және басқалардың да көтерілісінде
байқалған еді. Қарапайым халықтың табы ешқашан Исатай батыр
көтерілісі кезйндегідей билеуші-сұлтандарға қарсы тұрған жоқ, бірде-
бір ақсүйек өкілдері де Исатай жағына шыққан жоқ. Бөкей ордсында
болған кезіндегі батырдың бүкіл өткір құралы осы сұлтандар мен
қожаларға және Жәңгір ханның тура өзіне бағытталды.
1836 жылы басталған осынау жаңаша сипаттағы көтерілістің басты
ұйымдастырушы көсемдері, орыс қағаздарына жазылғандай, Исатай
Тайманов пен Мұхамед (Махамбетті солай жазған) Өтемісов болды.
Батырдың екеуі де Беріш руының Жайық бөлімінен шыққан және екеуі
де старшын деп саналған.
Исатай өз туыстары ішінде ерекше қабілетті екенін ерте бастан
танытты да, Бөкей хан оны 1812 жылы әлгі Жайық бөліміне старшын
етіп тағайындады. Ақырында бұл тағайындауды Орынбор Шекара
комиссиясы бекітіп, 1814 жылғы 25 қарашада Исатайдың қолына старшын
деп жазылған Жарғы мен мөрін ұстатты.
Жастығына қарамастан старшын ретінде Исатай өз туыстары
арасында үлкен беделге ие болып, Ордаға белгілі дәрежеде ықпалы
жүрды. Көтеріліс жеңілген соң орыс отряды үйімен қоса басып алған
Исатайдың жеке архивінен тбылған қағаздан көрінгеніндей, ол кезінде
орыс үкіметі мен Жәңгір ханның маңызды тапсырмаларын орындаған
болып шықты.
1818 жылы Ордада халық толқыны болғаны бізге бұрыннан мәлім. Бұл
толқуға Исатай батырдың қандай көзқараста болғанын архив құжаттары
бойынша айыру қиынға соқты. Бірақ орал атаманы Бородиннің 1819
жылғы 14 қазандағы хаты сақталған екен, сонда ол Исатай батырдан
Орданы тыныштандыру мақсатында халыққа ықпал етуін сұрап жазыпты.
Бородин әлгі хатында: Сізден ордашыларды иландыруды өтінемін:
мырзамыз Бөкейге Астрахань губерниясынан жер сыйлағанда, халықты бұл
жерлерде өз еркіне қарсы қою ниетін көздеп отырған жоқ. Егер де
халықтың тілегі заңды түрде болған болса, өкімет тағайындаған
жарлыққа қарсы шығып, бойсынбай жүрмесе, қайырымдылық хабарын
олардың талап тілегіне бағыштауға әзір отыр деген [1]
Өзінен-өзі түсінікті, Әскери атаман Ордаға ықпалы жүрмейтін
адамға мұндай хатты жазбаған да болар еді.
Жәңгірді хандыққа көтерер алдында Исатай оның сеніміне кіріп
алған-ды. Мұның бір дәлелін мысалы, Жәңгір ханның 1826 жылғы 29
қарашадағы Исатайға жазған жарлығынан көреміз; бұл жарлығында хан
Исатайға өзінің Бұхар елшілігі жанындағы өкілі болуды тапсырған,
елші онымен бірге Бөкей Ордасы арқылы Астраханьға сапар шеккен.
Исатай батыр елшімен әуелі Сарайшық қамалында жолығыс ып, оған
достық ілтипат пен сенім көрсету арқылы Орданың жолдарында барлық
уақытта қасынан қалмай алып жүрген. Бұл мәліметтердің бәрі де
Исатайдың үй қағаздарынан табылды. Бірақ оның үкіметке және ханға
көрсеткен тгі қызметтерінің өзге деректері сақталмапты.
Сол кездің барлық қазақтары секілді Исатай да сауатсыз болған,
сондықтан да ол өзінің қызмет бабы туралы ештеңе жазып қалдыра
алмаған.
Ол тұстағы сауаттылық хан мен сұлтандардың іс жүргізушілеріне
және татар молдаларына үлкен жеңілдік келтірді. Сол себепті де
тек қана орыс үкіметі мен Ордадағы неғұрлым көрнекті адамдар
арасындағы арнайы жазысқан қатынас-хаттарды қоспағанда, қазақ
старшындарының өзара байланыстарын, қарым –қатнасын растайтын
қандайда бір қағаздарды сирек кездестіретіруге болатыны хақ.
Беріш руының старшыны ретінде Исатай 1828 жылы Ұялы
учаскесінде өткізілген Орда өкілдерінің белгілі съезіне қатысқан,
мұнда Жәңгір хан мен Шекара комиссиясының төрағасы, полковник Генс
те болған. Осында Исатай өзге старшындармен бірге Жәңгір ханға
бағынатыны жөнінде өзінің жазбалы антын беріп, оған мөрін басқан.
Әрина, Исатайдың Ордадағы әрқилы істерге араласуы осы біз
айтып өткендермен ғана шектелмесе керек, өйткені біз тек қана
архив материалдарында сақталғандарын келтіріп отырмыз.
Қайткен күнда де, өктем де ауыр мінезді, әрі еш адамға
тәуелді емес, өзіндік ой-пікірі бар старшын Исатайдың қызмет
мансабы әрқашан түзу бағытта болғанын көреміз. Ол ханның ізгі
ықыласын әрдайым пайдаланған жоқ. Себебі Жәңгір хан халық арасында
ықпалы күшті мұндай мазасыз старшынның көзін жоғалту ниетінен,
тегінде аулақ емес-ті. Шамасы, олардың тарапынан батырды өлтіру
әрекеті де болған сияқты және мұндай жағдайда олар сол кездегі
Орданың билеуші топтарының рухына сай келетін бықсық өсек аяңнан
да тіпті арам ниетті сатқындықтан да қашпаған болар еді.
Исатайдың көтерілісі туралы іс басталған кезде, Жәңгір хан
1837 жылғы 13 желтоқсанда Орынбор Әскери губернаторы генерал
Перовскийге жазған хатында: Исатай Тайманов ешуақытта өзінің жақсы
өнегесін танытқан жоқ деп мәлімдеді.
Хан келтірген мәліметтен көрінгеніндей, генерал Эссен
губернатор қызметіне кіріскен алғашқы жылда Исатай Өтеміс
Құлманиязовтың үйін тонады деген желеумен Орынбор Шекара
комиссиясының сотына тартылған екен. Осы іс бойынша сотталған
Исатай ұзақ уақыт Сарайшық қамалының түрмесінде жатып, одан
туысқандары 30 мың сом ақша төлеп босатып алған. Өтемістің қандай
адам екені және оның үйін тонаудың қандай сипатта жүргізілгені
ханның берген мәлімдемесінде айтылмаған. Мұны, әдетте қазақтар
арасында болатын жай ғана барымта деп шамалауға да болар еді.
Әрине, мұндай іс орыс заңы бойынша қылмыс ретінде, тонау ретінде
жазаланып келді. Ал, ОРданың әдет-ғұрпы бойынша жазаға мүлде
жатпайды, тек қана шығынға ұшыраған жақтың өз кегін қайтаруына
құқысы бар деп есептеледі.
Бөкей Ордасының сұлтаны Шығай Нұралиев Тама руының Бессары
бөлімінен шыққан Нысан Уталилов деген қазақты өлтірді деген
айыппен 1823 жылы Исатай батырды екінші рет тұтқындады. Сөйтіп
оны Каспий линиясы бойынан әкелінген Дон казактарының күзеті арқылы
Орынбор қаласына аттандырған болатын. Бірақ Исатай жолда күзетінен
сытылып шығып, қашып құтылып, елге қайтып оралады да өзінің
бұрынғы Жайық бөліміндегі старшындық қызметін қайтадан жалғастырады.
Сірә, кісі өлтіргені жөніндегі Исатайға тағылған айып нақты
дәлелденбесе керек, әйтпесе ол қашып келгеннен кейін өзінің
старшындық қызметінде қала алмас еді ғой. Егер оған тағылған айып
дәлелденген болса, онда ол Иркутск мен Архангельск губерниясының
біріне айдалған болар еді. Исатайдың өзі 1836 жылғы желтоқсанда
берген түсінігінде Бастықтың өз ықтиярымен аяқталғанын айтқан.
Исатай батыр өз үстінен осындай қылмысты іс қозғалғанына
қарамастан, барлық уақытта да старшындық қызметін атқара берді және
Ордада үлкен құрметпен, беделге ие болды.
Осы деректерге сүйене отырып, Жәңгір ханның орыс үкіметінің
көзінше өз қарсыласын қаралап көрсетуге тырысқан әрекетін саяси
күрестің таза тәсілі емес, халық үшін рухани күрескер Исатайды
кәдімгі қылмыскер ретінде бейнелеуге тырысқанынан басқа түкте емес
деп ұйғаруға әбден болады.
Исатай батыр өзіне бағынышты ауылдармен бірге тиісті қонысқа
да қожалық етті, оны Бөкей хан 1812 жылы 12 наурызда грамотамен
бекітіп берген болатын, соның көшірмесін толық келтіреміз:
Маған бағынышты Беріш руының старшыны Исатай Таймановқа осы
ерікті хатымды беремін: сол үшін оған қарасты қазақтарға Каспий
теңізі жағалауынан – Кокорев пен жазғы Құлпын кордондары арасынан
қысқы қоныс алуларына рұқсат етемін. Ол далалық кордон жолынан
сонау теңізге дейінгі аралықтан өзі үшін де және өзіне қарасты
қазақтар үшін де жақсы қоныс табатын болады. Ал қазақтардың қандай
да болса да көші-қонын Таймановтың қамқорлығы мен еркіне
қалдырамын.
Исатай мен оған бағынышты қазақтардың мұндай қонысқа қожалық
ету құқысын 1826 жылы тамыз айында Жәңгір хан да бекітіп
бергенді. Ол бұл турасында:
Исатай Таймановқа жыл сайын қыстап келген жерлерінде көшіп-
қонуға және Каспий теңізі жағалауындағы Құйған-Арал, Қара-Қамыс деп
аталатын тұстағы жем-шөпті пайдалануға рұқсат етемін - деп жазды.
1834 жылы Жәңгір хан Исатайлар қоныс тепкен жерлерге ерекше
жоспарлы қосымшасымен, сірә жер өлшегіштер жасаған болу керек, жаңа
грамота тапсырды. Бұл жоспарда тоғайлы сай-саланың масштабы
мен басқа да топографиялық ережесі сақталынбаған әрі қоңыр бояумен
ала-құла етіп боялған дөрекі схемасы ғана беілген. Схеманың орта
тұсына Мақтуба тауы белгіленген де, төңірегіне мынадай елді-
мекендер: Борлы үй, Қара-Қойлы, Өтепберген, Байбота, Құдық шағлы, Қазан-
Түпқараған, Ащы-Қойлы, Түбер-Күй, Қураған-Шаған, Құрыған-Шаған,
Көнтоғай, Ақ-Бабыр, Жалқұм орналастырылған.
Жоспарға Жәңгір ханның қойы қойылып, төмендегі мазмұнда
берілген: Осы жоспарды бекітіп, ынталы қызметі үшін старшын
Исатай Таймановқа және оның жақын туыстарына осында сызылған
мекендерде қыстап, пайдалануына рұқсат етемін. Жәңгір хан, мөрімді
бастым[2].
Сонымен руластар арасында жер бөлісі кезінде Жәңгір хан Исатай батырды
ренжіткен жоқ. 1834 жылы ол Исатаймен өзінің қайын атасы Қарауыл қожаның
арасында қақтығыс болдырмау мақсатында батырдың иелігіне қыруар жер
бөліп, оларды айрықша жоспарға енгізуге бұйрық берді. Бірақ, дей тұрғанмен
де, бұл жағдайда да аталған адамдар арасындағы қақтығстың бетін қайтара
алмады. Өйткені Исатай батыр тек өкпелеген өз туыстары үшін ғана емес, өзге
де рулардың қазақтары үшін шайқасқа шықты.
Исатай Таймановтың кнзінде басынан өткерген азабы – түрмеге қамалуы
барлық күрескерлер үшін де шарасыз бір мектептей боп көрінді; шынында да
көтерілістің, барлық тамаша қайраткерлері өздерінің түрмелік мерзімін
өтеп шықты. Барлық даңқты деген орыс бүлікшілері де сондай-ақ қазақ
көтерілісшілері: Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов те, Қайтқали Есімов
сұлтан да осынау жолдан өтті.
Қырандай қалықтаған қазақ даласының еркін ұлдары үшін түрмеге
қамалудан асқан ауыр азап болған жоқ! Көпшілігі орыс түрмелерінде жан
тапсырды, тап-тар торға қамалған еріксіз құстардай, түрме тәртібін көтере
алмады. Түрмелердің сол дәуірде жаппай патша түрмесі болғандығын Исатай
өзінің жеке тәжірибесінен байқап білді. Ол түрмедегі өз жамағайындарының
шеккен азабын көзімен көрді. Батыр Сарайшық түрмасінен шыққанда орыс
үкіметі туралы жақсы ойда болған жоқ-ты. Өзінің оған деген ашу мен ыза
кегін жүрегінің терең түкпіріне қанша сақтағанымен, уақыты соққанда бұрқ
етіп сыртқа жарып шықты!
Исатай батырдың тамаша серігі Өтемістің ұлы Махамбет болды. Ол орыс
жазбаларында Мұхамед деп аталып келіпті.
1836 жылғы 8 қарашада орыс тергеушісіне берген түсінігінде
Махамбет: Жәңгір хан мені старшын етіп тағайындады, оны растайтын 1834
жылғы 9 маусымда берген ханның № 572 санды ашық жарлығы бар. Бірақ Шекара
комиссиясы, қандай себеппен болса да, мені бұл атаққа бекітпепті деп
жазған.
Махамбет Өтемісұлы татарша да, орысша да өте сауатты болған көрінеді.
Бұл сол кездің қарапайым қазағы үшін аса сирек кездесетін қасиет еді. Міне,
осы қасиет оны өз замандастарының көз алдында тым аспандатып –ақ жіберді.
Махамбеттің қайда жүріп сауат ашқаны бізге беймәлім. Шамасы ол саяхатқа
көбірек шыққанға ұқсайды: Хиуада болғанда үйрендіме, бәлкім Бұқараға
барғанда үйренген шығар. Ол тамаша ақын, әрі шешен ретінде, Ордада
құрметке бөленді, Махамбет бір кезде ханның Ставкасында тұрып, оның сарай
ақыны болыпты дейтін де сөз бар. Қалай дегенмен де ақын хан отбасыларының
ықылас-сеніміне бөленген. Бірақ ақыр аяғында ол қандай себеппен болса да
ханнан ажырасып тынған. Жәңгір хан мұны 1837 жылы 13 желтоқсанда Орынбор
губернаторына жазған хатында растап, Махамбеттің бір кезде өз ұлымен
бірге тұрғанын айтқан: Исатайдың ең жақын әрі ең бірінші сыбайласы және
осынау бүлікке дем берушісі қазақ Махамбет Өтемісовтың тәртібі нашар
болды, - деп жазған хан. – Ол Орынборда менің жас ұлым Зұлқарнаймен бірге
тұрғанды. Бірақ мен оны жексұрын адам ретінде қуып жібердім[3].
Исатай мен Махамбеттің өшпенді жауы Қарауыл қожа бірде ханға:
Махамбет Өтемісов адал құлықты адам емес, Орал линиясы арқылы Хиуадан
шыққан контрабанданы өткізгені үшін айыпталып, Қалмақ қамалында тұтқанға
алынды -деп хабарлаған. Ал Махамбетте мұны жасырмаған, өзінің 1836 жылғы
10 желтоқсанда берген түсінігінде: Осыдан 6-7 жыл бұрын орыс үкіметі ұстап
алып, Орал линиясы арқылы жасырын өткені үшін айыптап, содан екі жылдай
Қалмақ бекінісінің түрмесіне отырып шықтым деген. Сол кезде яғни 1831
жылғы оба сүзегі кезінде түрмеден қашып шығып, Махамбет қырға келіп
жасырынған. Бұл да Исатай секілді түрмеден орыс үстемдігіне қарсы
жеккөрінішке толы сезіммен шыққан... Міне, осынау сезім екі батырды
бұрынғыдан да гөрі жақындастыра түскені анқ. Табанды да, қызу қанды әрі
ақын, әрі шешен Махамбет асып-саспайтын байыпты да парасатты, қандай да бір
істе болмасын шешімді қадам жасамас бұрын барлық жағдайды өлшеп-пішіп,
салмақтай алатын ақылды ағасы Исатай батырға ұқсап бақты.
Махамбет көтерілісті шын ниетімен жақтады. Орысша да татарша да
сауаты болғандықтан ол Исатай мен халықтың атынан Жәңгір ханға және орыс
үкіметіне Орда бойынша үндеу жазып таратты. Махамбет ауылдарды
аралап,бұқараны үгіттеп, Жәңгір ханға қарсы көтере білді. Тіпті ағасы
Исатайды батыл да шешуші күрес жолына шығуға бірінші болып итермелеген де
осы Махамбет Өтемісов болды.
Исатай Жәңгір ханнан әділдікпен жәбір көрген қазақтар үшін қорғаныш
табамын деп үгітпен оның жеке басының қасиетін тым ұзақ бағалаумен жүрді.
Сөйтіп, Орынбор губернаторының назарын Бөкей Ордасындағы бір жүйеге
түспеген ішкі жайларға аударғысы келді - әзірге бірі-бірінен түңілмей
тұрғанда, шындық пен әділдікке тек күш арқылы, қарулы күрес жолымен ғана
жетуге болады деген ой санаға сіңбей тұрғанда, - адал да әділ болуға
шақырды.
