Қазақстан Республикасына шетел жұмысшыларын жұмысқа тарту мәселесі: халықаралық құқықтық қырлары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Халықаралық еңбек көші.қонының түсінігі мен құқықтық табиғаты
1.1. Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлері ... ... ... ...7
1.2. Еңбек көші қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесі ...14
ІІ тарау Қазақстан Республикасына шетел азаматтарын жұмысқа тартудың құқықтық негізі
2.1. Қазақстан Республикасындағы халықаралық еңбек көші.қонының өзекті мәселелері және оларды заңнамалық реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ...24
2.2. Халықаралық еңбек көші.қоны саласындағы мемлекеттік саясат және еңбек миграциясы мәселелері бойынша Қазақстанның шет мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы ... ... ... ...30
2.3. Еңбек көші.қоны туралы қазақстандық заңнамаға талдау ... ... ... ...37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
І тарау Халықаралық еңбек көші.қонының түсінігі мен құқықтық табиғаты
1.1. Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлері ... ... ... ...7
1.2. Еңбек көші қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесі ...14
ІІ тарау Қазақстан Республикасына шетел азаматтарын жұмысқа тартудың құқықтық негізі
2.1. Қазақстан Республикасындағы халықаралық еңбек көші.қонының өзекті мәселелері және оларды заңнамалық реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ...24
2.2. Халықаралық еңбек көші.қоны саласындағы мемлекеттік саясат және еңбек миграциясы мәселелері бойынша Қазақстанның шет мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы ... ... ... ...30
2.3. Еңбек көші.қоны туралы қазақстандық заңнамаға талдау ... ... ... ...37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық қоғамдастыққа тең серіктес ретінде кіруі басқа факторлармен қатар халықаралық жұмыс күшінің көші-қонымен байланысты екені сөзсіз. Өйткені тәуелсіздіке ие болған соңғы 18 жылда Қазақстан аумағына жұмыс істеу мақсатында келіп жатқан шетелдік жұмысшылардың саны жылдан жылға артып келеді. Бұл орайда халықаралық көші-қон процесі жаһандық сипатқа айналған құбылыс болғаны анық. Осы жағдайларға байланысты бүгінгі таңда Қазақстан еңбек көші-қонының жалпы әлемдік процестері мен оған байланысты проблемалардан шет қала алмайды. Қазақстан халқының сыртқы көші-қонының қарқындылығы, бағыттылығы, сипаты алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда айтарлықтай өзгеруде. Адамның еркін жүріп-тұру құқығын іске асырудағы бұрынғы шектеулер алынып тасталды. Сонымен бірге қазіргі әлемді жайлаған экономикалық дағдарыс, бірқатар елдерде өмір сүру деңгейінің төмендеуі халықтың көші-қонға деген экономикалық сұранысын едәуір күшейтіп отыр.
Көші-қонның, әсіресе еңбек көші-қонының күрт өсуі көптеген елдер үшін шын мәнінде айтарлықтай қатерге айналды. Еңбек көші-қонының мәселелері, оның негізгі үрдістері мен салдары әлемдік қоғамдастықтың басқа да мемлекеттеріндегідей Қазақстаннан да еліміздегі қазіргі қоғамдық тәртіпке, ішкі келісім мен әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа әсер ететін теріс ықпалды еңсеруге барабар. Сондықтан пәрменді құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық шаралар қолдануды талап етеді.
Еңбек көші-қонын реттеу жөніндегі мемлекеттік саясат стратегиялық тұрғыдан мемлекет басымдық берген салаларда (нанотехнологиялар, биотехнологиялар, ақпараттық жүйелер, көлік және коммуникациялар және басқа да индустриялық-иновациялық қызмет салаларында) жұмыс істеу үшін жоғары білікті шетелдік кадрларды тартуды көздейді. Келісім-шарт негізінде жұмыс істеу үшін қазақстандық мамандардың шет елдерге шығуына да мүмкіндіктер бар. Бірақ бұл процесте ең алдымен еліміздің мүдделері мен мақсаттарына қауіп төндірмеу жағы көзделуге тиісті.
Еңбек миграциясымен байланысты қарым-қатынастардың күрделілігі және көпқырлылығы ұлттық еңбек нарығының жағдайына ғана емес, сонымен бірге демографиялық жағдай мен ұлттық қауіпсіздікке де елеулі түрде ықпал етуі әбден мүмкін екенін атап өткен жөн. Осыған байланысты, мигранттардың еңбегін рационалды әрі орынды пайдалануға бағытталған сапалы заңнаманы қалыптастыру, еңбекші мигранттардың құқықтарын халықаралық нормаларға сәйкес еш кедергісіз жүзеге асыруға жағдайлар жасау және оның негативті салдарына жол бермеу айрықша өзекті мәселелер болып табылады деп ойлаймыз.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасына шетел жұмысшыларын жұмысқа тарту мәселесі, оның халықаралық-құқықтық қырлары бүгінгі таңда өзекті болып табылатынына күмән болмайды деп ойлаймыз.
Көші-қонның, әсіресе еңбек көші-қонының күрт өсуі көптеген елдер үшін шын мәнінде айтарлықтай қатерге айналды. Еңбек көші-қонының мәселелері, оның негізгі үрдістері мен салдары әлемдік қоғамдастықтың басқа да мемлекеттеріндегідей Қазақстаннан да еліміздегі қазіргі қоғамдық тәртіпке, ішкі келісім мен әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа әсер ететін теріс ықпалды еңсеруге барабар. Сондықтан пәрменді құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық шаралар қолдануды талап етеді.
Еңбек көші-қонын реттеу жөніндегі мемлекеттік саясат стратегиялық тұрғыдан мемлекет басымдық берген салаларда (нанотехнологиялар, биотехнологиялар, ақпараттық жүйелер, көлік және коммуникациялар және басқа да индустриялық-иновациялық қызмет салаларында) жұмыс істеу үшін жоғары білікті шетелдік кадрларды тартуды көздейді. Келісім-шарт негізінде жұмыс істеу үшін қазақстандық мамандардың шет елдерге шығуына да мүмкіндіктер бар. Бірақ бұл процесте ең алдымен еліміздің мүдделері мен мақсаттарына қауіп төндірмеу жағы көзделуге тиісті.
Еңбек миграциясымен байланысты қарым-қатынастардың күрделілігі және көпқырлылығы ұлттық еңбек нарығының жағдайына ғана емес, сонымен бірге демографиялық жағдай мен ұлттық қауіпсіздікке де елеулі түрде ықпал етуі әбден мүмкін екенін атап өткен жөн. Осыған байланысты, мигранттардың еңбегін рационалды әрі орынды пайдалануға бағытталған сапалы заңнаманы қалыптастыру, еңбекші мигранттардың құқықтарын халықаралық нормаларға сәйкес еш кедергісіз жүзеге асыруға жағдайлар жасау және оның негативті салдарына жол бермеу айрықша өзекті мәселелер болып табылады деп ойлаймыз.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасына шетел жұмысшыларын жұмысқа тарту мәселесі, оның халықаралық-құқықтық қырлары бүгінгі таңда өзекті болып табылатынына күмән болмайды деп ойлаймыз.
І. Арнайы әдебиеттер, оқулықтар мен мақалалар.
1.1. Аметистов Э.М. Международное трудовое право и рабочий класс. - М.: Междунар. отношения, 1970. – 237 с.
1.2. Иванов С.А. Проблемы международного регулирования труда. - М.: Наука, 1964. – 307 с.
1.3. Каламанов В.А., Моисеенко В.М. и др. Управление миграционными процессами: Учебное пособие / ГУУ. -М., 2003. – 289 с.
1.4. Мигас В. В., Нечай А. А. «Закономерности современной международной миграции и особенности ее регулирования» //Белорусский журнал международного права и международных отношений, 1999,1.
1.5. Мингазов Л.Х. К вопросу о понятии отрасли современного международного права (на примере международного трудового права) // Советский ежегодник международного права, 1976. - М.: Наука, 1978. - С. 69-79;
1.6. Международное право: Учебник / Под ред. Г.И.Тункина. –М.: Юрид. лит., 1994. – 512 с.
1.7. Международное право: Учебник. Отв. ред. Ю.М.Колосов, Э.С.Кривчикова. –М.: Международные отношения, 2001. – 720 с.
ІІ Нормативтік-құқықтық актілер мен халықаралық келісімдер
2.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 ж.
2.2. Қазақстан Республикасының еңбек кодексі, 15 мамыр 2008 ж.
2.3. «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» 1995 ж. 19 маусымдағы № 2337 Қазақстан Республикасының Заңы.
2.4. «Халықтың көшi-қоны туралы» 1997 ж. 13 желтоқсандағы № 204-I Қазақстан Республикасының Заңы.
2.5. Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 ж. 23 қаңтардағы № 149-ІІ Заңы.
2.6. «Заңсыз еңбектенуге көшіп келушілерді жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 4 шілдедегі Заңы.
2.7. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын іске асыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 сәуірдегі №3010 Жарлығы.
2.8. Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс iстеу үшiн шетел азаматтарын әкелудi реттеудiң жекелеген мәселелерi туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 14 қарашадағы N 1709 Қаулысы.
2.9. «Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу ережесі, жұмыс берушілерге рұқсат берудің шарттары мен тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 Қаулысы.
2.10. «Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға 2009 жылға арналған квотаны белгілеу және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 тамыздағы № 753 қаулысына өзгеріс енгізу туралы» Қазақстан Ресрубликасы Үкіметінің 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 1197 Қаулысы.
2.11. Еңбек шарты бойынша Моңғолия мен Қазақстан Республикасының азаматтарын жұмысқа тарту мәселелері бойынша ынтымақтастық туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Моңғолия Үкіметі арасындағы келісім (Алматы, 2 желтоқсан 1994 ж.).
2.12. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қырғыз Республикасының Үкіметі және Өзбекстан Республикасының Үкіметі арасындағы жұмыс күшінің еркін қозғалысы үшін құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайларды қалыптастыру жөніндегі келісім (Бішкек, 14 наурыз 1997 ж.).
2.13. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Әзірбайжан Республикасының Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Әзірбайжан Республикасы азаматтарының және Әзірбайжан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы Келісім (2000 жылғы 2 тамызда күшіне енді - ҚР халықаралық шарттары бюллетені, 2001 ж., N 5, 52-Құжат).
2.14. Қазақстан Республикасының Yкіметi мен Қырғыз Республикасының Yкiметi арасында шекараға iргелес облыстарда ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын еңбекшi-көшiп келушiлердiң еңбек қызметi және оларды әлеуметтiк қорғау туралы келiсiм (2002 жылғы 8 шілде).
ІІІ Мемлекеттік бағдарламалар,тұжырымдамалар және статистикалық көрсеткіштер.
3.1. 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының миграциялық саясатының салалық бағдарламасы (29.10.2001 ж.).
3.2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 тамыздағы №399 Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасы».
3.3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (Қысқаша статистикалық бюллетень), 2008 жылғы қаңтар-қазан. - Астана, 2008 ж.
1.1. Аметистов Э.М. Международное трудовое право и рабочий класс. - М.: Междунар. отношения, 1970. – 237 с.
1.2. Иванов С.А. Проблемы международного регулирования труда. - М.: Наука, 1964. – 307 с.
1.3. Каламанов В.А., Моисеенко В.М. и др. Управление миграционными процессами: Учебное пособие / ГУУ. -М., 2003. – 289 с.
1.4. Мигас В. В., Нечай А. А. «Закономерности современной международной миграции и особенности ее регулирования» //Белорусский журнал международного права и международных отношений, 1999,1.
1.5. Мингазов Л.Х. К вопросу о понятии отрасли современного международного права (на примере международного трудового права) // Советский ежегодник международного права, 1976. - М.: Наука, 1978. - С. 69-79;
1.6. Международное право: Учебник / Под ред. Г.И.Тункина. –М.: Юрид. лит., 1994. – 512 с.
1.7. Международное право: Учебник. Отв. ред. Ю.М.Колосов, Э.С.Кривчикова. –М.: Международные отношения, 2001. – 720 с.
ІІ Нормативтік-құқықтық актілер мен халықаралық келісімдер
2.1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 ж.
2.2. Қазақстан Республикасының еңбек кодексі, 15 мамыр 2008 ж.
2.3. «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» 1995 ж. 19 маусымдағы № 2337 Қазақстан Республикасының Заңы.
2.4. «Халықтың көшi-қоны туралы» 1997 ж. 13 желтоқсандағы № 204-I Қазақстан Республикасының Заңы.
2.5. Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 ж. 23 қаңтардағы № 149-ІІ Заңы.
2.6. «Заңсыз еңбектенуге көшіп келушілерді жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 4 шілдедегі Заңы.
2.7. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын іске асыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 сәуірдегі №3010 Жарлығы.
2.8. Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс iстеу үшiн шетел азаматтарын әкелудi реттеудiң жекелеген мәселелерi туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 14 қарашадағы N 1709 Қаулысы.
2.9. «Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу ережесі, жұмыс берушілерге рұқсат берудің шарттары мен тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 Қаулысы.
2.10. «Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға 2009 жылға арналған квотаны белгілеу және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 тамыздағы № 753 қаулысына өзгеріс енгізу туралы» Қазақстан Ресрубликасы Үкіметінің 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 1197 Қаулысы.
2.11. Еңбек шарты бойынша Моңғолия мен Қазақстан Республикасының азаматтарын жұмысқа тарту мәселелері бойынша ынтымақтастық туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Моңғолия Үкіметі арасындағы келісім (Алматы, 2 желтоқсан 1994 ж.).
2.12. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қырғыз Республикасының Үкіметі және Өзбекстан Республикасының Үкіметі арасындағы жұмыс күшінің еркін қозғалысы үшін құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайларды қалыптастыру жөніндегі келісім (Бішкек, 14 наурыз 1997 ж.).
2.13. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Әзірбайжан Республикасының Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Әзірбайжан Республикасы азаматтарының және Әзірбайжан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы Келісім (2000 жылғы 2 тамызда күшіне енді - ҚР халықаралық шарттары бюллетені, 2001 ж., N 5, 52-Құжат).
2.14. Қазақстан Республикасының Yкіметi мен Қырғыз Республикасының Yкiметi арасында шекараға iргелес облыстарда ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын еңбекшi-көшiп келушiлердiң еңбек қызметi және оларды әлеуметтiк қорғау туралы келiсiм (2002 жылғы 8 шілде).
ІІІ Мемлекеттік бағдарламалар,тұжырымдамалар және статистикалық көрсеткіштер.
3.1. 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының миграциялық саясатының салалық бағдарламасы (29.10.2001 ж.).
3.2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 тамыздағы №399 Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасы».
3.3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы (Қысқаша статистикалық бюллетень), 2008 жылғы қаңтар-қазан. - Астана, 2008 ж.
Қазақстан Республикасына шетел жұмысшыларын жұмысқа тарту мәселесі:
халықаралық құқықтық қырлары
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Халықаралық еңбек көші-қонының түсінігі мен құқықтық табиғаты
1.1. Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлері
... ... ... ...7
1.2. Еңбек көші қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесі ...14
ІІ тарау Қазақстан Республикасына шетел азаматтарын жұмысқа тартудың
құқықтық негізі
2.1. Қазақстан Республикасындағы халықаралық еңбек көші-қонының
өзекті мәселелері және оларды заңнамалық реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ...2 4
2.2. Халықаралық еңбек көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясат және
еңбек миграциясы мәселелері бойынша Қазақстанның шет мемлекеттермен және
халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы ... ... ... ...30
2.3. Еңбек көші-қоны туралы қазақстандық заңнамаға
талдау ... ... ... ...37
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық
қоғамдастыққа тең серіктес ретінде кіруі басқа факторлармен қатар
халықаралық жұмыс күшінің көші-қонымен байланысты екені сөзсіз. Өйткені
тәуелсіздіке ие болған соңғы 18 жылда Қазақстан аумағына жұмыс істеу
мақсатында келіп жатқан шетелдік жұмысшылардың саны жылдан жылға артып
келеді. Бұл орайда халықаралық көші-қон процесі жаһандық сипатқа айналған
құбылыс болғаны анық. Осы жағдайларға байланысты бүгінгі таңда Қазақстан
еңбек көші-қонының жалпы әлемдік процестері мен оған байланысты
проблемалардан шет қала алмайды. Қазақстан халқының сыртқы көші-қонының
қарқындылығы, бағыттылығы, сипаты алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда
айтарлықтай өзгеруде. Адамның еркін жүріп-тұру құқығын іске асырудағы
бұрынғы шектеулер алынып тасталды. Сонымен бірге қазіргі әлемді жайлаған
экономикалық дағдарыс, бірқатар елдерде өмір сүру деңгейінің төмендеуі
халықтың көші-қонға деген экономикалық сұранысын едәуір күшейтіп отыр.
Көші-қонның, әсіресе еңбек көші-қонының күрт өсуі көптеген елдер үшін
шын мәнінде айтарлықтай қатерге айналды. Еңбек көші-қонының мәселелері,
оның негізгі үрдістері мен салдары әлемдік қоғамдастықтың басқа да
мемлекеттеріндегідей Қазақстаннан да еліміздегі қазіргі қоғамдық тәртіпке,
ішкі келісім мен әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа әсер ететін теріс
ықпалды еңсеруге барабар. Сондықтан пәрменді құқықтық, экономикалық,
ұйымдастырушылық шаралар қолдануды талап етеді.
Еңбек көші-қонын реттеу жөніндегі мемлекеттік саясат стратегиялық
тұрғыдан мемлекет басымдық берген салаларда (нанотехнологиялар,
биотехнологиялар, ақпараттық жүйелер, көлік және коммуникациялар және басқа
да индустриялық-иновациялық қызмет салаларында) жұмыс істеу үшін жоғары
білікті шетелдік кадрларды тартуды көздейді. Келісім-шарт негізінде жұмыс
істеу үшін қазақстандық мамандардың шет елдерге шығуына да мүмкіндіктер
бар. Бірақ бұл процесте ең алдымен еліміздің мүдделері мен мақсаттарына
қауіп төндірмеу жағы көзделуге тиісті.
Еңбек миграциясымен байланысты қарым-қатынастардың күрделілігі және
көпқырлылығы ұлттық еңбек нарығының жағдайына ғана емес, сонымен бірге
демографиялық жағдай мен ұлттық қауіпсіздікке де елеулі түрде ықпал етуі
әбден мүмкін екенін атап өткен жөн. Осыған байланысты, мигранттардың
еңбегін рационалды әрі орынды пайдалануға бағытталған сапалы заңнаманы
қалыптастыру, еңбекші мигранттардың құқықтарын халықаралық нормаларға
сәйкес еш кедергісіз жүзеге асыруға жағдайлар жасау және оның негативті
салдарына жол бермеу айрықша өзекті мәселелер болып табылады деп ойлаймыз.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасына шетел
жұмысшыларын жұмысқа тарту мәселесі, оның халықаралық-құқықтық қырлары
бүгінгі таңда өзекті болып табылатынына күмән болмайды деп ойлаймыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Осы жұмыста көтерілген мәселелер заң
ғылымында бұған дейін де қаралған. Әсіресе кеңестік дәуірде және ресейлік
авторлармен жазылған еңбектер бар. Атап айтқанда, халықаралық миграция
мәселелеріне қатысты еңбектері бар мына авторларды атауға болады: Иванов
С.А. Аметистов Э.М. Мингазов Л.Х., Каламанов В.А., Моисеенко В.М. Мигас В.
В., Нечай А. А. және т.б.
Ал, отандық заңгерлер мен ғалымдардың қатарына М.А.Сарсембаев,
С.Ж.Айдарбаев, Ж.М.Аманжолов, М.Б.Құдайбергенов, А.А.Салімгерей,
Т.К.Ерджанов, Ж.Т.Сайрамбаева, Т.Сеитов және т.б. жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған ресейлік авторлардың еңбектері кеңестік кезеңде
жазылған, одан бері халықаралық көші-қон аясына қатысты құқыққолдану
тәжірибесі жаңарып, жаңа халықаралық келісімдер мен нормативтік актілер
қабылданды. Еңбек миграциясына қатысты ресейлік және отандық авторлардың
мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары да бар. Дегенмен де
отандық заң ғылымында халықаралық еңбек көші-қонының құқықтық негіздеріне
кешенді құқықтық талдау жасаған еңбек жоқ. Осы айтылғандардың негізінде
халықаралық еңбек миграциясына қатысты теорялық мәселелерді қарастырып,
зерттеу уақтылы және өзекті болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасына шетел жұмысшыларын жұмысқа
тартуды мемлекеттік-құқықтық реттеу бойынша ұсыныстар қалыптастыру болып
табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу белгіленді:
- Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлерін талдау;
- Еңбек көші қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесін
зерделеу;
- Қазақстан Республикасындағы халықаралық еңбек көші-қонының өзекті
мәселелері мен оларды заңнамалық реттеу жолдарын зерттеу;
- Халықаралық еңбек көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясат пен еңбек
миграциясы мәселелері бойынша Қазақстанның шет мемлекеттермен және
халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығына талдау жасау;
- Еңбек көші-қоны туралы қазақстандық заңнамаға талдау жасау.
Жұмыстың объектісі Қазақстан аумағына шетелдік жұмыс күшін тартудың
құқықтық механизмі. Пәні – ұлттық заңнама және халықаралық келісімдер мен
конвенциялар, олардың халықаралық миграцияға қатысты шарттарын бекіту,
орындау барысында туындайтын қатынастарға әсер ету процесі.
Зерттеу әдістері. Белгіленген міндеттерді шешу үшін автор жалпыға
ортақ ғылыми зерттеу әдістерін қолданды. Атап айтқанда, кешенді және жүйелі
талдау, салыстырмалы-құқықтық талдау әдістері. Жұмыс теориялық талдауды
сынауға негізделген және құқыққолдану процесінің логикасына тәуелді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер.
- еңбек көші-қонын басқару саласында сапалы мемлекеттік саясат
әзірлеп, жүргізу, көші-қон процестерінің айқындығын және елдің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру, заңсыз еңбек көші-қонының алдын алу, сондай-ақ
ұлттық еңбек нарығының шетелдік жұмыс күшіне деген қажетін уақтылы белгілеу
мақсатында Қазақстан Республикасында көші-қон процестерін үйлестірумен және
реттеумен, оның ішінде еңбек көші-қоны мәселелерімен шұғылданатын арнаулы
уәкілетті мемлекеттік орган құру қажет;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан
халқына Жолдауына сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасының 2007-2015
жылдарға арналған Көші-қон саясатының тұжырымдамасында көрсетілген
ережелерді, сондай-ақ ұлттық бірдейлік пен ел қауіпсіздігін сақтау және
дамыту шеңберінде көші-қон процестерінің теріс зардаптарын азайтуды ескере
отырып, Халықтың көші-қоны туралы заң жобасының жаңа редакциясын әзірлеу
керек;
- республикамызда тұрақты негізде жұмыс істей алатын жоғары білікті
және кәсіби қызметкерлерді Қазақстанға тартудың тетіктері жетілдірілу
керек, көші-қон заңнамасын және халықаралық шарттардың, оның ішінде
халықаралық конвенциялардың нормаларын ұлттық заңнамаға имплементациялауды,
сондай-ақ шетел мамандарын жергілікті кадрлармен алмастыруды іс жүзінде
қолдану мәселелерінде шетелдердің тәжірибесі зерделенгені жөн;
- еңбекке байланысты көшіп келушілер Қазақстан аумағына еңбек
нарығының талаптарына қатаң сәйкес және жалдаушы ұйымдар мен жеке
адамдардың тарапынан кепілдікпен жіберілетін, оның ішінде ұлттық кадрларды
даярлау және шетелдік жұмысшыларды ауыстыру бойынша жіберілетін, сондай-ақ
еңбекке байланысты көшіп-қонушылармен еңбек келісім-шартын жасауға жұмыс
берушіні ынталандыруға бағытталған көшіп келу заңнамасына өзгерістер енгізу
уақыт талабы болып табылады;
- көшіп-қонушыларды тіркеу тұрғылықты жері бойынша емес, жұмыс
істейтін жері бойынша жүзеге асырылатын және жұмыс берушінің ресми өтініші
негізінде ресімделетін заңнаманы өзгертудің мүмкіндігін зерделеу қажет;
- еңбек көші-қонының және заңсыз еңбек көші-қонының ауқымы туралы
статистикалық деректерді жақсарту мақсатында халықаралық ұйымдармен
бірлесіп ТМД еңбек нарығындағы сұраныс-ұсыныс деректерінің мемлекетаралық
банкін құру қарастырылу керек деп есептейміз;
- белгіленген тәртіпті бұрын бұзған шетелдік мигранттардың Қазақстанға
қайта келуін шектейтін нормалар заңнамада көзделуге тиіс.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыстың теориялық
маңызы онда халықаралық көші-қон процесін құқықтық реттеу аясында еңбек
миграциясына анықтама беру және оның құқықтық негіздерін талдау
талпынысымен анықталады. Кейбір ұсыныстар мен қорытынды ойлар халықаралық
еңбек құқығының құқықтық табиғатын ашатын мәселелерді қамтиды және осы
мәселені теориялық тұрғыдан зерттеу жұмыстарында пайдаланыла алады.
Бұл жұмыс халықаралық құқық, халықаралық қатынастар, қауіпсіздік
саласында мамандар дайындайтын заңгерлік оқу орындарында оқу-әдістемелік,
оқу құралдарын дайындау барысында пайдалы болары анық. Бұл оның тәжірибелік
маңыздылығын айқындайды.
Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, 5 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 47 бет.
І тарау Халықаралық еңбек көші-қонының түсінігі мен құқықтық табиғаты
1.1. Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлері.
Соңғы онжылдықтарда орын алып отырған көші-қон процесстерінің жиілеуі
сандық көрсеткіштермен де, сапалық өзгерістермен де сипатталады: еңбек
мигранттары қозғалыстарының нысандары мен бағыттары өзгеріске ұшырауда.
Адамзаттың шаруашылық және әлеуметтік-мәдени өмірінің күрделенуі мен
демократизациялануының, сондай-ақ өткір ұлтаралық қарама-қайшылықтардың,
елдер мен халықтар арасындағы тікелей қақтығыстардың, төтенше жағдайлар мен
дүлей апаттардың салдарының бір көрінісі болып халықтар мен еңбек
ресурстарының әртүрлі нысандағы ірі масштабтағы ішкімемлекеттік және
мемлекетаралық қозғалысы табылады. Бұл - әлемдік өркениетпен және
халықаралық еңбек нарығымен тұрғылықты жері мен жұмыс орнын таңдауға
берілген тиісті құқықтар мен мүмкіндіктерді пайдаланатын еркін мигранттар.
Бұл - өзінің туған жерін, өз үйін белгілі бір жағдайларға байланысты тастап
кетуге мәжбүр болған босқындар мен мәжбүрлі мигранттар.
Халықаралық деңгейдегі көші-қон процесстерінің ерекшеліктері мен
салдарын, олардың ауқымын жақында ғана сезінген әлемдік қауымдастық көші-
қон ағымының өткір мәселелерін шешу мен ұжымдық реттеу жөніндегі көптеген
мемлекеттердің іс әрекеттерін үйлестіру қажеттілігімен кездесті.
Еңбектің халықаралық бөлінісі белгілі бір өнімді өндірудің жекелеген
мемлекеттерде тұрақты топтасуын көздейтін еңбектің елдер арасында қоғамдық
аумақтық бөлінуінің ең жоғарғы дәрежесі ретінде әртүрлі елдерде әртүрлі
көлемдегі еңбек ресурстары мен біліктілік құрамының болуын көздейді.
Халықаралық еңбек бөлінісін кең мағынада талқылау адамзат қызметінің
жекелеген түрлері ретінде оқшаулау міндетті түрде оның кейінгі
кооперациясын білдірмейді. Ал, егер ондай кооперация орын алса, ол екі
түрлі нысанда жүзеге асырыла алады: еңбек бөлінісі негізінде өндірілген
тауарлармен халықаралық алмасу (халықаралық сауда) немесе тікелей еңбектің
мемлекетаралық қозғалысы (халықаралық еңбек көші-қоны).
Жұмыс күшінің қозғалысына қатысты бір мемлекеттің аймақтары арасында
орын алатын ішкі көші-қонды және бірнеше мемлекетті қамтитын сыртқы көші-
қонды ажыратуға болады. Халықаралық еңбек құқығы мен экономика ғылымдары
жұмыс күшінің сыртқы миграциясы мен оның экономикалық себеп-салдарын
зерттейді.[1]
Халықаралық көші-қон мәселелерін зерттеуде пайдаланылатын негізгі
түсініктер төмендегідей:
- жұмыс күшінің миграциясы – еңбекке қабілетті тұрғындардың
экономикалық және басқа да себептерге байланысты бір мемлекеттен басқа
мемлекетке кем дегенде бір жылдан астам уақытқа қоныстануы.
- Иммиграция – еңбекке қабілетті адамдардың тиісті мемлекетке оның
аумағынан тыс жерден келуі.
- Эмиграция – еңбекке қабілетті адамдардың тиісті мемлекет аумағынан
кетуі.
- Миграциялық сальдо – иммиграция мен эмиграцияның айырмашылығы.
- Ми ағыны - жоғары білікті кадрлардың халықаралық миграциясы.
- Реэмиграция – эмигранттардың өзеліне тұрғылықты жеріне оралуы.
Жұмыс күшінің халықаралық миграциясы жүздеген жылдар бұрын пайда
болып, елеулі өзгерістерге ұшырады. Халықаралық миграция мәселелерін
теориялық зерттеу белсенді түрде ХХ ғасырдың 60 жылдарынан кейін
экономикалық өсім моделдерінің аясында басталды. Оның негізгі идеясы болып
жұмыс күшінің халықаралық қозғалысы өндірістің бірден бір факторы ретінде
экономикалық өсім ырғағына ықпал ететіндігі, оның себебінде еңбекке ақы
төлеу деңгейіндегі мемлекеттер арасындағы айырмашылық табылады. Әрбір адам
өз еңбегінің шекті өнімін алады және тұтынады деген көзқарасқа негізделетін
неоклассикалық ұстанымды ұстанушылар эмиграция қабылдаушы мемлекеттің әл
ауқатын арттыруға алып келеді, бұл орайда мемлекеттің экономикалық дамуы
сол қалпында қалады немесе кем дегенде нашарламайды деп есептейді.
Неокейнстік бағытты ұстанушылар миграция нәтижесінде жұмыс күшін,
әсіресе жоғары білікті жұмысшыларды, экспорттаушы елдің экономикалық
жағдайы нашарлау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Осыған байланысты
халықаралық қауымдастық тарапынан ми ағынына салық енгізу, одан түсетін
табысты Біріккен Ұлттар ұйымына беріп, оны жаһандық даму қажеттіліктеріне
жұмсау да ұсынылған. Соңғы жылдары миграция мәселелерін талдаудағы негізгі
ой мемлекеттің экономикалық өсімінің эндогендік факторы ретінде адам
капиталын аккумуляциялауға ауысты. Жинақталған адам капиталы экономикалық
дамудың маңызды алғышарты болып табылады. Осыған орай халықаралық миграция
әртүрлі елдер арасындағы экономикалық өсім темпіндегі ерекшеліктердің бірі
ретінде айқындалады.
Басқа елдің (немесе бір мемлекеттің басқа өңірінде) аумағында болу
уақытына қарай тұрақты, уақытша және маятниктік миграцияны ажыратады.
Тұрақты (ұзақмерзімді) миграция тұрақты тұруға кеткен немесе келген
адамдардың санымен сипатталады. Бұл орайда кейбір елдерде шетелдік егер ол
тиісті елде белгілі бір уақыт тұрып жатса (жоқ болса) иммигрант (эмигрант)
деп есептеледі.
Уақытша (қысқа мерзімді) миграция азаматтығын және тұрғылықты жерін
өзгертпей ағымдағы қажеттіліктерге байланысты кіріп-шығуды білдіреді.
Бірақ, кейбір мемлекеттерде уақытша мигранттар есебінен маусымдық
жұмысшыларды шығарып тастайды.
Маятниктік миграция уақытқа байланысты миграцияның ерекше бір түрі
болып табылады. Ол жұмысшылардың жұмыс орнына бір өңірден басқа өңірге
жылжуын және адамның тұрақты тұратын жерінен бір аптаға дейін ғана
болмауымен сипатталады.
Миграцияның экономикалық әсеріне тоқталмай кетпеуге болмас. Жұмыс
күшінің халықаралық миграциясы экономикалық та, экономикалық емес те
себептерге байланысты жүзеге асырылуы мүмкін. Экономикалық емес себептерге
саяси және діни себептер, мемлекеттердің бірігуі мен таралуы, табиғи
апаттар, соғыс жағдайлары, экологиялық проблемалар, жеке сипаттағы себептер
жатады. Осы аталған және басқа да көптеген экономикалық емес себептер жұмыс
күшінің елеулі мемлекетаралық қозғалысына алып келуі мүмкін және алып келіп
жатыр. Олар экономикалық себептерге байланысты орын алатын жұмыс күшінің
халықаралық миграциясы сияқты экономикалық салдарға ие. Экономикалық
себептердің түп негізінде еңбекке ақы төлеудегі мемлекеттер арасындағы
айырмашылық жатыр. Жұмыс күшінің көші-қоны әртүрлі елдердегі еңбекке ақы
төлеуді біркелкілендіруге алып келеді.
Еңбек ресурстарының шетелге халықаралық миграциялануының нәтижесінде
ерекше қасиетке ие тауар – жұмыс күші қозғалады. Оның басқа тауарлардан
басты ерекшелігі – жұмыс күшінің өзі басқа тауарларды өндірудің негізгі
факторы болып табылатындығында. Жұмыс күшін экспорттайтын, яғни жұмысшылар
эмигрантталатын мемлекет, әдетте, сондай экспорт үшін эмигранттардың
табысының бір бөлігін өз еліне аудару түріндегі өзіндік ақы алады. Көп
елдердегі еңбек ресурстарының шартты артықтығы сияқты жағдайларда жұмыс
күшін сыртқа шығару жұмыссыздықты төмендетуге көмектеседі, шетелден ақша
түсімдерінің келуіне септігін тигізеді. Ал, екінші жағынан, жоғарыкәсіби
жұмыс күшінің, мамандардың сыртқа кетуі экспорттаушы елдердің технологиялық
потенциалының азаюына, олардың жалпы ғылыми және мәдени деңгейінің
төмендеуіне алып келеді.[2]
Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, халықаралық миграция – жаңа құбылыс
болып табылмайды. Статистика мен шекара жүйесінің дамымаған жағдайларында
халықаралық мигранттардың көші бірнеше жүздеген жылдар бойы мемлекеттік
органдар тарапынан мүлдем есепке алынбаған. Бүгінгі таңда да өндірістің
маңызды факторы болып табылатын халықаралық көші-қонның нақты көлемі мен
ауқымын анықтау күрделі екені сөзсіз.
Еңбек ресурстарының мемлекетаралық көші-қонының мейлінше қолайлы
сандық көрсеткіштері болып төлем балансында көрініс табатын көрсеткіштер
табылады. Бұл жағдайда резидент емес болып тиісті мемлекетте бір жылға
жетпейтін уақыт болатын тұлға табылады. Егер адам тиісті елде бір жылдан
астам уақыт болса, онда ол статистикалық есепке алу мақсатында резидент
ретінде тіркеледі. Төлем балансының сатистикасында жұмыс күшінің
миграциясымен байланысты көрсеткіштер ағымдағы операциялар балансының бір
бөлігі болып табылады және үш бап бойынша сараланады:
- Еңбек табысы, жұмыспен қамтылғандарға төленетін төлем – резиденттер
үшін атқарылған және олармен төленген, жеке резидент емес тұлғалармен қолма-
қол ақшалай немесе заттай алынған еңбек ақы немесе басқа да төлемдер. Бұл
категорияға резиденттердің резидент еместерді жұмысқа жалдаумен байланысты
зейнетақылық, сақтандыру және өзге де қорларға төлейтін басқа да барлық
төлемдері жатады. Резидент емес жеке тұлғалар қатарына тиісті мемлекетте
бір жылға жетпейтін уақыт болатын барлық шетелдік жұмысшылар, соның ішінде,
маусымдық жұмысшылар, шекаралас көрші елдерден уақытша табыс үшін келетін
жұмысшылар, сонымен қатар шетелдік дипломатиялық өкілдіктердің жергілікті
персоналы жатады.
- Мигранттардың көші-қоны – мигранттар өздерімен бірге басқа елге
көшкенде алып жүретін мүліктерінің құнының бағалық ақшалай эквиваленті. Бұл
орайда эмигранттар мүлкін заттай шығару тауарларды елден экспорттау ретінде
көрсетіледі, ал оның бағалық ақшалай эквиваленті (осы экспорт үшін төлем
сияқты) – осы бап бойынша.
- Жұмысшылардың аударымдары – мигранттардың ақшасы мен тауарларын өз
елінде қалған жақындарына жөнелтуі. Тауарларды жөнелткен жағдайда олардың
бағалық құны есепке алынады.
Еңбек табысы мен мигранттардың көші-қоны және жұмысшылардың
аударымдары атты баптардың арасындағы басты айырмашылық – еңбек табысы
атты бапта резидент еместердің, яғни тиісті мелекетте уақытша
орналасқандардың табысы ескеріледі. Сонымен бірге мигранттардың көші-қоны
мен жұмысшылардың аударымдары атты баптарда резиденттердің, яғни өз
елінен кетіп қалған және шетелде кем дегенде бір жылдан астам уақытқа қалып
қойған мигранттардың табысы мен шығысы көрсетіледі. Осы екі бап ағымдағы
операциялар аясында жеке төленбеген аударымдар тобына біріктіріледі. Жеке
төленбеген аударымдар – бұл мигранттар шетелге кеткенде өзімен бірге алып
жүретін мүліктің және оның артынан өз еліне жөнелтетін тауарлардың бағалық
ақшалай эквиваленті. Ол мигранттардың көші-қоны мен жұмысшылардың
аударымдарын қамтиды.
Тәжірибе жүзінде сол бір немесе өзге халықаралық аударымдарды нақты
қай бап бойынша бекіту керектігін анықтау қиынға соғады. Белгілі бір адам
бастапқы кезде шетелге уақытша табыс табу үшін барып, артынан нақты бір
себептерге байланысты бір жылдан астам уақытқа кідіріп, мигрантқа айналып
кетуі әбден мүмкін. Және керісінше, шетелде тұрақты тұру үшін кеткен адам
өзінің мүлкін жұмысшы аударымы ретінде ресімдеп, артынан бір жылға
детпейтін уақыт ішінде өз еліне қайтып келуді шешеді. Мұндай жағдайларда
қолданылатын жалпы ережеге сәйкес есепке алу шекараны іс жүзінде кесіп өту
фактісі бойынша жүргізіледі, және егер артынан ол есепке алу жазбасы дұрыс
толтырылмаған болса да оны әдетте қайта қарамайды.
Орта есеппен алғанда, жылдық миграциялық сальдо ХХ ғасырдың 90-
жылдарының ортасына қарай шамамен 1 млн. адамды құрады.[3] Яғни, қабылдаушы
елдерде сыртқа кетушілермен салыстырғанда келушілер орта есеппен алғанда 1
млн. адамға артық болған. Әдетте, әлемдік экономикалық жағдай тұрақтанғанда
миграциялық сальдо азаяды, және керісінше, экономикалық дағдарыс уақытында
миграциялық сальдо артады.
Халықаралық миграциямен байланысты ақша ағымының жылдық айналымы
жүздеген миллиард доллармен өлшенеді және ол көлемі жағынан жылдық тікелей
шетелдік инвестицияларға сай келеді. Дамыған елдерге шетелдік резидент емес
жұмысшылардың барлық еңбек табысының шамамен 910 және барлық жеке
төленбеген аударымдардың 23 сәйкес келсе, дамушы елдерде аталған
көрсеткіштер тиісінше 110 және 13 құрайды. Бұл дамыған елдерде уақытша
жұмысшы-мигранттардың негізгі үлесі шоғырланғанын және дәл сонда дамушы
мемлекеттердің, соның ішінде өтпелі экономикасы бар елдердің, еңбекке
қабілетті жұмысшылары эмиграцияланатынын білдіреді. Еңбек миграциясымен
байланысты ақша ағымы аясында жұмысшылардың аударымдары 62% - ды, ал еңбек
табысы – 31% және мигранттардың көші-қоны 7% құрайды. Резидент емес жеке
тұлғаларға төленетін ең ірі еңбек табысының төлемін Швейцария, Германия,
Италия, Жапония, Бельгия, АҚШ сияқты мемлекеттер жүзеге асырады. Дамушы
елдердің ішінде шетелдік жұмыс күшін белсенді түрде Оңтүстік Африка
Республикасы, Израиль, Малайзия, Кувейт және т.б. мемлекеттер пайдаланады.
Жеке сипаттағы ірі аударымдар негізгі дамыған елдерден (АҚШ, Германия,
Жапония, Ұлыбритания) және жаңа индустриалды және мұнайөндіруші дамушы
мемлекеттерден (Корея, Сауд Араб елі, Венесуэла және т.б.) жүзеге
асырылады. Шетелден келетін аударымдарды алушылардың қатарына негізінен
дамыған елдер жатады. Аударымдардың негізгі бөлігін трансұлттық
компанияларда жұмыс істейтін қызметкерлердің, шетелде орналасқан әскери
қызметшілер мен дипломатиялық өкілдіктердің еңбек ақысы құрайды. Көптеген
дамушы елдерде (мәселен, Бангладеш, Буркина-Фасо, Египет, Греция, Түркия
және т.б.) жеке сипаттағы аударымдардың масштабы тауарлық экспорт табысының
25-30 %-н құрайды. Ал, Иордания, Лесото және Йемен сияқты елдерде бұл
аударымдар Жалпы ұлттық өнімнің 10-50 %-на дейін жетеді.
Теориялық тұрғыдан қарайтын болсақ жұмыс күшін экспорттайтын елдің
табысы эмигранттардың шетелден жіберетін аударымдарымен, олар табыстың
негізгі үлесін құрағанмен де шектелмейді. Жиынтық жалпы ұлттық өнімді
ұлғайтатын және төлем балансына оң ықпал ететін басқа табыс қатарына –
шетелде жұмысқа орналастырумен айналысатын жеке фирмаларға салынатын
салықтар, эмигранттардың өз еліне салатын тікелей және портфельді
инвестициялары, білім беруге, денсаулық сақтауға және басқа да әлеуметтік
сипаттағы шығыстарды (олар эмигранттар үшін басқа елдермен жабылады)
қысқарту жатады. Өз еліне орала отырып мигранттар, зерттеулерге сүйенсек,
банк арқылы аударған сомаларына бара бар қаржыны өзімен бірге алып келеді.
Бұған қоса, шетелде жұмыс тәжірибесіне ие болып және біліктілігін арттырып,
мигранттар бұл тәжірибені өз еліне алып келеді, соның нәтижесінде мемлекет
қосымша білікті мамандарға ие болады.
Эмиграция жұмыс күші артық елдердің экономикасына елеулі түрде
оңды ықпал етеді. Өйткені жұмысшылардың сыртқа кетуі жұмыссыздық деңгейін
төмендетеді. Мәселен, ХХ ғасырдың 70-жылдары Египет үкіметі жұмыссыздықпен
күрес бағдарламасын қабылдай отырып, онда Парсы шығанағы елдеріне жұмыс
күшінің эмиграциялануын ынталандырып отырған. Пуэрто-Рикода ең төменгі
еңбек ақы туралы заң жұмыс күшінің кем дегенде үштен бірі АҚШ-қа көшіп
кетеді деген ұстанымда болған екен.
Ми ағыны (білімділердің сыртқа кетуі) көптеген дамушы елдер үшін,
әсіресе Африкада (Малави, Судан, Заир, Замбия) үлкен проблема болып
табылады. Бірақ ми ағыны көптеген жағдайларда елдің экономикалық жағдайы
жақсарғанда бәсеңдейді. Мысалы, жоғары технологиялы американдық
компанияларда бірнеше жыл жұмыс істеп, өз еліне оралған үнді ғалымдары жаңа
компьютерлік бағдарламалар жасау жөніндегі үнді өнеркәсібінің дамуының
негізін қалаушылар болған екен.
Иммиграцияның экономикалық ықпалы әдетте теріс сипатталады. Өйткені
шетелден келетін жұмыс күші жұмыс орындарын қысқартады және жергілікті
тұрғындар арасындағы жұмыссыздықты көбейтеді. Аталмыш проблеманың орын
алатынын жоққа шығармай отырып, дегенмен де, иммигранттар жаңа тәжірибе,
жаңа білім мен жаңа қабілеттерді алып келетінін атап өткен жөн.
АҚШ, Канада және Австралия сияқты мемлекеттер иммиграция нәтижесінде
құрылған мемлекеттер болып табылады. Басқа елдерде иммигранттар тұтас
салалардың экономикалық дамуына жаңа динамизм алып келеді. Мысал ретінде
Индонезия мен Малайзиядағы қытайлық өнеркәсіп жұмысшылары, Канададағы
Гонконгтан шыққан кәсіпкерлер, Африкадағы үнді және Ливан бизнесмендері,
Парсы шығанағының мұнай өндіруші елдеріндегі иордандық және палестиналық
жұмысшылар атала алады. Оның үстіне, иммигранттар көптеген елдерде
жергілікті тұрғындар арасында үміткерлер болмайтын бос орындарды толтырады.
Түркия мен Солтүстік Африкадан келетін біліктілігі жоқ жұмысшылар Германия
мен Францияда иммиграцияның 60-80 % құрайды. Ауыр жұмысқа Израильде
палестиндіктер, Малайзияда индонезиялықтар, Аргентинада боливиялықтар асыға
жалданады. Бұған қоса, өндірістің кейбір салалары, соның ішінде елдерге
экспорттық табыс әкелетін салалар иммигранттарсыз өмір сүре алмас еді.
Мысал ретінде келтірер болсақ, Оңтүстік Африка Республикасындағы тау-кен
өндірісін, Доминикан Республикасы мен Малайзияда және Испаниядағы
ауылшаруашылық алқаптарын, Малайзиядағы каучук және резіңке өндірісін
атауға болады.
Бұл орайда, әрине, иммиграцияның жағымсыз жақтарына да тоқталмай
кетпеуге болмас. Дамыған елдерде оның жағымсыз әсері бірінші кезекте
иммиграция ағымына байланысты білікті емес жұмыс күшінің іс жүзіндегі еңбек
ақысының төмендеуіне алып келеді. Мәселен, АҚШ-та 12-сыныптан төмен білімі
бар жұмыс бастының әрбір төртіншісі – иммигрант. Иммигранттар негізінен
саудаланбайтын тауарларды өндіретін секторларда жұмыс істейді.
Экономикалық себептерге байланысты мигранттардың негізгі ағымы
әрқашан жеке табысы төмен көрсеткішке ие елдерден жоғары табысты елдерге
қарай бағытталған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі уақытта халықаралық
миграцияның бағыттары өзгеріске ұшырап отырған экономикалық жағдайларға
қарай өзгеріп отырған. Халықаралық көші-қонның нақты статистикалық
көрсеткіштерінің жоқтығына және заңсыз миграцияның кең етек жаюына
байланысты миграцияның негізгі бағыттарының иерархиялығын нақты белгілеу
қиынға соғады. Әлемдік тәжірибе мен фактілерге сүйене отырып, басқа
елдерден мигранттар үшін тартымды болатын келесі мемлекеттер мен өңірлерді
бөліп көрсетуге болады.
АҚШ, Канада, Австралия. Қазіргі заманғы әлемнің экономикалық тұрғыдан
ең дамыған мемлекеті бола отырып, АҚШ төмен білікті де жоғары білікті де
жұмыс күшінің халықаралық миграциясының негізгі бағыты болып табылады. Жыл
сайын онда басқа елдердің бәрін қосқандағыдан артық мигранттар келеді.
Төмен білікті жұмыс күшінің негізгі ағымы АҚШ-қа көршілес орналасқан
латынамерика елдерінен – Мексика және Кариб бассейні елдеріне келеді.
Жоғары білікті жұмысшылар Америка Құрама штаттарына дүниежүзінің барлық
дерлік елдерінен, соның ішінде Батыс Еуропадан, Латын Америкасынан,
Ресейден, Үндістаннан және т.б. келіп жатады. АҚШ пен Канадаға келетін
иммигранттардың ағымы ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының ортасында жылына
шамамен 900 мың адаммен өлшенген. АҚШ-қа заңды түрде жылына 740 мың адам
иммиграцияланады және жылына 160 мың адам эмиграцияланады. Таза иммиграция
(миграциялық сальдо) 580 мың адамды құрайды.
Батыс Еуропа. Барынша дамыған Батыс Еуропа мемлекеттері, және,
бірінші кезекте, Еуропалық Одаққа кіретін елдер жұмыс күшін экономикалық
тұрғыдан әлсіз дамыған Батыс Еуропа елдерінен (Португалия, Мальта, Испания
және т.б.), Солтүстік Африканың араб елдері мен Қиыр Шығыстан, Африка
елдерінен, Шығыс Еуропа мемлекеттері мен бұрынғы КСРО мемлекеттерінен
тартады. Африка елдерінен - Батыс Еуропа мемлекеттерінің бұрынғы
колонияларынан жұмысшыларды тартуға тіл ортақтығы, тарихи тұрғыдан
қалыптасқан сауда және өзге байланыстар септігін тигізеді. Батыс Еуропаға
келетін иммигранттардың ағымы ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының ортасында
шамамен жылына 180 мың адамды құраған екен. Бұған қоса, батысеуропалық
интеграция аясында жұмыс күшінің ортақ нарығы құрылып, дамып келе жатыр.
Жұмыс күшінің ортақ нарығы Еуропалық Одақ мемлекеттері арасында
жұмысшылардың еркін қозғалысы мен еңбек заңнамасын үйлестіруді көздейді.
Қиыр Шығыс. Бұл өңірдің мұнай өндіруші елдері арзан шетел жұмыс күшін
сипаты жағынан ауыр әрі аз төленетін жұмыстарға тартады. Жұмысшылар
негізінен көршілес араб елдерінен, сондай ақ Үндістаннан, Пәкістаннан,
Бангладеш, Корея, Филиппин сияқты елдерден келеді. Сауд Араб елінің,
Біріккен Араб эмиратының, Катар, Бахрейн, Кувейт пен Оманның жұмыс күшінің
жартысынан астамын шетелдік жұмысшылар құрайды.
Басқа дамушы елдер. ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының жаңа феномені –
дамушы елдердің өздерінің арасында еңбек миграциясының артуы, жиілеуі.
Әдетте жұмысшылар ағымы экономикалық реформалар жолында қарқынды дамыған
мемлекеттерге бағытталады. Мәселен, Латын Америкасында маусымдық жұмысшылар
мен жиналмалы кәсіпорындарға қажетті жұмысшылар Аргентина мен Мексикаға
барады. Африкада Сахараның оңтүстігінен Піл Сүйегі жағасына қарай, Нигерия
мен Оңтүстік Африка Республикасына барлық иммигранттар ағымының жартысынан
астамы тән. Парсы шығанағындағы 1991 жылғы соғыстың салдарынан 1 млн. жуық
египеттіктер Иракты тастап шықты, 800 мың йемендіктер Сауд Араб елінен
қоныс аударды және 500 мыңға жуық палестин жұмысшылары Кувейттен кетуге
мәжбүр болды. Олардың орнына Үндістан мен Египеттен жұмысшылар келіп,
орындарын басты.
Жаңа индустриалды мемлекеттер. Оңтүстік Шығыс Азияның бұл
мемлекеттерінің қарқынды дамуына байланысты онда уақытша жұмыстарға
жалданатын жалдамалы иммигранттардың ағымы күрт артты. Бұл жағдай әсіресе
Оңтүстік Корея мен Малайзияға тән болды.
Жылына 25 мыңнан астам адамдар жалдамалы жұмысқа тұру үшін келетін
барлық дерлік елдер негізінен жоғары дамыған мемлекеттер болып табылады.
Олардың Жалпы Ұлттық өнімі жан басына шаққанда 6900-ден астам АҚШ долларын
құрайды. Эмиграция қайнар көзі – дамушы мемлекеттер, олардың басым бөлігі
Мексика мен Азия елдері.
1.2. Еңбек көші-қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесі
Жұмыс күшінің халықаралық көші-қонының дамуы барысында миграциялық
ағымдарды мемлекеттік басқарудың әдістері де жасалып, жетілдіріліп келді.
Қазіргі таңда миграцияны мемлекеттік реттеудің негізгі механизмі тиісті
заңнамалық актілермен тікелей байланысты.
Дүниежүзінің басым көпшілік мемлекеттері өздерінің сыртқы саудасын
либерализациялау жолымен дами отырып, барлығы дерлік халықаралық миграцияны
шектейтін шаралар қабылдауда. Миграция өндірістің жиынтық көлемінің артуына
алып келеді, бұл орайда миграциядан түсетін экономикалық табыс бірдей
бөлінбейді. Миграцияның жағымды экономикалық әсері орын алатын теріс
әсермен де қатар жүреді. Солардың бірі – иммигранттар дамыған елдердің
бюджетіне жүктейтін қаржылық міндет. Бұл әсіресе дамыған мемлекет
экономикалық тұрғыдан әлсіз дамыған мемлекетке жақын орналасқанда немесе
көршілес болғанда ерекше байқалады. Мысал ретінде, бір жағынан, АҚШ,
Мексика және Кариб бассейні елдерін, екінші жағынан – Франция және Магриб,
Германия мен Түркия мемлекеттерін келтіруге болады. Осындай жақын
көршілестік материалдық қолдауға не депортациялауға қажетті қаржылық
шығында талап ететін заңды иммигранттардың ғана ағымына алып келмейді.
Бағалаулар бойынша, АҚШ-та тұрақты түрде шамамен 4 млн.-ға жуық, ал Батыс
Еуропада – шамамен 3 млн. заңсыз иммигранттар орын тебеді.
Жұмыс күшінің халықаралық көші-қоны туындататын проблемалар оны
мемлекеттік және халықаралық реттеудің кең көлемді жүйесін жасап шығаруға
алып келді. Жұмыс күшінің халықаралық көші-қонына мемлекеттің араласуы оның
халықаралық сауданы реттеуінен бұрын басталды. Мәселен, сонау ХVІІІ
ғасырдың соңында Англияда өндіріс жұмысшыларына шетелге кетуге тыйым
салатын заңдар қабылданған екен. ХІХ ғасыр бойы көптеген Еуропа
мемлекеттері жағымсыз шетелдіктердің келуіне шектеу қоятын заңдар қабылдап
келген.[4] Сол кезде мемлекеттер миграция мәселелерін реттейтін екіжақты
конвенциялар бекіте бастаған. Олардың бір бөлігі бүгінгі күнге дейін өз
күшінде.
Шетелдіктердің келуін реттейтін көптеген елдердің заңнамалары
иммигранттар мен иммигрант еместердің арасын нақты бөліп көрсетеді.
Иммигранттар – тиісті елге тұрақты тұру үшін келген адамдар, ал иммигрант
еместер – тиісті елге уақытша келетіндер немесе онда тұрақты тұруға
ниеттенбейтін адамдар. Иммигрант еместер көбіне қабылдаушы мемлекетте ұзақ
уақыт болып, жұмыс істеуіне қарамастан, экономикалық көзқарас тұрғысынан
маңыздысы болып еңбек миграциясын реттеу табылады.
Әдетте, мемлекеттік реттеу бюджеттен қаржыландырылатын бағдарламалар
қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Ол бағдарламалар шетелдік жұмыс күшінің
(иммигранттардың) ағымына шектеу қоюға немесе мигранттарды өз еліне қайтуға
(реэмиграция) ынталандыруға бағытталады.
Қабылдаушы мемлекеттердің көпшілігі иммиграцияны реттеуде таңдамалы
ұстанымды пайдаланады. Оның мәнісі мынада: мемлекет өз аумағында сұранысқа
ие жұмыскерлердің келуіне кедергі жасамайды және сонымен бірге басқаларына
шектеу қояды. Қалаулы иммигранттардың тізімі әр мемлекетте әрқалай, бірақ
көбіне олар мына категориялардың біріне жатады:
- төмен жалақы үшін ауыр, зиянды, лас және біліксіз жұмысты –
құрылыс, маусымдық, ауысымды, муниципалды жұмыстарды атқаруға дайын
жұмысшылар:
- жаңа және перспективті салалардың мамандары – программистер, нақты
бір инженерлер, банк қызметкерлері;
- сирек кездесетін кәсіп мамандары – алмаз өңдеушілер, сурет
реставраторлары, дәстүрлі емес емдеу тәсілдерін меңгерген
дәрігерлер;
- әлемдік аты бар мамандар – музыканттар, әртістер, ғалымдар,
спортсмендер, дәрігерлер, жазушылар;
- өз қызметін қабылдаушы мемлекетке көшіретін және капитал мен
инвестиция әкелетін, жаңа жұмыс орындарын ашатын ірі бизнесмендер.
Еңбек иммиграциясының проблемаларымен қабылдаушы елдердің мемлекеттік
институттары айналысады. Олар ұлттық заңнамаға және бекітілген екіжақты
және көпжақты келісімдерге сүйене отырып жұмыс істейді. Әдетте иммиграция
мәселелерін шешуге кем дегенде үш мемлекеттік орган жұмылдырылады: өзінің
консулдық басқармасы арқылы кіру визаларын беруге құзырлы сыртқы істер
министрлігі, заңмен белгіленген кіру режимін нақты орындайтын кедендік
бақылау органдары және шетелдік жұмыс күшінің пайдаланылуына қадағалауды
жүзеге асыратын еңбек министрлігі.
Көптеген елдерде иммигранттың елге кіруіне рұқсат жұмысқа жалдаушымен
оның жұмыспен қамтылатыны туралы бекітілген келісім шарт негізінде және
еңбек министрлігінің тиісті жұмыс арнайы біліктілік пен дағдыны қажет
ететін болғандықтан не басқа да себептерге байланысты жергілікті
жұмысшылармен атқарыла алмайды деген қорытынды негізінде беріледі.
Кейбір мемлекеттерде потенциалды иммигранттың елге кіруіне рұқсат
беруден бұрын оның жұмыс берушісі ішкі істер министрлігінің және тиісті
саланың кәсіподақтарының келісімін алуға тиіс.
Иммиграция үшін қажетті нормативтік-құқықтық база көптеген қабылдаушы
елдерде саны көп заңдардан және заңға сәйкес актілерден тұрады.
Иммиграциялық заңнаманың негізгі қырлары төмендегідей:
Кәсіби біліктілік. Барлық қабылдаушы мемлекеттердің заңнамалары
мамандыққа сәйкес білім деңгейі мен жұмыс өтіліне қатаң талаптар
белгілейді. Біліміне қойылатын ең төменгі талап болып орта мектептің немесе
кәсіби-техникалық училищенің толық курсын аяқтау табылады. Ол тиісті
дипломмен куәландырылуға тиіс. Көптеген жағдайларда дипломды қабылдаушы
мемлекетте қайта растау не бағалау қажет. Жұмысқа жалдаған кезде қабылдаушы
елдер тарапынан басымдық мамандығы бойынша кемінде 3-5 жыл жұмыс өтілі бар
мамандарға беріледі. Бұл орайда ұсыным хаттар да талап етілуі мүмкін.
Жеке сипаттағы шектеулер. Қабылдаушы мемлекеттердің заңдары
иммигранттардың денсаулық жағдайына қатаң талаптар белгілейтіні сөзсіз.
Мемлекет аумағына нашақорлар, психикалық ауруға шалдыққандар, СПИД вирусына
шалдыққандар кіргізілмейді. Иммигранттар өз денсаулығы жайлы анықтама табыс
етуге міндетті. Бұл орайда анықтама қабылдаушы мемлекеттің консулдық
бөлімінің мөрімен расталуға немесе арнайы медициналық тексеруден өткізілуге
тиіс. Иммигранттардың жастық цензі заңнамамен олар жұмыс істеуге ниеттенген
өндіріс саласына қарай белгіленеді. Әдетте ол 20-40 жас аралығында болады.
Иммигранттардың саяси және әлеуметтік келбетіне қойылатын заңнамалық
талаптар да айрықша маңызды болып табылады. Көбіне бұрын қылмыстық іс
әрекеттері үшін сотталған адамдарға, лаңкестік және профашистік ұйымдардың
мүшелеріне заңнамалық тыйым салынады.
Сандық квоталау. Иммигранттарды қабылдайтын көптеген мемлекеттер
олардың максималды санын белгілейді. Сандық квоталар тұтас экономика
аясында енгізілуі мүмкін. Бұл орайда ол:
- барлық еңбек ресурстарының ішінде шетелдік жұмыс күшінің максималды
үлесін анықтайды;
- жекелеген салалар аясында тиісті салада жұмыспен қамтылғандардың
ішінде шетелдік жұмысшылардың үлесін анықтайды;
- жекелеген кәсіпорындар аясында шетелдік жұмысшылардың осы
кәсіпорындағы максималды үлесін анықтайды.
Сандық квоталау жұмыс күшін сыртқа шығаруды мемлекеттік реттеудің
қатаң әдісі болып табылады және әдетте тиісті заңдармен анықталады, оның
орындалуына құқық қорғау органдары қадағалау жасайды.
Экономикалық реттеу. Ол иммигранттар санын қысқартуды қамтамасыз
ететін белгілі бір қаржылық шектеулер енгізеді. Заңды тұлғаларға қатысты
айтар болсақ, кейбір мемлекеттерде олар шетелдік жұмыс күшін тек белгілі
бір жұмыс айналымына не сату көлеміне қол жеткізгенде немесе мемлекеттік
бюджетке белгілі бір төлем жасағаннан кейін ғана тарта алады. Жеке тұлғалар
иммиграциямен келе алады, бірақ бұл орайда олар қабылдаушы мемлекеттің
экономикасына заңнамада белгіленген белгілі бір көлемдегі инвестиция
әкелуге дайын болуға, өз қаржысының заңды жолмен алынғанын дәлелдей алуға
және белгілі бір мөлшерде жұмыс орынын құруға тиіс. Кейбір мемлекеттердің
заңдары бойынша иммиграцияны ресімдеу мен жергілікті кәсіпорынға жұмысқа
тұру үшін иммигранттар белгілі бір төлем жасауға міндетті. Кейбір
жеңілдіктер оның атынан мәмілелер жасауға құқылы корпорациялардың басқару
құрамына, үй шаруасында жергілікті азаматтардың еңбегін пайдалануға дайын
дербес шетелдіктерге берілу мүмкін.
Уақытша шектеулер. Көптеген мемлекеттердің заңнамалары шетелдік
жұмысшылардың олардың аумағында болуының максималды мерзімін белгілейді.
Сол мерзім аяқталғаннан кейін олар қабылдаушы елден кетуге, не құзырлы
органдардан өздерінің болу мерзімін ұзартуға тиіс. Көбіне қабылдаушы
мемлекетте тағылымдамадан өткен немесе студент болған адамдарға өздерінің
болу мерзімін ұзартуға мүмкіндік бермейтін қатаң ережелер көзделеді.
Олардан өз еліне қайту және онда кем дегенде бірнеше жыл болу және содан
кейін ғана қабылдаушы мемлекетке қайта келу құқығы берілетіндігі талап
етіледі.
Географиялық басымдықтар. Тәжірибе жүзінде иммигранттарды қабылдайтын
әрбір мемлекет иммиграцияның географиялық және ұлттық құрамын заңнамалық
тұрғыдан бекітеді. Ол көбіне иммигрантардың нақты бір елден келуінің сандық
квотасы арқылы реттеледі. Кейде біреулерге басымдық берді немесе адам
құқығы бұзылды деген айыптаулар болмау үшін, үкіметтер географиялық
квоталар аясында бір географиялық өңірден әртүрлі елдердің өкілдері
арасында иммиграциялану құқығы лотереясын ойнатады.
Тыйымдар. Шетелдік жұмыс күшін жалдауға айқын және жасырын тыйымдар
әдетте шетелдіктердің айналысуына тыйым салынатын кәсіптер туралы заңдарда
көрініс табады. Айқын тыйымдар шетелдіктердің жұмыс істеуіне болмайтын
салалар мен мамандықтарды нақты тізбелеп көрсетеді. Жасырын тыйымдар,
керісінше, тек тиісті мемлекеттің азаматтары ғана жұмыс істей алатын
салалар мен мамандықтар тізімін белгілейді. Сол арқылы ондай жұмыстарға
шетелдіктердің келуіне шектеу қойылады. Әдетте, иммигранттың кез келген
қозғалыстары – мамандығын өзгерту, жұмыс орнын ауыстыру үшін иммиграциялық
билік органдарынан қосымша рұқсат алу талап етіледі. Олар ондай рұқсат
беруден бас тартуы да мүмкін. Заңсыз иммиграцияға да тыйым салынатын
сөзсіз. Оның алды негізінен полицейлік әдістермен алынады, бірақ ол барлық
жағдайда тиімді бола бермейді. Иммиграция тәртібін бұзғаны үшін заңнамалық
тұрғыдан санкциялар белгіленеді. Олар иммигранттардың өздеріне де, оларға
заңсыз келуге көмектесетіндер мен жұмысқа қабылдайтындарға да қолданылу
мүмкін. Мемлекетке заңсыз келу қылмыс болып табылады. Оған жол бергені үшін
депортациялау, ақшалай айыппұл және (немесе) бас бостандығынан айыру
көзделеді. Қайталап жасалған осындай қылмыс үшін қайталап депортациялау,
үлкен ақшалай айыппұл және ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыру көзделуі
мүмкін.
Заңсыз делдалдық немесе заңсыз иммигрантты жұмысқа орналастыру да
қылмыс деп есептеледі. Олар үшін соншалықты үлкен мөлшердегі айыппұл
көзделіп, ол кейбір ірі компаниялар мен кәсіпорындардың күйреуіне алып
келуі мүмкін.
Жалпы, жоғарыда аталған шектеулер кез келген мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен де туындайды. Өйткені
мемлекетке келіп кететін шетелдік жұмыс күшінің есебін жүргізіп отыру, оны
нақты заңнамалық шектермен реттеу мемлекеттік маңызы бар іс-шара болып
табылады.
Иммигранттардың ағымында жұмыссыздықтың басты себебін көретін
кәсіподақтардың қысымы аясында көптеген батыс мемлекеттерінің үкіметтері ХХ
ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап иммигранттардың кері өз еліне қайтуын
ынталандыру шараларын белсенді түрде қолдана бастады. Реэмиграцияның
дәстүрлі мемлекеттік шараларына мыналарды жатқызады:
Реэмиграцияны ынталандыру бағдарламалары. Олар заңсыз иммигранттарды
мәжбүрлі түрде өз еліне репатриациялаудан бастап, өз еліне қайтуға ниет
білдірген иммигранттарға материалдық көмек беруге дейінгі кең көлемді іс-
шараларды қамтиды. Батыс Еуропа мемлекеттерінде (Германия, Франция,
Нидерланды және т.б.) реэмиграцияны қолдау бағдарламалары қабылданған екен.
Онда иммигранттар ерікті түрді жұмыстан шығып, өз еліне қайту жағдайларында
белгілі бір жәрдемақы төлеу көзделген. Жекелеген жағдайларда жәрдемақылар
иммигранттың қабылдаушы елді тастап өз еліне кетуі туралы ниеті жария
етілгенде ақ төленсе, кейбір жағдайларда – оның іс жүзінде өз еліне
қайтқанынан кейін төленетін болған. Бұл орайда ондай жәрдемақыны алу
иммигранты қабылдаушы елге қайта келу құқығынан айыратын болған.
Жәрдемақылар иммигрантты жұмысқа жалдаған кәсіпорынның әлеуметтік
сақтандыру немесе заңнетақы қорларына аудару нәтижесінде жинақталған
төлемдер есебінен төленеді. Мұндай қаржыландыру әдісі бюджеттің шығыс
бөлігіне қосымша ауыртпалық түсірмейді деп есептелсе де, тәжірибе жүзінде,
иммигранттарды мемлекеттік есепке алудың электронды жүйесін құру және
оларға жәрдемақы төлеу қажеттілігі нәтижесінде бюджеттік шығыстар елеулі
ауқымда болған. Дей тұрғанмен, реэмиграцияны ынталандыру бағдарламаларының
тиімділігі төмен екені анықталып отыр.
Иммигранттарды кәсіби дайындау бағдарламасы. Иммигранттың өз еліне
қайтуын ынталандыратын құрал ретінде жекелеген мемлекеттер (Франция,
Германия, Нидерланды) иммигранттарды кәсіби оқыту бағдарламарын қарастырады
екен. Бұл бағдарламалардың мәнісі бойынша, дамыған елде білім ала отырып,
иммигранттар жоғары еңбек ақы төленетін жұмысқа тұруға мүмкіндік алады және
сол жағдай оларды өз еліне қайтуына итермелейді. Тәжірибе жүзінде
иммигранттардың бұл бағдарламаларға қатысуына деген қызығушылық төмен
болды. Оның себебі қабылдаушы мемлекетте алған білімі мен игерген мамандығы
дәл сондай мамандыққа сәйкес жұмысты өз елінде табуды кепілдендіре
алмағандығында. Соған байланысты көптеген иммигранттар өз еліне
реэмиграцияланудан гөрі, дамыған елдердегі өздерінің төмен ақымен
төленетін болса да қолда бар жұмыстарын сақтап қалуды қалаған. Біздің
ойымызша, ондай бағдарламалар халықаралық деңгейде ынтымақтаса отырып,
жүзеге асырылуға тиіс еді. Оған қабылдаушы мемлекетпен қатар, иммигранттар
келген мемлекеттер де қатысуы керек. Сонда аталған бағдарламаның тиімділігі
артып, иммигранттардың іс жүзінде өз еліне қайтуына белгілі бір ынта
болады.
Жаппай эмиграция елдеріне экономикалық көмек бағдарламалары. Дамыған
елдер жұмыс күшін экспорттайтын елдермен келісім бекітеді. Ол жұмысшылардың
табысының бір бөлігін өз еліне және мемлекеттік қаржының бір бөлігін
реэмигранттар үшін жаңа жұмыс орындары бола алатын жаңа кәсіпорындар құруға
инвестициялау туралы мазмұнда болады. Ондай кәсіпорындар кооператив,
бірлескен компания, акционерлік қоғам нысандарында құрылатын болған. Қарым-
қатынастың бұл нысаны Германия мен Түркия арасындағы екіжақты қарым-
қатынаста барынша дамыды. Жекелеген жағдайларда, негізінен неміс ақшасына
салынған жаңа түрік компаниялары реэмигранттарды тартатын мекен-жаңға
айналып қана қоймай, сонымен бірге Түркиядан жаңа эмигранттар ағымын
біршама тоқтатқан.
Қабылдаушы елдердің үкіметтерінің белсенді іс-әрекеттеріне қарамастан
реэмиграцияны ынталандырудың басым көпшілік бағдарламалары белгіленген
мақсаттарға қол жеткізе алмаған: олардың жүзеге асырылуының бастапқы
кезеңінде реэмиграция ағымы біршама артқанмен, бағдарламаны қаржыландыру
қысқарғанда өз еліне қайту фактілері де азая бастаған. Дегенмен, олардың
тиімсіздігінің басты себебі – жұмыс күшін экспорттайтын елдердің үкіметтері
реэкспортқа мүдделі емес екендігі анықталған және соған байланысты
эмиграцияны қысқарту бойынша тиісті шаралар қолданбайтындығында.
Мигранттардың күрделі материалдық және әлеуметтік-еңбек жағдайы
Халықаралық еңбек ұйымының назарынан тыс қала алмады. Халықаралық еңбек
ұйымының Бас конференциясының сонау 1919 жылғы бірінші сессиясында Еңбек
етуші шетелдіктерге қатысты мәселедегі өзара екіжақтылық туралы №2 ұсыныс
қабылданған. Онда Халықаралық еңбек ұйымының әрбір мүшесі өзара екіжақтылық
және мүдделі елдер арасында келісілетін ережелер негізінде өз елінің
аумағында еңбек ететін шетелдіктерді (олардың жанұя мүшелерімен бірге)
қорғауға қатысты өз елінің жұмыс басты азаматтарына қолданылатын заңдар мен
ереже нормаларының күшін тарату туралы сөз болған.
1926 жылы Халықаралық еңбек ұймының Эмиграцияға, иммиграцияға,
сондай-ақ, репатриацияға және эмигранттардың транзитіне қатысты
статистикалық және басқа да мәліметтерді Халықаралық еңбек бюросына беру
туралы №19 ұсыныстары қабылданды. Бұрақ, ұсыныстар – бұл ұсыныстар ғана.
Олардың міндеттік сипаты жоқ. Бұл орайда күші жағынан міндеттеуші құжат
талап етілді. Осыған орай 1939 жылы Еңбек етуші мигранттар туралы №66
халықаралық конвенция қабылданды. Оны 1949 жылы қайта қарастырып, елеулі
өзгерістер енгізді (Бұл конвенцияның күші Халықаралық еңбек
конференциясының 2000 жылғы 30 мамырдағы шешімімен жойылды). Іс жүзінде ол
Еңбек етуші мигранттар туралы №97 конвенциямен алмастырылды.[5] Ол
қазіргі таңда әрекет етуші конвенция болып табылады. Аталған конвенцияға
сәйкес, Халықаралық еңбек ұйымының әрбір мүшесі халықаралық еңбек бюросына
және ұйымның кез келген мүшесіне олардың талап етуі бойынша өз елінің
эмиграция мен иммиграция саласындағы саясаты туралы ғана ақпаратты емес,
сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
халықаралық құқықтық қырлары
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау Халықаралық еңбек көші-қонының түсінігі мен құқықтық табиғаты
1.1. Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлері
... ... ... ...7
1.2. Еңбек көші қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесі ...14
ІІ тарау Қазақстан Республикасына шетел азаматтарын жұмысқа тартудың
құқықтық негізі
2.1. Қазақстан Республикасындағы халықаралық еңбек көші-қонының
өзекті мәселелері және оларды заңнамалық реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ...2 4
2.2. Халықаралық еңбек көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясат және
еңбек миграциясы мәселелері бойынша Қазақстанның шет мемлекеттермен және
халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы ... ... ... ...30
2.3. Еңбек көші-қоны туралы қазақстандық заңнамаға
талдау ... ... ... ...37
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық
қоғамдастыққа тең серіктес ретінде кіруі басқа факторлармен қатар
халықаралық жұмыс күшінің көші-қонымен байланысты екені сөзсіз. Өйткені
тәуелсіздіке ие болған соңғы 18 жылда Қазақстан аумағына жұмыс істеу
мақсатында келіп жатқан шетелдік жұмысшылардың саны жылдан жылға артып
келеді. Бұл орайда халықаралық көші-қон процесі жаһандық сипатқа айналған
құбылыс болғаны анық. Осы жағдайларға байланысты бүгінгі таңда Қазақстан
еңбек көші-қонының жалпы әлемдік процестері мен оған байланысты
проблемалардан шет қала алмайды. Қазақстан халқының сыртқы көші-қонының
қарқындылығы, бағыттылығы, сипаты алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда
айтарлықтай өзгеруде. Адамның еркін жүріп-тұру құқығын іске асырудағы
бұрынғы шектеулер алынып тасталды. Сонымен бірге қазіргі әлемді жайлаған
экономикалық дағдарыс, бірқатар елдерде өмір сүру деңгейінің төмендеуі
халықтың көші-қонға деген экономикалық сұранысын едәуір күшейтіп отыр.
Көші-қонның, әсіресе еңбек көші-қонының күрт өсуі көптеген елдер үшін
шын мәнінде айтарлықтай қатерге айналды. Еңбек көші-қонының мәселелері,
оның негізгі үрдістері мен салдары әлемдік қоғамдастықтың басқа да
мемлекеттеріндегідей Қазақстаннан да еліміздегі қазіргі қоғамдық тәртіпке,
ішкі келісім мен әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа әсер ететін теріс
ықпалды еңсеруге барабар. Сондықтан пәрменді құқықтық, экономикалық,
ұйымдастырушылық шаралар қолдануды талап етеді.
Еңбек көші-қонын реттеу жөніндегі мемлекеттік саясат стратегиялық
тұрғыдан мемлекет басымдық берген салаларда (нанотехнологиялар,
биотехнологиялар, ақпараттық жүйелер, көлік және коммуникациялар және басқа
да индустриялық-иновациялық қызмет салаларында) жұмыс істеу үшін жоғары
білікті шетелдік кадрларды тартуды көздейді. Келісім-шарт негізінде жұмыс
істеу үшін қазақстандық мамандардың шет елдерге шығуына да мүмкіндіктер
бар. Бірақ бұл процесте ең алдымен еліміздің мүдделері мен мақсаттарына
қауіп төндірмеу жағы көзделуге тиісті.
Еңбек миграциясымен байланысты қарым-қатынастардың күрделілігі және
көпқырлылығы ұлттық еңбек нарығының жағдайына ғана емес, сонымен бірге
демографиялық жағдай мен ұлттық қауіпсіздікке де елеулі түрде ықпал етуі
әбден мүмкін екенін атап өткен жөн. Осыған байланысты, мигранттардың
еңбегін рационалды әрі орынды пайдалануға бағытталған сапалы заңнаманы
қалыптастыру, еңбекші мигранттардың құқықтарын халықаралық нормаларға
сәйкес еш кедергісіз жүзеге асыруға жағдайлар жасау және оның негативті
салдарына жол бермеу айрықша өзекті мәселелер болып табылады деп ойлаймыз.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасына шетел
жұмысшыларын жұмысқа тарту мәселесі, оның халықаралық-құқықтық қырлары
бүгінгі таңда өзекті болып табылатынына күмән болмайды деп ойлаймыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Осы жұмыста көтерілген мәселелер заң
ғылымында бұған дейін де қаралған. Әсіресе кеңестік дәуірде және ресейлік
авторлармен жазылған еңбектер бар. Атап айтқанда, халықаралық миграция
мәселелеріне қатысты еңбектері бар мына авторларды атауға болады: Иванов
С.А. Аметистов Э.М. Мингазов Л.Х., Каламанов В.А., Моисеенко В.М. Мигас В.
В., Нечай А. А. және т.б.
Ал, отандық заңгерлер мен ғалымдардың қатарына М.А.Сарсембаев,
С.Ж.Айдарбаев, Ж.М.Аманжолов, М.Б.Құдайбергенов, А.А.Салімгерей,
Т.К.Ерджанов, Ж.Т.Сайрамбаева, Т.Сеитов және т.б. жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған ресейлік авторлардың еңбектері кеңестік кезеңде
жазылған, одан бері халықаралық көші-қон аясына қатысты құқыққолдану
тәжірибесі жаңарып, жаңа халықаралық келісімдер мен нормативтік актілер
қабылданды. Еңбек миграциясына қатысты ресейлік және отандық авторлардың
мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары да бар. Дегенмен де
отандық заң ғылымында халықаралық еңбек көші-қонының құқықтық негіздеріне
кешенді құқықтық талдау жасаған еңбек жоқ. Осы айтылғандардың негізінде
халықаралық еңбек миграциясына қатысты теорялық мәселелерді қарастырып,
зерттеу уақтылы және өзекті болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасына шетел жұмысшыларын жұмысқа
тартуды мемлекеттік-құқықтық реттеу бойынша ұсыныстар қалыптастыру болып
табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу белгіленді:
- Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлерін талдау;
- Еңбек көші қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесін
зерделеу;
- Қазақстан Республикасындағы халықаралық еңбек көші-қонының өзекті
мәселелері мен оларды заңнамалық реттеу жолдарын зерттеу;
- Халықаралық еңбек көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясат пен еңбек
миграциясы мәселелері бойынша Қазақстанның шет мемлекеттермен және
халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығына талдау жасау;
- Еңбек көші-қоны туралы қазақстандық заңнамаға талдау жасау.
Жұмыстың объектісі Қазақстан аумағына шетелдік жұмыс күшін тартудың
құқықтық механизмі. Пәні – ұлттық заңнама және халықаралық келісімдер мен
конвенциялар, олардың халықаралық миграцияға қатысты шарттарын бекіту,
орындау барысында туындайтын қатынастарға әсер ету процесі.
Зерттеу әдістері. Белгіленген міндеттерді шешу үшін автор жалпыға
ортақ ғылыми зерттеу әдістерін қолданды. Атап айтқанда, кешенді және жүйелі
талдау, салыстырмалы-құқықтық талдау әдістері. Жұмыс теориялық талдауды
сынауға негізделген және құқыққолдану процесінің логикасына тәуелді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер.
- еңбек көші-қонын басқару саласында сапалы мемлекеттік саясат
әзірлеп, жүргізу, көші-қон процестерінің айқындығын және елдің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру, заңсыз еңбек көші-қонының алдын алу, сондай-ақ
ұлттық еңбек нарығының шетелдік жұмыс күшіне деген қажетін уақтылы белгілеу
мақсатында Қазақстан Республикасында көші-қон процестерін үйлестірумен және
реттеумен, оның ішінде еңбек көші-қоны мәселелерімен шұғылданатын арнаулы
уәкілетті мемлекеттік орган құру қажет;
- Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан
халқына Жолдауына сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасының 2007-2015
жылдарға арналған Көші-қон саясатының тұжырымдамасында көрсетілген
ережелерді, сондай-ақ ұлттық бірдейлік пен ел қауіпсіздігін сақтау және
дамыту шеңберінде көші-қон процестерінің теріс зардаптарын азайтуды ескере
отырып, Халықтың көші-қоны туралы заң жобасының жаңа редакциясын әзірлеу
керек;
- республикамызда тұрақты негізде жұмыс істей алатын жоғары білікті
және кәсіби қызметкерлерді Қазақстанға тартудың тетіктері жетілдірілу
керек, көші-қон заңнамасын және халықаралық шарттардың, оның ішінде
халықаралық конвенциялардың нормаларын ұлттық заңнамаға имплементациялауды,
сондай-ақ шетел мамандарын жергілікті кадрлармен алмастыруды іс жүзінде
қолдану мәселелерінде шетелдердің тәжірибесі зерделенгені жөн;
- еңбекке байланысты көшіп келушілер Қазақстан аумағына еңбек
нарығының талаптарына қатаң сәйкес және жалдаушы ұйымдар мен жеке
адамдардың тарапынан кепілдікпен жіберілетін, оның ішінде ұлттық кадрларды
даярлау және шетелдік жұмысшыларды ауыстыру бойынша жіберілетін, сондай-ақ
еңбекке байланысты көшіп-қонушылармен еңбек келісім-шартын жасауға жұмыс
берушіні ынталандыруға бағытталған көшіп келу заңнамасына өзгерістер енгізу
уақыт талабы болып табылады;
- көшіп-қонушыларды тіркеу тұрғылықты жері бойынша емес, жұмыс
істейтін жері бойынша жүзеге асырылатын және жұмыс берушінің ресми өтініші
негізінде ресімделетін заңнаманы өзгертудің мүмкіндігін зерделеу қажет;
- еңбек көші-қонының және заңсыз еңбек көші-қонының ауқымы туралы
статистикалық деректерді жақсарту мақсатында халықаралық ұйымдармен
бірлесіп ТМД еңбек нарығындағы сұраныс-ұсыныс деректерінің мемлекетаралық
банкін құру қарастырылу керек деп есептейміз;
- белгіленген тәртіпті бұрын бұзған шетелдік мигранттардың Қазақстанға
қайта келуін шектейтін нормалар заңнамада көзделуге тиіс.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыстың теориялық
маңызы онда халықаралық көші-қон процесін құқықтық реттеу аясында еңбек
миграциясына анықтама беру және оның құқықтық негіздерін талдау
талпынысымен анықталады. Кейбір ұсыныстар мен қорытынды ойлар халықаралық
еңбек құқығының құқықтық табиғатын ашатын мәселелерді қамтиды және осы
мәселені теориялық тұрғыдан зерттеу жұмыстарында пайдаланыла алады.
Бұл жұмыс халықаралық құқық, халықаралық қатынастар, қауіпсіздік
саласында мамандар дайындайтын заңгерлік оқу орындарында оқу-әдістемелік,
оқу құралдарын дайындау барысында пайдалы болары анық. Бұл оның тәжірибелік
маңыздылығын айқындайды.
Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, 5 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 47 бет.
І тарау Халықаралық еңбек көші-қонының түсінігі мен құқықтық табиғаты
1.1. Халықаралық еңбек көші қонының теориясы мен түрлері.
Соңғы онжылдықтарда орын алып отырған көші-қон процесстерінің жиілеуі
сандық көрсеткіштермен де, сапалық өзгерістермен де сипатталады: еңбек
мигранттары қозғалыстарының нысандары мен бағыттары өзгеріске ұшырауда.
Адамзаттың шаруашылық және әлеуметтік-мәдени өмірінің күрделенуі мен
демократизациялануының, сондай-ақ өткір ұлтаралық қарама-қайшылықтардың,
елдер мен халықтар арасындағы тікелей қақтығыстардың, төтенше жағдайлар мен
дүлей апаттардың салдарының бір көрінісі болып халықтар мен еңбек
ресурстарының әртүрлі нысандағы ірі масштабтағы ішкімемлекеттік және
мемлекетаралық қозғалысы табылады. Бұл - әлемдік өркениетпен және
халықаралық еңбек нарығымен тұрғылықты жері мен жұмыс орнын таңдауға
берілген тиісті құқықтар мен мүмкіндіктерді пайдаланатын еркін мигранттар.
Бұл - өзінің туған жерін, өз үйін белгілі бір жағдайларға байланысты тастап
кетуге мәжбүр болған босқындар мен мәжбүрлі мигранттар.
Халықаралық деңгейдегі көші-қон процесстерінің ерекшеліктері мен
салдарын, олардың ауқымын жақында ғана сезінген әлемдік қауымдастық көші-
қон ағымының өткір мәселелерін шешу мен ұжымдық реттеу жөніндегі көптеген
мемлекеттердің іс әрекеттерін үйлестіру қажеттілігімен кездесті.
Еңбектің халықаралық бөлінісі белгілі бір өнімді өндірудің жекелеген
мемлекеттерде тұрақты топтасуын көздейтін еңбектің елдер арасында қоғамдық
аумақтық бөлінуінің ең жоғарғы дәрежесі ретінде әртүрлі елдерде әртүрлі
көлемдегі еңбек ресурстары мен біліктілік құрамының болуын көздейді.
Халықаралық еңбек бөлінісін кең мағынада талқылау адамзат қызметінің
жекелеген түрлері ретінде оқшаулау міндетті түрде оның кейінгі
кооперациясын білдірмейді. Ал, егер ондай кооперация орын алса, ол екі
түрлі нысанда жүзеге асырыла алады: еңбек бөлінісі негізінде өндірілген
тауарлармен халықаралық алмасу (халықаралық сауда) немесе тікелей еңбектің
мемлекетаралық қозғалысы (халықаралық еңбек көші-қоны).
Жұмыс күшінің қозғалысына қатысты бір мемлекеттің аймақтары арасында
орын алатын ішкі көші-қонды және бірнеше мемлекетті қамтитын сыртқы көші-
қонды ажыратуға болады. Халықаралық еңбек құқығы мен экономика ғылымдары
жұмыс күшінің сыртқы миграциясы мен оның экономикалық себеп-салдарын
зерттейді.[1]
Халықаралық көші-қон мәселелерін зерттеуде пайдаланылатын негізгі
түсініктер төмендегідей:
- жұмыс күшінің миграциясы – еңбекке қабілетті тұрғындардың
экономикалық және басқа да себептерге байланысты бір мемлекеттен басқа
мемлекетке кем дегенде бір жылдан астам уақытқа қоныстануы.
- Иммиграция – еңбекке қабілетті адамдардың тиісті мемлекетке оның
аумағынан тыс жерден келуі.
- Эмиграция – еңбекке қабілетті адамдардың тиісті мемлекет аумағынан
кетуі.
- Миграциялық сальдо – иммиграция мен эмиграцияның айырмашылығы.
- Ми ағыны - жоғары білікті кадрлардың халықаралық миграциясы.
- Реэмиграция – эмигранттардың өзеліне тұрғылықты жеріне оралуы.
Жұмыс күшінің халықаралық миграциясы жүздеген жылдар бұрын пайда
болып, елеулі өзгерістерге ұшырады. Халықаралық миграция мәселелерін
теориялық зерттеу белсенді түрде ХХ ғасырдың 60 жылдарынан кейін
экономикалық өсім моделдерінің аясында басталды. Оның негізгі идеясы болып
жұмыс күшінің халықаралық қозғалысы өндірістің бірден бір факторы ретінде
экономикалық өсім ырғағына ықпал ететіндігі, оның себебінде еңбекке ақы
төлеу деңгейіндегі мемлекеттер арасындағы айырмашылық табылады. Әрбір адам
өз еңбегінің шекті өнімін алады және тұтынады деген көзқарасқа негізделетін
неоклассикалық ұстанымды ұстанушылар эмиграция қабылдаушы мемлекеттің әл
ауқатын арттыруға алып келеді, бұл орайда мемлекеттің экономикалық дамуы
сол қалпында қалады немесе кем дегенде нашарламайды деп есептейді.
Неокейнстік бағытты ұстанушылар миграция нәтижесінде жұмыс күшін,
әсіресе жоғары білікті жұмысшыларды, экспорттаушы елдің экономикалық
жағдайы нашарлау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Осыған байланысты
халықаралық қауымдастық тарапынан ми ағынына салық енгізу, одан түсетін
табысты Біріккен Ұлттар ұйымына беріп, оны жаһандық даму қажеттіліктеріне
жұмсау да ұсынылған. Соңғы жылдары миграция мәселелерін талдаудағы негізгі
ой мемлекеттің экономикалық өсімінің эндогендік факторы ретінде адам
капиталын аккумуляциялауға ауысты. Жинақталған адам капиталы экономикалық
дамудың маңызды алғышарты болып табылады. Осыған орай халықаралық миграция
әртүрлі елдер арасындағы экономикалық өсім темпіндегі ерекшеліктердің бірі
ретінде айқындалады.
Басқа елдің (немесе бір мемлекеттің басқа өңірінде) аумағында болу
уақытына қарай тұрақты, уақытша және маятниктік миграцияны ажыратады.
Тұрақты (ұзақмерзімді) миграция тұрақты тұруға кеткен немесе келген
адамдардың санымен сипатталады. Бұл орайда кейбір елдерде шетелдік егер ол
тиісті елде белгілі бір уақыт тұрып жатса (жоқ болса) иммигрант (эмигрант)
деп есептеледі.
Уақытша (қысқа мерзімді) миграция азаматтығын және тұрғылықты жерін
өзгертпей ағымдағы қажеттіліктерге байланысты кіріп-шығуды білдіреді.
Бірақ, кейбір мемлекеттерде уақытша мигранттар есебінен маусымдық
жұмысшыларды шығарып тастайды.
Маятниктік миграция уақытқа байланысты миграцияның ерекше бір түрі
болып табылады. Ол жұмысшылардың жұмыс орнына бір өңірден басқа өңірге
жылжуын және адамның тұрақты тұратын жерінен бір аптаға дейін ғана
болмауымен сипатталады.
Миграцияның экономикалық әсеріне тоқталмай кетпеуге болмас. Жұмыс
күшінің халықаралық миграциясы экономикалық та, экономикалық емес те
себептерге байланысты жүзеге асырылуы мүмкін. Экономикалық емес себептерге
саяси және діни себептер, мемлекеттердің бірігуі мен таралуы, табиғи
апаттар, соғыс жағдайлары, экологиялық проблемалар, жеке сипаттағы себептер
жатады. Осы аталған және басқа да көптеген экономикалық емес себептер жұмыс
күшінің елеулі мемлекетаралық қозғалысына алып келуі мүмкін және алып келіп
жатыр. Олар экономикалық себептерге байланысты орын алатын жұмыс күшінің
халықаралық миграциясы сияқты экономикалық салдарға ие. Экономикалық
себептердің түп негізінде еңбекке ақы төлеудегі мемлекеттер арасындағы
айырмашылық жатыр. Жұмыс күшінің көші-қоны әртүрлі елдердегі еңбекке ақы
төлеуді біркелкілендіруге алып келеді.
Еңбек ресурстарының шетелге халықаралық миграциялануының нәтижесінде
ерекше қасиетке ие тауар – жұмыс күші қозғалады. Оның басқа тауарлардан
басты ерекшелігі – жұмыс күшінің өзі басқа тауарларды өндірудің негізгі
факторы болып табылатындығында. Жұмыс күшін экспорттайтын, яғни жұмысшылар
эмигрантталатын мемлекет, әдетте, сондай экспорт үшін эмигранттардың
табысының бір бөлігін өз еліне аудару түріндегі өзіндік ақы алады. Көп
елдердегі еңбек ресурстарының шартты артықтығы сияқты жағдайларда жұмыс
күшін сыртқа шығару жұмыссыздықты төмендетуге көмектеседі, шетелден ақша
түсімдерінің келуіне септігін тигізеді. Ал, екінші жағынан, жоғарыкәсіби
жұмыс күшінің, мамандардың сыртқа кетуі экспорттаушы елдердің технологиялық
потенциалының азаюына, олардың жалпы ғылыми және мәдени деңгейінің
төмендеуіне алып келеді.[2]
Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ, халықаралық миграция – жаңа құбылыс
болып табылмайды. Статистика мен шекара жүйесінің дамымаған жағдайларында
халықаралық мигранттардың көші бірнеше жүздеген жылдар бойы мемлекеттік
органдар тарапынан мүлдем есепке алынбаған. Бүгінгі таңда да өндірістің
маңызды факторы болып табылатын халықаралық көші-қонның нақты көлемі мен
ауқымын анықтау күрделі екені сөзсіз.
Еңбек ресурстарының мемлекетаралық көші-қонының мейлінше қолайлы
сандық көрсеткіштері болып төлем балансында көрініс табатын көрсеткіштер
табылады. Бұл жағдайда резидент емес болып тиісті мемлекетте бір жылға
жетпейтін уақыт болатын тұлға табылады. Егер адам тиісті елде бір жылдан
астам уақыт болса, онда ол статистикалық есепке алу мақсатында резидент
ретінде тіркеледі. Төлем балансының сатистикасында жұмыс күшінің
миграциясымен байланысты көрсеткіштер ағымдағы операциялар балансының бір
бөлігі болып табылады және үш бап бойынша сараланады:
- Еңбек табысы, жұмыспен қамтылғандарға төленетін төлем – резиденттер
үшін атқарылған және олармен төленген, жеке резидент емес тұлғалармен қолма-
қол ақшалай немесе заттай алынған еңбек ақы немесе басқа да төлемдер. Бұл
категорияға резиденттердің резидент еместерді жұмысқа жалдаумен байланысты
зейнетақылық, сақтандыру және өзге де қорларға төлейтін басқа да барлық
төлемдері жатады. Резидент емес жеке тұлғалар қатарына тиісті мемлекетте
бір жылға жетпейтін уақыт болатын барлық шетелдік жұмысшылар, соның ішінде,
маусымдық жұмысшылар, шекаралас көрші елдерден уақытша табыс үшін келетін
жұмысшылар, сонымен қатар шетелдік дипломатиялық өкілдіктердің жергілікті
персоналы жатады.
- Мигранттардың көші-қоны – мигранттар өздерімен бірге басқа елге
көшкенде алып жүретін мүліктерінің құнының бағалық ақшалай эквиваленті. Бұл
орайда эмигранттар мүлкін заттай шығару тауарларды елден экспорттау ретінде
көрсетіледі, ал оның бағалық ақшалай эквиваленті (осы экспорт үшін төлем
сияқты) – осы бап бойынша.
- Жұмысшылардың аударымдары – мигранттардың ақшасы мен тауарларын өз
елінде қалған жақындарына жөнелтуі. Тауарларды жөнелткен жағдайда олардың
бағалық құны есепке алынады.
Еңбек табысы мен мигранттардың көші-қоны және жұмысшылардың
аударымдары атты баптардың арасындағы басты айырмашылық – еңбек табысы
атты бапта резидент еместердің, яғни тиісті мелекетте уақытша
орналасқандардың табысы ескеріледі. Сонымен бірге мигранттардың көші-қоны
мен жұмысшылардың аударымдары атты баптарда резиденттердің, яғни өз
елінен кетіп қалған және шетелде кем дегенде бір жылдан астам уақытқа қалып
қойған мигранттардың табысы мен шығысы көрсетіледі. Осы екі бап ағымдағы
операциялар аясында жеке төленбеген аударымдар тобына біріктіріледі. Жеке
төленбеген аударымдар – бұл мигранттар шетелге кеткенде өзімен бірге алып
жүретін мүліктің және оның артынан өз еліне жөнелтетін тауарлардың бағалық
ақшалай эквиваленті. Ол мигранттардың көші-қоны мен жұмысшылардың
аударымдарын қамтиды.
Тәжірибе жүзінде сол бір немесе өзге халықаралық аударымдарды нақты
қай бап бойынша бекіту керектігін анықтау қиынға соғады. Белгілі бір адам
бастапқы кезде шетелге уақытша табыс табу үшін барып, артынан нақты бір
себептерге байланысты бір жылдан астам уақытқа кідіріп, мигрантқа айналып
кетуі әбден мүмкін. Және керісінше, шетелде тұрақты тұру үшін кеткен адам
өзінің мүлкін жұмысшы аударымы ретінде ресімдеп, артынан бір жылға
детпейтін уақыт ішінде өз еліне қайтып келуді шешеді. Мұндай жағдайларда
қолданылатын жалпы ережеге сәйкес есепке алу шекараны іс жүзінде кесіп өту
фактісі бойынша жүргізіледі, және егер артынан ол есепке алу жазбасы дұрыс
толтырылмаған болса да оны әдетте қайта қарамайды.
Орта есеппен алғанда, жылдық миграциялық сальдо ХХ ғасырдың 90-
жылдарының ортасына қарай шамамен 1 млн. адамды құрады.[3] Яғни, қабылдаушы
елдерде сыртқа кетушілермен салыстырғанда келушілер орта есеппен алғанда 1
млн. адамға артық болған. Әдетте, әлемдік экономикалық жағдай тұрақтанғанда
миграциялық сальдо азаяды, және керісінше, экономикалық дағдарыс уақытында
миграциялық сальдо артады.
Халықаралық миграциямен байланысты ақша ағымының жылдық айналымы
жүздеген миллиард доллармен өлшенеді және ол көлемі жағынан жылдық тікелей
шетелдік инвестицияларға сай келеді. Дамыған елдерге шетелдік резидент емес
жұмысшылардың барлық еңбек табысының шамамен 910 және барлық жеке
төленбеген аударымдардың 23 сәйкес келсе, дамушы елдерде аталған
көрсеткіштер тиісінше 110 және 13 құрайды. Бұл дамыған елдерде уақытша
жұмысшы-мигранттардың негізгі үлесі шоғырланғанын және дәл сонда дамушы
мемлекеттердің, соның ішінде өтпелі экономикасы бар елдердің, еңбекке
қабілетті жұмысшылары эмиграцияланатынын білдіреді. Еңбек миграциясымен
байланысты ақша ағымы аясында жұмысшылардың аударымдары 62% - ды, ал еңбек
табысы – 31% және мигранттардың көші-қоны 7% құрайды. Резидент емес жеке
тұлғаларға төленетін ең ірі еңбек табысының төлемін Швейцария, Германия,
Италия, Жапония, Бельгия, АҚШ сияқты мемлекеттер жүзеге асырады. Дамушы
елдердің ішінде шетелдік жұмыс күшін белсенді түрде Оңтүстік Африка
Республикасы, Израиль, Малайзия, Кувейт және т.б. мемлекеттер пайдаланады.
Жеке сипаттағы ірі аударымдар негізгі дамыған елдерден (АҚШ, Германия,
Жапония, Ұлыбритания) және жаңа индустриалды және мұнайөндіруші дамушы
мемлекеттерден (Корея, Сауд Араб елі, Венесуэла және т.б.) жүзеге
асырылады. Шетелден келетін аударымдарды алушылардың қатарына негізінен
дамыған елдер жатады. Аударымдардың негізгі бөлігін трансұлттық
компанияларда жұмыс істейтін қызметкерлердің, шетелде орналасқан әскери
қызметшілер мен дипломатиялық өкілдіктердің еңбек ақысы құрайды. Көптеген
дамушы елдерде (мәселен, Бангладеш, Буркина-Фасо, Египет, Греция, Түркия
және т.б.) жеке сипаттағы аударымдардың масштабы тауарлық экспорт табысының
25-30 %-н құрайды. Ал, Иордания, Лесото және Йемен сияқты елдерде бұл
аударымдар Жалпы ұлттық өнімнің 10-50 %-на дейін жетеді.
Теориялық тұрғыдан қарайтын болсақ жұмыс күшін экспорттайтын елдің
табысы эмигранттардың шетелден жіберетін аударымдарымен, олар табыстың
негізгі үлесін құрағанмен де шектелмейді. Жиынтық жалпы ұлттық өнімді
ұлғайтатын және төлем балансына оң ықпал ететін басқа табыс қатарына –
шетелде жұмысқа орналастырумен айналысатын жеке фирмаларға салынатын
салықтар, эмигранттардың өз еліне салатын тікелей және портфельді
инвестициялары, білім беруге, денсаулық сақтауға және басқа да әлеуметтік
сипаттағы шығыстарды (олар эмигранттар үшін басқа елдермен жабылады)
қысқарту жатады. Өз еліне орала отырып мигранттар, зерттеулерге сүйенсек,
банк арқылы аударған сомаларына бара бар қаржыны өзімен бірге алып келеді.
Бұған қоса, шетелде жұмыс тәжірибесіне ие болып және біліктілігін арттырып,
мигранттар бұл тәжірибені өз еліне алып келеді, соның нәтижесінде мемлекет
қосымша білікті мамандарға ие болады.
Эмиграция жұмыс күші артық елдердің экономикасына елеулі түрде
оңды ықпал етеді. Өйткені жұмысшылардың сыртқа кетуі жұмыссыздық деңгейін
төмендетеді. Мәселен, ХХ ғасырдың 70-жылдары Египет үкіметі жұмыссыздықпен
күрес бағдарламасын қабылдай отырып, онда Парсы шығанағы елдеріне жұмыс
күшінің эмиграциялануын ынталандырып отырған. Пуэрто-Рикода ең төменгі
еңбек ақы туралы заң жұмыс күшінің кем дегенде үштен бірі АҚШ-қа көшіп
кетеді деген ұстанымда болған екен.
Ми ағыны (білімділердің сыртқа кетуі) көптеген дамушы елдер үшін,
әсіресе Африкада (Малави, Судан, Заир, Замбия) үлкен проблема болып
табылады. Бірақ ми ағыны көптеген жағдайларда елдің экономикалық жағдайы
жақсарғанда бәсеңдейді. Мысалы, жоғары технологиялы американдық
компанияларда бірнеше жыл жұмыс істеп, өз еліне оралған үнді ғалымдары жаңа
компьютерлік бағдарламалар жасау жөніндегі үнді өнеркәсібінің дамуының
негізін қалаушылар болған екен.
Иммиграцияның экономикалық ықпалы әдетте теріс сипатталады. Өйткені
шетелден келетін жұмыс күші жұмыс орындарын қысқартады және жергілікті
тұрғындар арасындағы жұмыссыздықты көбейтеді. Аталмыш проблеманың орын
алатынын жоққа шығармай отырып, дегенмен де, иммигранттар жаңа тәжірибе,
жаңа білім мен жаңа қабілеттерді алып келетінін атап өткен жөн.
АҚШ, Канада және Австралия сияқты мемлекеттер иммиграция нәтижесінде
құрылған мемлекеттер болып табылады. Басқа елдерде иммигранттар тұтас
салалардың экономикалық дамуына жаңа динамизм алып келеді. Мысал ретінде
Индонезия мен Малайзиядағы қытайлық өнеркәсіп жұмысшылары, Канададағы
Гонконгтан шыққан кәсіпкерлер, Африкадағы үнді және Ливан бизнесмендері,
Парсы шығанағының мұнай өндіруші елдеріндегі иордандық және палестиналық
жұмысшылар атала алады. Оның үстіне, иммигранттар көптеген елдерде
жергілікті тұрғындар арасында үміткерлер болмайтын бос орындарды толтырады.
Түркия мен Солтүстік Африкадан келетін біліктілігі жоқ жұмысшылар Германия
мен Францияда иммиграцияның 60-80 % құрайды. Ауыр жұмысқа Израильде
палестиндіктер, Малайзияда индонезиялықтар, Аргентинада боливиялықтар асыға
жалданады. Бұған қоса, өндірістің кейбір салалары, соның ішінде елдерге
экспорттық табыс әкелетін салалар иммигранттарсыз өмір сүре алмас еді.
Мысал ретінде келтірер болсақ, Оңтүстік Африка Республикасындағы тау-кен
өндірісін, Доминикан Республикасы мен Малайзияда және Испаниядағы
ауылшаруашылық алқаптарын, Малайзиядағы каучук және резіңке өндірісін
атауға болады.
Бұл орайда, әрине, иммиграцияның жағымсыз жақтарына да тоқталмай
кетпеуге болмас. Дамыған елдерде оның жағымсыз әсері бірінші кезекте
иммиграция ағымына байланысты білікті емес жұмыс күшінің іс жүзіндегі еңбек
ақысының төмендеуіне алып келеді. Мәселен, АҚШ-та 12-сыныптан төмен білімі
бар жұмыс бастының әрбір төртіншісі – иммигрант. Иммигранттар негізінен
саудаланбайтын тауарларды өндіретін секторларда жұмыс істейді.
Экономикалық себептерге байланысты мигранттардың негізгі ағымы
әрқашан жеке табысы төмен көрсеткішке ие елдерден жоғары табысты елдерге
қарай бағытталған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі уақытта халықаралық
миграцияның бағыттары өзгеріске ұшырап отырған экономикалық жағдайларға
қарай өзгеріп отырған. Халықаралық көші-қонның нақты статистикалық
көрсеткіштерінің жоқтығына және заңсыз миграцияның кең етек жаюына
байланысты миграцияның негізгі бағыттарының иерархиялығын нақты белгілеу
қиынға соғады. Әлемдік тәжірибе мен фактілерге сүйене отырып, басқа
елдерден мигранттар үшін тартымды болатын келесі мемлекеттер мен өңірлерді
бөліп көрсетуге болады.
АҚШ, Канада, Австралия. Қазіргі заманғы әлемнің экономикалық тұрғыдан
ең дамыған мемлекеті бола отырып, АҚШ төмен білікті де жоғары білікті де
жұмыс күшінің халықаралық миграциясының негізгі бағыты болып табылады. Жыл
сайын онда басқа елдердің бәрін қосқандағыдан артық мигранттар келеді.
Төмен білікті жұмыс күшінің негізгі ағымы АҚШ-қа көршілес орналасқан
латынамерика елдерінен – Мексика және Кариб бассейні елдеріне келеді.
Жоғары білікті жұмысшылар Америка Құрама штаттарына дүниежүзінің барлық
дерлік елдерінен, соның ішінде Батыс Еуропадан, Латын Америкасынан,
Ресейден, Үндістаннан және т.б. келіп жатады. АҚШ пен Канадаға келетін
иммигранттардың ағымы ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының ортасында жылына
шамамен 900 мың адаммен өлшенген. АҚШ-қа заңды түрде жылына 740 мың адам
иммиграцияланады және жылына 160 мың адам эмиграцияланады. Таза иммиграция
(миграциялық сальдо) 580 мың адамды құрайды.
Батыс Еуропа. Барынша дамыған Батыс Еуропа мемлекеттері, және,
бірінші кезекте, Еуропалық Одаққа кіретін елдер жұмыс күшін экономикалық
тұрғыдан әлсіз дамыған Батыс Еуропа елдерінен (Португалия, Мальта, Испания
және т.б.), Солтүстік Африканың араб елдері мен Қиыр Шығыстан, Африка
елдерінен, Шығыс Еуропа мемлекеттері мен бұрынғы КСРО мемлекеттерінен
тартады. Африка елдерінен - Батыс Еуропа мемлекеттерінің бұрынғы
колонияларынан жұмысшыларды тартуға тіл ортақтығы, тарихи тұрғыдан
қалыптасқан сауда және өзге байланыстар септігін тигізеді. Батыс Еуропаға
келетін иммигранттардың ағымы ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының ортасында
шамамен жылына 180 мың адамды құраған екен. Бұған қоса, батысеуропалық
интеграция аясында жұмыс күшінің ортақ нарығы құрылып, дамып келе жатыр.
Жұмыс күшінің ортақ нарығы Еуропалық Одақ мемлекеттері арасында
жұмысшылардың еркін қозғалысы мен еңбек заңнамасын үйлестіруді көздейді.
Қиыр Шығыс. Бұл өңірдің мұнай өндіруші елдері арзан шетел жұмыс күшін
сипаты жағынан ауыр әрі аз төленетін жұмыстарға тартады. Жұмысшылар
негізінен көршілес араб елдерінен, сондай ақ Үндістаннан, Пәкістаннан,
Бангладеш, Корея, Филиппин сияқты елдерден келеді. Сауд Араб елінің,
Біріккен Араб эмиратының, Катар, Бахрейн, Кувейт пен Оманның жұмыс күшінің
жартысынан астамын шетелдік жұмысшылар құрайды.
Басқа дамушы елдер. ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының жаңа феномені –
дамушы елдердің өздерінің арасында еңбек миграциясының артуы, жиілеуі.
Әдетте жұмысшылар ағымы экономикалық реформалар жолында қарқынды дамыған
мемлекеттерге бағытталады. Мәселен, Латын Америкасында маусымдық жұмысшылар
мен жиналмалы кәсіпорындарға қажетті жұмысшылар Аргентина мен Мексикаға
барады. Африкада Сахараның оңтүстігінен Піл Сүйегі жағасына қарай, Нигерия
мен Оңтүстік Африка Республикасына барлық иммигранттар ағымының жартысынан
астамы тән. Парсы шығанағындағы 1991 жылғы соғыстың салдарынан 1 млн. жуық
египеттіктер Иракты тастап шықты, 800 мың йемендіктер Сауд Араб елінен
қоныс аударды және 500 мыңға жуық палестин жұмысшылары Кувейттен кетуге
мәжбүр болды. Олардың орнына Үндістан мен Египеттен жұмысшылар келіп,
орындарын басты.
Жаңа индустриалды мемлекеттер. Оңтүстік Шығыс Азияның бұл
мемлекеттерінің қарқынды дамуына байланысты онда уақытша жұмыстарға
жалданатын жалдамалы иммигранттардың ағымы күрт артты. Бұл жағдай әсіресе
Оңтүстік Корея мен Малайзияға тән болды.
Жылына 25 мыңнан астам адамдар жалдамалы жұмысқа тұру үшін келетін
барлық дерлік елдер негізінен жоғары дамыған мемлекеттер болып табылады.
Олардың Жалпы Ұлттық өнімі жан басына шаққанда 6900-ден астам АҚШ долларын
құрайды. Эмиграция қайнар көзі – дамушы мемлекеттер, олардың басым бөлігі
Мексика мен Азия елдері.
1.2. Еңбек көші-қонын мемлекеттік және құқықтық реттеу мәселесі
Жұмыс күшінің халықаралық көші-қонының дамуы барысында миграциялық
ағымдарды мемлекеттік басқарудың әдістері де жасалып, жетілдіріліп келді.
Қазіргі таңда миграцияны мемлекеттік реттеудің негізгі механизмі тиісті
заңнамалық актілермен тікелей байланысты.
Дүниежүзінің басым көпшілік мемлекеттері өздерінің сыртқы саудасын
либерализациялау жолымен дами отырып, барлығы дерлік халықаралық миграцияны
шектейтін шаралар қабылдауда. Миграция өндірістің жиынтық көлемінің артуына
алып келеді, бұл орайда миграциядан түсетін экономикалық табыс бірдей
бөлінбейді. Миграцияның жағымды экономикалық әсері орын алатын теріс
әсермен де қатар жүреді. Солардың бірі – иммигранттар дамыған елдердің
бюджетіне жүктейтін қаржылық міндет. Бұл әсіресе дамыған мемлекет
экономикалық тұрғыдан әлсіз дамыған мемлекетке жақын орналасқанда немесе
көршілес болғанда ерекше байқалады. Мысал ретінде, бір жағынан, АҚШ,
Мексика және Кариб бассейні елдерін, екінші жағынан – Франция және Магриб,
Германия мен Түркия мемлекеттерін келтіруге болады. Осындай жақын
көршілестік материалдық қолдауға не депортациялауға қажетті қаржылық
шығында талап ететін заңды иммигранттардың ғана ағымына алып келмейді.
Бағалаулар бойынша, АҚШ-та тұрақты түрде шамамен 4 млн.-ға жуық, ал Батыс
Еуропада – шамамен 3 млн. заңсыз иммигранттар орын тебеді.
Жұмыс күшінің халықаралық көші-қоны туындататын проблемалар оны
мемлекеттік және халықаралық реттеудің кең көлемді жүйесін жасап шығаруға
алып келді. Жұмыс күшінің халықаралық көші-қонына мемлекеттің араласуы оның
халықаралық сауданы реттеуінен бұрын басталды. Мәселен, сонау ХVІІІ
ғасырдың соңында Англияда өндіріс жұмысшыларына шетелге кетуге тыйым
салатын заңдар қабылданған екен. ХІХ ғасыр бойы көптеген Еуропа
мемлекеттері жағымсыз шетелдіктердің келуіне шектеу қоятын заңдар қабылдап
келген.[4] Сол кезде мемлекеттер миграция мәселелерін реттейтін екіжақты
конвенциялар бекіте бастаған. Олардың бір бөлігі бүгінгі күнге дейін өз
күшінде.
Шетелдіктердің келуін реттейтін көптеген елдердің заңнамалары
иммигранттар мен иммигрант еместердің арасын нақты бөліп көрсетеді.
Иммигранттар – тиісті елге тұрақты тұру үшін келген адамдар, ал иммигрант
еместер – тиісті елге уақытша келетіндер немесе онда тұрақты тұруға
ниеттенбейтін адамдар. Иммигрант еместер көбіне қабылдаушы мемлекетте ұзақ
уақыт болып, жұмыс істеуіне қарамастан, экономикалық көзқарас тұрғысынан
маңыздысы болып еңбек миграциясын реттеу табылады.
Әдетте, мемлекеттік реттеу бюджеттен қаржыландырылатын бағдарламалар
қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Ол бағдарламалар шетелдік жұмыс күшінің
(иммигранттардың) ағымына шектеу қоюға немесе мигранттарды өз еліне қайтуға
(реэмиграция) ынталандыруға бағытталады.
Қабылдаушы мемлекеттердің көпшілігі иммиграцияны реттеуде таңдамалы
ұстанымды пайдаланады. Оның мәнісі мынада: мемлекет өз аумағында сұранысқа
ие жұмыскерлердің келуіне кедергі жасамайды және сонымен бірге басқаларына
шектеу қояды. Қалаулы иммигранттардың тізімі әр мемлекетте әрқалай, бірақ
көбіне олар мына категориялардың біріне жатады:
- төмен жалақы үшін ауыр, зиянды, лас және біліксіз жұмысты –
құрылыс, маусымдық, ауысымды, муниципалды жұмыстарды атқаруға дайын
жұмысшылар:
- жаңа және перспективті салалардың мамандары – программистер, нақты
бір инженерлер, банк қызметкерлері;
- сирек кездесетін кәсіп мамандары – алмаз өңдеушілер, сурет
реставраторлары, дәстүрлі емес емдеу тәсілдерін меңгерген
дәрігерлер;
- әлемдік аты бар мамандар – музыканттар, әртістер, ғалымдар,
спортсмендер, дәрігерлер, жазушылар;
- өз қызметін қабылдаушы мемлекетке көшіретін және капитал мен
инвестиция әкелетін, жаңа жұмыс орындарын ашатын ірі бизнесмендер.
Еңбек иммиграциясының проблемаларымен қабылдаушы елдердің мемлекеттік
институттары айналысады. Олар ұлттық заңнамаға және бекітілген екіжақты
және көпжақты келісімдерге сүйене отырып жұмыс істейді. Әдетте иммиграция
мәселелерін шешуге кем дегенде үш мемлекеттік орган жұмылдырылады: өзінің
консулдық басқармасы арқылы кіру визаларын беруге құзырлы сыртқы істер
министрлігі, заңмен белгіленген кіру режимін нақты орындайтын кедендік
бақылау органдары және шетелдік жұмыс күшінің пайдаланылуына қадағалауды
жүзеге асыратын еңбек министрлігі.
Көптеген елдерде иммигранттың елге кіруіне рұқсат жұмысқа жалдаушымен
оның жұмыспен қамтылатыны туралы бекітілген келісім шарт негізінде және
еңбек министрлігінің тиісті жұмыс арнайы біліктілік пен дағдыны қажет
ететін болғандықтан не басқа да себептерге байланысты жергілікті
жұмысшылармен атқарыла алмайды деген қорытынды негізінде беріледі.
Кейбір мемлекеттерде потенциалды иммигранттың елге кіруіне рұқсат
беруден бұрын оның жұмыс берушісі ішкі істер министрлігінің және тиісті
саланың кәсіподақтарының келісімін алуға тиіс.
Иммиграция үшін қажетті нормативтік-құқықтық база көптеген қабылдаушы
елдерде саны көп заңдардан және заңға сәйкес актілерден тұрады.
Иммиграциялық заңнаманың негізгі қырлары төмендегідей:
Кәсіби біліктілік. Барлық қабылдаушы мемлекеттердің заңнамалары
мамандыққа сәйкес білім деңгейі мен жұмыс өтіліне қатаң талаптар
белгілейді. Біліміне қойылатын ең төменгі талап болып орта мектептің немесе
кәсіби-техникалық училищенің толық курсын аяқтау табылады. Ол тиісті
дипломмен куәландырылуға тиіс. Көптеген жағдайларда дипломды қабылдаушы
мемлекетте қайта растау не бағалау қажет. Жұмысқа жалдаған кезде қабылдаушы
елдер тарапынан басымдық мамандығы бойынша кемінде 3-5 жыл жұмыс өтілі бар
мамандарға беріледі. Бұл орайда ұсыным хаттар да талап етілуі мүмкін.
Жеке сипаттағы шектеулер. Қабылдаушы мемлекеттердің заңдары
иммигранттардың денсаулық жағдайына қатаң талаптар белгілейтіні сөзсіз.
Мемлекет аумағына нашақорлар, психикалық ауруға шалдыққандар, СПИД вирусына
шалдыққандар кіргізілмейді. Иммигранттар өз денсаулығы жайлы анықтама табыс
етуге міндетті. Бұл орайда анықтама қабылдаушы мемлекеттің консулдық
бөлімінің мөрімен расталуға немесе арнайы медициналық тексеруден өткізілуге
тиіс. Иммигранттардың жастық цензі заңнамамен олар жұмыс істеуге ниеттенген
өндіріс саласына қарай белгіленеді. Әдетте ол 20-40 жас аралығында болады.
Иммигранттардың саяси және әлеуметтік келбетіне қойылатын заңнамалық
талаптар да айрықша маңызды болып табылады. Көбіне бұрын қылмыстық іс
әрекеттері үшін сотталған адамдарға, лаңкестік және профашистік ұйымдардың
мүшелеріне заңнамалық тыйым салынады.
Сандық квоталау. Иммигранттарды қабылдайтын көптеген мемлекеттер
олардың максималды санын белгілейді. Сандық квоталар тұтас экономика
аясында енгізілуі мүмкін. Бұл орайда ол:
- барлық еңбек ресурстарының ішінде шетелдік жұмыс күшінің максималды
үлесін анықтайды;
- жекелеген салалар аясында тиісті салада жұмыспен қамтылғандардың
ішінде шетелдік жұмысшылардың үлесін анықтайды;
- жекелеген кәсіпорындар аясында шетелдік жұмысшылардың осы
кәсіпорындағы максималды үлесін анықтайды.
Сандық квоталау жұмыс күшін сыртқа шығаруды мемлекеттік реттеудің
қатаң әдісі болып табылады және әдетте тиісті заңдармен анықталады, оның
орындалуына құқық қорғау органдары қадағалау жасайды.
Экономикалық реттеу. Ол иммигранттар санын қысқартуды қамтамасыз
ететін белгілі бір қаржылық шектеулер енгізеді. Заңды тұлғаларға қатысты
айтар болсақ, кейбір мемлекеттерде олар шетелдік жұмыс күшін тек белгілі
бір жұмыс айналымына не сату көлеміне қол жеткізгенде немесе мемлекеттік
бюджетке белгілі бір төлем жасағаннан кейін ғана тарта алады. Жеке тұлғалар
иммиграциямен келе алады, бірақ бұл орайда олар қабылдаушы мемлекеттің
экономикасына заңнамада белгіленген белгілі бір көлемдегі инвестиция
әкелуге дайын болуға, өз қаржысының заңды жолмен алынғанын дәлелдей алуға
және белгілі бір мөлшерде жұмыс орынын құруға тиіс. Кейбір мемлекеттердің
заңдары бойынша иммиграцияны ресімдеу мен жергілікті кәсіпорынға жұмысқа
тұру үшін иммигранттар белгілі бір төлем жасауға міндетті. Кейбір
жеңілдіктер оның атынан мәмілелер жасауға құқылы корпорациялардың басқару
құрамына, үй шаруасында жергілікті азаматтардың еңбегін пайдалануға дайын
дербес шетелдіктерге берілу мүмкін.
Уақытша шектеулер. Көптеген мемлекеттердің заңнамалары шетелдік
жұмысшылардың олардың аумағында болуының максималды мерзімін белгілейді.
Сол мерзім аяқталғаннан кейін олар қабылдаушы елден кетуге, не құзырлы
органдардан өздерінің болу мерзімін ұзартуға тиіс. Көбіне қабылдаушы
мемлекетте тағылымдамадан өткен немесе студент болған адамдарға өздерінің
болу мерзімін ұзартуға мүмкіндік бермейтін қатаң ережелер көзделеді.
Олардан өз еліне қайту және онда кем дегенде бірнеше жыл болу және содан
кейін ғана қабылдаушы мемлекетке қайта келу құқығы берілетіндігі талап
етіледі.
Географиялық басымдықтар. Тәжірибе жүзінде иммигранттарды қабылдайтын
әрбір мемлекет иммиграцияның географиялық және ұлттық құрамын заңнамалық
тұрғыдан бекітеді. Ол көбіне иммигрантардың нақты бір елден келуінің сандық
квотасы арқылы реттеледі. Кейде біреулерге басымдық берді немесе адам
құқығы бұзылды деген айыптаулар болмау үшін, үкіметтер географиялық
квоталар аясында бір географиялық өңірден әртүрлі елдердің өкілдері
арасында иммиграциялану құқығы лотереясын ойнатады.
Тыйымдар. Шетелдік жұмыс күшін жалдауға айқын және жасырын тыйымдар
әдетте шетелдіктердің айналысуына тыйым салынатын кәсіптер туралы заңдарда
көрініс табады. Айқын тыйымдар шетелдіктердің жұмыс істеуіне болмайтын
салалар мен мамандықтарды нақты тізбелеп көрсетеді. Жасырын тыйымдар,
керісінше, тек тиісті мемлекеттің азаматтары ғана жұмыс істей алатын
салалар мен мамандықтар тізімін белгілейді. Сол арқылы ондай жұмыстарға
шетелдіктердің келуіне шектеу қойылады. Әдетте, иммигранттың кез келген
қозғалыстары – мамандығын өзгерту, жұмыс орнын ауыстыру үшін иммиграциялық
билік органдарынан қосымша рұқсат алу талап етіледі. Олар ондай рұқсат
беруден бас тартуы да мүмкін. Заңсыз иммиграцияға да тыйым салынатын
сөзсіз. Оның алды негізінен полицейлік әдістермен алынады, бірақ ол барлық
жағдайда тиімді бола бермейді. Иммиграция тәртібін бұзғаны үшін заңнамалық
тұрғыдан санкциялар белгіленеді. Олар иммигранттардың өздеріне де, оларға
заңсыз келуге көмектесетіндер мен жұмысқа қабылдайтындарға да қолданылу
мүмкін. Мемлекетке заңсыз келу қылмыс болып табылады. Оған жол бергені үшін
депортациялау, ақшалай айыппұл және (немесе) бас бостандығынан айыру
көзделеді. Қайталап жасалған осындай қылмыс үшін қайталап депортациялау,
үлкен ақшалай айыппұл және ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыру көзделуі
мүмкін.
Заңсыз делдалдық немесе заңсыз иммигрантты жұмысқа орналастыру да
қылмыс деп есептеледі. Олар үшін соншалықты үлкен мөлшердегі айыппұл
көзделіп, ол кейбір ірі компаниялар мен кәсіпорындардың күйреуіне алып
келуі мүмкін.
Жалпы, жоғарыда аталған шектеулер кез келген мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен де туындайды. Өйткені
мемлекетке келіп кететін шетелдік жұмыс күшінің есебін жүргізіп отыру, оны
нақты заңнамалық шектермен реттеу мемлекеттік маңызы бар іс-шара болып
табылады.
Иммигранттардың ағымында жұмыссыздықтың басты себебін көретін
кәсіподақтардың қысымы аясында көптеген батыс мемлекеттерінің үкіметтері ХХ
ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап иммигранттардың кері өз еліне қайтуын
ынталандыру шараларын белсенді түрде қолдана бастады. Реэмиграцияның
дәстүрлі мемлекеттік шараларына мыналарды жатқызады:
Реэмиграцияны ынталандыру бағдарламалары. Олар заңсыз иммигранттарды
мәжбүрлі түрде өз еліне репатриациялаудан бастап, өз еліне қайтуға ниет
білдірген иммигранттарға материалдық көмек беруге дейінгі кең көлемді іс-
шараларды қамтиды. Батыс Еуропа мемлекеттерінде (Германия, Франция,
Нидерланды және т.б.) реэмиграцияны қолдау бағдарламалары қабылданған екен.
Онда иммигранттар ерікті түрді жұмыстан шығып, өз еліне қайту жағдайларында
белгілі бір жәрдемақы төлеу көзделген. Жекелеген жағдайларда жәрдемақылар
иммигранттың қабылдаушы елді тастап өз еліне кетуі туралы ниеті жария
етілгенде ақ төленсе, кейбір жағдайларда – оның іс жүзінде өз еліне
қайтқанынан кейін төленетін болған. Бұл орайда ондай жәрдемақыны алу
иммигранты қабылдаушы елге қайта келу құқығынан айыратын болған.
Жәрдемақылар иммигрантты жұмысқа жалдаған кәсіпорынның әлеуметтік
сақтандыру немесе заңнетақы қорларына аудару нәтижесінде жинақталған
төлемдер есебінен төленеді. Мұндай қаржыландыру әдісі бюджеттің шығыс
бөлігіне қосымша ауыртпалық түсірмейді деп есептелсе де, тәжірибе жүзінде,
иммигранттарды мемлекеттік есепке алудың электронды жүйесін құру және
оларға жәрдемақы төлеу қажеттілігі нәтижесінде бюджеттік шығыстар елеулі
ауқымда болған. Дей тұрғанмен, реэмиграцияны ынталандыру бағдарламаларының
тиімділігі төмен екені анықталып отыр.
Иммигранттарды кәсіби дайындау бағдарламасы. Иммигранттың өз еліне
қайтуын ынталандыратын құрал ретінде жекелеген мемлекеттер (Франция,
Германия, Нидерланды) иммигранттарды кәсіби оқыту бағдарламарын қарастырады
екен. Бұл бағдарламалардың мәнісі бойынша, дамыған елде білім ала отырып,
иммигранттар жоғары еңбек ақы төленетін жұмысқа тұруға мүмкіндік алады және
сол жағдай оларды өз еліне қайтуына итермелейді. Тәжірибе жүзінде
иммигранттардың бұл бағдарламаларға қатысуына деген қызығушылық төмен
болды. Оның себебі қабылдаушы мемлекетте алған білімі мен игерген мамандығы
дәл сондай мамандыққа сәйкес жұмысты өз елінде табуды кепілдендіре
алмағандығында. Соған байланысты көптеген иммигранттар өз еліне
реэмиграцияланудан гөрі, дамыған елдердегі өздерінің төмен ақымен
төленетін болса да қолда бар жұмыстарын сақтап қалуды қалаған. Біздің
ойымызша, ондай бағдарламалар халықаралық деңгейде ынтымақтаса отырып,
жүзеге асырылуға тиіс еді. Оған қабылдаушы мемлекетпен қатар, иммигранттар
келген мемлекеттер де қатысуы керек. Сонда аталған бағдарламаның тиімділігі
артып, иммигранттардың іс жүзінде өз еліне қайтуына белгілі бір ынта
болады.
Жаппай эмиграция елдеріне экономикалық көмек бағдарламалары. Дамыған
елдер жұмыс күшін экспорттайтын елдермен келісім бекітеді. Ол жұмысшылардың
табысының бір бөлігін өз еліне және мемлекеттік қаржының бір бөлігін
реэмигранттар үшін жаңа жұмыс орындары бола алатын жаңа кәсіпорындар құруға
инвестициялау туралы мазмұнда болады. Ондай кәсіпорындар кооператив,
бірлескен компания, акционерлік қоғам нысандарында құрылатын болған. Қарым-
қатынастың бұл нысаны Германия мен Түркия арасындағы екіжақты қарым-
қатынаста барынша дамыды. Жекелеген жағдайларда, негізінен неміс ақшасына
салынған жаңа түрік компаниялары реэмигранттарды тартатын мекен-жаңға
айналып қана қоймай, сонымен бірге Түркиядан жаңа эмигранттар ағымын
біршама тоқтатқан.
Қабылдаушы елдердің үкіметтерінің белсенді іс-әрекеттеріне қарамастан
реэмиграцияны ынталандырудың басым көпшілік бағдарламалары белгіленген
мақсаттарға қол жеткізе алмаған: олардың жүзеге асырылуының бастапқы
кезеңінде реэмиграция ағымы біршама артқанмен, бағдарламаны қаржыландыру
қысқарғанда өз еліне қайту фактілері де азая бастаған. Дегенмен, олардың
тиімсіздігінің басты себебі – жұмыс күшін экспорттайтын елдердің үкіметтері
реэкспортқа мүдделі емес екендігі анықталған және соған байланысты
эмиграцияны қысқарту бойынша тиісті шаралар қолданбайтындығында.
Мигранттардың күрделі материалдық және әлеуметтік-еңбек жағдайы
Халықаралық еңбек ұйымының назарынан тыс қала алмады. Халықаралық еңбек
ұйымының Бас конференциясының сонау 1919 жылғы бірінші сессиясында Еңбек
етуші шетелдіктерге қатысты мәселедегі өзара екіжақтылық туралы №2 ұсыныс
қабылданған. Онда Халықаралық еңбек ұйымының әрбір мүшесі өзара екіжақтылық
және мүдделі елдер арасында келісілетін ережелер негізінде өз елінің
аумағында еңбек ететін шетелдіктерді (олардың жанұя мүшелерімен бірге)
қорғауға қатысты өз елінің жұмыс басты азаматтарына қолданылатын заңдар мен
ереже нормаларының күшін тарату туралы сөз болған.
1926 жылы Халықаралық еңбек ұймының Эмиграцияға, иммиграцияға,
сондай-ақ, репатриацияға және эмигранттардың транзитіне қатысты
статистикалық және басқа да мәліметтерді Халықаралық еңбек бюросына беру
туралы №19 ұсыныстары қабылданды. Бұрақ, ұсыныстар – бұл ұсыныстар ғана.
Олардың міндеттік сипаты жоқ. Бұл орайда күші жағынан міндеттеуші құжат
талап етілді. Осыған орай 1939 жылы Еңбек етуші мигранттар туралы №66
халықаралық конвенция қабылданды. Оны 1949 жылы қайта қарастырып, елеулі
өзгерістер енгізді (Бұл конвенцияның күші Халықаралық еңбек
конференциясының 2000 жылғы 30 мамырдағы шешімімен жойылды). Іс жүзінде ол
Еңбек етуші мигранттар туралы №97 конвенциямен алмастырылды.[5] Ол
қазіргі таңда әрекет етуші конвенция болып табылады. Аталған конвенцияға
сәйкес, Халықаралық еңбек ұйымының әрбір мүшесі халықаралық еңбек бюросына
және ұйымның кез келген мүшесіне олардың талап етуі бойынша өз елінің
эмиграция мен иммиграция саласындағы саясаты туралы ғана ақпаратты емес,
сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz