Поэзиялық аударма мәселелері (Иран-Ғайыптың өлеңдері мысалында)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Поэзиялық аударма мәселелері

(Иран-Ғайыптың өлеңдері мысалында)

Баянбаева Ж. А.,

әл-Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университетінің

аға оқытушысы

Көркем аударманың тәржіме жұмысында күрделі сала екендігі өз алдына айқын. Ал соның ішінде поэзиялық аударма ерекше мәнге ие. Бір тілдегі поэзиялық туындыны екінші бір тілге аудару барысында өлең сөздің ұлттық өрнегі мен ішкі ой әуенін дәл жеткізу үшін ең алдымен асқан сезімталдық қажет. Мұның сыртында екі тілді де жетік білу, ұлттық ойлау өрісінің қыр-сырына қанық болу, шығарманың түйінді сырын анық басып, дәл жеткізу сынды талап-тілектер де ескерілуі тиіс.

Иран-Ғайып - замандас ақындарымыздың арасында өлеңдері өзге тілдерге, соның ішінде орыс тіліне жиі аударылып, кеңінен таралған ақындарымыздың бірі. Жалпы ақынның әр жылдары жарық көрген «Жүрек жырлайды» (1974), «Жеті қазына» (1977), «Түннің көзі» (1979), «Сұлулықпен сырласу» (1980), «Өмір-Өлең» (1982), «Сұлулық сарасы» (1985), «Дүниежарық» (1987), «Батқан Кеменің Бейбақтары» (1990), «Мұнар, Мұнар, Мұнарым . . . » (1992), «Иран бағы» (1995), «Сөз патшалығы» (1996), «Жыр әлемі» (1996), «Қорқытттің Көрі» (2001) атты жыр кітаптары кеңінен таныс. Елуге жуық жыр кітаптары жарық көрген Иран-Ғайып - республикалық, халықаралық деңгейдегі көптеген жыр мүшәйраларының жеңімпазы, поэзия фестивальдарының бірнеше дүркін лауреаты, Қазақстан Жазушылар Одағы сыйлығының, Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығының иегері, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.

Иран-Ғайып «Глаза ночи» (1983), «Царь слова» (1984), «Наследник» (1988) сынды жыр жинақтары арқылы орыс тілді оқырмандарға да кеңінен танымал десек, артық айтпаспыз. Ақын өлеңдерін орыс тіліне тәржімелеушілер қатарынан Владимир Савельев, Егор Самченко, Нина Габриэлян, Марат Акчурин, Орынбай Жанайдаров, Екатерина Мосина сынды есімдерді кездестіреміз. Ақынның 2006 жылы жарық көрген он үш томдық жыр жинағын парақтай отырып, кей жағдайда бір өлеңді әртүрлі аудармашылардың түрліше тәржімелеген жағдайларын да кездестіріп, таңырқадық. Мұның өзі қоғам өмірінің түрлі қия-қалтарыстарына, терең тұңғиықтарына бойлап, тыңнан ой қозғап, соны пәлсапалық ой түюге бейім ақын өлеңдерінің аудармаға сұранып тұратындығын айғақтамай ма? Бірақ бұл - жеке әңгіме («Дуэль» өлеңінің аудармасы төңірегінде) .

Әдеби тәржімеде, әсіресе поэзиялық тәржімеде аударманың көркемдік тұрғыдан биік деңгейде орындалуы түрлі факторларды есепке алуды қажет етеді. Түпнұсқадағы ұлттық бояуды сақтай отырып, тілі жатық әрі көркем аударма жасау дегеннің өзі кереғарлықтан туындаған қатаң талап екені белгілі. Дегенмен ескеру қажет. Кей жағдайда аудармашылардың сөзбе-сөз тәржімеге бой ұратын кездері де болады. Толыққанды көркем аударма жасауда мұндай тәсілдің тиімді бола бермесі анық. Себебі поэзиялық аудармада ең негізгі назарда ұстайтын мәселе - лирикалық қаһарманға тән ой-сезім ауанының түпнұсқадан ауытқымай, мейлінше жуық бедер табуы.

Лирикалық туындыны аударудағы бір қиыншылық ондағы көңіл ахуалының толқымалылығы, тілге тиек етілген ой-сезімнің абстрактылығына байланысты болып келеді. Мұндайда, әрине, аудармашы белгілі бір мөлшерде интуитивтік болжамға жүгініп, өлең сырына өзіндік тұрғыдан баға беруі мүмкін. Иран-Ғайыптың «Түн. Тұтқыныңмын» атты өлеңінде жанарына мұң тұнған жас әйелдің басындағы психологиялық ахуал лирикалық қаһарман тарапынан зерделенеді. Жалпы өлеңдегі негізгі эмоционалдық-экспрессивтік фон да, ой түйіні де алғашқы шумақта жатыр:

Қалқам,

Құрбандығы - сен түннің . . .

Бәлки түннің өзісің!

Бәлки, түннің көзісің!!

«Дауасы бар дертіңнің!» -

Менің тезисім!!! [1, 101]

Тұтастай өлеңдегі ситуацияны шамалап көрейік. Қара жамылған жас жесір, оның дертіне дауа іздеп шарқ ұрған лирикалық қаһарманның шарасыздығы, еңсені басқан түн қараңғылығы . . . Енді Н. Габриэлян тәржімесіне көңіл аударайық:

Кто ты, любимая?

Словно две ярких звезды среди ночи -

Так над судьбою моею взошли твои очи.

Ты - глаза этой ночи,

Мягкая нежная тьма . . .

А может, ты - ночь сама? [«Ночь. Я пленник твой», 2, 175]

Түпнұсқа жырға арқау болған сезім сыры мейлінше жасырын. Сезімді білдіруде ұлттық танымдағы алыстан орағытып әкеліп мегзейтін эстетикалық тұрғыда әсерлі дәстүр сақталған. «Қалқам» қаратпа сөзінің аударма нұсқада «Любимая» болып келуінің өзі лирикалық қаһарман мен кейіпкер арақашықтығының (дистанция) азайғанын аңғартады. Мұңлы сұлуды түнге я түннің көзіне балаған метафоралық қолданыс сақталғанымен, екі нұсқадағы семантикалық сипаты әрқилы. Түпнұсқадағы түн де, түн құшағындағы кейіпкер де құпия сырға толы. «Бәлки, түннің көзісің!» метафоралық қолданысының аудармасы («Словно две ярких звезды среди ночи - Так над судьбою моею взошли твои очи. Ты - глаза этой ночи») қаралы сұлудың лирикалық қаһарман үшін тағдырлық мәнге ие болғандығын айшықтап өтеді.

Өлеңнің идеялық тұжырымы да нұсқаларда әртүрлі. Басына төнген қасіреттен қабырғасы қайысқан жас әйел мына өмірден баз кешеді. Лирикалық қаһарман: « . . . Түннен тұтқа таба алмай, / Түңлігін ашып-жаба алмай, / Тұтқының боп мен тұрмын» деп, өмір заңының алдында шарасыз кейіп танытқанымен, оның «Дауасы бар дертіңнің!» сынды үмітті сөздері мол сеніммен арқау етіп, қуатты әсер қалдырады. Ал аудармада бұл тұжырым пессимистік сарынға біржолата бой алдырғандай:

Не гляди на меня с тоской -

Не исцелить мне тоску твою,

Ведь сам болен, болен тобой,

Видишь - пленник твой - на пороге твоем стою . . . [2, 175]

Иран-Ғайыптың «Сауал» атты өлеңін де Н. Габриэлян аударған екен. Тәржімеде негізгі поэтикалық баяндауға арқау болған детальдар толығымен сақталған. Ішінара кейбір ой-пікірлердің орны, кезегі ауыстырылғанын былай қойғанда, «Вопрос» атаулы орыс тіліндегі нұсқасы тұтастай сөзбе-сөз (дословный) аудармаға толық мысал бола алады. Салыстырайық:

Түпнұсқада:

Көкжалдығы,

Сұстылығы түсінің,

Көзі,

Қасы,

Мұрыны -

Өз пішінің -

Жауға аттанған ертектегі үш батыр -

Әке,

Сенің басы піспес үш ұлың! [1, 203]

Тәржімеде:

Волосы жестче, чем волчья щетина.

Смуглые лица - смуглее, чем глина . . .

Обликом схожи с тобою все трое -

Три исполина, три твоих сына [2, 134] .

Иран-Ғайып қаламына тән өлең өрнегі, пішіндік сипат түпнұсқада бірден көзге түсері даусыз. Жеке сөзді дербес тармаққа айналдыру арқылы оған екпін түсіру, сөйтіп ұғымға салмақ салу - ақын поэзиясының стильдік ерекшеліктерінің бірі. Көз, қас, мұрын сынды портреттік детальдарға (назар аударыңыз: өлеңде ол топтық портрет детальдары!) айрықша мән беру бар. Бұл портреттік детальдарды аудармада біз өлеңнің соңғы шумағынан кездестіреміз: «Три сына - все обликом схожи, / Схожи бровями и смуглою кожей . . . ». Түпнұсқадағы «көкжалдық» пен «сұстылық», шынтуайтына келгенде, бір-бірінен ажырағысыз сабақтас сипаттар. Аударма барысында олардың ара-жігі ажырап, нәтижесінде мүлде өзге портреттік кескіндемені ұсынады. Сұстылықты бедерлеу мақсатында сәтсіз қолданыс тапқан ұлғайту амалы («Смуглые лица - смуглее, чем глина . . . ») өлеңнің көркемдік сипатына көлеңкесін түсіріп тұрғанын жасыра алмаймыз.

Ал тұтастай алғанда, «Сауал» өлеңі авторлық ойды дәлме-дәл жеткізуге ұмтылыспен тәржіменген.

Поэзиялық аудармада өлең өрнегіне қатысты сәйкестік іздеу орынсыз. Себебі әр ұлттық поэзияның өз ішінде қалыптасқан формалары, көркемдік ырғағы әр басқа болып келеді. Түпнұсқадағы ой епкінін, сөз екпінін дәлме-дәл жеткізудің қиынға соғатындығы осыған байланысты. Сайып келгенде, поэзиялық мәтінді аударуда, өлеңнің ішкі көркемдік әлемінің жасандылықтан ада, табиғи сипат алуына ерекше мән берген абзал. Иран-Ғайыптың «Менің әкем» өлеңін орыс тіліне Марат Акчурин аударыпты. Көлемі жағынан екі нұсқа сайма-сай келеді: 31 шумақ, 124 жолдан тұратын өлең орыс тіліндегі аударма нұсқасында да дәл осындай көлемін сақтаған. Қазақтың қара өлең ұйқасымен жазылған бұл көлемді туындысында ақын өз әкесінің тұлғасын сомдап, келбет-кескінін зерделейді. Тәржімеші М. Акчурин хал-қадірінше түпнұсқадағы ой өзегін ұстанып, әке портретін бейнелеуге күш салған. Салыстыра кетейік:

Бұлшық еті бетінің бөлек-бөлек,

Астыңғы ерні түсіңкі көп өкпелеп.

Орақ-тілді, жез таңдай, от-ауызға -

Қоңқақ мұрны қонып тұр көмекке кеп [1, 95] .

Түпнұсқада әке портреті сомдаудағы юморлық элементтерді («Астыңғы ерні түсіңкі көп өкпелеп », «Қоңқақ мұрны қонып тұр көмекке кеп »), бір жағынан, ұйқас жасау мақсатында қолданылған, екіншіден, шынайы еске түсіру сәтіндегі тілге тиек болған оралымдар ретінде қабылдаған абзал. Ал осы бір шумақ орыс тілінде былайша болып келеді:

Всегда пришурен ястребиный взор,

Тяжелый нос над ртом навис, остер,

К вискам взлетают брови молодые,

А рот горяч, как тлеющий костер [2, 339] .

Нақтылығымен, дәлдігімен айрықша келген портреттік сипат-белгілер көмескіленген. Олардың орнын өзгеше көркемдеуіш құралдар басқаны анық. Тек кескіндеменің тұтас сұлбасын елестетерліктей жалпылық сипат аңғарылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.