Көтеріліс басшыларының бұл кезде қандай жоспары болғаны туралы
нақтылы дерек кездестірмедік. Дегенмен екі тобы да ел аралап көтерілісшілер
санын көбейтпек болған деген пікір бар.Өйткені Қайпқали 2000 адаммен Ойыл
өзеніндегі қиылдың сағасындағы Тесік –тамға кетеді де Исатай 500 кісімен
Ақбұлаққа қарай аттанады. Геке, Баймағамбет әскері тұрған жаққа қарай
кеткен Исатайдың Қожахмет Өтемісұлы бастаған барлаушылар тобы Гекенің
қорғаушыларын шабуылдап, екі кісісін тұтқындап, ал Қожахмет сұлтан
Сүгәлинді найзамен жарақаттайды. Қалғандары есі кетіп лагеріне қашып
кетеді. Бұларды көріп Гекенің адамдары абыржи бастайды.
Ақбұлақ деген шағын өзен солтүстік батыста Жосалы жотасынан басталып,
қиылмен қатарласа шығысқа бұрылып қарағанды өзеніне құяды. Ал соңғысы 5-10
км кейін қора, дербісәлі тауларының арасымен Қиыл өзеніне құяды. Қиылдың
бұл тұсының арнасы терең, аңғары кең, жары биік келеді. Қиылдың оң беті
тегістеу болғанымен алыстан биіктей береді. Соның бірі, Қарағанды өзенінің
оң жағындағы Шаһитсайы, Исатай қаза болды деп жүрген жер осы. Сонымен ел
аузындағы аңыз архив деректері Исатайдың соңғы соғысы осы өңірде болғанын
дәлелдейді.
Бірақ көтерілісшілер абдырамайды. Баймағамбет өз командасымен өзеннен
өтіп, зеңбірек атып, қарсы жүреді. Көтерілісшілер еппен кері шегінеді.
Баймағамбет адамдары шабуылдай түсіп, көтерілісшілер шегініп, сытылып
кететін болған соң, сұлтан қулыққа көшіп, біраз ілгері ұмтылады да
көтерілісшілер қарсылық білдірген кезде кері қашады. Бұл уақытта полковник
Геке екі отрядын сай, жылғамен жасырынып барып, көтерілісшілердің екі
қанатынан соғуға жібереді де зеңбіректерді жақындатады. Исатай адамдарына
үш жақтан бірдей шабуыл жасап және жақыннан зеңбіректермен атады.
Зеңбіректердің бірнеше оғы Исатай адамдарының қалың шоғырына түседі. 70-80
көтерілісшілер өледі. Амалсыз шегінуге тура келеді. Қазақ-орыстар мен
Баймағамбет көтерілісшілерді жан-жақтан қамап, 15 шақырым қуады. Исатай өз
адамдарының ең артында, кейін қалғандарын қызғыштай қорып, садақпен атып,
найзамен қағып келе жатады. Ақырында Баймағамбет адамдары мен Балта
опасыздық көрсетумен жирен атты Исатайды танып, оған оқ жаудырады. Бірақ
сауыт киіп алған батырға мылтық оғы дарымайды. Ал ат пен қуып кете алмайды.
Бұған ыза болған хорунжий Петров атынан түсе, жерге жата қалып, Исатайдың
жирен атына оқ атып, жаралайды. Аты жаралы болған батырға көмекке Махамбет
пен Үбі келіп, аттарын кезек ұсынады. Бірақ Исатай көнбей Ат артына
мінгесіп елге күлкі болғанымнан өлгенім артық, одан да баламды сақтаңдар
өздерің қашып құтылыңдар - деп оларды ілгері жібереді. Азғана
көтерілісшілер Исатай төңірегінде біраз соғысады, бірақ жаудың басым күші
бұларды киіп кетіп, ығыстырып, Исатайды оңашалайды.
Бердібек Түсекенұлының айтылмыш поэмасында Махамбет Үбі, Есенгелді,
т.б. Исатайды үш рет қоршаудан шығарады. Қамаған дұшпандарын бірталай
ығыстырады. Бірақ жаралы жирен ат жүруден қалады. Сөйткенше, тағы көп жау
келіп батырды қоршаған көтерілісшілер шебімен соғысысады. Махамбет батырдың
баласын қорғаймын деп қашықтап кетеді. Көп кешікпей Баймағамбеттің
нөкерінен үш адам Исатайды қуып жетіп біреуі найзамен қағып, оны атынан
құлатады. Жерге түскенін, жайаулай қолындағы қылышымен батыр үш кісіні
жолатпайды. Бұларға казак-орыстар келеді. Исатай олармен де алысып біреуін
жаралайды. Көпен Сүбулин деген артынан келіп батырдың қылышын қолынан қағып
түсіреді де, Табын руынан Сәтбай Игитов, Жаппар Елекбаев үшеуі жабылып
оның қолын артына қайырып ұстап тұрады. Сол уақытта казак орытар да келіп,
Исатай басы үшін жарияланған 500 сом ақшадан айрылғанға іші күйді де,
біреуі аттан түсе сала тұтқындаулы батырдың кеудесіне мылтығын тіреп тұрып
атады. Онымен қоймай Иван Богатырев деген урядник қылышпен өлген кісінің
басын шауып түсіреді. Сөйтіп, есіл ер қанышерлердің қолынан ұлы күресте
қаһармандықпен қазақ табады. Орынбор губбернаторына осының бәрін баяндап
жазған Геке, рапортының аяғында Исатай ақырында өз ерлігінің құрбаны
болды, - деп оның ерлігін мойындайды. Исатайдың қажырлылығымен ерлігіне,
жолдастарын қорғаймын деп өжеттікпен қаза болуына дұшпандары да таң
қалады.
1840 жылдың желтоқсанында Махамбет бірнеше жолдастарымен бірігіп,
Беріш руының старшыны Ақтай Мұнаев дегеннің 35 жылқысын қуып кетіп,
топайлы төңірегіне өтеді де, Сарыкөл маңына барып паналайды.
Жәңгірханның хабары тиген ойда ақ әскери губернатор 1841 жылдың қаңтар
айында Орал әскерінің атаманына Махамбетті іздеп табуды міндеттейді,
мұндай жарлық сұлтан Баймағамбет Айшуақовқа да беріледі. Ол Махамбетті
іздеу үшін Төменгі Орал линиясына Асфендияр Сүйеуғалинмен Мұхамбетқали
Таукинді жұмсайды. Бұлар әлгі айтылған тұстағы бірнеше ауылды аралап
шыққанымен Махамбетті ешқайдан таба алмайды.
Осы жылдың 4 наурызы күні сұлтан Мұртаза Өзбекқалиев: Махамбет
Жайық пен Жемнің шекарасына жақын жерде, теңізге таяу тұстағы ауылдарда
жасырынып жүр деп хабарлайды. Мұны есіткен юойда Орал әскерінің атаманы
айтылған ауылдарға офицер бастаған 40 казак-орысты аттандырады. Олар
Махамбетті Беріш ауылдарының бірі – Дәду мен Төкеш Тілекеевтің үйінен
табады да отряд үйді қоршап алып, оны ұстаудың шарасын қолданады.
Махамбеттің қолында қару болғандықтан, ол тұтқынға түскісі келмейді.
Сол сәтте сыртта тұрғандар үйге лап қояды. Бірінші болып кірген урядник
Голунов пен казактар Бедерников және Хохлов Махамбетке жармаса
кетеді.Пышақпен қорғанған батыр ә дегенде-ақ Хохловты тамағынан
жарақаттап үлгереді. Бірақ көптің аты – көп емес пе, барлығы жабылып
Махамбеттің қаруын тартып алады да өзін тұттқындайды.
Аса қауіпті қылмыскер атанған, бүлікші Таймановтың тайынбас серігі
Махамбет Өтемісов осылай тұтқындалып, Орынборға жеткізіледі де, әскери дала
сотына тартылады.
Махамбет ұсталынған үйдің иелері ағайынды Тілекеевтер де Орынбор
қаласына әкелінеді. Жауап алу кезінде олар Махамбеттің кім екенін
білмегендіктен, батыр әрі ақын деп есептеп құрмет көрсеттік дегенсоң
әскери губернатордың бұйрығымен босатылып, ауылдарына қатарылады.
1941 жылдың 17 наурызы күні Махамбет Өтемісов Орынбор түрмесіне
жөнелтілді. Жолдама қағазда оның сырт белгілерін былайша сипаттаған: Жасы-
37, бойы 2 кез, төбесінде ғана шашы бар, қасы мен мұрты, сақалы қара, бет
әлпеті таза, қараторы, көзі көкшілдеу.
Орынбор әскери губернаторының Шекара бөлімі бойынша 1841 жылғы №355
санды Ішкі Орданың ханына қатысты оның сенімді мекемесіне Махамбет
Өтемісовтың өз шайқасымен келгендігі жөніндегі тергеу ісінде, біз осы
мәліметтің барлығын да содан алдық, мынадай анықтама бар: Бүлікші Исатай
Таймановтың сыбайласы, қазақ Махамбет Өтемісов әскери сотқа беруге жатады.
Оның жолдастары старшындар Уса Төлегенов, Жақан Жәнібеков, Қошақан
Құдайбеков, Смайыл Қаштыбаев, Еділбек Сәрсенбин және басқалар 1838 жылы
сотталған еді.
Махамбет Өтемісовтың ісі 1841 жылғы 31 наурызда тергеу ісімен қоса
Орынбор Жеке корпусының әскери сот бөліміне тапсырылған екен. Сондықтан
істің соңын сол жерден іздеу керек.
М. тынышбаевтың Қырғыз-қазақ тарихына материаладар деген кітабының
73 беттегі 7 ескертпесінде: М. Өтемісовты 1845 жылы сол Баймағамбет яғни
Орданың батыс бөлімінің билеуші сұлтаны Баймағамбет Айшуақов жіберген
баскесерлер өлтірді деген сөйлем бар.
Құрметті авторымыздың бұл мәліметті қайдан алғанын біз білмейміз.
Бәлкім туысқандарының аңыз-әңгімелерінен алған шығар, алайда ондай
әңгімелер көбінесе архив деректерімен сәйкес келе бермейді. ондай хабардың
рас болуы тек қана, егер де Махамбет Өтемісов Орынбор үрмесінен ебін тауып
қашып шыққан жағдайда ғана мүмкін ғой. Әрине, кейде шынында да қайсыбір
қазақтар, мәселен Қайыпқали Есімов секілді адамдардың түрмеден қашып шығу
мүмкіндігі болғаны рас-та. Егер Махамбетке қашып шығудың мүмкіндігі
болмаған жағдайда оны да достары мен серіктері секілді саптың арасынан
өткізіп сосын басыбайлы жұмысқа айдауы әбден ықтимал еді ғой.
Орынбор Жеке корпусының қоры кезінде өрттен үлкен шығынға ұшырады.
Сондықтан Махамбеттің ісі бойынша соттың шешімін табудың үміті мүлдем аз
болды.
1.2 К. Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің жеңілу себептері.
ХІХ ғасырдың 30 жылдарының аяғында Ресей империясының отарлау
саясаты қазақ жеріне ішке қарай енген сайын қазақтардың отарлық
саясатқа қарсы күресі күшейе түсті. Отарлық саясат тек Кіші жүзде
ғана емес Орта жүз қазақтарына да тісін батыра түскен. Орта жүзде
ұлт-азаттық қозғалысты 1837 жылы Абылай ханның немересі Кенесары
Қасымов бастады.
Кенесары Торғай мен Ырғыздан Сырдария маңына кетер кезде, ол үшін
біршама ыңғайлы жағдай қалыптасты.
Хиуа мен Бұқар арасында 1842 жылы басталған соғыс бәсеңдеместен 1844
жылға дейін созылған. Екі жақта қатты әлсіреген-ді. Сол кезде Хиуада тұрған
ростовтық екі гильдиядағы көпес Пичугин былай деп әңгімелейді: Бұл үш
билеуші екі жылға созылған соғыстан өздерінің күшін, қаржысын әбден
әлсіретті және соғысты жалғастыруға да шамалары жетпейтін сияқты. Әсіресе,
Хиуа тым әлсіреген, оған біздің саудагерлер куә: хан өзінің экспедициясын
Мерв түбіне жорыққа әзірлегенде өзінің бай адамдарынан тіпті
чиновниктерінен де әскерге тарату үшін күшпен, зорлап көп мөлшерде ақша
жинады. Сондықтан халық оған тым наразы,эмир өз әскерімен ел ішіне екінші
рет кіре ме деп қорқады.
Бұқарда тұрған Ресей саудагерлерінің көптеген көрсетулеріне қарағанда,
ұзаққа созылған соғыстан Бұқар да дәл осындай күйге түскенін аңғарасың.
Бұқар мен Хиуа арасында уақытша бітім 1845 жылы көктемде ғана жасалды.
Мұның алдындағы бірнеше жыл бойы Бұқар әскерлерінің тонауына ұшыраған Қоқан
хандығының да күйі жоқтын.
Ұзаққа созылған өзара соғыстан едәуір әлсіреген Орта Азия хандықтары
енді қазақтар үшін бұрынғыдай тым қауіпті емес еді . Негізгі жау бұрынғыша
Қоқан хандығы болған. Қоқанға көмектескен Хиуа мен қатынасты бұзуға тура
келетініне Кенесарының көзі жеткенді.
Бұқар мен уақытша бітім туралы 1844 жылғы келіссөз кезінде хиуа ханы
оның Қоқан мен Ташкентті иеленбек ойынан бас тартуын талап етті. Сондықтан
Кенесары әлбетте Бұқар эмирімен келіссөз бастады. Бұқар эмирі достық
белгісі ретінде Кенесарыға күміс сауыт пен алтын қылыш сыйға тартты. Ал
өткен жылы Бұқар ханы Кенесарыға, оның өтініші бойынша, кафтан тіккізу үшін
екі орам жібек жібергенді. Оны қырғыздар қаттау дейді. Мұндай киімнен оқ
өтпейтін, қылыш кеспейтін, найза кірмейтін көрінеді.
Кенесары үшін Сырдария маңында ыңғайлы жағдай қалыптасқанына
қарамастан, ол Хиуа мен және Қоқанмен бір мезгілде күресуге бел байлай
алмады.
Хиуаға қарсы күресті Кенесары Шекті руының батыры Жанқожа
Нұрмұхамедовтың Хиуа әскерлерімен күресіне қарулы көмек берумен шектеді.
Жанқожаның өзі Кенесарыдан жиі көмек сұрады. Кенесары сұлтанның туысы -
Кіші Борсық маңында көшіп- қонған шекті руының биі Жанқожа Кенесарыға
қырғыздарын жұмсап, оның ауылдарын тонауға қауіп төндіріп отырған
Хиуалықтарға қарсы күресу үшін қарулы адамдарды көмекке жіберуін
өтінді[4].
Кенесары өзінің негізгі күштерін Қоқанға қарсы жұмсады.
Кенесарының Қоқанмен күресінің мақсаты Сарыарқадан өзіне ілескен
ауылдар үшін Сырдария маңынан қоныс иелену еді. Айта кететін нәрсе,
Кенесарының қоныс аудару бағытын дұрыс табуы. Осы аймақ Кіші және Орта
жүздің оңтүстік жайылымдарына және ¥лы жүз руларына да жақын болды. Екінші
жағынан, бұл жерге патша өкіметі әзірше билік жүргізе қоймаған еді. 1845
жылғы жаздың соңында Кенесары Қоқанға қарсы күресін бастай отырып, Жанқожа
Нұрмұхаммедовтен көмек сұрады. Кенесары оған былай деп жазды: Жанқожа
батыр қоқандықтар біздің қазақтарға тыныштық бермеуде: тонауда, өлтіруде,
қоқандық бастықтар сіздің ағаңыз Сарман биді өлтірді, сондықтан сізден
сұрайтыным: егер Сіз келіссеңіз онда мен Ұлы және Орта ордалардан жігіт
жинап, Созақ қаласына келемін, ал Сіз Кіші ордадан жігіт жинап,
қоқандықтармен соғысу үшін Созаққа келіңіз
Жанқожа Кенесарыға көмектесуге қуана келісті. Ол өзінің жігіттерімен
Кенесарыға келіп, біріккен күштерімен қоқандық Жаңақорған, Жүлек, Созақ
қамалдарын қоршауға алды.
Орынбор Шекара Комиссиясының төрағасы генерал-майор Ладыженский
жансыздардың көрсетулеріне сүйене отырып жазған хабарламасында былай депті:
Кенесары Сырдарияға, Қоқан жерінде көшіп жүрген қырғыздарға адамдарын
жіберді де аналарды қорқытып, 700 адамды өз жағына шығарып алды, сөйтіп,
олармен қосқанда 1000 қырғыз шабуылға шығып қоқандықтардың үш қамалын
талқандады.
Кенесары көмек сұрап Шөмекей, Керей, Шекті, Алтын және Әлім руларының
қазақтарына сөз салды. Оның бұл үндеуіне жұрт бірден құлақ асты. Олар көмек
беруге дайын екендіктерін білдірді. Аталған рулардың қазақтары дереу ерікті
жасақтар құрып, оларды Кенесарыға аттандырды. Оның әскеріне Шөмекей руынан
- батыр Тоғанас Байтоқваны, Дариан Самырақов және Қараш Бұғалақов, Керей
руынан - Жұбан би мен сұлтан Тұғым Асанов, Шеген руынан сүлтан ¥шыр
Садырбек, Алтын руынан Көшкенбай Мажағүлов және Әлім руынан Жанқожа келіп
қосылды. Жоғарыда есімдері аталған батырлардың бәрі көп қарулы адамдарымен
Кенесарының жалпы күшіне қосылды.
Ұлы жүздің қонысында Кенесары қиын жағдайға тап болды. Осы кезеңдегі
Ұлы жүздегі саяси өмірді анықтайтын негізгі фактор Қазақстанның оңтүстік
аудандарының орыс ықпалын күшейту еді. 1824 жылдың өзінде-ақ Ұлы жүздің
Сүйік Абылайханов бастаған сұлтандардың бір бөлігі орыс бодандығын
қабылдаған болатын. Бірақ XIX ғ. 30 жылдарына дейін патшалы Ресей бірқатар
жағдайларға байланысты, Ұлы жүзде де, сондай-ақ Алатау қырғыздары аймағында
да өзінің отарлау ісін жүргізе алмаған еді. Бұған себеп Ресейдің Орта Азия
хандықтарымен, ең бастысы Қытаймен өз қатынасын бұзғысы келмеген . Себебі,
Ұлы жүздің шығыс аймағы сөз жүзінде Қытай ықпалында болған. Сол кезде патша
әскерлерінің Қытайлықтармен қандай да болсын қақтығыс Кяхты саудасына
сөзсіз әсер етер еді, бұл сауданы орыс көпестері өте жоғары бағалайтын.
Любимовтың мәліметіне қарағанда, Кяхты саудасы орыс көпестеріне жыл сайын
15 миллион сом күміспен табыс келтіріп отырған.
Үкімет Кенесары көтеріліске Ұлы жүз қазақтарын көтере ме деп қорыққан.
Генерал-майор Вишневскийдің қарамағына жасауылдар Нюхаловтың, Абакумовтың
және Карбышевтің отрядтары берілді. Вишневский Батыс Сібір генерал-
губернаторына: бүлікші сұлтан Кеңесарыны қырғыздар сеніміне ие болғызбауға
және оны жақтастарымен қоса сол жерлерден қууға, ал мүмкіндік бола қалса,
оның өзін ұстауға қолымнан келетін шаралардың бәрін қолданамын- деп уәде
берді.
Ұлы жүздің сұлтандары өз кезегінде өздерінің патша өкіметіне
берілгендігі және Кенесарыға қарсы бірігіп күресуге дайын екендігі туралы
жазбаша былайша сендірді:
Біздің мекенімізге келген Кенесары мен оның жақтастарына халық
тыныштығын бұзушы ретінде қарап, оны өзіміздің дұшпанымыз деп есептейміз
және Кенесарының да, жақтастарының да біздің мекенімізде болмауы үшін
онымен ешқандай мәмлеге келмейміз.Егер де қазір немесе бізден алыстап
кеткеннің өзінде, оның орта орданың, әсіресе жақын маңдағы округтердің
қырғыздарына қарсы қимылы туралы ести қалсақ немесе байқасақ, онда
бүлікшінің айуандық қастандығын болдырмау үшін өздеріңізге дереу хабарлауға
уәде береміз.
Қоқанның билеп-төстеуіне қарсы бірлесіп күресуге шақырып, қырғыз
халқына Кенесарының үндеу тастағаны туралы өзінің Қырғызстан тарихы
кітабында Сыдықовта айтады. Ол былай деп жазады: Қазақ ханы Кенесары
Ормонға өзінің өкілін жіберіп, ортақ жауға қарсы бірлесіп күресу үшін
қырғыз, қазақ болып күш қосуды өтінді[5].
Кенесары сонымен бірге, Ұлы жүзде жүрген өзіне басқа да жүздерден
адамдар келіп қосылады деп ойлады.
Шынында, Ұлы жүздің біршама бөлігінің қазақтары қосылғаннан кейін
Кенесары қайтадан елеулі күш - 20 мың адамдық әскер жасақтай алды. Шу өзені
бойына ол енді қамал сала бастаған, бірақ соғыстың басталуына байланысты
құрылыс тоқтап қалады.
Қырғыздармен қатынасын шиеленістірмеу үшін Кенесары өзінің ауылдарына
шабуыл жасаған кезде тұтқындалған Қалша би бастаған 200 жігітті 1846 жылы
тұтқыннан босатты.\20\
1846 жылдың орта шеніне қарай біршама тыныштық орнады да екі жақ
әскери қимылдарды тоқтатуға және уақытша бітім жасасуға келісе бастады.
Алдағы келіссөздер туралы Сібір қырғыздарының шекара бастығы былай деп
жазды: Тастай тағы қырғыздарға Кенесары өзінің және Ғали сұлтанның атынан
бітім туралы келісуге елшілер жіберіп еді, бірақ олар әлі оралған жоқ.
Кенесары бар уақытта да қырғыздармен әскери қақтығысты тоқтатуға тырысты.
Мұны жүзбасы Абакумов та растайды, ол: Кенесары барлық шараларды қолданып,
қырғыздармен бітімге келуді ойластыруда деп жазған.
Қырғыздар жағынан елші болып белгілі болып белгілі манап Қалығұл
келді, кейіннен ол Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаковқа Кенесарының
басын жеткізгені үшін алтын медаль алды. Кенесары Қалығұлды қабылдап,
бірнеше күн ордасында күтті, тіпті оған Наурызбай да қонақасы берді.
Наурызбайдың кескін-келбетін біз алғаш рет осы Қалығұлдың суреттеуінен
білдік. Барқыт камзол киген, мұрты енді тебіндеп келе жатқан, ұзын бойлы
жас жігіт қонаққа шақырды. Кейіннен оның Наурызбай төре екенін білдім.
Кенесары Қалығұлмен қазақтармен қырғыздар бұдан былай достық, тату
көршілік қатынаста болады және қырғыздар Кенесарының кеңесіне құлақ асады
деп келісті. Қалығұл қырғыз халқының атынан: Қырғыздар мен қазақтар достық
қатынастағы дербес ел болады және барлық маңызды істер бойынша
Кенесарымен ақылдасып отырады және оның сөзіне құлақ асады деп уәде берді.
Сонымен бірге тұтқындар алмасуға да келісті. Кенесары Қалығұлдың өтініші
бойынша, қазақтардың қолынан қаза тапқан қырғыз батыры Тастанбектің найзасы
мен болат қылышын қайтарды да, Қалығұл Кенесарының қолға түскен жігіттерін
төлемін төлесе, қайтаруға уәде берді. Кенесарының тұтқынға түскен екі
сүйікті батырын (бірі қайын ағасы, Орынборда тұтқында отырған әйелі
Күнімжанның ағасы) босату туралы келіссөз кезінде қырғыздар біреуіне 64
қара баран жылқы, ал екіншісіне - 10 түлкі ішік, 10 тоқыма шапан, 10
құндыз, 10 құла ат,10 түйе төлем төлеуді белгіледі. Кенесары қолға түскен
жігіттері мен екі батырын босату үшін әр ауылдан бағалы заттар жинауға
бұйрық берді, бірақ жиналған мүлік оның қайын ағасы мен сүйікті батырын
босатуға жетпеді[6].
Уақытша бітімді көп кешікпей қырғыздардың өздері бұзды. Манаптар
қырғыз батыры Жаманқараны өлтіргені үшін Ұлы жүздің батыры Саурықтың ізін
аңдыған, Саурық дем алып жатқан кезде оның жасағына 70-80 қырғыз шабуыл
жасап, жігіттерін өлтіріп, 700-дей жылқысын айдап әкетті. Саурық қуғынға
шыққан кезінде торуылға түсіп, қырғыздар қолынан қаза тапты. Қырғыз
манаптарының Саурыққа шабуылы, жылқыны айдап әкетуі, келісім шарттың
бұзылуына, қарулы қақтығыстың қайта басталуына және Кенесары мен оның
серіктерінің қазасына алып келді.
1847 жылы Кенесары қырғыздар жеріне басып кірді. Бұл күресте
Кенесарының көздеген негізгі мақсаты - қазақтар мен Алатау қырғыздарының
ортақ жауы Қоқан үстемдігіне және Қоқан бектерінің сенімді одақтастары
қырғыз манаптарына қарсы күресу еді. Сондықтан ол қырғыздарға қарсы жорықты
Қоқан жағына шығып кеткен манаптар сатқындығына жауап ретінде қарады .
Бірақ осының өзінде ол күрестің феодалдық әдістерін қолданып, үлкен қателік
жіберді. Оның жазалаушы шаралары манаптардан гөрі қырғыз халқына қатты
батты. Ол бүтіндей ауылдарды өртеп, әйелдерді де балаларды да аямады. Бірақ
қатыгездік екі
жақтан да болды. Қырғыз манаптары өкіметке жазған хаттарында: Кенесарының
сансыз көп жақтастарын өлтіргенін, көтерілісшілерді аяусыз азаптағандарын
және Кенесары мен оның серіктерін қинап өлтіргендерін мақтанып жазды.
Феодалдық дәуірге тән қатыгездік көтерілісшілердің де күрес әдістерінен
орын алған. Кенесары да, әлбетте, өз дәуірінің шеңберінен аса алмады.
Феодалдық қоғам жағдайындағы ұлт-азаттық соғыстар туралы Энгельс
былай деп жазған: ...халық соғысында көтеріліске шыққан ұлт қолданған
әдістерді соғысты дұрыс жүргізудің жалпы жұрт мойындаған ережелерін
салыстырмай немесе қандай да бір басқа ойша жасалған өлшем бойынша
қарамай , тек қана көтеріліске шыққан халықтың өркениеттіліктің
қай сатысына жеткеніне қарап бағалау керек[7].
Кенесарының қатыгездігін оның шыққан ортасы мен, сол ортаның салт-
санасының оның идеологиясына және күрес әдісіне түсіндіруге болады.
Алайда, дәл осы феодалдық күрес әдістері Ормон мен Жантайдың қырғыз халқын
Кенесарыға қарсы күреске жұмылдыруына көмектесті. Кенесарының Қырғыстанда
манаптардың феодал жасақтары мен емес, халықтың қарсылығына тап болып
күресуіне тура келген, оның түбіне жеткен де нақ осы жәйт.
Кенесарының қырғыздармен шайқасының тағдыры қырғыздар жеңісімен
аяқталатыны алдын ала белгілі еді. Біріншіден, патша отрядтарының басшылары
манаптар мен әскери қимыл жоспарын кеңесіп отырды. Генерал-майор
Вишневскийге рапортында жасауыл Нюхалов былай деп жазды: Мен аса белгілі
билерге - Бұғы руының биі Борамбай Бекмұратовқа және Әжібай Сералинге,
Сарыбағыш биі Ормон Ниязбековке, Солты руының биі Жаңғараш Есқожинге хат
жолдап, сендердің де, орыс үкіметінің де жауы Кенесарының көзін құртайық
деп шақырдым.
Екіншіден, қазақ сұлтаны Рүстем және Сыпатай би Кенесары қозғалысына
тоналудан қорқып қосылған адамдар еді. Шайқас болардың алдындағы түнде олар
Кенесары жасақтарынан қашып кетті. Ол туралы Мәдбек Бекқожаев былай дейді:
Сыпатай мен Рүстем төре түнде өз әскерлерін бөліп алып, Шу өзенінің арғы
жағына өтіп, Мықан суына жеткен соң өткел іздеп, таң атқанша жүрді. Осы
кезде оларды қырғыз әскері байқап қалып, шабуыл жасады. Артта жау, алда
өткел бермес батпақ су, міне, осындай жағдайда қазақтар қырылып, бір бөлігі
қолға түсті.
Сыпатай мен Рүстем көрсеткен қызмет ұмыт қалған жоқ. Кейіннен
қырғыздары шекара манап Жантай Қарабеков Сібір бастығынан
сұлтан Рүстемді наградтауды сұрай отырып, былай деп жазды:
Рүстем сұлтан мен Сыпатай Әлібеков би әскерлерін алып
кетіп қалды да, менің Кенесарыны жеңуіме жағдай жасалды.
Үшіншіден, Қоқан бектері өз әскерлерін Ормон манаптың қарамағына
бергенді.
Жағдайдың үмітсіз екендігін түсінген Кенесары әскери кеңес шақырып,
қоршаудан шығу жолдарын қарастырды. Наурызбай Кенесарыға мынадай ұсыныс
жасады: Маған Тама руының Құрман батыр және Ағыбай батыр бастаған, ұрысқа
жарамды 200 жігіт беріңіз, мен сол жігіттермен қырғыздар шебіне шабуыл
жасап, бұзып өтемін деді. Бұл ұсынысты барлығы қолдағаны мен, Кенесары
келіспеді. Егер біз бұзып өтсек, онда тоқтамай қашамыз. Кімнің аты жүйрік
болса, сол құтылады. Ал халықтың басым көпшілігі қырылып қалады. Егер мен,
әскер басшысы бола тұра қашып кетсем, онда мен бұдан былай халыққа хан бола
алмаймын[8].
Кенесары барлық аттарды сойып, тек азық-түлік артатын ЗО ат қана
қалдырып, қолға найза алып жаяу сытылып шығуды ұсынды. Бірақ оның ұсынысын
ешкім қолдамады. Соғыс кезінде атынан айрылу қазақтар
үшін жаман ырым болатын. Көмек келеді-ау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz