Қылмыстық құқықтағы жаза
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... 5
1.1. Қылмыстық құқықтағы жаза институтының даму тарихы ... ... ...5
1.2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлардың сиппатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1.Қылмыстық заңдағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлардың түсінігі және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Жазаны жеңілдететін мән.жайлардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Жазаны ауырлататын мән.жайлардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
1. Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... 5
1.1. Қылмыстық құқықтағы жаза институтының даму тарихы ... ... ...5
1.2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлардың сиппатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1.Қылмыстық заңдағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлардың түсінігі және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Жазаны жеңілдететін мән.жайлардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Жазаны ауырлататын мән.жайлардың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы – адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жарияланған. 1
Конституцияда баян етілген адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, занды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруды қылмыстық заңда ерекше маңызды рөл атқаруда. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін көптеген жетістіктерге жетті, сондай-ақ мемлекетімізді одан әрі қарқынды дамуына кедергі етіп жатқан теріс құбылыстар да бар. Бұл теріс құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Мемлекетіміз қылмыстылықпен күрес жүргізуде көптеген шаралар жүргізуде. Дегенмен де қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізудің бірден-бір тәсілі ретінде – кінәлі адамға заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жаза тағайындаумен тікелей байланысты болып табылады.
Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар сот тәжірибесінде де, ғылым саласында да көп кездесетін аса күрделі де маңызды мәселелердің бірі. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар қылмыстық құқық теориасындағы қылмыстық жаза тағайындау институтының ең маңызды түсінігі болып табылады. Алайда, қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар теориалық тұрғыда әлі де болса өз шешімін толық таппаған.
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін, істің мән –жайын, кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын мән – жайларды ескере отырып, заң талаптарын бұлжытпай орвндауға тиіс.
Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің жеке дара жауапкершілік принципі басшылыққа алынады. Сотталушының нақты қылмысты істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмысы үшін жауаптылық көрсетілген заңның тиісті баптарындағы шекті мөлшерде ғана жаза тағайындайды. Мұндай да жаза әділ, әрі заң талаптарына толық сай болуы үшін, сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы, сонымен қатар қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар жан – жақты ескерілуі тиіс.
Сот әділдігін сот жүзеге асыратын болып табылатындықтан, сот өзі шығарған үкімінің әділ болуы үшін қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайларды ескере отырып, жаза тағайындағанда ғана әділеттілікке жетуге болады.
Конституцияда баян етілген адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, занды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруды қылмыстық заңда ерекше маңызды рөл атқаруда. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін көптеген жетістіктерге жетті, сондай-ақ мемлекетімізді одан әрі қарқынды дамуына кедергі етіп жатқан теріс құбылыстар да бар. Бұл теріс құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Мемлекетіміз қылмыстылықпен күрес жүргізуде көптеген шаралар жүргізуде. Дегенмен де қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізудің бірден-бір тәсілі ретінде – кінәлі адамға заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жаза тағайындаумен тікелей байланысты болып табылады.
Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар сот тәжірибесінде де, ғылым саласында да көп кездесетін аса күрделі де маңызды мәселелердің бірі. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар қылмыстық құқық теориасындағы қылмыстық жаза тағайындау институтының ең маңызды түсінігі болып табылады. Алайда, қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар теориалық тұрғыда әлі де болса өз шешімін толық таппаған.
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін, істің мән –жайын, кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын мән – жайларды ескере отырып, заң талаптарын бұлжытпай орвндауға тиіс.
Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің жеке дара жауапкершілік принципі басшылыққа алынады. Сотталушының нақты қылмысты істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмысы үшін жауаптылық көрсетілген заңның тиісті баптарындағы шекті мөлшерде ғана жаза тағайындайды. Мұндай да жаза әділ, әрі заң талаптарына толық сай болуы үшін, сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы, сонымен қатар қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар жан – жақты ескерілуі тиіс.
Сот әділдігін сот жүзеге асыратын болып табылатындықтан, сот өзі шығарған үкімінің әділ болуы үшін қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайларды ескере отырып, жаза тағайындағанда ғана әділеттілікке жетуге болады.
1. Нормативтік құқықтық актілер:
1.1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж. өзгер. мен толы. қоса.
1.2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж.өзгер.мен толық.қоса.
1.3.Қазақ ССР-нің Қылмыстық Кодексі 22 шілде 1959ж.
1.4.Қазақстан республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы» Қазақстан республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. – Алматы, 2004.189 б.
1.5. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы
2. Оқулықтар және арнайы әдебиеттер:
2.1 Ной И.С.Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд.Саратовского ун-та, 1973г.
2.2 Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М.,Наука, 1987г.
2.3 Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. стр.347
2.4 Уголовное право. Общая часть. Под.ред. И.Я.Козаченко. М.,ИНФРА-НОРМА, 1998г. стр.311
2.5 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л.,1973г. 16 стр.
2.6 Курс советского уголовного право. Наказание. М.,1970г.т.3.30стр.
2.7 Утевский Б.С.Вопросы теории испрвительно-трудового право и практики его применения. М., 1957г. 37 стр.
2.8 Материалы теоритической конференции по вопросам советского исправительно-трудового право. М.,1957г.128стр.
2.9 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 1973г.16стр.
2.10 Курс советского уголовного право. Наказание. М., 1970г.т. 3.30стр.Утевс стр.
2.11 Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд.Саратовского ун-та,1973г.28стр.
2.12 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Жеті жарғы,2007 жыл 212 б.
2.13 Наумов А.В.Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М.. Изд БЕК, 1996 г. 359 стр.
2.14 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Курс лекций. Часть.Т.1.М.,1994г.19стр.
2.15 Курс уголовного право. Общая часть. Т 2. Учение о наказании. М.,Изд.ЗЕРЦАЛО,1999г. 7стр.
2.16 Соломон П. Советская юстиция при Сталице. М., 1998г.
2.17 Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М.,1958.104стр.
2.18 Алауханов Е., Рахметов С. «Жаза» практикалық оқу құралы. Өркениет 1999 жыл. 92.
2.19 А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Жеті жарғы. 2007 жыл.208б.
2.20 Д.Бұғыбай «Қылмыстық заң бойынша жаза тағайындау» Заң журналы 2004 жыл №1 50-52б.
2.21 Рогов И.И., Сарсенбаев. Уголовное право РК.Алматы, 1998.257 стр.
2.22 Баймурзин Г.И., Рогов И.И. Уголовное право РК. Алматы, 1998. 341 стр.
2.23 Нақысбеков Т.Ә. Диссертациялық материалдар «Қылмыстық құқықтағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар» Алматы 2006 ж. 95-98 стр.
2.24 Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому праву. Киев. 1980г.111стр.
2.25 Кругликов Л.Л. Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств. Уголовное право. 1999г. №4. 19стр.
2.26 Қазақстан республмкасының Жоғарғы Сотының бюллетені.2001/11.34стр.
2.27 Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. М., 1959 г. 25 стр.
2.28 Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение наказания по советскому праву. М,1958г. 80стр.
2.29 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977г. 7стр.
2.30 Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответственности. Проблемы совершенствования уголовного законадательства и практики его применения. М,1981г. 104стр.
2.31 Ткаченко В.И. Общие начала назначение наказания: Учебное пособие. М.,1984г. 44-45стр.
2.32 Филимонов В.Д.Криминологические основы уголовного право.Томск, 1981г.12 стр.
2.33 Накисбеков Т.А. «Обстоятельтва, смягчаящие уголовную ответственость и наказание» Журнал Фемида.Февраль 2005г 13 стр.
2.34 Потрнягин В.Г. Смягчающие и отягивающие обстоятельство по делам неосторожных преступлениях.Проблемы борьбы с преступной неосторожностью.
2.35 Владивосток,1981г.90 стр.
2.36 Становский М.Н.. Особенности и назночения наказания при совершении нескольких преступлений.
Советскаяюстиция,1991г.-№20 204 стр
2.37 Мельников Ю.Б. Дифференция ответственности и индивидуализация наказания.Красноярск, 1989г. 76 стр.
2.38 Қайыржанов Е. Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау еракшеліктері.- Алматы. Өркениет,2000 ж.
2.39 Дулатбеков Н.О. Индивидуализация уголовного наказания за преступления против жизни: Автореф.Дисс..канд.юрид.наук.-Алма-ата,1993.-12стр.
2.40 Рахметов С., Турецский Н. Необходимая оборона.-Алматы:-«Жеті жарғы », 1996г.-28стр.
2.41 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені.23.12.1994 ж. 26 б.
2.42 Коменнтарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.Под.редакцией д.ю.н.,профессора И.И. Рогова и к.ю.н.,доцента С.М Рахметова.-Алматы, 1999г.-128 стр.
2.43 Наумов А.В. Правовые последсвия освобождения виновного от уголовный ответственности СЮ, 1976.№ 20.-11-12стр.
2.44 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы ақпандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауакершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» қаулысы.
2.45 Кругликов Л:Л: Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право. 1999г.№4.123стр.
2.46 Кригер Г.А. Наказание и его применение. М, 1962г. 35стр.
2.47 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы 2005.
2.48 Каиржанов Е. Уголовное право республики Казахстан /Общая часть/ Издание 2-е, дополнение. – Алматы 1998г. – 161стр.
2.49 Уголовное право (право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г. 3стр.
2.50 Уголовное право (право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г. 74стр.
2.51 Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (Казахский ССР) Первый том (1961-1997).-232стр.
2.52 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30сәуірдегі «Жаза тағайындау кезінде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 Қаулысы.
2.53 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы №7, 20 1996 жылғы №11Пленумның қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген «Азаматтардың өмірі мен десаулығына қолсұғушылықты регламенттейтін заңнаманы соттардың қолдануы туралы» Қаулысы. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының қаулылар жинағы (1961-2004жж).-110стр.
2.54 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 27 қазандағы «Жекеленген қарулар түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау туралы» Заңы.
2.55 Кругликов Л.Л. Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств //Уголовное право. 1999г. №4.69стр.
1.1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж. өзгер. мен толы. қоса.
1.2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж.өзгер.мен толық.қоса.
1.3.Қазақ ССР-нің Қылмыстық Кодексі 22 шілде 1959ж.
1.4.Қазақстан республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы» Қазақстан республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. – Алматы, 2004.189 б.
1.5. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы
2. Оқулықтар және арнайы әдебиеттер:
2.1 Ной И.С.Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд.Саратовского ун-та, 1973г.
2.2 Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М.,Наука, 1987г.
2.3 Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. стр.347
2.4 Уголовное право. Общая часть. Под.ред. И.Я.Козаченко. М.,ИНФРА-НОРМА, 1998г. стр.311
2.5 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л.,1973г. 16 стр.
2.6 Курс советского уголовного право. Наказание. М.,1970г.т.3.30стр.
2.7 Утевский Б.С.Вопросы теории испрвительно-трудового право и практики его применения. М., 1957г. 37 стр.
2.8 Материалы теоритической конференции по вопросам советского исправительно-трудового право. М.,1957г.128стр.
2.9 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 1973г.16стр.
2.10 Курс советского уголовного право. Наказание. М., 1970г.т. 3.30стр.Утевс стр.
2.11 Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд.Саратовского ун-та,1973г.28стр.
2.12 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Жеті жарғы,2007 жыл 212 б.
2.13 Наумов А.В.Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М.. Изд БЕК, 1996 г. 359 стр.
2.14 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Курс лекций. Часть.Т.1.М.,1994г.19стр.
2.15 Курс уголовного право. Общая часть. Т 2. Учение о наказании. М.,Изд.ЗЕРЦАЛО,1999г. 7стр.
2.16 Соломон П. Советская юстиция при Сталице. М., 1998г.
2.17 Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по советскому уголовному праву. М.,1958.104стр.
2.18 Алауханов Е., Рахметов С. «Жаза» практикалық оқу құралы. Өркениет 1999 жыл. 92.
2.19 А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Жеті жарғы. 2007 жыл.208б.
2.20 Д.Бұғыбай «Қылмыстық заң бойынша жаза тағайындау» Заң журналы 2004 жыл №1 50-52б.
2.21 Рогов И.И., Сарсенбаев. Уголовное право РК.Алматы, 1998.257 стр.
2.22 Баймурзин Г.И., Рогов И.И. Уголовное право РК. Алматы, 1998. 341 стр.
2.23 Нақысбеков Т.Ә. Диссертациялық материалдар «Қылмыстық құқықтағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар» Алматы 2006 ж. 95-98 стр.
2.24 Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому праву. Киев. 1980г.111стр.
2.25 Кругликов Л.Л. Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств. Уголовное право. 1999г. №4. 19стр.
2.26 Қазақстан республмкасының Жоғарғы Сотының бюллетені.2001/11.34стр.
2.27 Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. М., 1959 г. 25 стр.
2.28 Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение наказания по советскому праву. М,1958г. 80стр.
2.29 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977г. 7стр.
2.30 Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответственности. Проблемы совершенствования уголовного законадательства и практики его применения. М,1981г. 104стр.
2.31 Ткаченко В.И. Общие начала назначение наказания: Учебное пособие. М.,1984г. 44-45стр.
2.32 Филимонов В.Д.Криминологические основы уголовного право.Томск, 1981г.12 стр.
2.33 Накисбеков Т.А. «Обстоятельтва, смягчаящие уголовную ответственость и наказание» Журнал Фемида.Февраль 2005г 13 стр.
2.34 Потрнягин В.Г. Смягчающие и отягивающие обстоятельство по делам неосторожных преступлениях.Проблемы борьбы с преступной неосторожностью.
2.35 Владивосток,1981г.90 стр.
2.36 Становский М.Н.. Особенности и назночения наказания при совершении нескольких преступлений.
Советскаяюстиция,1991г.-№20 204 стр
2.37 Мельников Ю.Б. Дифференция ответственности и индивидуализация наказания.Красноярск, 1989г. 76 стр.
2.38 Қайыржанов Е. Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау еракшеліктері.- Алматы. Өркениет,2000 ж.
2.39 Дулатбеков Н.О. Индивидуализация уголовного наказания за преступления против жизни: Автореф.Дисс..канд.юрид.наук.-Алма-ата,1993.-12стр.
2.40 Рахметов С., Турецский Н. Необходимая оборона.-Алматы:-«Жеті жарғы », 1996г.-28стр.
2.41 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетені.23.12.1994 ж. 26 б.
2.42 Коменнтарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.Под.редакцией д.ю.н.,профессора И.И. Рогова и к.ю.н.,доцента С.М Рахметова.-Алматы, 1999г.-128 стр.
2.43 Наумов А.В. Правовые последсвия освобождения виновного от уголовный ответственности СЮ, 1976.№ 20.-11-12стр.
2.44 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы ақпандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауакершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» қаулысы.
2.45 Кругликов Л:Л: Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право. 1999г.№4.123стр.
2.46 Кригер Г.А. Наказание и его применение. М, 1962г. 35стр.
2.47 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы 2005.
2.48 Каиржанов Е. Уголовное право республики Казахстан /Общая часть/ Издание 2-е, дополнение. – Алматы 1998г. – 161стр.
2.49 Уголовное право (право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г. 3стр.
2.50 Уголовное право (право казахстанское, право международное): Учебное пособие.-Алматы, 1998г. 74стр.
2.51 Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (Казахский ССР) Первый том (1961-1997).-232стр.
2.52 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30сәуірдегі «Жаза тағайындау кезінде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 Қаулысы.
2.53 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы №7, 20 1996 жылғы №11Пленумның қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген «Азаматтардың өмірі мен десаулығына қолсұғушылықты регламенттейтін заңнаманы соттардың қолдануы туралы» Қаулысы. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының қаулылар жинағы (1961-2004жж).-110стр.
2.54 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 27 қазандағы «Жекеленген қарулар түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау туралы» Заңы.
2.55 Кругликов Л.Л. Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств //Уголовное право. 1999г. №4.69стр.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... 5
1. Қылмыстық құқықтағы жаза институтының даму тарихы ... ... ...5
2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлардың сиппатамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.Қылмыстық заңдағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың
түсінігі және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
2.2. Жазаны жеңілдететін мән-жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Жазаны ауырлататын мән-жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған
Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы – адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп жарияланған. 1
Конституцияда баян етілген адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары, занды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруды қылмыстық заңда
ерекше маңызды рөл атқаруда. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі
адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін
көптеген жетістіктерге жетті, сондай-ақ мемлекетімізді одан әрі қарқынды
дамуына кедергі етіп жатқан теріс құбылыстар да бар. Бұл теріс
құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Мемлекетіміз
қылмыстылықпен күрес жүргізуде көптеген шаралар жүргізуде. Дегенмен де
қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізудің бірден-бір тәсілі ретінде – кінәлі
адамға заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жаза тағайындаумен тікелей
байланысты болып табылады.
Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар сот
тәжірибесінде де, ғылым саласында да көп кездесетін аса күрделі де маңызды
мәселелердің бірі. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар қылмыстық құқық теориасындағы қылмыстық жаза
тағайындау институтының ең маңызды түсінігі болып табылады. Алайда,
қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар теориалық тұрғыда әлі де болса өз шешімін толық
таппаған.
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін, істің мән –жайын, кінәлінің жеке басын және оның
жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын мән – жайларды ескере отырып,
заң талаптарын бұлжытпай орвндауға тиіс.
Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің жеке
дара жауапкершілік принципі басшылыққа алынады. Сотталушының нақты қылмысты
істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмысы үшін
жауаптылық көрсетілген заңның тиісті баптарындағы шекті мөлшерде ғана жаза
тағайындайды. Мұндай да жаза әділ, әрі заң талаптарына толық сай болуы
үшін, сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы,
сонымен қатар қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар жан – жақты ескерілуі тиіс.
Сот әділдігін сот жүзеге асыратын болып табылатындықтан, сот өзі
шығарған үкімінің әділ болуы үшін қылмыстық жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін және ауырлататын мән – жайларды ескере отырып, жаза
тағайындағанда ғана әділеттілікке жетуге болады.
____________________
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. өзгер. мен.
толық . қоса.
Осыған орай, Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20
қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының
Құқықтық саясат Тұжырымдамасында атап көрсеткендей:
Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғарғы құндылықтар
ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен
ажырамастылығын тану негізге алынуы деп көрсетілген.
Бұл Тұжырымдамада қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына
немесе кез келген басқа да жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында
бірдей екендігін білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтардың теңдігі және
қылмыстың қоғамға қаіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыскердің жеке
басының жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән –
жайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттік айтылып көрсетілген.2
___________________
2Қазақстан Республикасының Президентінің 20 қыркүйек №949 Жарлығы
“Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасы”
1. Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы
1.1. Қылмыстық құқықтағы жаза институтының даму тарихы
Қазіргі таңдағы жаза деген ұғым байырғы кездегі әдет – ғұрып нормалары
сияқты қылмыстық құқық нормаларында көрініс табады. Жаза дегеніміз – ол
мемлекеттің қолындағы маңызды құрал болып табылады, ол арқылы мемлекет
адамды, оның құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, меншікті
үйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, мемлекеттің
аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңымен қорғалатын мүдделерін,
азаматтардың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қастандықтардан
қорғайды.
Сондай – ақ жаза дегеніміз - соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға қолданылады.
Жаза қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып
табылатындықтан, мемлекетпен жеке адамның арасындағы туындаған шиеленісті
жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны
әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциялау құқықтық мелекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта – жауаптылық көп жағдайда жаза арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да, жазаны кең әлеуметтік құқықтық категория –
қылмыстық жауаптылықты дифференциялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн.
Құқық қолдану деңгейінде жазаны дифференциялау мәселесі – сот нақты
істің мән – жайларын және кінәлінің тұлғасын жан – жақты түрде зерттеп және
бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмысты жауаптылықты жүзеге асырудың
тиімді нысаны – құқық бұзушыға жаза тағайындау және оны орындау барысындағы
жазаны жекелендіруден тұратын, жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін
білдіреді.
Қылмыстық құқықтағы жазаны жекелендіру қағидасын жүзеге асыру
дегеніміз – жазаны тағайындау барысындағы соттардың жасалынған қылмыстардың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлінің тұлғасын және істің мән
– жайын, жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың болуын, кінәліні
әлеуметтік ортасынан оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді білдіреді.Жазаны
қатаң жекелендіру – онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы қылмыстарды
абайсыздықпен жасаған тұлғалардың оқшаулау элементсіз жазаны өтеу
мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы субъектіге
тағайындалатын жаза түрлерін (мысалы, әскери қызыметшіге – тәртіптік әскери
бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай –ақ, жауаптылықты жекелендіру
жеңіл жаза тағайындаудан, шартты түрде соттаудан да көрінеді.
Сонымен, жазаны жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылық пен күрес – қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық - әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады. Сондықтан да, қылмыстылық пен күресте жаза бірден – бір негізгі
құрал емес және де жазаны қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет жазаны қолдануға ең соңғы кезекте келуі керек. Мемлекет өз
азаматтарына өзін - өзі қамтамасыз ететіндей, қылмыстылықты азайтуға
әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге жағдай туындатуы керек. Өркениет
деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда елеулі рөл атқарады.Өркениеттің
нағыз көрсеткіші – мемлекеттің байлығы, қалардың көлемі емес, ел
тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез – келген мемлекеттің экономикалық жағдайы
оның адамдарының күнделікті әлеуметтік халімен байланысты. Мемлекет әр
отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан регламентация, бақылау емес,
тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта қылмыстық
жазаның теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Жаза түсінігінің
мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды болғандықтан,
қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және жан – жақты
түрде бейнеленген.
Қылмыстық құқықтың әлеуметтік – сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда
көмекші құрал ретінде қарастырылатын жаза институты қылмыстық құқықтың
маңызды институттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың тиімділігі туралы сұрақтар, әр уақытта қылмыстық
жазаның тиімділігі туралы мәселерге тіреліп, жазаның мақсаттарын дұрыс
анықтауға тікелей тәуелді болады.
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін “қылмыстық
жауаптылық” және “қылмыстық жаза” ұғымдарының айырмашылықтары туралы
сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Жазадан” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.
Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда, оның ішінде 22 шілде
1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық Кодексінде жазаның анықтамасы берілмеген
болатын. Жазаның ең мәнді деген белгілері қылмыстық құқықтың бірқатар
нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың ережелері және сот
тәжірибесінің негізінде жазаның анықтамасы қылмыстық құқық теориясымен
берілді.
“КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңнамасының
негіздерінің” 20 бабының мазмұның аша отырып, И.С.Ной үш ережені көрсетеді:
“...біріншеден, онда әлеуметтік институт ретінде жаза туралы белгілі бір
мәлімет бар; екіншіден, жазаны қолдану барысында қол жеткізілетін нәтиже
анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол жеткізілуге байланысты
жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты анықталынады”.3
Алғаш рет жазаның заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы Негіздердің 28
бабында “Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот үкімі арқылы
мелекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған сотталғандардың
құқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын, мәжбүрлеу шарасы”
деп беріледі.
Жазаның басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Жаз қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы мелекет
атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы.”4
Назар аударарлық анықтама ретінде А.И.Чучаевтің анықтамасын
келтіруімізге болады, яғни қылмыстық жаза – қылмыстық заңмен белгіленген
және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін айыру және шектеуден тұратын
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы тағайындалады.5
Мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы әртүрлі.
Қылмыстық жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің ең маңызды шараларының бірі.
“Қылмыстар жазалар туралы” Чезаре Беккарианың трактатында “тек заңдар ғана
қылмыс үшін жазаны белгілей алады, ал оларды шығару билігі тек
заңшығарушыға тиесілі... Ешқандай судья әділеттілікті бұзбай, қоғамның
басқа мүшелеріне жаза белгілей алмайды. Заңның шегінен шығатын жаза, заңмен
белгіленбегендіктен әділетсіз болып табылады” депкөрсетілген.
Көптеген ғалымдар қылмыстық жазаға әртүрлі мағынадағы анықтама берді.
“Жаза” түсінігіне анықтама беру үшін, оның мәнің, мазмұның, белгілерін
сипаттау керек. Ғалымдар жазаның “мазмұны” мен “мәнінің” түсінігінің
әртүрлі екендігін көрсетеді.
Профессор Н.А.Стручков осы екі түсінік “жаза мазмұны – нақты қылмысқа
тән сазайын тарттыру, ал жаза – жалпы сазайын тарттыруды білдіреді” деген.
Профессор Л.Ч.Сыдыкова “егер жазаның мәні- кең әлеуметтік – құқықтық
түсінік болса, оның мазмұны (сазайын тартыру) – тар тусінік; қылмыскер
тартылатын нақты құқық бұзушылықтан көрінетін тек қылмыстық құқықтық
түсінік” деп көрсетеді. Сонымен бірге, ол “қылмыстықжаза мәні қылмыскерге
әсер етудің бір түрі ретіндегі қылмыстық жаза туралы қоғамның көзқарасының
дамуының осы кездегі сипатын құрайды” әділ байлам жасайды.
______________________________
3. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском
государстве. Изд. Саратовского ун-та, 1973г.
4. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М., Наука, 1987г.
5. Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. Стр. 347
Жаза қылмыскердің істеген қылмысы үішн мемлекеттің жағымсыз бағалауын
көрсететін және қылмыскердің бостандығын, құқығын шектейтін
не оны өтеуде одан айыратын, заңда көрсетілген күштеу (сазайын тарттыру)
шарасы ” деп көрсетілген.6
Бізше, күште әсерінің шарасының мақсаты бағытталуы жазаның мазмұнына
кіреді, себебі оның мәні – қылмыстық-құқықтық емес,әлеуметтік- құқықтық
түсінік. Ал жаза мақсаты – қылмыстық-құқықтық түсінік. Егер қылмыстық
жазаның мәні – қылмыскерге әсер ету әдісінің бірі ретіндегі қоғамның
теориялық көзқарасының осы даму этапы болса, онда мақсатты бағыттылық жаза
мазмұнына кіреді, яғни күштеу әсерінің кешені қылмыстық жазаның жүзеге
асырылуын шектейтін белгілі бір тәжірибелік әрекеттермен байланысты. Осыдан
жаза мақсатына жетсек, онда жаза ретінде қолданылатын күштеу шаралары
тоқтатылуы керек. Бұл сот тағайындаған жазаны өтеу уақытынан шартты түрде
бұрынырақ босату болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық теориясында жазаға берілген маңызды теориялық
көзқарастарды жинақтай келе, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі заң деңгейінде “іс – қимылдың қылмыстылығы, оның
жазаланушылығы және басқа да қылмыстық – құқықтық нәтижелері осы Кодекспен
анықталынады” деп көрсеткен.
Қолданыстағы ҚР ҚК 38 бабында “Жаза сот үкімі арқылы тағайындалатын,
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға тағайындалады да, осы Кодекспен көрсетілген сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеуді білдіреді” деп
көрсетілген.
Көңіл аударатын мәселе, заңшығарушы жазаның түсінігін аталған баптың
бірінші бөлімінде береді де, жазаны қолданудың мақсаттарын дербес тармақта
көрсетеді.
Норманың бұл редакциясы, бұрын қолданыста болған 1959 жылғы ҚазССР-
нің Қылмыстық заңында орын алған қиыншылықтардан арылуға мүмкіндік береді.
“Жазаның мақсаттары” деп аталынатын 20 бапта “жаза жасалынған қылмыс
үшін сазайын тарттыру а жасалынған қылмыс үшін сазайын тарттыру ғана емес,
сондай-ақ келесі мақсаттарды көздейді...”
Біздің көзқарасымыз бойынша, аталған баптың мағыналық мазмұны дұрыс
берілмеген, себебі, әртүрлі ұғымдар – жазаның мазмұны мен мақсаты бір
деңгейде қарастырылған. Заңшығарушы арқылы жаза “сазайын тарттыру” ретінде
түсінілген.
_________________
6 Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., ИНФРА-НОРМА,
1998г. стр. 311
Заң мәтінінен “сазайын тарттыру” терминінің алынып тасталуы формальді
сипатқа ие. 1919 жылғы Басшылық негіздердің 10 бабында өш алуды жоққа
шығаратын қағида бекітілген болатын: “Жаза тиімді болуы
қажет және де азаптаудың белгілерінсіз, қылмыскерге тиімсіз және артық
азаптарды келтірмеуі қажет”.
Жазаның мәнін тану қиындығы – жазадағы сазайын тарттырудың орнын
анықтаумен ғана емес, сазайын тарттырудың табиғатына деген ғалымдардың
әртүрлілігімен де байланысты.
Заң әдебиеттерінде жазаның мәні ретінде сазайын тарттырудың мазмұнына
байланысты біркелкі көзқарас жоқ. Көптеген авторлар сазайын тарттыруды
сотталғандарға жаза арқылы келітірілетін азаптар мен шектеулер деп
түсінеді. М.Д.Шаргодский былай деп жазған: “Жаза қылмыскерді, оған тиесілі
қандай-да болмасын құндылықтардан айыру болып табылады да, қылмыскерге және
оның іс-қимылына деген мемлекеттің теріс бағасын білдіреді. Жаза
қолданылған адамына қатысты жапа шектіруді білдіреді. Жазаның осы қажетті
белгісі, оны сазайын тарттыру етеді”.7 Көріп отырғанымыздай, аталған
анықтамада айырулар мен жапа шектірулерге басты назар аударылған. Кеңестік
қылмыстық құқық курстарында жазаның мемлекеттік – мәжбүрлеу сипатына және
жазаның мақсаттарына көңіл аударылған.8
Б.С.Утевский сазайын тарттыруды мәжбүрлеу ретінде анықтаған.9
Б.С.Никифоров сазайын тарттыруды бұндай кеңілтелген түсіндіруіне қарсы шыға
отырып, “сазайын тарттыру - өзінің сипаты және ұзақтығына байланысты
қылмыскермен жасалынған зұлым іске, қылмысқа пара-пар жапа шектіруге
мәжбүрлеуге” деп көрсетеді.10
Жоғарыда аталған көзқарастарды сынай отырып, И.С.Ной былай деп
көрсетеді: “...сазайын тарттыру жасалынған қылмыстың ауырлығына сәйкес
болады, егер де кісі өлтіру үшін өлім жазасы қарастырылса, бірақ та, біздің
заңнамада өш алу қағидасы көрсетілмейді, ал кісі өлтіргендігі үшін өлім
жазасының қолданылуы өш алуды емес, жалпы сақтандыруды білдіреді”.11
Қолданыстағы Қылмыстық Кодекстегі “мемлекеттік мәжбүрлеуді”
“әлеуметтік қорғау шараларымен”, “сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қоғау
шараларымен” теңестіруге болмайды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік
мәжбүрлеу сотталғандарды құқықтарынан айыру немесе шектеуден тұрады.
ҚР ҚК 39 бабында жаза болып табылатын, барлық мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген. Яғни, мәжбүрлі әсер етудің басқа шаралары қылмыстық жазаның
күшіне ие емес.
________________
7. Шаргодский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 1973г. 16стр.
8. Курс советского угловного право. Наказание. М.,1970г.т.3.30 стр.
9. Утевский Б.С. Вопросы теории исправительно-трудового право и практики
его применения. М.,1957г. 37 стр.
10. Материалы теоретической конференции по вопросам советского
исправительно-трудового право. М., 1957г.
11. Ной И.С. Сущность функции уголовного наказания в Советском государстве.
Изд. Саратовского ун-та, 1973г. 28 стр. 9 из 64
Қолданыстағы ҚК-тің басылуынан соң, қылмыстық-құқықтық әдебиетте
А.Н.Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов берген анықтамаларда жаза
мемлекеттік күштеу шарасы деп бекітілгенде, оның негізгі белгілері
топтастырылып көрсетілген.12Құқықтық әдебиетте бәрі бірігіп “жаза”
түсінігін құрайтын жазаның келесі арнайы белгілері көрсетіледі:
1. Жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы – істелген қылмысқа емес, істелген
қылмысқа адекватты реакция болып табылады. Қылмыстық заңда қылмыс ретінде
көрсетілген әрекетке қана жаза қолданылады. Осы белгісі арқылы жаза
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық – құқықтық құқық бұзушылықтарға
қолданылатын басқа шаралардан ажыратылады. Жазалау арқылы, мемлекет
қылмыскерді тиісті міңез-құлықты жасауға мәжбүрлейді. Жасаған қылмыс үшін
тағайындалатын жазалардың қатаң анықтаған тізбегі ҚР ҚК 39 бабында
берілген.
Профессор А.В.Наумовтың пікірі бойынша: “Жаза азаматтық істі шешуде
қолданылатын күштеумен ұқсастығы бар. Бірақ азаматтық іс бойынша талап
істелген қылмысқа байланысты емес, мүліктік не мүліктік емес түрдегі дауға
ьайланысты, екіншіден, қылмыстық-құқықтық салдарға әкелмейді (мысалы,
сотталғандық)”.13 Жаза әкімшілік құқықта көрсетілген әкімшілік шаралардан
келесі белгілермен ажыратылады. Әкімшілік шаралардың көпшілігі (мысалы,
қамау, түзеу жұмыстары, айыппұл) жазамен ұқсас, бірақ та өзінің сазайын
тарттыру мазмұнына және нысанына байланысты ажыратылады. Әкімшілік әсер ету
шаралары әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатын іс-қимылдар үшін
тағайындалады, және мемлекет атынан немесе, белгілі бір мемлекеттік орган
немесе лауазымды тұлға атынан тағайындалады. Жаза тәртіптік шаралардан
ажыратылады, тәртіптік шаралар қызмет барысында міндеттерді бұзғандығы үшін
қызметтік бағыныштылық тәртібінде тағайындалады.
Жоғарыда көрсетілген күштеу шараларынан өзге алдын-ала тергеу кезінде
қолданылатын, заң арқылы көзделген шаралар бар: бұлтартпау, іздестіру,
тінту шаралары, түрлі сараптамалар т.б. Олар кінәні табу, көрсетілген
тұлғаның осы қылмысқа қатысты деңгейін анықтауға сот үкімі негізінде емес,
тергеу органдарының қаулыларының негізінде қолданылады.
Осылайша, жазаны тағайындау мен атқару заң арқылы көрсетілген түрлі
мәжбүрлеу шараларының кешенің қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осы ерекеттер арқылы жазаны тағайындау, атқаруға жағдайлар жасалады,
яғни әрекет қылмыскерді ұстауға, оны түрме не түзеу колониясына беруге
бағытталады. Сонымен, жаза – мақсатты бағытталған мәжбүрлеу шаралары.
________________
12. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім: Жеті жарғы, 2001 жыл, 212 б.
13. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М.: Изд. БЕК,
1996г. 359 стр.
Кейбір жағдайларда, мәжбүрлеу шаралары кінәсіздерге де қолданылады.
Мысалы, кейін кінәсі дәлелденбеген, сезіктіні ұстау барысында.
Қылмыс жасауда әрбір айыпталышы кінәсіз деп есптелінеді, оның кінәсі
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен дәлелденбейінше және
соттың заңды күшіне енген үкімі арқылы
белгіленбейінше. Яғни, кінәсіздік призумпциясы қағидасы әрекет етеді.
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларына қарағанда, ерекше
құқықтық салдарды – соттылықты туындатады.
Бір ғалымдардың көзқарасы бойынша, соттылық жаза өтелгеннен кейін
туындайтын құқықтық салдар ретінде қарастырылса, келесі авторлар қылмыс
жасағаны үшін сотталған адм соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енген
күнінен бастап, соттылық жойылғанға немесе алынып тасталғанға дейін
сотталған деп есептелінеді дейді.
ҚР ҚК-ң 77-бабына сай, соттылық түріндегі жазаны көрсетілген
мерзімінен тіс өтеу қылмыстық жазаның мақсатының жүзеге асырылуына кері
әсер етеді. Соттылық түріндегі кері салдарлар оның әлеуметтік дәрежесіне
әсер етіп, қоғамның толық мүшесі боламын деген арманын бәсеңдетеді. Бұл
жағдай ол қоғамнан щет қалып, өз отбасы, жұмыс орнындағы ұжыммен
араласпағасын, ол өз жамандығын түсінгенде, бас бостандығынан айырылғанда
болады. Заңда заңшығарушының соттылықты белгілегенде қандай мақсатты
көздейтіні көрсетілмеген. Егер соттылық қылмыстың рецидивіне жол бермейді
және қайта қылмыс жасағанда жазаны терендету негізінде болса, жеке
превенция мақсатына жетеміз. Бірақ бұл тұлға үшін қайталанған жаза болады
ма? (егер жаза мақсаты өтелуінде жүзеге асса). ҚР ҚК 38-бабының 2
тармағында бекітілген жалпы, жеке превенция мақсаты бас бостандығынан айыру
ретіндегі жаза жүзеге асқанда жасалады.
Біз біртіндеп сазайын тарттыру түріндегі қылмыстық саясат
элеметтерінен арылуымыз керек. Соттылықтың мерзімін қысқартуды қылмыстық
жазаның мақсатының жүзеге асыруы ретінде қарастыруымыз керек.
Сонымен, жазаны тағайындау және орындау сотталғандардың еркінен тыс
түрде жүзеге асырылады. Әрине, қылмыстық процессуалдық заңнама
сотталғандарға аппеляциялық қадағалау тәртібінде жазаның қатаңдығында
шағымдану құқығын берген. Осыған байланысты, соттар жазаны төмендете алады.
Бірақ та, барлық жағдайларда аяққы түрдеанықталған жаза өзінің мәжбүрлі
қасиетін жоймайды. Сотпен тағайындалған жазадан қасақана бұлтару одан да
қатоаң жазаның тағайындалуын туынтады.
Адамдар соты арқылы жазалау мәселелері бірнеше жүзжылдық бойына
қозғалынып келеді. Қылмыс жасаған адамды жазалауға құдайдың немесе
мемлмкеттің құқығы бар. Осы мәселеге байланысты бірнеше теориялар –
абсолютті, салыстырмалы және аралас ұсынылған.14 Қазіргі кезеңде бұл
________________
14.Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Курс лекций. Часть.Т.1.М.,1994г.
19 стр.
теориялардың өзектілігі жойылған, себебі мемлекеттің жазалау құқығы
ешқандай күмән тудырмайды. Қазіргі зиялы мемлекеттерде діни санкциялар
мемлекеттік жазамен бәсекелестікке түспейді.
Мұсылман қылмыстық құқығында мемлекеттік және діни жазалар жүйесіз
түрде араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық заңдарында діни
қылмыстардың және жанға қылмыстардың жазаланушылығы сақталған. Қылмыстық
істер бойынша шариат соттары Қылмыстық Кодекс және
Қылмыстық Іс Жүргізу крдексін емес, Құран және Суннаны басшылыққа алады.15
2. Жаза қатаң жекелік сипатта болады. Ол тек қылмыскерлердің өзіне
қатысты қолданылып, өзге адамдарға телінбейді.
Әділ жаза құрамында жазаның жекелендірілуі, яғни қылмыскердің тұлғасы
ескеріледі. Жазаның әрекеттілігі осы жаза қолданылатын адамның тұлғалық
қолданылатын адамның тұлғалық қасиетіне байланысты.
1. Жазаның келесі белгісі оның мазмұнына байланысты. Бұл –
сотталғандарды құқықтарынан не бостандықтарынан айыру немесе шектеу.
Бостандығынан айыру жазаның келесі түрлерінен, өмір бойы немесе
белгілі бір мерзімге бостандығынан айырудан, қамаудан көрінеді. Бостандығын
шектеу, сотталған адамда тәуліктің белгілі бір мерзімінде осы жазаны өтеу
орнынан кету құқығының болмауынан – бостандығын шектеу және тәртіптік
әскери бөлімде ұстау сияқты жаза түрлерінен көрінеді.
Еңбек құқықтарын шектеу түзеу жұмыстары, әскери қызметтерін шектеу,
қоғамдық жұмыстарға тарту, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір
қызмет түрімен айналысу құқығынан айыру барысында орын алады. Мүліктік
құқықтарды шектеу айыппұл және мүлікті тәркілеуден көрінеді.
Ерекше, ең жоғарғы жаза - өлім жазасы болып табылады. Өлім жазасы
сотталғанды адамның ең басты құқығы - өмірге деген құқықтан айырады.
Жазаның көпшілігі құқықтар мен бостандықтарды айыру және шектеудің
үйлесуінен тұрады. Мысалы, бостандықтарынан айыру сотталғандардың еңбек,
мүліктік, тұрғын–май, жан-ұялық құқықтарын шектелуін туындатады. Түзеу
жұмыстары еңбек және мүліктік құқықтардың шектелуін білдіреді.
2.Жазаның төртінші белгісін оны тағайындау негізін құрайды. Жазаны
тағайындау негізі қылмыс жасау болып табылады,сонда жаза – қылмыстың
органикалық салдары.
3.Жазаның бесінші белгісі – оның адресаты. Жазаға қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адам ғана тартылады. Қылмыстың субъектісінің тұлғасы
сот арқылы жазаны дараландырудың дербес негізі ретінде қарастырылады.
Заңшығарушы жазаның түсінігіне қылмыстық – процессуалдық белгі –
жазаның сот үкімі арқылы тағайындалатындығын енгізген. Бұл тарихта орын
алған заңдылықтардың бұзылуын, жазаның арнайы соттармен (“үштіктер”)
__________________
15.Курс уголовного право. Общая часть.Т 2. Учение о наказание . М.,:
Изд.ЗЕРЦАЛО, 1999г. 7 стр.
тағайындалуына жол бермеу мақсатын білдіреді.16
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қылмыс үшін жаза
аудандық соттардан Жоғарғы Сотқа дейін тағайындалады.
Жазаға, сонымен қатар, мақсатты бағыттылық тән.
Л.Ч.Сыдықова жаза белгілерін былай топтастырады. “Шартты түрде оны 2
топқа бөлуге болады:
1) материалды (мазмұнды) белгілер. Бұған қылмыстық-құқықтық
сазайын тарттыруды өзге күштеу түрінен айыратын құқықтық шектеулерді
жатқызамыз.
2) екінші топты қылмыскердің құқығын, бостандығын шектеуде қылмыстық-
құқықтық сазайын тарттыру болатын қажетті жағдайлар құрайды. Бұл топ
жазаның формальді белгісі.
Егер жазаны қолдануда заң бұзылса, оның тәрбиелік мағынасы жойылып
тек қорқыныш қалады. Сондықтан, жаза заңды, ізгілікті болса мақсатты
болады.
Сонымен, жаза қылмыстық құқықтың барлық қағидаларына сай болуы қажет.
Заңдылық қағидасы тек қылмыстық заңда көрсетілген жазаның түрлері арқылы
жүзеге асырылады. “nulla poena sine lege” заң тек ҚК болып табылатындынғын
білдіреді. Жазадағы заңдылық – жазаның бірден бір негізі қылмыс құрамы
болып табылатындықтан да көрінеді. Заңдылық қағидасының талабы жазаны
белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың толық көлемде кодификациялануы
қажеттілігіне де таралады. Қылмыстық заңнан басқа ешқандай заң жазаны
енгізе алмайды.
Заңдылық институты өлім жазасы (ҚК 49б.), өмір бойы бас бостандығынан
айыру (ҚК 48б.), құрметті атақтары мен мемлекеттік наградаларынан айырудан
(ҚК 50б.) басқа жаза түрлерінің мерзімді сипатынан да көрінеді. Осы қасиеті
арқылы ҚР ҚК белгісіз мерзімге жаза тағайындауға жол беретін шетелдік
кодекстерден ажырытылады.
Алғаш рет белгісіз мерзімге үкімдерді 1890 жылы Нью-Йорк соттары
шығара бастаған болатын. Соттар түрмеге қамаудың тек төменгі шегін
белгіледі. Түрмеде нақты қанша мерзім отыру қажеттілігін соттар емес, түрме
әкімшілігі анықтады. Шын мәнісінде, белгісіз үкімдер қылмыстық енеді де,
түрме әкімшілігінің жемқорлығы мен бейбастақтығын туындатады
Жазаға қатысты тең құқылық қағидасы біріншіден, пенализацияны, яғни,
сотталғандардың ұлтына, жынысына және басқа қасиеттері мен қызметтеріне
қарамастан санкциялардың белгіленуін білдіреді.
Екіншіден, азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасының жүзеге асыру
– қылмыстық жауаптылықтың шешуші кезеңі ретінде жазадан құтылмаушылықты
білдіреді. Азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасы жаза түрлерінің жүйесі
мен санкцияларда әділеттік, кінә, ізгілік қағидаларымен үйлесіп отырады.
Әділеттік қағидасы – сотпен жаза тағайындау барысында, жасалынған
қылмыстардың мән-жайлары мен кінәлінің тұлғасын ескеруді қажет етеді.
_________________
16.Соломон П. Советская юстиция при Сталице. М.,1998г.
Жазада кінәлілік қағидасы жазықсыз зиян келтіру барысында жазаға жол
берілмейтіндіктен және жазаның қатаң жеке сипатта болатындығынан көрінеді.
Әділеттілік қағидасы толық көлемде жазаға арналған. Яғни, жаза
қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, қылмысты жасау
жағдайларына және кінәлінің тұлғасына сәйкес келуі қажет. Бір ғана қылмыс
үшін екі рет жазалауға жол ьерілмейді.
Жазаның ізгілік қағидасы дегеніз – қылмыстық-құқықтық нормалардың
санкциялары мен сот үкімі арқылы анықталынатын нақты жағдайлардағы
репрессиялық шаралардың үнемделуін білдіреді. Яғни, ҚР ҚК 52 бабына сәйкес:
“Жасалынған қылмыс үшін қарастырылған жазаға қарағанда қатаң жаза түрі
тағайындалады, егер жазаның жеңіл түрі жазаның мақсаттарына жетуді
қамтамассыз ете алмаса”.
Жазаға қатысты ізгілік қағидасы келесіден де көрінеді, адамға жан-тән
азабын шектіру және ар-намысын қорлау жазаның мақсаты болып табылмайды.
1.2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты және
маңызды сатысы болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру
сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттікті қалпына келтіруге,
қылмыстың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткізу
көбіне қылмыстық жазны әділ әрі негізді тағайындау Жаза тағайындаудың
жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес жүргізіледі. Жаза
тағайындаудың жалпы негіздері жөнінде алғаш рет 1958 жылы ССРО қылмыстық
заңдарында көрінісін тапқан. Сонымен қатар, бұл норма кейінне Қазақ ССР-нің
1959 жылғы қылмыстық кодексінде көрініс тапты. Бұдан бізге бұл номаның
кеңес уақыты кезінде де қолданылғаны белгілі болды.17 Қазақ ССР-нің
қылмыстық кодексінде бұл нориа 34-бапта көрсетілген еді. Қазіргі
қолданыстағы Қазақстан Республикасының 1997 жылы қабылданған жаңа қылмыстық
кодексінде жаза тағайындаудың жалпы негіздері 52-бапта көрініс тапқан.
Жалпы жаза тағайындау дегеніміз - жасалған қылмыста айыпты деп танылған
адамға айыптау үкімін шығарарда қылмыстық ықпал жасаудың нақты шарасын
соттың таңдауы.18 Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің
жеке дара дауапкершілік принципін басшылыққа алады. Сотталушының нақты
қылмысты істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмыс үшін
жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шекті мөлшерде
ғана жаза тағайындалады. Мұндай ретте, жаза әділ әрі заң талаптарына толық
сай болуы үшін, сөз жоқ істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке
тұлғасы жан-жақты еске алынады.19 Міне тек осы мәселелерді есепке алынған
жаза дәіл әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы жаза тағайындау бұл сотқа Конституциялық заңмен берілетін
өкілеттілігі, сондықтан да жаза тағайындау өте күрделі демаңызды деп
есептелінеді. Жаза тағайындау, яғни айыптау үкімін шығарарда жаза таңдау
сот қызметіндегі маңызды да жауапты сәт болып табылады.
Бұл жайында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының
24.08.1993 жылғы Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтау туралы
№3 Қаулысында айтылған. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сот Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Жаза тағайындағанда соттардың
заңдылықты сақтау туралы жаңа қаулысында да айтылған болатын.20 Жаза
мақсатының жүзеге асырылуы көбіне тағайындалатын жазаға байланысты болады.
Жазаның тағайындалуы әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне, сотталған
адамның түзілуіне, сотталғанның, басқа адамдардың да жаңа қылмыс жасамауын
болдырмауға
________________
17.Соловьев А.Д. Вопросы применнения наказания по советскому уголовного
праву.-М., 1958.-104 стр
18. Алауханов Е., Рахметов С. “Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет 1999
жыл. 92 б.
19. А.Н.Ағыбаев Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы Жеті жарғы 1999 жыл.
208 б.
20. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі
Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж.- Алматы,
2004. 189 б.
көмегін тигізеді. Бұл мақсатқа қол жеткізуге үшін жаза дәлелді де әділ
болуға тиіс. Қылмыс жасаған адамға, делінген ҚК 52-бабында, оның түзілуі
және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза
тағайындауға тиіс. Сол сияқты сот жаза тағайындау барысында келесідей
қағидаларды басшылыққа алуы тиіс. Олар қылмыстық заңның жалпы құқықтық және
салалық арнаулы қағидаларының нақты көрінісі болып табылады. Жаза
тағайындаудың негізінде жатқаг қағидалар мынылар: заңдылық, жазаның
әділеттілігі, адамгершілік, жазаның дәлелділігі және үкімде оның себебі
міндетті түрде көрсетілуі, жазаны жеке даралау, қылмыстық қудалау шараларын
үнемдеу. Бұл қағидалар қылмыстық кодекстің нормаларында өз көрінісін
табады.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз - әрбір нақты іс бойынша
жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен бекітілген
белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері ретінде
жазаның әділеттілігі, мақсаиқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады. Қылмыстық
Кодекстің 52-бабы 1-бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК
Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және ҚК Жалпы бөлімінің
ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады делінген. Жаза егр ол
жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне,
кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау жағдайларына сәйкес
тағайындалатын болса, әділетті болып саналады. Мұнда сәйкес термині бір
ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада қолданылады, яғни жаза
қылмысқа сыртқы фромальды жағынан емес, сонымен қатар әлеуметтік жағынан
және арифметикалық жағынанда емес, заңдық жағынан тең болуы керек дегенді
білдіреді. Сонымен бірге, жаза мәні жағынан заңды және негізді болуы керек.
Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелері заңды,
негізді жіне көз жетерлік ретінде жаза қабылданса ғана ол әділетті деп
танылды. Тағайындалатын жазазның заңға сәйкестік талаптар ерекше маңызды.
Жасалған қылмыстың қауіптілігін бағалай отырып, сот еі алдымен, аталған
қылмыстың түріне Қылмыстың кодекстің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының
берген бағасын ескеруі керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың
міндетті алғы шарттары ретінде қылмыстың нақты заңдық сараланыу саналады.
Қылмыстық саралаудағы қате әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтығы дегеніміз-соттың тағайындаған мәжбүрлеу
шарасының сотталған адамға оң ықпал етуге сәйкес келуі талабын білдіреді.
Соттын таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті
құралы болуы керек. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 52-бабының 2
бөлігінде қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардын алдын
алу үшін қажетті жіне жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс деп көрстілген.
Қылмыстың заң сотты жаза тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне қол
жеткізу болып саналатын –жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер
ететіндігін көре білуді және жасалған қылмыспен қылмыскерді сипаттайтын
барлық мән жайларды ескере отырып, жазаның мүмкіндігінше ең қатаң емес
түрін дұрыс тағайындауды білуді, оның мөлшерін анықтауды міндеттейді. Сот
жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелерін ескере отырып жаза
тағайындайды.
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде ескеруі тиіс:
1) Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2) Кінәлінің жеке басы;
3) Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез – құлқы;
4) Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән – жайлар;
5) Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән – жайлар;
6) Тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі – бұл Қылмыстық кодексте қарастырылған
іс-әрекеттің қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге нақты зиянын келтіруі
қаупін тудыруының объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға қауіптілігі
қылмыстың құқық теориясында екі категорияға: Қоғамға қауіптілік сипаты,
яғни сапалық белгісі және қоғамға қауіптілік дәрежесі ол сандық белгісі
арқылы ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты – Қылмыстың сапалық категориясы,
ол ең алдымен қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни объектінің
қоғам мен мемлекет үшін құындылығымен, қылмыс нәтижесінде келтірілген
зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайларымен анықталады. Барлық қылмыстар бір
бірінен осы қоғамға қауіптілік сипаты бойынша ерекшеленеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі–қылмыстың сандық категориясы.
Бұл жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі. Ол ең алдымен қылмыс
құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген зардаптың мөлшері мен сипаты:
кінәнің нысаны, мақсат пен ниет, қылмыстың жасалу тәсілі, субъектінің
ерекшелігі және т.б. жағдайлармен анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі көбінесе қылмыстың объективтік
жағынмен, ал қоғамға қауіптілік сипаты – қылмыстың объектісімен және
сбъективтік жағымен сипатталады. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Пленумының 1999 жылғы 30 – сәуірдегі Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2- тармағына сәйкес
жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтағанда, соттар
қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін Қылмыстық кодекстің 10 –
бабы талаптырын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі,
тәсілі, жасалған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
соттаушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты
жіне т.б.) жағдайлардың барлығы ескерілуі тиіс.21
_________________________________
21 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 –
сәуірдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961- 2004 ж.-Алматы
2004. 189 б.
Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипатымен дәрежесін анықтау
кезінде нақты іс бойынша жинақталған барлық объективтік және субъективтік
белгілерін есепке алу қажет.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабәлеттілігі мен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді,
сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін тағайындалған жаза
оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі қажет.22
Қылмыстық кодекстің 52-бабына сәйкес жаза тағайындаудың жалпы
негіздері мынандай үш критерийден тұрады:
1) Қылмыстың кодекстің Ерекше бөліміндегі сол қылмыс үшін жауаптылық
көзделетін баптар шегінде;
2) Қылмыстың кодекстің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды ескеріп;
3) Қылмыстық сипаты мен қоғамға қакіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке
басын, өылмысқа дейінгі және оны жасағаннан кейінгі оның мінез-құлқын,
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды,
сондай-ақ тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалын ескеріп белгілейді.
Осы критерийлерді қарастырайық:
1. Сот жазаны Қылмыстың кодекстің тиісті баптарында
белгіленген шекте жаза тағайындайды. Бұл – сот жазаны
Қылмыстың кодекстің Ерекше бөлімінің айыпкер жасаған
қылмыс сараланатын баптың санкция шегінде ғана
тағайындай алады деген ұғым. Мысалы, Қылмыстың
кодекстің 264 – бабының 2- бөлігінің санкциясы екі
жылдан жеті жылға дейін мерзімге бас бостандығынан
айыруды көздейді. Қылмыстың кодекстің осы нормасы
бойынша соттағанда сот бұл баптың санкциясы бойынша
белгіленген ең көп және ең аз мерзімдер шегінде жаза
тағайындауға тиіс.
Нақты жағдайға байланысты жаза тағайындауда санкция түрінің
маңыздылығы бар. Өзінің түріне қарай қылмыстық кодекстегі санкциялардың
көбі салыстырмалы анықталған, яғни жазаның түрі, оның жоғарғы және төменгі
шектері көрсетілген. Мұндай санкциялар жазаны жеке даралау үшін үлкен
мүмкіндікте береді
Балама санкцияларда екі және одан да көп негізгі жазалар көрсетілгеді, сот
оның кез келгенін таңдай алды. Қылмыстың кодекстің санкциялардың көпшілігі
балама. Олар жазаны жеке даралауға, оның мерзімі мен түрін анықтакға көп
мүмкіндік береді. Қандай жағдай болса да, сот Ерекше бөлімінің бабындағы ең
жоғарғыдан, яғни жоғарғы шектен жоғарғы жаза тағайындай алмайды. Мысалы,
Қылмыстың кодекстің 264 – бабының 2- бөлігі бойынша жеті жыл.
____________________
22 . Д.Бұғыбай Қылмыстық заң бойынша жаза тағайындау Заң журналы 2004
жыл №1 50-52б
Егер сот оған жол берсе, онда жаза тағайындаудағы принцип бұзылады.
Бірақ, Қылмыстың кодекстің 55 – бабында көзделген мән-жайлар болса, сот
Қылмыстың кодекстің Ерекше бөлімінің бабындағы санкцияда көзелдеген ең
төмендегіден, яғни төменгі шектен төмен жаза тағайындай алады. Бұл жаза
таңайындаудағы адамгершіліік принципінің өзінше көрінісі.
2. Сот жазаны Қылмыстың кодекстің Жалпы бөлімінде
қарастырылған жағдайларды ескеріп тағайындайды. Бұл
жазаның кейбір түрлерін қолданудың мақсатына,
түрлеріне, шарттарына, сондай-ақ жаза тағайындау
тәртібіне қатысы бар Қылмыстың кодекстің 359 –
бабындағы санкцияда екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген. Бұл бап
бойынша бас бостандығынан айырудың ең аз мерзімі,
Қылмыстың кодекстің 48- бабындағы жағдайларды
ескерегенде, алты ай деп белгіленген. Қылмыстың
кодекстің осы нормасы бойынша соттағанда сот алты
айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындау керек.
Жаза тағайындай отырып, сот қаралған іс бойынша толық тұжырым жасайды
жазалаудағы мақсатқа жету үшін жазаның қандай түрі және мерзімі жеткілікті
екендігін анықтайды. Мысалы, аяқталмаған қылмысты жасағаны үшінайыпталған
адамға жаза тағайындағанда сот қылмыстың ақырына дейін жетпеуіне себеп
болған мән-жайларды есепке алу жөніндегі Қылмыстың кодекстің 56 – бабының 1-
бөлігінің талаптарын ескереді. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза
тағайындау кезінде, оны жасауға адамныңіс жүзінде қатысу сипаты мен
дәрежесі, оның келтірілген немесе келтіруі мүмкінзиянның сипаты мен мөлшері
жөніндегі Қылмыстың кодекстің 57 – баптың 1- бөлігіндегі жағдайды сотың
ескеруі тиіс. Егер адам бұл тартпау шарасы ретінде қамауда ұсталса, онда
үкім заңды күшіне енгенше қамауда ұсталған уақыты бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаның жатқызу жөніндегі Қылмыстың кодекстің 62 – баптың 3-
бөлігінің талабын соттын ескеруі қажет. Жаза тағайындай отырып, сот
Қылмыстың кодекстің 38 – бабында белгіленген мақсаттырды көздейді. Егер
қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы орын алса, онда
сот Қылмыстың кодекстің 50,60,61 – баптарында белгіленген тәртіп бойынша,
ал қайталанған қылмыс бойынша Қылмыстың кодекстің 59 – бабында белгіленген
тәртіп бойынша жаза тағайындалады. Соттың Қылмыстың кодекстің Жалпы
бөлімінде қарастырылған басқа жағдайларды да ескеруі қажет. Атап айытқанда,
шартты түрде соттау немесе жаза өтеуді кейінге қалдыру мүмкіндіктерін
қарастырады. (Қылмыстың кодекстің 63,72,74 – баптары)
Жаза тағайындау кезінде қылмыстың заңның жалпы бөлімінде қарастырылған
жағдайларды соттың елемеуі әділқазылық жасалғанда заңдылықтың өрескел
бұзылуы болып табылады, ол дәлелсіз үкім шығаруға әкеп соғады.
3. Жаза тағайындаған кезде қылмыстың сипаты мен қоғамға
қауіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке басын, сондай-
ақ жауаптылық пен жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды соттың ескеруі қажет. Жаңа
қылмыстың заң, осы аталғандардан басқа, айыпкердің
қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқын, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған
адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын
ескеруді міндеттейді. Жаза тағайындаудың және
қылмыстың қайталануының алдын алудың тиімділігі
қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалауына тікелей
байланысты. Жасалған қылмыстың қоғамға онша қауіп
төндірмейтңн адамдарға бас бостандығынан айыруымен
байланысты емес жаза қолданған дұрыс, және
керісінше, ауыр қылмыс жасаған адамға сот қатаң жаза
тағайындау керек, себебі ондай әрекет жасаған адамның
бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан арылту
үшін оны ұзақ уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу
қажет. Қылмыстың қоғамға қауіпті сипаты, бәрінен
бұрын, қастандық жасалған нысан бойынша анықталады –
жасалған қылмыстан қандай қоғамдық қатынастар
бұзылады немесе бұзылу қауіпі туады, яғни бұл қағамға
қауіптіліктің сапалық сипаттамасы. Осы тұрғыдан
алғанда қандайда болмасын адам өлтірудің ар-ұждан мен
қадыр-қасиетке қастандық жасаудан айырмашылығы бар,
денсаулыққа қарсы қылмыстың мүліктік қылмыстан
айырмашылығы бар.
Қоғамға қауіптілік тұрғысынан қылмыс жасаудың себептері де, тәсілдері
де, басқа мән-жайлар да маңызды рөл атқарады. Мысалы, аса қатыгездікпен,
бұзақылық неитпен немесе жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану
мақсатында қасақана адам өлтіру (Қылмыстық кодесктің 96-бабының д,и,м
тармақтары) қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіруге
қарағанда (Қылмыстық кодекстің 99-бабы) ауыр қылмыс болып табылады.
Қоғамдық қауіптіліік сипатына қарай қылмыс түрлерінің бір-бірінен
айырмашылығы бар. Мысалы, ұрылыққа қарағанда тонау қауіптірек, өзін-өзі
өлтіруге дейін жеткізуден адам өлтіру қауіптірек. Әрине, бұл қылмыстар үшін
жазалар да әртүрлі болуы керек. Қылмыс ауыр болған сайын жазада қатаң болуы
тиіс, және керісінше, кішігірім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... 5
1. Қылмыстық құқықтағы жаза институтының даму тарихы ... ... ...5
2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Қылмыстық заң бойынша жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-
жайлардың сиппатамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.Қылмыстық заңдағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың
түсінігі және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
2.2. Жазаны жеңілдететін мән-жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Жазаны ауырлататын мән-жайлардың қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған
Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы – адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп жарияланған. 1
Конституцияда баян етілген адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары, занды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруды қылмыстық заңда
ерекше маңызды рөл атқаруда. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі
адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін
көптеген жетістіктерге жетті, сондай-ақ мемлекетімізді одан әрі қарқынды
дамуына кедергі етіп жатқан теріс құбылыстар да бар. Бұл теріс
құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Мемлекетіміз
қылмыстылықпен күрес жүргізуде көптеген шаралар жүргізуде. Дегенмен де
қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізудің бірден-бір тәсілі ретінде – кінәлі
адамға заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жаза тағайындаумен тікелей
байланысты болып табылады.
Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар сот
тәжірибесінде де, ғылым саласында да көп кездесетін аса күрделі де маңызды
мәселелердің бірі. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар қылмыстық құқық теориасындағы қылмыстық жаза
тағайындау институтының ең маңызды түсінігі болып табылады. Алайда,
қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар теориалық тұрғыда әлі де болса өз шешімін толық
таппаған.
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін, істің мән –жайын, кінәлінің жеке басын және оның
жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын мән – жайларды ескере отырып,
заң талаптарын бұлжытпай орвндауға тиіс.
Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің жеке
дара жауапкершілік принципі басшылыққа алынады. Сотталушының нақты қылмысты
істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмысы үшін
жауаптылық көрсетілген заңның тиісті баптарындағы шекті мөлшерде ғана жаза
тағайындайды. Мұндай да жаза әділ, әрі заң талаптарына толық сай болуы
үшін, сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы,
сонымен қатар қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар жан – жақты ескерілуі тиіс.
Сот әділдігін сот жүзеге асыратын болып табылатындықтан, сот өзі
шығарған үкімінің әділ болуы үшін қылмыстық жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін және ауырлататын мән – жайларды ескере отырып, жаза
тағайындағанда ғана әділеттілікке жетуге болады.
____________________
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. өзгер. мен.
толық . қоса.
Осыған орай, Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20
қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының
Құқықтық саясат Тұжырымдамасында атап көрсеткендей:
Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғарғы құндылықтар
ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен
ажырамастылығын тану негізге алынуы деп көрсетілген.
Бұл Тұжырымдамада қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына
немесе кез келген басқа да жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында
бірдей екендігін білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтардың теңдігі және
қылмыстың қоғамға қаіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыскердің жеке
басының жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән –
жайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттік айтылып көрсетілген.2
___________________
2Қазақстан Республикасының Президентінің 20 қыркүйек №949 Жарлығы
“Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасы”
1. Қылмыстық құқықтағы жаза ұғымы және оның маңызы
1.1. Қылмыстық құқықтағы жаза институтының даму тарихы
Қазіргі таңдағы жаза деген ұғым байырғы кездегі әдет – ғұрып нормалары
сияқты қылмыстық құқық нормаларында көрініс табады. Жаза дегеніміз – ол
мемлекеттің қолындағы маңызды құрал болып табылады, ол арқылы мемлекет
адамды, оның құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, меншікті
үйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, мемлекеттің
аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің заңымен қорғалатын мүдделерін,
азаматтардың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қастандықтардан
қорғайды.
Сондай – ақ жаза дегеніміз - соттың үкімі бойынша тағайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға қолданылады.
Жаза қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны болып
табылатындықтан, мемлекетпен жеке адамның арасындағы туындаған шиеленісті
жоятын, құқықтық тәртіптің қалыпты жағдайын қалпына келтіретін, тұлғаны
әлеуметке қауіпсіз ететін, бірден бір тиімді құрал ретінде қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, жауаптылықты дифференциялау құқықтық мелекеттің
терең, мәнді сипаттамасы болып табылатын негізгі қағида әлеуметтік
әділеттілікке негізделген жалпы құқықтық қағида ретінде қарастырылады.
Дегенмен де, қылмыстық құқықта – жауаптылық көп жағдайда жаза арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да, жазаны кең әлеуметтік құқықтық категория –
қылмыстық жауаптылықты дифференциялаудан ажырату туралы сөз қозғағанымыз
жөн.
Құқық қолдану деңгейінде жазаны дифференциялау мәселесі – сот нақты
істің мән – жайларын және кінәлінің тұлғасын жан – жақты түрде зерттеп және
бағалағаннан кейін, нақты жағдайда қылмысты жауаптылықты жүзеге асырудың
тиімді нысаны – құқық бұзушыға жаза тағайындау және оны орындау барысындағы
жазаны жекелендіруден тұратын, жауаптылықты жекелендіру қажеттілігін
білдіреді.
Қылмыстық құқықтағы жазаны жекелендіру қағидасын жүзеге асыру
дегеніміз – жазаны тағайындау барысындағы соттардың жасалынған қылмыстардың
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін, кінәлінің тұлғасын және істің мән
– жайын, жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың болуын, кінәліні
әлеуметтік ортасынан оқшауламай түзеу мүмкіндігін ескеруді білдіреді.Жазаны
қатаң жекелендіру – онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы қылмыстарды
абайсыздықпен жасаған тұлғалардың оқшаулау элементсіз жазаны өтеу
мүмкіндігінен де көрінеді.
Жауаптылықты жекелендіру қағидасы заңнамаға тек арнайы субъектіге
тағайындалатын жаза түрлерін (мысалы, әскери қызыметшіге – тәртіптік әскери
бөлімде ұстау) енгізуден де көрінеді. Сондай –ақ, жауаптылықты жекелендіру
жеңіл жаза тағайындаудан, шартты түрде соттаудан да көрінеді.
Сонымен, жазаны жекелендіру қағидасы қылмыстық құқықта тек
декларативті ғана емес, оны жүзеге асырудың қажетті нормативтік
құралдарымен қамтамасыз етілген қағида ретінде қарастырылады.
Қылмыстылық пен күрес – қазіргі заманның күрделі мәселелерінің бірі.
Қылмыстылық - әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны туындататын әлеуметтік
себептерді залалсыздандырып қана, қылмыстылықты бір деңгейде ұстап тұруға
болады. Сондықтан да, қылмыстылық пен күресте жаза бірден – бір негізгі
құрал емес және де жазаны қолдану арқылы қылмыстылықты жою мүмкін емес.
Мемлекет жазаны қолдануға ең соңғы кезекте келуі керек. Мемлекет өз
азаматтарына өзін - өзі қамтамасыз ететіндей, қылмыстылықты азайтуға
әкелетіндей мәдениет деңгейіне жетуге жағдай туындатуы керек. Өркениет
деңгейі қылмыстылықтың деңгейін анықтауда елеулі рөл атқарады.Өркениеттің
нағыз көрсеткіші – мемлекеттің байлығы, қалардың көлемі емес, ел
тәрбиелейтін адамның кейпі. Кез – келген мемлекеттің экономикалық жағдайы
оның адамдарының күнделікті әлеуметтік халімен байланысты. Мемлекет әр
отбасы, адам үшін жауапты, бірақ ол әрқашан регламентация, бақылау емес,
тек көмек, қамқорлық болуы керек.
Қылмыстық жауаптылық институтына қарағанда қылмыстық құқықта қылмыстық
жазаның теориялық мәселелері кең көлемде қарастырылған. Жаза түсінігінің
мәселесі теориялық, тәжірибелік аспектіде өте маңызды болғандықтан,
қылмыстық құқықтың оқулықтарында және курстарда толық және жан – жақты
түрде бейнеленген.
Қылмыстық құқықтың әлеуметтік – сақтандырушы функциясын жүзеге асыруда
көмекші құрал ретінде қарастырылатын жаза институты қылмыстық құқықтың
маңызды институттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың тиімділігі туралы сұрақтар, әр уақытта қылмыстық
жазаның тиімділігі туралы мәселерге тіреліп, жазаның мақсаттарын дұрыс
анықтауға тікелей тәуелді болады.
“Қылмыстық заңнама негіздерін” қабылдағанға дейін “қылмыстық
жауаптылық” және “қылмыстық жаза” ұғымдарының айырмашылықтары туралы
сұрақтар арнайы зерттеудің пәні болып табылған емес. “Жазадан” бөлек
“қылмыстық жауаптылық” ұғымы алғаш рет тек 1958 жылы “Қылмыстық заңнама
негіздерінде” пайда болды.
Бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамаларда, оның ішінде 22 шілде
1958 жылғы Қазақ ССР-нің Қылмыстық Кодексінде жазаның анықтамасы берілмеген
болатын. Жазаның ең мәнді деген белгілері қылмыстық құқықтың бірқатар
нормаларында көрсетіліп кетті де, заңнаманың ережелері және сот
тәжірибесінің негізінде жазаның анықтамасы қылмыстық құқық теориясымен
берілді.
“КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңнамасының
негіздерінің” 20 бабының мазмұның аша отырып, И.С.Ной үш ережені көрсетеді:
“...біріншеден, онда әлеуметтік институт ретінде жаза туралы белгілі бір
мәлімет бар; екіншіден, жазаны қолдану барысында қол жеткізілетін нәтиже
анықталады; үшіншіден, берілген нәтижеге қол жеткізілуге байланысты
жүргізілетін қызметтің бағыты мен сипаты анықталынады”.3
Алғаш рет жазаның заңнамалық анықтамасы 1991 жылғы Негіздердің 28
бабында “Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған, адамға сот үкімі арқылы
мелекет атынан тағайындалатын, заңда қарастырылған сотталғандардың
құқықтары мен мүдделерін шектеу немесе айырудан тұратын, мәжбүрлеу шарасы”
деп беріледі.
Жазаның басқа да анықтамалары былай деп берілді: “Жаз қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адамға заңға сәйкес және сот үкімі арқылы мелекет
атынан тағайындалатын, және оның қылмыстық қызметіне теріс бағаны
білдіретін мәжбүрлеу шарасы.”4
Назар аударарлық анықтама ретінде А.И.Чучаевтің анықтамасын
келтіруімізге болады, яғни қылмыстық жаза – қылмыстық заңмен белгіленген
және сотталғандардың құқықтары мен мүдделерін айыру және шектеуден тұратын
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы; жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға ғана мемлекет атынан сот үкімі арқылы тағайындалады.5
Мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы әртүрлі.
Қылмыстық жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің ең маңызды шараларының бірі.
“Қылмыстар жазалар туралы” Чезаре Беккарианың трактатында “тек заңдар ғана
қылмыс үшін жазаны белгілей алады, ал оларды шығару билігі тек
заңшығарушыға тиесілі... Ешқандай судья әділеттілікті бұзбай, қоғамның
басқа мүшелеріне жаза белгілей алмайды. Заңның шегінен шығатын жаза, заңмен
белгіленбегендіктен әділетсіз болып табылады” депкөрсетілген.
Көптеген ғалымдар қылмыстық жазаға әртүрлі мағынадағы анықтама берді.
“Жаза” түсінігіне анықтама беру үшін, оның мәнің, мазмұның, белгілерін
сипаттау керек. Ғалымдар жазаның “мазмұны” мен “мәнінің” түсінігінің
әртүрлі екендігін көрсетеді.
Профессор Н.А.Стручков осы екі түсінік “жаза мазмұны – нақты қылмысқа
тән сазайын тарттыру, ал жаза – жалпы сазайын тарттыруды білдіреді” деген.
Профессор Л.Ч.Сыдыкова “егер жазаның мәні- кең әлеуметтік – құқықтық
түсінік болса, оның мазмұны (сазайын тартыру) – тар тусінік; қылмыскер
тартылатын нақты құқық бұзушылықтан көрінетін тек қылмыстық құқықтық
түсінік” деп көрсетеді. Сонымен бірге, ол “қылмыстықжаза мәні қылмыскерге
әсер етудің бір түрі ретіндегі қылмыстық жаза туралы қоғамның көзқарасының
дамуының осы кездегі сипатын құрайды” әділ байлам жасайды.
______________________________
3. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском
государстве. Изд. Саратовского ун-та, 1973г.
4. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. М., Наука, 1987г.
5. Уголовное право. Общая часть. М., Юридичес. Литература, 1994г. Стр. 347
Жаза қылмыскердің істеген қылмысы үішн мемлекеттің жағымсыз бағалауын
көрсететін және қылмыскердің бостандығын, құқығын шектейтін
не оны өтеуде одан айыратын, заңда көрсетілген күштеу (сазайын тарттыру)
шарасы ” деп көрсетілген.6
Бізше, күште әсерінің шарасының мақсаты бағытталуы жазаның мазмұнына
кіреді, себебі оның мәні – қылмыстық-құқықтық емес,әлеуметтік- құқықтық
түсінік. Ал жаза мақсаты – қылмыстық-құқықтық түсінік. Егер қылмыстық
жазаның мәні – қылмыскерге әсер ету әдісінің бірі ретіндегі қоғамның
теориялық көзқарасының осы даму этапы болса, онда мақсатты бағыттылық жаза
мазмұнына кіреді, яғни күштеу әсерінің кешені қылмыстық жазаның жүзеге
асырылуын шектейтін белгілі бір тәжірибелік әрекеттермен байланысты. Осыдан
жаза мақсатына жетсек, онда жаза ретінде қолданылатын күштеу шаралары
тоқтатылуы керек. Бұл сот тағайындаған жазаны өтеу уақытынан шартты түрде
бұрынырақ босату болуы мүмкін.
Қылмыстық құқық теориясында жазаға берілген маңызды теориялық
көзқарастарды жинақтай келе, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі заң деңгейінде “іс – қимылдың қылмыстылығы, оның
жазаланушылығы және басқа да қылмыстық – құқықтық нәтижелері осы Кодекспен
анықталынады” деп көрсеткен.
Қолданыстағы ҚР ҚК 38 бабында “Жаза сот үкімі арқылы тағайындалатын,
мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған
адамға тағайындалады да, осы Кодекспен көрсетілген сотталған адамның
құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеуді білдіреді” деп
көрсетілген.
Көңіл аударатын мәселе, заңшығарушы жазаның түсінігін аталған баптың
бірінші бөлімінде береді де, жазаны қолданудың мақсаттарын дербес тармақта
көрсетеді.
Норманың бұл редакциясы, бұрын қолданыста болған 1959 жылғы ҚазССР-
нің Қылмыстық заңында орын алған қиыншылықтардан арылуға мүмкіндік береді.
“Жазаның мақсаттары” деп аталынатын 20 бапта “жаза жасалынған қылмыс
үшін сазайын тарттыру а жасалынған қылмыс үшін сазайын тарттыру ғана емес,
сондай-ақ келесі мақсаттарды көздейді...”
Біздің көзқарасымыз бойынша, аталған баптың мағыналық мазмұны дұрыс
берілмеген, себебі, әртүрлі ұғымдар – жазаның мазмұны мен мақсаты бір
деңгейде қарастырылған. Заңшығарушы арқылы жаза “сазайын тарттыру” ретінде
түсінілген.
_________________
6 Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., ИНФРА-НОРМА,
1998г. стр. 311
Заң мәтінінен “сазайын тарттыру” терминінің алынып тасталуы формальді
сипатқа ие. 1919 жылғы Басшылық негіздердің 10 бабында өш алуды жоққа
шығаратын қағида бекітілген болатын: “Жаза тиімді болуы
қажет және де азаптаудың белгілерінсіз, қылмыскерге тиімсіз және артық
азаптарды келтірмеуі қажет”.
Жазаның мәнін тану қиындығы – жазадағы сазайын тарттырудың орнын
анықтаумен ғана емес, сазайын тарттырудың табиғатына деген ғалымдардың
әртүрлілігімен де байланысты.
Заң әдебиеттерінде жазаның мәні ретінде сазайын тарттырудың мазмұнына
байланысты біркелкі көзқарас жоқ. Көптеген авторлар сазайын тарттыруды
сотталғандарға жаза арқылы келітірілетін азаптар мен шектеулер деп
түсінеді. М.Д.Шаргодский былай деп жазған: “Жаза қылмыскерді, оған тиесілі
қандай-да болмасын құндылықтардан айыру болып табылады да, қылмыскерге және
оның іс-қимылына деген мемлекеттің теріс бағасын білдіреді. Жаза
қолданылған адамына қатысты жапа шектіруді білдіреді. Жазаның осы қажетті
белгісі, оны сазайын тарттыру етеді”.7 Көріп отырғанымыздай, аталған
анықтамада айырулар мен жапа шектірулерге басты назар аударылған. Кеңестік
қылмыстық құқық курстарында жазаның мемлекеттік – мәжбүрлеу сипатына және
жазаның мақсаттарына көңіл аударылған.8
Б.С.Утевский сазайын тарттыруды мәжбүрлеу ретінде анықтаған.9
Б.С.Никифоров сазайын тарттыруды бұндай кеңілтелген түсіндіруіне қарсы шыға
отырып, “сазайын тарттыру - өзінің сипаты және ұзақтығына байланысты
қылмыскермен жасалынған зұлым іске, қылмысқа пара-пар жапа шектіруге
мәжбүрлеуге” деп көрсетеді.10
Жоғарыда аталған көзқарастарды сынай отырып, И.С.Ной былай деп
көрсетеді: “...сазайын тарттыру жасалынған қылмыстың ауырлығына сәйкес
болады, егер де кісі өлтіру үшін өлім жазасы қарастырылса, бірақ та, біздің
заңнамада өш алу қағидасы көрсетілмейді, ал кісі өлтіргендігі үшін өлім
жазасының қолданылуы өш алуды емес, жалпы сақтандыруды білдіреді”.11
Қолданыстағы Қылмыстық Кодекстегі “мемлекеттік мәжбүрлеуді”
“әлеуметтік қорғау шараларымен”, “сот-түзеу сипатындағы әлеуметтік қоғау
шараларымен” теңестіруге болмайды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік
мәжбүрлеу сотталғандарды құқықтарынан айыру немесе шектеуден тұрады.
ҚР ҚК 39 бабында жаза болып табылатын, барлық мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген. Яғни, мәжбүрлі әсер етудің басқа шаралары қылмыстық жазаның
күшіне ие емес.
________________
7. Шаргодский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 1973г. 16стр.
8. Курс советского угловного право. Наказание. М.,1970г.т.3.30 стр.
9. Утевский Б.С. Вопросы теории исправительно-трудового право и практики
его применения. М.,1957г. 37 стр.
10. Материалы теоретической конференции по вопросам советского
исправительно-трудового право. М., 1957г.
11. Ной И.С. Сущность функции уголовного наказания в Советском государстве.
Изд. Саратовского ун-та, 1973г. 28 стр. 9 из 64
Қолданыстағы ҚК-тің басылуынан соң, қылмыстық-құқықтық әдебиетте
А.Н.Ағыбаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов берген анықтамаларда жаза
мемлекеттік күштеу шарасы деп бекітілгенде, оның негізгі белгілері
топтастырылып көрсетілген.12Құқықтық әдебиетте бәрі бірігіп “жаза”
түсінігін құрайтын жазаның келесі арнайы белгілері көрсетіледі:
1. Жаза – мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің бұл шарасы – істелген қылмысқа емес, істелген
қылмысқа адекватты реакция болып табылады. Қылмыстық заңда қылмыс ретінде
көрсетілген әрекетке қана жаза қолданылады. Осы белгісі арқылы жаза
әкімшілік, тәртіптік, азаматтық – құқықтық құқық бұзушылықтарға
қолданылатын басқа шаралардан ажыратылады. Жазалау арқылы, мемлекет
қылмыскерді тиісті міңез-құлықты жасауға мәжбүрлейді. Жасаған қылмыс үшін
тағайындалатын жазалардың қатаң анықтаған тізбегі ҚР ҚК 39 бабында
берілген.
Профессор А.В.Наумовтың пікірі бойынша: “Жаза азаматтық істі шешуде
қолданылатын күштеумен ұқсастығы бар. Бірақ азаматтық іс бойынша талап
істелген қылмысқа байланысты емес, мүліктік не мүліктік емес түрдегі дауға
ьайланысты, екіншіден, қылмыстық-құқықтық салдарға әкелмейді (мысалы,
сотталғандық)”.13 Жаза әкімшілік құқықта көрсетілген әкімшілік шаралардан
келесі белгілермен ажыратылады. Әкімшілік шаралардың көпшілігі (мысалы,
қамау, түзеу жұмыстары, айыппұл) жазамен ұқсас, бірақ та өзінің сазайын
тарттыру мазмұнына және нысанына байланысты ажыратылады. Әкімшілік әсер ету
шаралары әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатын іс-қимылдар үшін
тағайындалады, және мемлекет атынан немесе, белгілі бір мемлекеттік орган
немесе лауазымды тұлға атынан тағайындалады. Жаза тәртіптік шаралардан
ажыратылады, тәртіптік шаралар қызмет барысында міндеттерді бұзғандығы үшін
қызметтік бағыныштылық тәртібінде тағайындалады.
Жоғарыда көрсетілген күштеу шараларынан өзге алдын-ала тергеу кезінде
қолданылатын, заң арқылы көзделген шаралар бар: бұлтартпау, іздестіру,
тінту шаралары, түрлі сараптамалар т.б. Олар кінәні табу, көрсетілген
тұлғаның осы қылмысқа қатысты деңгейін анықтауға сот үкімі негізінде емес,
тергеу органдарының қаулыларының негізінде қолданылады.
Осылайша, жазаны тағайындау мен атқару заң арқылы көрсетілген түрлі
мәжбүрлеу шараларының кешенің қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осы ерекеттер арқылы жазаны тағайындау, атқаруға жағдайлар жасалады,
яғни әрекет қылмыскерді ұстауға, оны түрме не түзеу колониясына беруге
бағытталады. Сонымен, жаза – мақсатты бағытталған мәжбүрлеу шаралары.
________________
12. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім: Жеті жарғы, 2001 жыл, 212 б.
13. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М.: Изд. БЕК,
1996г. 359 стр.
Кейбір жағдайларда, мәжбүрлеу шаралары кінәсіздерге де қолданылады.
Мысалы, кейін кінәсі дәлелденбеген, сезіктіні ұстау барысында.
Қылмыс жасауда әрбір айыпталышы кінәсіз деп есптелінеді, оның кінәсі
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен дәлелденбейінше және
соттың заңды күшіне енген үкімі арқылы
белгіленбейінше. Яғни, кінәсіздік призумпциясы қағидасы әрекет етеді.
Жаза, мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларына қарағанда, ерекше
құқықтық салдарды – соттылықты туындатады.
Бір ғалымдардың көзқарасы бойынша, соттылық жаза өтелгеннен кейін
туындайтын құқықтық салдар ретінде қарастырылса, келесі авторлар қылмыс
жасағаны үшін сотталған адм соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енген
күнінен бастап, соттылық жойылғанға немесе алынып тасталғанға дейін
сотталған деп есептелінеді дейді.
ҚР ҚК-ң 77-бабына сай, соттылық түріндегі жазаны көрсетілген
мерзімінен тіс өтеу қылмыстық жазаның мақсатының жүзеге асырылуына кері
әсер етеді. Соттылық түріндегі кері салдарлар оның әлеуметтік дәрежесіне
әсер етіп, қоғамның толық мүшесі боламын деген арманын бәсеңдетеді. Бұл
жағдай ол қоғамнан щет қалып, өз отбасы, жұмыс орнындағы ұжыммен
араласпағасын, ол өз жамандығын түсінгенде, бас бостандығынан айырылғанда
болады. Заңда заңшығарушының соттылықты белгілегенде қандай мақсатты
көздейтіні көрсетілмеген. Егер соттылық қылмыстың рецидивіне жол бермейді
және қайта қылмыс жасағанда жазаны терендету негізінде болса, жеке
превенция мақсатына жетеміз. Бірақ бұл тұлға үшін қайталанған жаза болады
ма? (егер жаза мақсаты өтелуінде жүзеге асса). ҚР ҚК 38-бабының 2
тармағында бекітілген жалпы, жеке превенция мақсаты бас бостандығынан айыру
ретіндегі жаза жүзеге асқанда жасалады.
Біз біртіндеп сазайын тарттыру түріндегі қылмыстық саясат
элеметтерінен арылуымыз керек. Соттылықтың мерзімін қысқартуды қылмыстық
жазаның мақсатының жүзеге асыруы ретінде қарастыруымыз керек.
Сонымен, жазаны тағайындау және орындау сотталғандардың еркінен тыс
түрде жүзеге асырылады. Әрине, қылмыстық процессуалдық заңнама
сотталғандарға аппеляциялық қадағалау тәртібінде жазаның қатаңдығында
шағымдану құқығын берген. Осыған байланысты, соттар жазаны төмендете алады.
Бірақ та, барлық жағдайларда аяққы түрдеанықталған жаза өзінің мәжбүрлі
қасиетін жоймайды. Сотпен тағайындалған жазадан қасақана бұлтару одан да
қатоаң жазаның тағайындалуын туынтады.
Адамдар соты арқылы жазалау мәселелері бірнеше жүзжылдық бойына
қозғалынып келеді. Қылмыс жасаған адамды жазалауға құдайдың немесе
мемлмкеттің құқығы бар. Осы мәселеге байланысты бірнеше теориялар –
абсолютті, салыстырмалы және аралас ұсынылған.14 Қазіргі кезеңде бұл
________________
14.Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Курс лекций. Часть.Т.1.М.,1994г.
19 стр.
теориялардың өзектілігі жойылған, себебі мемлекеттің жазалау құқығы
ешқандай күмән тудырмайды. Қазіргі зиялы мемлекеттерде діни санкциялар
мемлекеттік жазамен бәсекелестікке түспейді.
Мұсылман қылмыстық құқығында мемлекеттік және діни жазалар жүйесіз
түрде араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық заңдарында діни
қылмыстардың және жанға қылмыстардың жазаланушылығы сақталған. Қылмыстық
істер бойынша шариат соттары Қылмыстық Кодекс және
Қылмыстық Іс Жүргізу крдексін емес, Құран және Суннаны басшылыққа алады.15
2. Жаза қатаң жекелік сипатта болады. Ол тек қылмыскерлердің өзіне
қатысты қолданылып, өзге адамдарға телінбейді.
Әділ жаза құрамында жазаның жекелендірілуі, яғни қылмыскердің тұлғасы
ескеріледі. Жазаның әрекеттілігі осы жаза қолданылатын адамның тұлғалық
қолданылатын адамның тұлғалық қасиетіне байланысты.
1. Жазаның келесі белгісі оның мазмұнына байланысты. Бұл –
сотталғандарды құқықтарынан не бостандықтарынан айыру немесе шектеу.
Бостандығынан айыру жазаның келесі түрлерінен, өмір бойы немесе
белгілі бір мерзімге бостандығынан айырудан, қамаудан көрінеді. Бостандығын
шектеу, сотталған адамда тәуліктің белгілі бір мерзімінде осы жазаны өтеу
орнынан кету құқығының болмауынан – бостандығын шектеу және тәртіптік
әскери бөлімде ұстау сияқты жаза түрлерінен көрінеді.
Еңбек құқықтарын шектеу түзеу жұмыстары, әскери қызметтерін шектеу,
қоғамдық жұмыстарға тарту, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір
қызмет түрімен айналысу құқығынан айыру барысында орын алады. Мүліктік
құқықтарды шектеу айыппұл және мүлікті тәркілеуден көрінеді.
Ерекше, ең жоғарғы жаза - өлім жазасы болып табылады. Өлім жазасы
сотталғанды адамның ең басты құқығы - өмірге деген құқықтан айырады.
Жазаның көпшілігі құқықтар мен бостандықтарды айыру және шектеудің
үйлесуінен тұрады. Мысалы, бостандықтарынан айыру сотталғандардың еңбек,
мүліктік, тұрғын–май, жан-ұялық құқықтарын шектелуін туындатады. Түзеу
жұмыстары еңбек және мүліктік құқықтардың шектелуін білдіреді.
2.Жазаның төртінші белгісін оны тағайындау негізін құрайды. Жазаны
тағайындау негізі қылмыс жасау болып табылады,сонда жаза – қылмыстың
органикалық салдары.
3.Жазаның бесінші белгісі – оның адресаты. Жазаға қылмыс жасауда
кінәлі деп танылған адам ғана тартылады. Қылмыстың субъектісінің тұлғасы
сот арқылы жазаны дараландырудың дербес негізі ретінде қарастырылады.
Заңшығарушы жазаның түсінігіне қылмыстық – процессуалдық белгі –
жазаның сот үкімі арқылы тағайындалатындығын енгізген. Бұл тарихта орын
алған заңдылықтардың бұзылуын, жазаның арнайы соттармен (“үштіктер”)
__________________
15.Курс уголовного право. Общая часть.Т 2. Учение о наказание . М.,:
Изд.ЗЕРЦАЛО, 1999г. 7 стр.
тағайындалуына жол бермеу мақсатын білдіреді.16
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қылмыс үшін жаза
аудандық соттардан Жоғарғы Сотқа дейін тағайындалады.
Жазаға, сонымен қатар, мақсатты бағыттылық тән.
Л.Ч.Сыдықова жаза белгілерін былай топтастырады. “Шартты түрде оны 2
топқа бөлуге болады:
1) материалды (мазмұнды) белгілер. Бұған қылмыстық-құқықтық
сазайын тарттыруды өзге күштеу түрінен айыратын құқықтық шектеулерді
жатқызамыз.
2) екінші топты қылмыскердің құқығын, бостандығын шектеуде қылмыстық-
құқықтық сазайын тарттыру болатын қажетті жағдайлар құрайды. Бұл топ
жазаның формальді белгісі.
Егер жазаны қолдануда заң бұзылса, оның тәрбиелік мағынасы жойылып
тек қорқыныш қалады. Сондықтан, жаза заңды, ізгілікті болса мақсатты
болады.
Сонымен, жаза қылмыстық құқықтың барлық қағидаларына сай болуы қажет.
Заңдылық қағидасы тек қылмыстық заңда көрсетілген жазаның түрлері арқылы
жүзеге асырылады. “nulla poena sine lege” заң тек ҚК болып табылатындынғын
білдіреді. Жазадағы заңдылық – жазаның бірден бір негізі қылмыс құрамы
болып табылатындықтан да көрінеді. Заңдылық қағидасының талабы жазаны
белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормалардың толық көлемде кодификациялануы
қажеттілігіне де таралады. Қылмыстық заңнан басқа ешқандай заң жазаны
енгізе алмайды.
Заңдылық институты өлім жазасы (ҚК 49б.), өмір бойы бас бостандығынан
айыру (ҚК 48б.), құрметті атақтары мен мемлекеттік наградаларынан айырудан
(ҚК 50б.) басқа жаза түрлерінің мерзімді сипатынан да көрінеді. Осы қасиеті
арқылы ҚР ҚК белгісіз мерзімге жаза тағайындауға жол беретін шетелдік
кодекстерден ажырытылады.
Алғаш рет белгісіз мерзімге үкімдерді 1890 жылы Нью-Йорк соттары
шығара бастаған болатын. Соттар түрмеге қамаудың тек төменгі шегін
белгіледі. Түрмеде нақты қанша мерзім отыру қажеттілігін соттар емес, түрме
әкімшілігі анықтады. Шын мәнісінде, белгісіз үкімдер қылмыстық енеді де,
түрме әкімшілігінің жемқорлығы мен бейбастақтығын туындатады
Жазаға қатысты тең құқылық қағидасы біріншіден, пенализацияны, яғни,
сотталғандардың ұлтына, жынысына және басқа қасиеттері мен қызметтеріне
қарамастан санкциялардың белгіленуін білдіреді.
Екіншіден, азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасының жүзеге асыру
– қылмыстық жауаптылықтың шешуші кезеңі ретінде жазадан құтылмаушылықты
білдіреді. Азаматтардың заң алдында теңдігі қағидасы жаза түрлерінің жүйесі
мен санкцияларда әділеттік, кінә, ізгілік қағидаларымен үйлесіп отырады.
Әділеттік қағидасы – сотпен жаза тағайындау барысында, жасалынған
қылмыстардың мән-жайлары мен кінәлінің тұлғасын ескеруді қажет етеді.
_________________
16.Соломон П. Советская юстиция при Сталице. М.,1998г.
Жазада кінәлілік қағидасы жазықсыз зиян келтіру барысында жазаға жол
берілмейтіндіктен және жазаның қатаң жеке сипатта болатындығынан көрінеді.
Әділеттілік қағидасы толық көлемде жазаға арналған. Яғни, жаза
қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, қылмысты жасау
жағдайларына және кінәлінің тұлғасына сәйкес келуі қажет. Бір ғана қылмыс
үшін екі рет жазалауға жол ьерілмейді.
Жазаның ізгілік қағидасы дегеніз – қылмыстық-құқықтық нормалардың
санкциялары мен сот үкімі арқылы анықталынатын нақты жағдайлардағы
репрессиялық шаралардың үнемделуін білдіреді. Яғни, ҚР ҚК 52 бабына сәйкес:
“Жасалынған қылмыс үшін қарастырылған жазаға қарағанда қатаң жаза түрі
тағайындалады, егер жазаның жеңіл түрі жазаның мақсаттарына жетуді
қамтамассыз ете алмаса”.
Жазаға қатысты ізгілік қағидасы келесіден де көрінеді, адамға жан-тән
азабын шектіру және ар-намысын қорлау жазаның мақсаты болып табылмайды.
1.2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты және
маңызды сатысы болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру
сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттікті қалпына келтіруге,
қылмыстың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткізу
көбіне қылмыстық жазны әділ әрі негізді тағайындау Жаза тағайындаудың
жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес жүргізіледі. Жаза
тағайындаудың жалпы негіздері жөнінде алғаш рет 1958 жылы ССРО қылмыстық
заңдарында көрінісін тапқан. Сонымен қатар, бұл норма кейінне Қазақ ССР-нің
1959 жылғы қылмыстық кодексінде көрініс тапты. Бұдан бізге бұл номаның
кеңес уақыты кезінде де қолданылғаны белгілі болды.17 Қазақ ССР-нің
қылмыстық кодексінде бұл нориа 34-бапта көрсетілген еді. Қазіргі
қолданыстағы Қазақстан Республикасының 1997 жылы қабылданған жаңа қылмыстық
кодексінде жаза тағайындаудың жалпы негіздері 52-бапта көрініс тапқан.
Жалпы жаза тағайындау дегеніміз - жасалған қылмыста айыпты деп танылған
адамға айыптау үкімін шығарарда қылмыстық ықпал жасаудың нақты шарасын
соттың таңдауы.18 Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда негізінен кінәлінің
жеке дара дауапкершілік принципін басшылыққа алады. Сотталушының нақты
қылмысты істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған істеген қылмыс үшін
жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында көрсетілген шекті мөлшерде
ғана жаза тағайындалады. Мұндай ретте, жаза әділ әрі заң талаптарына толық
сай болуы үшін, сөз жоқ істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке
тұлғасы жан-жақты еске алынады.19 Міне тек осы мәселелерді есепке алынған
жаза дәіл әрі заңға сай деп танылады.
Жалпы жаза тағайындау бұл сотқа Конституциялық заңмен берілетін
өкілеттілігі, сондықтан да жаза тағайындау өте күрделі демаңызды деп
есептелінеді. Жаза тағайындау, яғни айыптау үкімін шығарарда жаза таңдау
сот қызметіндегі маңызды да жауапты сәт болып табылады.
Бұл жайында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының
24.08.1993 жылғы Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтау туралы
№3 Қаулысында айтылған. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Сот Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Жаза тағайындағанда соттардың
заңдылықты сақтау туралы жаңа қаулысында да айтылған болатын.20 Жаза
мақсатының жүзеге асырылуы көбіне тағайындалатын жазаға байланысты болады.
Жазаның тағайындалуы әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне, сотталған
адамның түзілуіне, сотталғанның, басқа адамдардың да жаңа қылмыс жасамауын
болдырмауға
________________
17.Соловьев А.Д. Вопросы применнения наказания по советскому уголовного
праву.-М., 1958.-104 стр
18. Алауханов Е., Рахметов С. “Жаза” практикалық оқу құралы Өркениет 1999
жыл. 92 б.
19. А.Н.Ағыбаев Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы Жеті жарғы 1999 жыл.
208 б.
20. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумы. 1999 жылғы 30 сәуірдегі
Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы қаулысы
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж.- Алматы,
2004. 189 б.
көмегін тигізеді. Бұл мақсатқа қол жеткізуге үшін жаза дәлелді де әділ
болуға тиіс. Қылмыс жасаған адамға, делінген ҚК 52-бабында, оның түзілуі
және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза
тағайындауға тиіс. Сол сияқты сот жаза тағайындау барысында келесідей
қағидаларды басшылыққа алуы тиіс. Олар қылмыстық заңның жалпы құқықтық және
салалық арнаулы қағидаларының нақты көрінісі болып табылады. Жаза
тағайындаудың негізінде жатқаг қағидалар мынылар: заңдылық, жазаның
әділеттілігі, адамгершілік, жазаның дәлелділігі және үкімде оның себебі
міндетті түрде көрсетілуі, жазаны жеке даралау, қылмыстық қудалау шараларын
үнемдеу. Бұл қағидалар қылмыстық кодекстің нормаларында өз көрінісін
табады.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз - әрбір нақты іс бойынша
жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен бекітілген
белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері ретінде
жазаның әділеттілігі, мақсаиқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады. Қылмыстық
Кодекстің 52-бабы 1-бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК
Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және ҚК Жалпы бөлімінің
ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады делінген. Жаза егр ол
жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне,
кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау жағдайларына сәйкес
тағайындалатын болса, әділетті болып саналады. Мұнда сәйкес термині бір
ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада қолданылады, яғни жаза
қылмысқа сыртқы фромальды жағынан емес, сонымен қатар әлеуметтік жағынан
және арифметикалық жағынанда емес, заңдық жағынан тең болуы керек дегенді
білдіреді. Сонымен бірге, жаза мәні жағынан заңды және негізді болуы керек.
Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелері заңды,
негізді жіне көз жетерлік ретінде жаза қабылданса ғана ол әділетті деп
танылды. Тағайындалатын жазазның заңға сәйкестік талаптар ерекше маңызды.
Жасалған қылмыстың қауіптілігін бағалай отырып, сот еі алдымен, аталған
қылмыстың түріне Қылмыстың кодекстің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының
берген бағасын ескеруі керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың
міндетті алғы шарттары ретінде қылмыстың нақты заңдық сараланыу саналады.
Қылмыстық саралаудағы қате әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтығы дегеніміз-соттың тағайындаған мәжбүрлеу
шарасының сотталған адамға оң ықпал етуге сәйкес келуі талабын білдіреді.
Соттын таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті
құралы болуы керек. Осыған байланысты Қылмыстық кодекстің 52-бабының 2
бөлігінде қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардын алдын
алу үшін қажетті жіне жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс деп көрстілген.
Қылмыстың заң сотты жаза тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне қол
жеткізу болып саналатын –жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер
ететіндігін көре білуді және жасалған қылмыспен қылмыскерді сипаттайтын
барлық мән жайларды ескере отырып, жазаның мүмкіндігінше ең қатаң емес
түрін дұрыс тағайындауды білуді, оның мөлшерін анықтауды міндеттейді. Сот
жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелерін ескере отырып жаза
тағайындайды.
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде ескеруі тиіс:
1) Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2) Кінәлінің жеке басы;
3) Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез – құлқы;
4) Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән – жайлар;
5) Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән – жайлар;
6) Тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі – бұл Қылмыстық кодексте қарастырылған
іс-әрекеттің қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге нақты зиянын келтіруі
қаупін тудыруының объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға қауіптілігі
қылмыстың құқық теориясында екі категорияға: Қоғамға қауіптілік сипаты,
яғни сапалық белгісі және қоғамға қауіптілік дәрежесі ол сандық белгісі
арқылы ашылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты – Қылмыстың сапалық категориясы,
ол ең алдымен қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни объектінің
қоғам мен мемлекет үшін құындылығымен, қылмыс нәтижесінде келтірілген
зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайларымен анықталады. Барлық қылмыстар бір
бірінен осы қоғамға қауіптілік сипаты бойынша ерекшеленеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі–қылмыстың сандық категориясы.
Бұл жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі. Ол ең алдымен қылмыс
құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген зардаптың мөлшері мен сипаты:
кінәнің нысаны, мақсат пен ниет, қылмыстың жасалу тәсілі, субъектінің
ерекшелігі және т.б. жағдайлармен анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі көбінесе қылмыстың объективтік
жағынмен, ал қоғамға қауіптілік сипаты – қылмыстың объектісімен және
сбъективтік жағымен сипатталады. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Пленумының 1999 жылғы 30 – сәуірдегі Қылмыстық жаза тағайындаған кезде
соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2- тармағына сәйкес
жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтағанда, соттар
қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін Қылмыстық кодекстің 10 –
бабы талаптырын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі,
тәсілі, жасалған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
соттаушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты
жіне т.б.) жағдайлардың барлығы ескерілуі тиіс.21
_________________________________
21 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылғы 30 –
сәуірдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961- 2004 ж.-Алматы
2004. 189 б.
Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипатымен дәрежесін анықтау
кезінде нақты іс бойынша жинақталған барлық объективтік және субъективтік
белгілерін есепке алу қажет.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабәлеттілігі мен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді,
сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін тағайындалған жаза
оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі қажет.22
Қылмыстық кодекстің 52-бабына сәйкес жаза тағайындаудың жалпы
негіздері мынандай үш критерийден тұрады:
1) Қылмыстың кодекстің Ерекше бөліміндегі сол қылмыс үшін жауаптылық
көзделетін баптар шегінде;
2) Қылмыстың кодекстің Жалпы бөлімінде қарастырылған жағдайларды ескеріп;
3) Қылмыстық сипаты мен қоғамға қакіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке
басын, өылмысқа дейінгі және оны жасағаннан кейінгі оның мінез-құлқын,
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды,
сондай-ақ тағайындалатын жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалын ескеріп белгілейді.
Осы критерийлерді қарастырайық:
1. Сот жазаны Қылмыстың кодекстің тиісті баптарында
белгіленген шекте жаза тағайындайды. Бұл – сот жазаны
Қылмыстың кодекстің Ерекше бөлімінің айыпкер жасаған
қылмыс сараланатын баптың санкция шегінде ғана
тағайындай алады деген ұғым. Мысалы, Қылмыстың
кодекстің 264 – бабының 2- бөлігінің санкциясы екі
жылдан жеті жылға дейін мерзімге бас бостандығынан
айыруды көздейді. Қылмыстың кодекстің осы нормасы
бойынша соттағанда сот бұл баптың санкциясы бойынша
белгіленген ең көп және ең аз мерзімдер шегінде жаза
тағайындауға тиіс.
Нақты жағдайға байланысты жаза тағайындауда санкция түрінің
маңыздылығы бар. Өзінің түріне қарай қылмыстық кодекстегі санкциялардың
көбі салыстырмалы анықталған, яғни жазаның түрі, оның жоғарғы және төменгі
шектері көрсетілген. Мұндай санкциялар жазаны жеке даралау үшін үлкен
мүмкіндікте береді
Балама санкцияларда екі және одан да көп негізгі жазалар көрсетілгеді, сот
оның кез келгенін таңдай алды. Қылмыстың кодекстің санкциялардың көпшілігі
балама. Олар жазаны жеке даралауға, оның мерзімі мен түрін анықтакға көп
мүмкіндік береді. Қандай жағдай болса да, сот Ерекше бөлімінің бабындағы ең
жоғарғыдан, яғни жоғарғы шектен жоғарғы жаза тағайындай алмайды. Мысалы,
Қылмыстың кодекстің 264 – бабының 2- бөлігі бойынша жеті жыл.
____________________
22 . Д.Бұғыбай Қылмыстық заң бойынша жаза тағайындау Заң журналы 2004
жыл №1 50-52б
Егер сот оған жол берсе, онда жаза тағайындаудағы принцип бұзылады.
Бірақ, Қылмыстың кодекстің 55 – бабында көзделген мән-жайлар болса, сот
Қылмыстың кодекстің Ерекше бөлімінің бабындағы санкцияда көзелдеген ең
төмендегіден, яғни төменгі шектен төмен жаза тағайындай алады. Бұл жаза
таңайындаудағы адамгершіліік принципінің өзінше көрінісі.
2. Сот жазаны Қылмыстың кодекстің Жалпы бөлімінде
қарастырылған жағдайларды ескеріп тағайындайды. Бұл
жазаның кейбір түрлерін қолданудың мақсатына,
түрлеріне, шарттарына, сондай-ақ жаза тағайындау
тәртібіне қатысы бар Қылмыстың кодекстің 359 –
бабындағы санкцияда екі жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген. Бұл бап
бойынша бас бостандығынан айырудың ең аз мерзімі,
Қылмыстың кодекстің 48- бабындағы жағдайларды
ескерегенде, алты ай деп белгіленген. Қылмыстың
кодекстің осы нормасы бойынша соттағанда сот алты
айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындау керек.
Жаза тағайындай отырып, сот қаралған іс бойынша толық тұжырым жасайды
жазалаудағы мақсатқа жету үшін жазаның қандай түрі және мерзімі жеткілікті
екендігін анықтайды. Мысалы, аяқталмаған қылмысты жасағаны үшінайыпталған
адамға жаза тағайындағанда сот қылмыстың ақырына дейін жетпеуіне себеп
болған мән-жайларды есепке алу жөніндегі Қылмыстың кодекстің 56 – бабының 1-
бөлігінің талаптарын ескереді. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза
тағайындау кезінде, оны жасауға адамныңіс жүзінде қатысу сипаты мен
дәрежесі, оның келтірілген немесе келтіруі мүмкінзиянның сипаты мен мөлшері
жөніндегі Қылмыстың кодекстің 57 – баптың 1- бөлігіндегі жағдайды сотың
ескеруі тиіс. Егер адам бұл тартпау шарасы ретінде қамауда ұсталса, онда
үкім заңды күшіне енгенше қамауда ұсталған уақыты бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаның жатқызу жөніндегі Қылмыстың кодекстің 62 – баптың 3-
бөлігінің талабын соттын ескеруі қажет. Жаза тағайындай отырып, сот
Қылмыстың кодекстің 38 – бабында белгіленген мақсаттырды көздейді. Егер
қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы орын алса, онда
сот Қылмыстың кодекстің 50,60,61 – баптарында белгіленген тәртіп бойынша,
ал қайталанған қылмыс бойынша Қылмыстың кодекстің 59 – бабында белгіленген
тәртіп бойынша жаза тағайындалады. Соттың Қылмыстың кодекстің Жалпы
бөлімінде қарастырылған басқа жағдайларды да ескеруі қажет. Атап айытқанда,
шартты түрде соттау немесе жаза өтеуді кейінге қалдыру мүмкіндіктерін
қарастырады. (Қылмыстың кодекстің 63,72,74 – баптары)
Жаза тағайындау кезінде қылмыстың заңның жалпы бөлімінде қарастырылған
жағдайларды соттың елемеуі әділқазылық жасалғанда заңдылықтың өрескел
бұзылуы болып табылады, ол дәлелсіз үкім шығаруға әкеп соғады.
3. Жаза тағайындаған кезде қылмыстың сипаты мен қоғамға
қауіптілік дәрежесін, айыпкердің жеке басын, сондай-
ақ жауаптылық пен жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды соттың ескеруі қажет. Жаңа
қылмыстың заң, осы аталғандардан басқа, айыпкердің
қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқын, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған
адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын
ескеруді міндеттейді. Жаза тағайындаудың және
қылмыстың қайталануының алдын алудың тиімділігі
қылмыстың жан-жақты, дұрыс бағалауына тікелей
байланысты. Жасалған қылмыстың қоғамға онша қауіп
төндірмейтңн адамдарға бас бостандығынан айыруымен
байланысты емес жаза қолданған дұрыс, және
керісінше, ауыр қылмыс жасаған адамға сот қатаң жаза
тағайындау керек, себебі ондай әрекет жасаған адамның
бойын қоғамға жат қылық жайлап алған, одан арылту
үшін оны ұзақ уақыт көзден таса қылмай тәрбиелеу
қажет. Қылмыстың қоғамға қауіпті сипаты, бәрінен
бұрын, қастандық жасалған нысан бойынша анықталады –
жасалған қылмыстан қандай қоғамдық қатынастар
бұзылады немесе бұзылу қауіпі туады, яғни бұл қағамға
қауіптіліктің сапалық сипаттамасы. Осы тұрғыдан
алғанда қандайда болмасын адам өлтірудің ар-ұждан мен
қадыр-қасиетке қастандық жасаудан айырмашылығы бар,
денсаулыққа қарсы қылмыстың мүліктік қылмыстан
айырмашылығы бар.
Қоғамға қауіптілік тұрғысынан қылмыс жасаудың себептері де, тәсілдері
де, басқа мән-жайлар да маңызды рөл атқарады. Мысалы, аса қатыгездікпен,
бұзақылық неитпен немесе жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану
мақсатында қасақана адам өлтіру (Қылмыстық кодесктің 96-бабының д,и,м
тармақтары) қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіруге
қарағанда (Қылмыстық кодекстің 99-бабы) ауыр қылмыс болып табылады.
Қоғамдық қауіптіліік сипатына қарай қылмыс түрлерінің бір-бірінен
айырмашылығы бар. Мысалы, ұрылыққа қарағанда тонау қауіптірек, өзін-өзі
өлтіруге дейін жеткізуден адам өлтіру қауіптірек. Әрине, бұл қылмыстар үшін
жазалар да әртүрлі болуы керек. Қылмыс ауыр болған сайын жазада қатаң болуы
тиіс, және керісінше, кішігірім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz