1916 жылғы Амангелді Иманов бастаған Ұлт-азаттық көтеріліс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ БІРІНШІ ДҮНИЕ ЖҮЗІЛІК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
І.2 1916 жылғы Ұлт.азаттық көтеріліс кезіндегі Қазақстанның либерал.демократ зиялылардың ұстаған бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ ТАРАУ АМАНГЕЛДІ ИМАНОВТЫҢ БАСТАУЫМЕН БОЛҒАН ТОРҒАЙ КӨТЕРІЛІСІ
ІІ.1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
II. 2 Көтерілістің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... . 53
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ БІРІНШІ ДҮНИЕ ЖҮЗІЛІК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
І.2 1916 жылғы Ұлт.азаттық көтеріліс кезіндегі Қазақстанның либерал.демократ зиялылардың ұстаған бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ ТАРАУ АМАНГЕЛДІ ИМАНОВТЫҢ БАСТАУЫМЕН БОЛҒАН ТОРҒАЙ КӨТЕРІЛІСІ
ІІ.1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
II. 2 Көтерілістің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... . 53
КІРІСПЕ
1916 жылғы қазақстандағы ұлт азаттық көтеріліс отандық тарихта ерекше орын алады. Аталған көтеріліс еркін сүйгіш қазақ халқының өз тәуелсіздігі үшін жан аямайтынын анық көрсетті.
1916 жылғы казақ халқының ұлт азаттық көтерілісі отарлы патша өкіметінің жүргізіп жатқан әлеуметтік және ұлттық езгіге қарсы жауабы болатын.
Ресей империясы тарапынан отаршылдық езіп-жаншудың барлық кезеңі ішіндегі қазақ халқының азаттық күресінің шарықтау шегі болды. Өкімет билігімен басқарудың институттарын қайта құру, қарулы күштерді ұйымдастыру, белсенді саяси күреске санасы оянған халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуі, бізге ұлттық азаттық қозғалыс туралы айтуға негіз береді, ол саяси егемендікке жетуді және мемлеткеттілікті қалпына келтіруді өзінің мақсаты етіп қойды. Осының бәріне Қазақстанның экономикалық және саяси өміріндегі белең ала бастаған белгілі бір алғышарттар себін тигізді.
Көтерілістің басты себебі әлеуметтік экономикалық қоғамдық саяси және рухани мәдени мәселелерге тікелей байланысты болды. Атап айтқанда олар Қазақстан мен Орта Азия халықтарының жерін отарлаушыларға тартып әперудің тез қарқынмен жалғасуынан, салықтар мен басқа алымдар көлемінің шамадан тыс ұлғаюынан қалың бұқараның өмір сүру жағдайының күрт төмендеуінен өз көрінісін тапты.
1916 жылға таман патша өкіметі қазақ халқының 40-50 млн. десятина жақсы жерлерін басып алды. Өздерін құнарсыз және шөлейт аудандарға тықсырып, аштыққа душар етті. Қазақстанның аумағы толықтай шикізат базасына айналды. Соғыс қисапсыз шикізатты, азық-түлікті, малды тағы басқа материалдық игілікті жалмай берді. Уақыт өткен сайын соғысқа байланысты тонау мен қанау күшейе түсті. Әртүрлі салықтардың мөлшері артып, жаңа салықтар енгізілді. Жергілікті халықтар төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есеге дейін көбейді. Сонымен қатар халық күнделікті тұтынатын заттар үздіксіз қымбаттай берді. Мысалы, 1914-1916 жылдар аралығында Жетісу облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға өсті. XX ғасырдың басында бір пұт ұнның бағасы 94 тиын болса, 1916 жылы ол 40 сомға дейін көтерілді. Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында 1916 жылы бидай ұнының бағасы 1,5 есе, ал еттің бағасы 2 есеге дейін жоғарылады.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының басым бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, халықты рухани езгіге де түсірді. Оны тілінен, дінінен, ділінен айыру бағытында жымысқылықпен ойластырылған шаралар жүйесін жүзеге асырды.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі, соғыс тудырған қиыншылықтарға байланысты халық бұқарасының қайыршылануы, қымбатшылық пен аш-жалаңаштықтың етек жаюы – міне, осының бәрі халықтың басым көпшілігі тарапынан жаппай наразылық туғызды.
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы Қазақстанның, Орта Азияның және ішінара Сібірдің «бұратана халықтарының» ер-азаматтарын 19-43 жас аралығында майданның тыл жұмыстарына, қорғаныс құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салуға, окоптар қазуға тағы сол сияқты «реквизиция» туралы жарлығы тікелей сылтау болды. Жарлық бойынша тыл жұмыстарына Қазақстан мен Орта Азиядан 400 мың адам, соның ішінде қазақтардан 240 мыңға жуық кісі алу белгіленді. Егер сол кездегі қазақ шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, патша жарлығы тұтастай орындалған жағдайда әрбір үшінші шаруашылық өзінің негізгі еңбек етушісінен айырылады екен. Ал мұндай мөлшерде жұмысшы қолы майданның тыл жұмыстарына әкету Қазақстанды ұлттық апатқа ұшыратуы мүмкін еді.
Жарлық Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік жаппай наразылық тудырды. Алихан Бөкейхановтың сөзімен айтсақ: «Қалың елдің дариядай толқуы» басталды.
Қазақстанның әр аймағында стихиялы түрде басталған патша жарлығына қарсы әрекеттер бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске ұласты.
Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды, алайда оның ірі ошақтары алдымен Жетісуда, одан кейін Торғай, Ырғыз өңірінде калыптасты. Көтерілістің негізгі қозғаушы күшін ұлттық шаруалардың қалың тобы сондай-ақ сол кезде қалыптасу үрдісін бастан кешіп жатқан жұмысшы тобының өкілдері құрады. Сонымен бірге оның ұлт азаттық сипатта өрістеуіне оған қазақ халқының басқа әлеуметтік топтарының байлар мен ауқаттылардың және патшаның билік жүйесіндегі төменгі баспалдағының жекелеген өкілдерінің қатысуы әсер етті.
Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және жекелеген басқа халықтардың өкілдері қатысқан оңтүстік және солтүстік-шығыс аймақты сол кездегі Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық қозғалысы өзінің ұлттық құрамы жағынан бір ұлттық қазақтық күрес болды.
Қазақ қоғамында атап айтқанда, оның сол кездегі саяси элитасының арасында көтеріліске көзқарас бір мәнде болған жоқ. Қазақ зиялыларының радикалды өкілдері Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Ә.Жүнісов, Т.Рысқұлов, С.Меңдешов, Ә.Жангелдин тағы басқа патша жарлығына батыл қарсы шықты және халықты қарулы қарсылыққа шақырды. Ал «Қазақ» газетінің төңірегіне топтасқан либерал демократияшыл зиялылардың жетекшілері А.Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М.Дулатов және басқалар патша әкімшілігіне тыл жұмысына адам алуды асықпауды өтініп, әуелі дайындық шараларын жүргізу жөнінде ұсыныстар жасады. Сонымен қатар олар көтеріліске шыққан халық патша өкіметі тарапынан аяусыз жазалауға ұшырайтынын ескертіп, көпшілікті жарлықты орындауда қарсылық көрсетпеуге шақырды.
Қазақстандағы көтерілістің алғашқы ошақтары 1916 жылғы шілде айының бас кезінде пайда болды. Халықтың ашу-ызасының бастапқы соққыларына жұмыстарға алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс басқармалары, ауыл старшындары және жергілікті әкімшіліктердің басқа да қызметкерлері ұшырады. Өйткені тізім жасаудағы бұрмалаушылық әуел бастан жаппай парақорлық пен қиянат жасаушылыкты туғызған болатын. Әкімшілік жүйесі ол кезде қазақтарда туу туралы куәліктердің болмағандығын пайдаланып, тізімге жас шамасына қарамастан, кедейлерді енгізіп, ауқатты әулеттерден пара алып, олардың өкілдерін шақырудан босатты.
Көтерілістің алғашқы ошағы Жетісу облысында пайда болды. Мұнда патша жарлығына қарулы қарсылық шілде, тамыз айларында бұқаралық сипат алды. Патшалық үкімет органдары Жетісуға ірі жазалаушы әскери күштер жеткізе бастады. Жергілікті гарнизондар нгығайтылды, қазақ және қырғыз көтерілісшілерін жазалау үшін облыстағы селолары мен қазақ станцияларының тұрғындарынан қарулы жасақтар құрылды.
Өкімет органдары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе Жетісудың байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға босып кетуге мәжбүр болды. Генерал губернатор Куропаткин бекіткен сот үкімдері мен Түркістан өлкесінде өлім жазасына 347 адам, каторгалық жұмыстарға 168 түрмеде тұтқындауға 128 адам кесілді. Өлім жазасына кесілгендер қатарында Верный (Алматы) уезіндегі көтеріліс басшысы Бекболат Әшекеев және оның үзеңгілес серіктері болды. Жетісу, Сырдария, Ақмола, Семей облыстарымен Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында көтерілісшілер қозғалысы басып жаншылып жатқанда, Торғай даларында ол күш алып, күннен күнге өрши түсті. Әбдіғаппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин бастаған Торғай көтеріліс ошағы ең табанды болды және ұзаққа созылды.
Хан сайлау дәстүрін және олардың халықтың кандай әлеуметтік топтарының өкілі болғандығын атап айтқанда, сұлтандар әулетінен сайланатынын жетік білетін. Әбдіғаппар өзін әмір деп атаған, кейіннен 1916 жылғы қарашада 13 болыс (6 болыс қыпшақ, 6 болыс арғын және 1 болыс найман) өкілдерінің құрылтайында Әбдіғаппар Жанбосынов Торғай уезінің ханы болып танылды. Осы құрылтайға қатысушылардың келісімімен Кенесары хан Қасымұлының серігі – атақты Иман батырдың немересі Амангелді Иманов Үдербайұлы көтерілісшілердің сардарбегі, қолбасшысы болып тағайындалды.
Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873 ж. 3 сәуір - 1919 ж. 18 мамыр) қазақ халқының батыры. Қазақстанда 1916 жылы өріс алған ұлт азаттық көтерілістің басшысы Торғай уезі Қайдауыл болысының үшінші ауылында кедей шаруа отбасында туған. 7 жасында әкесі бес жылдан кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім қалды. Ол байларға жалшы болды. Еңбекші халықтың тартқан қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көрді. Оның самодержавиеге байлар мен билердің езгісіне деген өшпенділігі осы кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқаңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянды. Амангелді бала кезінен әділетсіздікті жаны сүймейтін. Социал демократтардың жергілікті жердегі большевиктер тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары патша өкіметі оны «Сенімсіз» адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды. Амангелді Имановтың есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халық бостандығын көздеді.
1916 жылғы қазақстандағы ұлт азаттық көтеріліс отандық тарихта ерекше орын алады. Аталған көтеріліс еркін сүйгіш қазақ халқының өз тәуелсіздігі үшін жан аямайтынын анық көрсетті.
1916 жылғы казақ халқының ұлт азаттық көтерілісі отарлы патша өкіметінің жүргізіп жатқан әлеуметтік және ұлттық езгіге қарсы жауабы болатын.
Ресей империясы тарапынан отаршылдық езіп-жаншудың барлық кезеңі ішіндегі қазақ халқының азаттық күресінің шарықтау шегі болды. Өкімет билігімен басқарудың институттарын қайта құру, қарулы күштерді ұйымдастыру, белсенді саяси күреске санасы оянған халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуі, бізге ұлттық азаттық қозғалыс туралы айтуға негіз береді, ол саяси егемендікке жетуді және мемлеткеттілікті қалпына келтіруді өзінің мақсаты етіп қойды. Осының бәріне Қазақстанның экономикалық және саяси өміріндегі белең ала бастаған белгілі бір алғышарттар себін тигізді.
Көтерілістің басты себебі әлеуметтік экономикалық қоғамдық саяси және рухани мәдени мәселелерге тікелей байланысты болды. Атап айтқанда олар Қазақстан мен Орта Азия халықтарының жерін отарлаушыларға тартып әперудің тез қарқынмен жалғасуынан, салықтар мен басқа алымдар көлемінің шамадан тыс ұлғаюынан қалың бұқараның өмір сүру жағдайының күрт төмендеуінен өз көрінісін тапты.
1916 жылға таман патша өкіметі қазақ халқының 40-50 млн. десятина жақсы жерлерін басып алды. Өздерін құнарсыз және шөлейт аудандарға тықсырып, аштыққа душар етті. Қазақстанның аумағы толықтай шикізат базасына айналды. Соғыс қисапсыз шикізатты, азық-түлікті, малды тағы басқа материалдық игілікті жалмай берді. Уақыт өткен сайын соғысқа байланысты тонау мен қанау күшейе түсті. Әртүрлі салықтардың мөлшері артып, жаңа салықтар енгізілді. Жергілікті халықтар төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есеге дейін көбейді. Сонымен қатар халық күнделікті тұтынатын заттар үздіксіз қымбаттай берді. Мысалы, 1914-1916 жылдар аралығында Жетісу облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға өсті. XX ғасырдың басында бір пұт ұнның бағасы 94 тиын болса, 1916 жылы ол 40 сомға дейін көтерілді. Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында 1916 жылы бидай ұнының бағасы 1,5 есе, ал еттің бағасы 2 есеге дейін жоғарылады.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының басым бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, халықты рухани езгіге де түсірді. Оны тілінен, дінінен, ділінен айыру бағытында жымысқылықпен ойластырылған шаралар жүйесін жүзеге асырды.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі, соғыс тудырған қиыншылықтарға байланысты халық бұқарасының қайыршылануы, қымбатшылық пен аш-жалаңаштықтың етек жаюы – міне, осының бәрі халықтың басым көпшілігі тарапынан жаппай наразылық туғызды.
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы Қазақстанның, Орта Азияның және ішінара Сібірдің «бұратана халықтарының» ер-азаматтарын 19-43 жас аралығында майданның тыл жұмыстарына, қорғаныс құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салуға, окоптар қазуға тағы сол сияқты «реквизиция» туралы жарлығы тікелей сылтау болды. Жарлық бойынша тыл жұмыстарына Қазақстан мен Орта Азиядан 400 мың адам, соның ішінде қазақтардан 240 мыңға жуық кісі алу белгіленді. Егер сол кездегі қазақ шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, патша жарлығы тұтастай орындалған жағдайда әрбір үшінші шаруашылық өзінің негізгі еңбек етушісінен айырылады екен. Ал мұндай мөлшерде жұмысшы қолы майданның тыл жұмыстарына әкету Қазақстанды ұлттық апатқа ұшыратуы мүмкін еді.
Жарлық Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік жаппай наразылық тудырды. Алихан Бөкейхановтың сөзімен айтсақ: «Қалың елдің дариядай толқуы» басталды.
Қазақстанның әр аймағында стихиялы түрде басталған патша жарлығына қарсы әрекеттер бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске ұласты.
Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды, алайда оның ірі ошақтары алдымен Жетісуда, одан кейін Торғай, Ырғыз өңірінде калыптасты. Көтерілістің негізгі қозғаушы күшін ұлттық шаруалардың қалың тобы сондай-ақ сол кезде қалыптасу үрдісін бастан кешіп жатқан жұмысшы тобының өкілдері құрады. Сонымен бірге оның ұлт азаттық сипатта өрістеуіне оған қазақ халқының басқа әлеуметтік топтарының байлар мен ауқаттылардың және патшаның билік жүйесіндегі төменгі баспалдағының жекелеген өкілдерінің қатысуы әсер етті.
Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және жекелеген басқа халықтардың өкілдері қатысқан оңтүстік және солтүстік-шығыс аймақты сол кездегі Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық қозғалысы өзінің ұлттық құрамы жағынан бір ұлттық қазақтық күрес болды.
Қазақ қоғамында атап айтқанда, оның сол кездегі саяси элитасының арасында көтеріліске көзқарас бір мәнде болған жоқ. Қазақ зиялыларының радикалды өкілдері Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Ә.Жүнісов, Т.Рысқұлов, С.Меңдешов, Ә.Жангелдин тағы басқа патша жарлығына батыл қарсы шықты және халықты қарулы қарсылыққа шақырды. Ал «Қазақ» газетінің төңірегіне топтасқан либерал демократияшыл зиялылардың жетекшілері А.Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М.Дулатов және басқалар патша әкімшілігіне тыл жұмысына адам алуды асықпауды өтініп, әуелі дайындық шараларын жүргізу жөнінде ұсыныстар жасады. Сонымен қатар олар көтеріліске шыққан халық патша өкіметі тарапынан аяусыз жазалауға ұшырайтынын ескертіп, көпшілікті жарлықты орындауда қарсылық көрсетпеуге шақырды.
Қазақстандағы көтерілістің алғашқы ошақтары 1916 жылғы шілде айының бас кезінде пайда болды. Халықтың ашу-ызасының бастапқы соққыларына жұмыстарға алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс басқармалары, ауыл старшындары және жергілікті әкімшіліктердің басқа да қызметкерлері ұшырады. Өйткені тізім жасаудағы бұрмалаушылық әуел бастан жаппай парақорлық пен қиянат жасаушылыкты туғызған болатын. Әкімшілік жүйесі ол кезде қазақтарда туу туралы куәліктердің болмағандығын пайдаланып, тізімге жас шамасына қарамастан, кедейлерді енгізіп, ауқатты әулеттерден пара алып, олардың өкілдерін шақырудан босатты.
Көтерілістің алғашқы ошағы Жетісу облысында пайда болды. Мұнда патша жарлығына қарулы қарсылық шілде, тамыз айларында бұқаралық сипат алды. Патшалық үкімет органдары Жетісуға ірі жазалаушы әскери күштер жеткізе бастады. Жергілікті гарнизондар нгығайтылды, қазақ және қырғыз көтерілісшілерін жазалау үшін облыстағы селолары мен қазақ станцияларының тұрғындарынан қарулы жасақтар құрылды.
Өкімет органдары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе Жетісудың байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға босып кетуге мәжбүр болды. Генерал губернатор Куропаткин бекіткен сот үкімдері мен Түркістан өлкесінде өлім жазасына 347 адам, каторгалық жұмыстарға 168 түрмеде тұтқындауға 128 адам кесілді. Өлім жазасына кесілгендер қатарында Верный (Алматы) уезіндегі көтеріліс басшысы Бекболат Әшекеев және оның үзеңгілес серіктері болды. Жетісу, Сырдария, Ақмола, Семей облыстарымен Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында көтерілісшілер қозғалысы басып жаншылып жатқанда, Торғай даларында ол күш алып, күннен күнге өрши түсті. Әбдіғаппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин бастаған Торғай көтеріліс ошағы ең табанды болды және ұзаққа созылды.
Хан сайлау дәстүрін және олардың халықтың кандай әлеуметтік топтарының өкілі болғандығын атап айтқанда, сұлтандар әулетінен сайланатынын жетік білетін. Әбдіғаппар өзін әмір деп атаған, кейіннен 1916 жылғы қарашада 13 болыс (6 болыс қыпшақ, 6 болыс арғын және 1 болыс найман) өкілдерінің құрылтайында Әбдіғаппар Жанбосынов Торғай уезінің ханы болып танылды. Осы құрылтайға қатысушылардың келісімімен Кенесары хан Қасымұлының серігі – атақты Иман батырдың немересі Амангелді Иманов Үдербайұлы көтерілісшілердің сардарбегі, қолбасшысы болып тағайындалды.
Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873 ж. 3 сәуір - 1919 ж. 18 мамыр) қазақ халқының батыры. Қазақстанда 1916 жылы өріс алған ұлт азаттық көтерілістің басшысы Торғай уезі Қайдауыл болысының үшінші ауылында кедей шаруа отбасында туған. 7 жасында әкесі бес жылдан кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім қалды. Ол байларға жалшы болды. Еңбекші халықтың тартқан қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көрді. Оның самодержавиеге байлар мен билердің езгісіне деген өшпенділігі осы кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқаңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянды. Амангелді бала кезінен әділетсіздікті жаны сүймейтін. Социал демократтардың жергілікті жердегі большевиктер тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары патша өкіметі оны «Сенімсіз» адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды. Амангелді Имановтың есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халық бостандығын көздеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Көкіш Рысбайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, Санат, 2004, 131-133 беттер.
2. Диас Жамбылов. Қазақстандағы ұлт азаттық қозғалыс. Оқу құралы. Жеті жарғы, 2001, 81-88 беттер.
3. Пірімбетов. Ұлт азаттық козғалыс. 40-44 беттер.
4. №55. (24632) 01 наурыз, бейсенбі 2007.
5. Қазақстан тарихы. Ч. Мусин. 2005, Алматы, 265-267 беттер.
6. Қазақ Совет энцеклопедиясы. II том, 435 бет.
7. Торғай комисарлары. Здей Мухамеджанов. Қазақстан баспасы.
8. Қазақстан. Алматы, 2005. Әбдужаппар Әбдіәкімұлы, 228-230 беттер.
9. Сейдәлім Тәнкеев. 1916. Ереуілтөбе әскерлері, Алматы, Атамұра 1994 167-168 беттер.
10. Парасат, 2006, №8, 2-3 беттер.
11 Қазақстан энцеклопедия. 326-327 беттер.
12. Қазақстан тарихы. Очерк. 286 бет.
13. Октябрь нұрландырған өңір. X. Ермұратов. Алматы, Атамұра, 1994 122-123 беттер.
14. №47. «24632), 9 наурыз, 2007.
15. Қазақстан тарихы. 3 том, 636-641 беттер.
16. Қазақ елінің арғы бергі тарихы. Х.Маданов, 133-134 беттер.
17. «Елім-ай». Қазақ тарихынан. Алматы, Жалын баспасы, 1997, 105-106 беттер.
18. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық, Алматы, Атамұра, 2002, М.Х. Асылбеков, 68-69 беттер.
19. Дулығалы дала перзенттері. 1991,18 маусым, 7-бет.
20. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы, Дәуір баспасы, 1994. 140-143 беттер.
1. Көкіш Рысбайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, Санат, 2004, 131-133 беттер.
2. Диас Жамбылов. Қазақстандағы ұлт азаттық қозғалыс. Оқу құралы. Жеті жарғы, 2001, 81-88 беттер.
3. Пірімбетов. Ұлт азаттық козғалыс. 40-44 беттер.
4. №55. (24632) 01 наурыз, бейсенбі 2007.
5. Қазақстан тарихы. Ч. Мусин. 2005, Алматы, 265-267 беттер.
6. Қазақ Совет энцеклопедиясы. II том, 435 бет.
7. Торғай комисарлары. Здей Мухамеджанов. Қазақстан баспасы.
8. Қазақстан. Алматы, 2005. Әбдужаппар Әбдіәкімұлы, 228-230 беттер.
9. Сейдәлім Тәнкеев. 1916. Ереуілтөбе әскерлері, Алматы, Атамұра 1994 167-168 беттер.
10. Парасат, 2006, №8, 2-3 беттер.
11 Қазақстан энцеклопедия. 326-327 беттер.
12. Қазақстан тарихы. Очерк. 286 бет.
13. Октябрь нұрландырған өңір. X. Ермұратов. Алматы, Атамұра, 1994 122-123 беттер.
14. №47. «24632), 9 наурыз, 2007.
15. Қазақстан тарихы. 3 том, 636-641 беттер.
16. Қазақ елінің арғы бергі тарихы. Х.Маданов, 133-134 беттер.
17. «Елім-ай». Қазақ тарихынан. Алматы, Жалын баспасы, 1997, 105-106 беттер.
18. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық, Алматы, Атамұра, 2002, М.Х. Асылбеков, 68-69 беттер.
19. Дулығалы дала перзенттері. 1991,18 маусым, 7-бет.
20. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы, Дәуір баспасы, 1994. 140-143 беттер.
қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
Тарих кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: 1916 жылғы Амангелді Иманов бастаған Ұлт-азаттық көтеріліс
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
І.2 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі Қазақстанның либерал-
демократ зиялылардың ұстаған бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ Тарау Амангелді Имановтың бастауымен болған Торғай көтерілісі
ІІ.1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
II. 2 Көтерілістің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер ... ... ... ... ... . 53
кіріспе
1916 жылғы қазақстандағы ұлт азаттық көтеріліс отандық тарихта ерекше
орын алады. Аталған көтеріліс еркін сүйгіш қазақ халқының өз тәуелсіздігі
үшін жан аямайтынын анық көрсетті.
1916 жылғы казақ халқының ұлт азаттық көтерілісі отарлы патша өкіметінің
жүргізіп жатқан әлеуметтік және ұлттық езгіге қарсы жауабы болатын.
Ресей империясы тарапынан отаршылдық езіп-жаншудың барлық кезеңі
ішіндегі қазақ халқының азаттық күресінің шарықтау шегі болды. Өкімет
билігімен басқарудың институттарын қайта құру, қарулы күштерді ұйымдастыру,
белсенді саяси күреске санасы оянған халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуі,
бізге ұлттық азаттық қозғалыс туралы айтуға негіз береді, ол саяси
егемендікке жетуді және мемлеткеттілікті қалпына келтіруді өзінің мақсаты
етіп қойды. Осының бәріне Қазақстанның экономикалық және саяси өміріндегі
белең ала бастаған белгілі бір алғышарттар себін тигізді.
Көтерілістің басты себебі әлеуметтік экономикалық қоғамдық саяси және
рухани мәдени мәселелерге тікелей байланысты болды. Атап айтқанда олар
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының жерін отарлаушыларға тартып әперудің
тез қарқынмен жалғасуынан, салықтар мен басқа алымдар көлемінің шамадан
тыс ұлғаюынан қалың бұқараның өмір сүру жағдайының күрт төмендеуінен өз
көрінісін тапты.
1916 жылға таман патша өкіметі қазақ халқының 40-50 млн. десятина жақсы
жерлерін басып алды. Өздерін құнарсыз және шөлейт аудандарға тықсырып,
аштыққа душар етті. Қазақстанның аумағы толықтай шикізат базасына айналды.
Соғыс қисапсыз шикізатты, азық-түлікті, малды тағы басқа материалдық
игілікті жалмай берді. Уақыт өткен сайын соғысқа байланысты тонау мен қанау
күшейе түсті. Әртүрлі салықтардың мөлшері артып, жаңа салықтар енгізілді.
Жергілікті халықтар төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал жекелеген
жағдайларда 15 есеге дейін көбейді. Сонымен қатар халық күнделікті
тұтынатын заттар үздіксіз қымбаттай берді. Мысалы, 1914-1916 жылдар
аралығында Жетісу облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға
өсті. XX ғасырдың басында бір пұт ұнның бағасы 94 тиын болса, 1916 жылы ол
40 сомға дейін көтерілді. Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында 1916
жылы бидай ұнының бағасы 1,5 есе, ал еттің бағасы 2 есеге дейін жоғарылады.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының басым
бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, халықты рухани езгіге де түсірді. Оны
тілінен, дінінен, ділінен айыру бағытында жымысқылықпен ойластырылған
шаралар жүйесін жүзеге асырды.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі, соғыс тудырған қиыншылықтарға
байланысты халық бұқарасының қайыршылануы, қымбатшылық пен аш-жалаңаштықтың
етек жаюы – міне, осының бәрі халықтың басым көпшілігі тарапынан жаппай
наразылық туғызды.
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы
Қазақстанның, Орта Азияның және ішінара Сібірдің бұратана халықтарының ер-
азаматтарын 19-43 жас аралығында майданның тыл жұмыстарына, қорғаныс
құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салуға, окоптар қазуға тағы сол
сияқты реквизиция туралы жарлығы тікелей сылтау болды. Жарлық бойынша тыл
жұмыстарына Қазақстан мен Орта Азиядан 400 мың адам, соның ішінде
қазақтардан 240 мыңға жуық кісі алу белгіленді. Егер сол кездегі қазақ
шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, патша
жарлығы тұтастай орындалған жағдайда әрбір үшінші шаруашылық өзінің негізгі
еңбек етушісінен айырылады екен. Ал мұндай мөлшерде жұмысшы қолы майданның
тыл жұмыстарына әкету Қазақстанды ұлттық апатқа ұшыратуы мүмкін еді.
Жарлық Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік жаппай наразылық тудырды.
Алихан Бөкейхановтың сөзімен айтсақ: Қалың елдің дариядай толқуы
басталды.
Қазақстанның әр аймағында стихиялы түрде басталған патша жарлығына қарсы
әрекеттер бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске ұласты.
Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды, алайда оның ірі ошақтары алдымен
Жетісуда, одан кейін Торғай, Ырғыз өңірінде калыптасты. Көтерілістің
негізгі қозғаушы күшін ұлттық шаруалардың қалың тобы сондай-ақ сол кезде
қалыптасу үрдісін бастан кешіп жатқан жұмысшы тобының өкілдері құрады.
Сонымен бірге оның ұлт азаттық сипатта өрістеуіне оған қазақ халқының басқа
әлеуметтік топтарының байлар мен ауқаттылардың және патшаның билік
жүйесіндегі төменгі баспалдағының жекелеген өкілдерінің қатысуы әсер етті.
Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер
және жекелеген басқа халықтардың өкілдері қатысқан оңтүстік және солтүстік-
шығыс аймақты сол кездегі Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық қозғалысы өзінің ұлттық құрамы жағынан
бір ұлттық қазақтық күрес болды.
Қазақ қоғамында атап айтқанда, оның сол кездегі саяси элитасының
арасында көтеріліске көзқарас бір мәнде болған жоқ. Қазақ зиялыларының
радикалды өкілдері Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Ә.Жүнісов, Т.Рысқұлов, С.Меңдешов,
Ә.Жангелдин тағы басқа патша жарлығына батыл қарсы шықты және халықты
қарулы қарсылыққа шақырды. Ал Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан
либерал демократияшыл зиялылардың жетекшілері А.Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов,
М.Дулатов және басқалар патша әкімшілігіне тыл жұмысына адам алуды
асықпауды өтініп, әуелі дайындық шараларын жүргізу жөнінде ұсыныстар
жасады. Сонымен қатар олар көтеріліске шыққан халық патша өкіметі тарапынан
аяусыз жазалауға ұшырайтынын ескертіп, көпшілікті жарлықты орындауда
қарсылық көрсетпеуге шақырды.
Қазақстандағы көтерілістің алғашқы ошақтары 1916 жылғы шілде айының бас
кезінде пайда болды. Халықтың ашу-ызасының бастапқы соққыларына жұмыстарға
алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс басқармалары, ауыл
старшындары және жергілікті әкімшіліктердің басқа да қызметкерлері ұшырады.
Өйткені тізім жасаудағы бұрмалаушылық әуел бастан жаппай парақорлық пен
қиянат жасаушылыкты туғызған болатын. Әкімшілік жүйесі ол кезде қазақтарда
туу туралы куәліктердің болмағандығын пайдаланып, тізімге жас шамасына
қарамастан, кедейлерді енгізіп, ауқатты әулеттерден пара алып, олардың
өкілдерін шақырудан босатты.
Көтерілістің алғашқы ошағы Жетісу облысында пайда болды. Мұнда патша
жарлығына қарулы қарсылық шілде, тамыз айларында бұқаралық сипат алды.
Патшалық үкімет органдары Жетісуға ірі жазалаушы әскери күштер жеткізе
бастады. Жергілікті гарнизондар нгығайтылды, қазақ және қырғыз
көтерілісшілерін жазалау үшін облыстағы селолары мен қазақ станцияларының
тұрғындарынан қарулы жасақтар құрылды.
Өкімет органдары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе
Жетісудың байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға босып кетуге мәжбүр
болды. Генерал губернатор Куропаткин бекіткен сот үкімдері мен Түркістан
өлкесінде өлім жазасына 347 адам, каторгалық жұмыстарға 168 түрмеде
тұтқындауға 128 адам кесілді. Өлім жазасына кесілгендер қатарында Верный
(Алматы) уезіндегі көтеріліс басшысы Бекболат Әшекеев және оның үзеңгілес
серіктері болды. Жетісу, Сырдария, Ақмола, Семей облыстарымен Батыс
Қазақстанның бірқатар аудандарында көтерілісшілер қозғалысы басып жаншылып
жатқанда, Торғай даларында ол күш алып, күннен күнге өрши түсті. Әбдіғаппар
Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин бастаған Торғай көтеріліс
ошағы ең табанды болды және ұзаққа созылды.
Хан сайлау дәстүрін және олардың халықтың кандай әлеуметтік топтарының
өкілі болғандығын атап айтқанда, сұлтандар әулетінен сайланатынын жетік
білетін. Әбдіғаппар өзін әмір деп атаған, кейіннен 1916 жылғы қарашада 13
болыс (6 болыс қыпшақ, 6 болыс арғын және 1 болыс найман) өкілдерінің
құрылтайында Әбдіғаппар Жанбосынов Торғай уезінің ханы болып танылды. Осы
құрылтайға қатысушылардың келісімімен Кенесары хан Қасымұлының серігі –
атақты Иман батырдың немересі Амангелді Иманов Үдербайұлы көтерілісшілердің
сардарбегі, қолбасшысы болып тағайындалды.
Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873 ж. 3 сәуір - 1919 ж. 18 мамыр) қазақ
халқының батыры. Қазақстанда 1916 жылы өріс алған ұлт азаттық көтерілістің
басшысы Торғай уезі Қайдауыл болысының үшінші ауылында кедей шаруа
отбасында туған. 7 жасында әкесі бес жылдан кейін шешесі қайтыс болып,
жастайынан жетім қалды. Ол байларға жалшы болды. Еңбекші халықтың тартқан
қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көрді. Оның самодержавиеге байлар мен
билердің езгісіне деген өшпенділігі осы кезден-ақ қалыптаса бастады.
Байқаңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен
араласып, таптық сана-сезімі оянды. Амангелді бала кезінен әділетсіздікті
жаны сүймейтін. Социал демократтардың жергілікті жердегі большевиктер
тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін
басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары
патша өкіметі оны Сенімсіз адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды.
Амангелді Имановтың есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм
қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс
патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халық бостандығын
көздеді.
І Тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік экономикалық
жағдайы
XX ғасырдың басында патшалық Ресейдің Орта Азияның шығыс аудандары мен
Қазақстанды отарлауы өте күшті қарқынмен жүргзілді. Қазақтардың жерлерінде
патша үкіметі шаруаларды қоныстандыру үшін жер қорын жасап, 1917 жылға
дейін олардың 45 млн. десятина ең шырайлы жерлерін тартып алды. Сөйтіп,
жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл
жерде не су не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.
ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында Хиуа
мен Бұқараны қоспағанда 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл
кезде Түркістанда орыс поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін
егетін жрден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз және т.б.)
0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп ешқандай жері жоқ қазақ, қырғыз
тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Қазақтардың жерін жаппай тартып алу
тоқталмады. Ұлттық және әлеуметтік-экономикалық езгі күшейді. Тек Жетісу
облысының бір өзінен ғана соғыстың алғашқы 3 жыл ішінде 1800 мың десятина
ең таңдаулы жайылымдық және егістік жерлер тартып алынды. Ал осы жерлердің
шын қожалары қазақтар шаруашылық жүргізуге жарамдылығы аз немесе мүлдем
жарамсыз шөл және шөлейт аудандарға күштеп көшіріліп жіберілді. Қазақтардан
тартып алынған жерлер патша офицерлеріне шенеуніктерге, дінбасыларына,
казак әскерлері мен Ресейден және Украинадан қоныс аударған шаруаларға
үлестірді. Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының
90 пайызынан астамы қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ
жерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин
қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды шиеленістірді. Жер мәселесі
жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарға да кеңінен тарады.
1914 жылы патшалық Ресей дүние жүзілік соғысқа тартылды. Бұл бірінші
дүние жүзілік соғыс империалистік соғыс барлық халықтарға соның ішінде
Қазақстанға да ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша шенеуніктері мен
жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығыи
күшейтті. Соғыс қажетіне орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері
жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе көбейді. Шаруалардың
ірі қара малы мен мал азығын соғысқа қажетіне алу күшейді. Осының бәрі
егістік жердің қысқаруына ірі қара мал азаюына әкеліп соқты. Елдің
өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан
экономикасын құлдыратты.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін 38 мың
шаршы метр киіз, 300 мың пұт ет, 473 928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12 797
түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Сондай-ақ тек Жетісудан
ғана 1914 жылы 34 млн. сомның малдары мен мал шаруашылық өнімдері тасып
шығарылды. Осылайша қазақ халқының жерлерін тартып алу соғыс қажеті үшін
киімдерін, малын және азық-түлік өнімдерін мемлекет керегіне еріксіз алу
жалғасып жатты. Соғыс жүктерін темір жол станцияларына жеткізу үшін олардың
көлік күштерін өздерінің ықтиярынсыз жұмылдырып отырды.
Патшалық Ресей жаңа отарларды жаулап алу үшін бірінші дүние жүзілік
соғысқа кигіліп, империалистік соғысқа байланысты жаңа салықтар мен
алымдарды арнайы соғыс салығын, майдан мұқтажына қайыршылдық деп аталатын
алымдарды енгізді. Жеке малды, теріні, киіз үйді және тағы басқа заттарды
алуды жүргізді.
Өлкеде ақша құнсыздануы күшейе түсті. Алып сатарлық өріс алды. Соғыс
елде өнеркәсіпті күйретті. Ауыл шаруашылығы құлдырап кетті. Көлік дағдарысы
аштық жайлады. Байырғы халыққа салынатын салық 3-4 есе, ал жекелеген
жағдайларда 15 есеге дейін өсті. Оларды төлеуден бас тартуын айыптағанның
өзінде салықтарды төлеуді сәл кідіртудің өзі дүре соғылуға дейін апарды.
Дүние жүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына ауыл
шаруашлығының тоқырауына, халық арасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті
жерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы едәуір өсті.
Бұл кезде әртүрлі салықтардың онға жуық түрі болды. Бірінші дүние жүзілік
соғыстың басталуымен байланысты қазақ халқына тағы бір ауыртпалық әскери
салық салды. Оның әр түтінге көлемі 1 сом 84 тиын мөлшерінде белгіленді.
Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі
Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдағы еңбекші бұқараның
жағдайы күрт төмендеді. Осы бірінші дүние жүзілік соғыс Қазақстанға орасан
көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да материалдық
құндылықтарды жалмап жұтты. Азық-түліктің, киім-кешектің, тұрмыс қажетіне
керек заттардың бағасы үздіксіз қымбаттай берді. Мысалы, XX ғасырдың
басында ұнның бір пұты 94 тиын тұрса, 1916 жылы ол 40 сомға дейін
көтерілді. Халық арасында наразылық одан әрі күшейді.
Қазақстаннан патша үкіметі барған сайын көп азық-түлік, ауыл
шаруашылығы, шикізаты мен ақша талап етті. Басқа да деректерге қарасақ
соғыстың үш жыл ішінде Түркістан өлкесінен ол кезде қазіргі Қызылорда,
Шымкент, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарының жері кіретін 20,8 мың
пұт мақта, 300 мың пұт ет, 109 мың пұт шит май, 474 мың пұт балық, 224 мың
пұт сабын сондай-ақ 70 мың жылқы, 16,7 мың түйе, 3,8 мың шаршы кез тері,
13,4 мың киіз үй тасып әкетілді. Майдандарда жауды жеңу мақсатына деген
сылтаумен қазақ халқын тонау, олардың жерін тартып алу одан әрі жалғасты.
Орыс және шетел капиталистері жұмысшыларды өздеріне бұрынғыдан да кіріптар
ету үшін соғыста пайдаланып қалуға тырысты. Олардың жалғасы үнемі кеми
берді. Халық бұқарасын тонаушылық соғысқа және патшалық самодержавиенің
саясаты барған сайын күшейе түсті. Өкімет билігі мен басқарудың дәстүрлі
институттарын қайта құру қарулы күштерді ұйымдастыру, белсенді саяси
күреске санасы оянған халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуі бізге ұлттық
азаттық қозғалыс туралы айтуға негз береді. Ол саяси егемендікке жетуді
және мемлекеттікті қалпына келтіруді өзінің мақсаты етіп қойды. Осының
бәріне Қазақстанның экономикалық және саяси өміріндегі белең ала бастаған
белгілі бір алғышарттар себін тигізді.
1916 жылға таман патша үкіметі қазақ халқының 45-50 млн. десятина жақсы
жерлерін басып алды, өздерін құнарсыз, шөлейт аудандарға тықсырып, аштыққа
душар етті. Қазақстанның аумағы толықтай шикізат базасына айналды.
XX ғасырдың басында бұл үрдіске сонымен бірге 1906 жылы қабылданған
Столыпиннің аграрлық реформасы да жәрдемдесті. Патша үкіметінің қоныс
аудару саясаты жаңа сипатқа ие болды. Ауылдарда әлі де болса сақталып
қалған рулық сарқыншақтары жағдайында феодалдық патриархалдық қатынастар
үстем болды. Байлар өздерінің қолында басым көпшілігін шоғырландырды. Жақсы
жайылымдарды және егістік жерлерді шүйгін жайлауларды пайдаланды. Қазақ
халқынан мал шаруашылығы өнімдері және басқалары тым арзан бағаға сатылып
кетті. Ал олардың орнына үш есе қымбат өнеркәсіп бұйымдары өткізілді.
Әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі соғыс кесепаты – халық бұқарасының
қайыршылануы, қымбатшылық ашаршылық еңбекшілердің жағдайына ауыр әсер етті.
Және өлке халқының әртүрлі топтары тарапынан белсенді наразылық туғызды.
1914 жылғы бірінші дүние жүзілік соғыс халықтың басына жаңа
ауыртпалықтар түсті. Сол экономикалық жағдайды күрт нашарлатып, елдегі
тапты қайшылықты шиеленістіріп жіберді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы
құлдырап кетті. Егіс көлемі әсіресе Жетісу, Сырдария облыстарында
жергілікті халықтан жерді тартып алу әрекеті толастамады. Малды ауыл
шаруашылық өнімдерін жем-шөпті жаппай реквизиция жүргізілді. Еңбекшілердің
материалдық жағдайы қатты нашарлап, жұмысшылардың жалақысы төмендеді. Азық-
түлік екі есе тіпті одан көп қымбаттады. Салықтар мен алымдар жерге, жолға
тағы басқа полициялық бақылаушылар патша шенеуніктерінің байлардың зорлық-
зомбылығы күшейді. Ауылдарда таптық күштер жіктелді. Ереуілдер мен
стачкалық қозғалыстар үдеп, экономикалық талаптармен қатар саяси талаптар
да қойылды.
1914-1915 жылдары Қарағанды мен Екібастұз шахтерлерінің темір
жолшыларының, Спасск және Қарсақбай зауыттары мыс қорытушыларының, Риддер
Жезқазған Успен рудниктері жұмысшыларынын ереуілдері болды. Аграрлық
толқулар да етек алды. Оралда, Ақмолада, Семейде тағы басқа қалаларда
астыртын социал демократтық топтар жұмыс істеді. Азық-түліктің, киім-
кешектің, тұрмыс қажетіне керек заттардың үздіксіз қымбаттай берді. Осындай
жағдайда жығылғанға жұдырық жегендей 1916 жылдың 25 маусымында патша
үкіметі Қазақстанның Орта Азияның және ішінара Сібірдің жергілікті ер
азаматтарын әскери тыл жұмыстарына алу туралы жарлық шығарды. Патша үкіметі
соғысқа дайындалу барысында оған Ресейдің бүкіл халықтарын шақыруды
бұрыннан-ақ ойластырған. 1909-1910 жылдардың өзінде жоғарғы әкімшілік
арасында бұрын әскер қатарына алынбағандардың бәрін бұл міндетті өтеу
жөнінде сөз болған. Оған Түркістан мен Дала өлкесінің бұратана халықтары да
кірген. Бұл мәселенің жан-жақты ойластыруды мемлекеттік Дума соғыс министрі
Сухомоликовке жүктеді. Ол 1914 жылдың шілдесінде мемлекеттік думаға мынадай
мазмұнда жауап қайтарды. Қазақтар көшпелі халық, көшпелік пен мемлекеттік
бір-біріне үйлеспейтін ұғымдар. Қазақтардың мәдениеті төмен, орысша
білмейді, жазу танымайды, солдат тамағын тамақсынбайды, әскер қызметіне
шыдамайды, бұларға қосымша қазақтар соңғы кезде панисламизм тәрбиеленіп
отыр. Панисламизм дегенде бүкіл мұсылман халықтарының бірігуі мүмкін.
Олардың қаруландырсақ, ол қаруды өзімізге қарсы бағыттауы мүмкін деп
қауіптенді. Сондықтан бұл мәселені түпкілікті шешу кейінге қалдырған оның
орнына соғыс басталғаннан кейін әскери салық төлету енгізілген жөн.
1914 жылдың бірінші жартысында Ембі мұнайшылардың ереуілдерімен ұласты.
Жаңа революциялық өрлеу дәуірінде Қазақстанның жұмысшы табы жалақыны
арттыруға, қожайындарының айыптарды көбейтуден бас тартуына қол жетті. Ол
патша шенеуніктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-
зомбылығы мен озбырлығын күшейтті.
XX ғасырдың басында Қазақстанның негізгі территориясы алты облыстан
тұрды. Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан генерал губернаторлығының
(орталығы Ташкент қ.), ал Ақмола, Семей, Торғай облыстары Дала генерал
губернаторлығыыың құрамына кірді. Ішкі Бөкей Ордасының территориясы
Астрахань губерниясына, ал Маңғыстау Закасспий облысына қарады. 1914 жылы
өлке халқының жалпы саны 5 910,0 мың адамға жетті. Солардың 3 845,2 мыңы
немесе 651 проценті қазақтар еді. Өлке халқының өсімі өзге жағдайлардан
басқа негізінен алғанда әсіресе Столыпиндік аграрлық реформадан кейін
Ресейден Ақмола, жетісу және Торғай облыстарына жаппай ағып келген қоныс
аударушылар есебінен көбейді. XX ғасырдың басында өлке халқы бұрынғыдан да
көп ұлтты бола түсті.
Қазақстанның негізгі халқы ауылдық жерлерде тұрып, жартылай көшпелі мал
шаруашлығымен айналысты. Оған мал ұстаудың жайылымдық, жартылай қолда бағу
жүйесі егіншілік пен шөп шабумен және басқалармен шұғылдану тән болды.
Қазақтар жылқы, қой, ірі қара, ірі мүйізді мал, түйе және ешкі өсірді.
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қазақстанда егіншілікпен
айналысу барған сайын кең тарады. Егіншілік Сырдария облысының Шымкент пен
Әулие ата уездерінде басым болды. Бұларда әрбір тұқым себуші шаруашылыққа
егістік жер орта есеппен 10,7 десятинадан келді. Жетісу облысының Қапал
уезінде 1910 жылы қазақ шаруашылықтарының 81 проценті, ал Верный уезінде
79,3 проценті егіншілікпен айналысты.
XX ғасырдың басында өлкеде қала халқының өсу бағыты байқалды. 1914 жыл
аралығында барлық облыстарындағы қалалар халқы бір жарым еседен астамға
өсті. Қалалардың көбі әкімшілік орталықтары ретінде пайда болып, тез арада
сауда мен өңдеуші өнеркәсіптердің орталығына айналды.
Өлкенің XX ғасырдың басы кезіндегі тау-кен өнеркәсібінің басты
салаларының бірі алтын шығару болды. Екібастұзда, Қарағандыда, Саранда
көмір кен орындары пайдаланылды. Өндірілген көмір темір жолмен және су
жолдарымен Пермь губерниясыиа, Омск пен Барнаулға сондай-ақ өлкені
Павлодар, Петропавл және басқа қалаларына жеткізіліп отырды.
XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикалық өмірінде негізінен өлкені
батыс және солтүстік шығыс аймақтарында орын тепкен тұз өндіру
кәсіпшіліктері маңызды ролге ие болды. Тұз жергілікті мұқтаж үшін де сол
сияқты шетке шығару үшін де өндірілді. Олардың неғұрлым ірісі Ішкі Ордадағы
5 мың қазақ жұмыс істеген басқұншақ Семей облысын, Павлодар уезіндегі
Коряковск қарасеріктестіктерге және қоғамдарға арендаға берілді.
Батыс Қазақстанда Орал, Ембі аймағында мұнай шығарылды. 1912-1914
жылдары мұнай кен орындарын пайдалану мен иелері ағылшын капиталистері
болған. Батыс Оралдық мұнай қоғамы, Орал-Ембі мұнай қоғамы Солтүстік
Каспий мұнай компаниясы айналысты. Тұтас алғанда өлке өнеркәсібінде ауыл
шаруашылық шикізаттарын өңдейтін теріден былғары жасайтын, май шыжғыратын,
сабын қайнататын, арақ-спирт шығаратын, май шайқайтын және басқа
кәсіпорындар басым болды.
Жетісу, Ақмола және Семей облыстарында өнімдеріне әскери ведомстволар
ерекше ынталық танытқан жүн-шұға фабриктері, ет консерві зауыттары сондай-
ақ ұн-жарма өнеркәсібі дами түсті. Оңтүстік Қазақстанда шикізаттар өңдейтін
майда кәсіпорындардан басқа мақта тазарту өнеркәсібі өркендеді.
XX ғасырдың басында Шымкентте 4, Түркістанда 2 мақта тазартатын зауыт
салынды. Балық аулау кәсіпшіліктері Еділ-Касспий бассейнінде, Орал-Ембі
өлкесінде, Арал теңізінде, Ертісте, Балхаш пен Зайсан көлдерінде дамыды.
Қазақстанның капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа
шығару рыногына айналуында темір жолдар салу маңызды роль атқарды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда Орынбор, Ташкент, Тройцк-Алтай және
Жетісу темір жолдарын салу кеңінен өрістетілді. Революцияға дейінгі
Қазақстанның негізгі темір жол магистралі 1905 жылы салынған Орынбор-
Ташкент темір жолы еді. Өлкені экономикалық өмірінде темір жолдардың зор
маңызы болды. Өйткені темір жолдар өлкені Ресейдің өнеркәсіп орталықтарымен
байланыстырып, жалпы ресейлік экономикалық рынокқа тартты. Қазақстанның әр
түрлі өнеркәсіп шикізаттары мал шаруашылық өнімдері, мол астық сыртқа
шығарылып, өлкеге фабрика-зауыт бұйымдары галактерия, бакалея тауарлары
әкелінді. Темір жолдардың сондай-ақ әскерлерді бір жерден екінші жерге тез
жеткізіп, халық козғалыстары мен толқуларын басу үшін әскери стратегиялық
маңызы болды. 1917 жылға дейін Қазақстанда барлығы 2793 шақырым темір жол
төселді. Соның 2557 шақырымы жалпылай пайдаланатын және тек 236 шақырымы
ғана жергілікті маңызы бар жолдар бар еді. Өлкеде көлік арбалар кеңінен
пайдаланылды. Орал мен Семей, Верный, Ташкент, Орынбор, Гурьев, Петропавл,
Көкшетау, Ақмола жолдарымен жүк тасылды. Семей облысында темір жолдар
болмағандықтан су жолдары пайдаланылды. Ертіс арқылы жүктерді параход
шаруашылығы мен сауданың батыс Сібір серіктестігінің параход компаниялары
және басқалары тасыды.
Өнеркәсіптің дамуы темір жолдардың салынуы, су жолдарының кеңінен
пайдалануы Қазақстанда жұмысшы кадрлардың қалыптасуының экономикалық
негіздерін қалады. Мұндай өзгерістерді негізінен алғанда XIX ғасырдың орта
тұсынан басталды. Өлкеде оларды қазақ шаруаларының кедейленген бөлігінен
шыққан жалданушылар мен қоныс аударған орыс шаруалары қайыршылық күйге
түскен қолөнершілер мен жергілікті қалалардың жарлы-жақыбайлары төменгі
әскери шен адамдары сондай-ақ Ресей империясын ішкі және басқа
губернияларынан келген маман жұмысшылары мен кедей шаруалары құрады.
І.2 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі қазақтың либерал-демократ зиялыларының
ұстанған бағыты
Патша жарлығы мен оған қарсы болған көтеріліске халық арасында көзқарас
бірдей болған жоқ. Бай феодалдарының біраз бөлігі жарлықты жақтап,
көтеріліске теріс қарады. Олардың арасында егер бірінші дүние жүзілік
соғыста орыстар жеңсе Ресейге жақсы болады, демек, қазақтарға да жаман
болмайды деп түсінгендері болды. Егер дұшпан жеңсе, Ресейдің жағдайы мүшкіл
болады, бізге де оңай тимейді. Монғолдар кезіндегі немесе Ақтабан шұбырынды
кезіндегі ауыртпалық қайталануы мүмкін деп қорыққандар да кездесті.
Сондықтан қолдан келгенше орыстарға көмектесу керек деді.
Қазақ зиялыларының бір тобы (Т.Бокин, Ә.Жангелдин, Ә.Жүнісов,
Ә.Майкөтов, С.Меңдешев, Б.Құлманов, Ж.Ниязбеков, Т.Рысқұлов сияқты)
жарлыққа үзілді-кесілді қарсы шығып, елдің еркіндігін білектің күшімен,
найзаның ұшымен алып, қару ұстап күреске шығуға шақырды және өздері оған
тікелей қатынасты.
Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан ұлттық либералдық-демократиялық
зиялылардың басшылары (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов) қазақ халқын
жарлықты орындауға шақырды. Өйткені олардың ойынша, жарлық орындалмаса,
патша өкіметінің қарулы әскері нашар қаруланған көтерілісшілерді қырғынға
ұшыратуы мүмкін деп санады (сонымен қатар олардың бұлай деуіне басқа да
себептер бар еді. Олар туралы кейінірек сөз болады).
Көтерлісті көбіне қазақ зиялылары басқарды. Мысалы, Ақмола даласында
С.Сейфуллин, Атбасар даласында Ә. Майкөтов, Жетісуда Т.Бокин, Маңғыстауда
Жалау Мыңбаев, Орал облысы мен Бөкей ордасында Сейітқали Меңдешев, Сырдария
облысында Тұрар Рысқұлов, Торғай облысында Амангелді Иманов және тағы басқа
азаматтар басқарды.
Қазақ зиялыларының көзқарастары мысалы, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан
Бөкейханов, Міржақып Дулатов және басқалар патша әкімшілігін адам алуға
асықпауға қайта әуелі дайындық шараларын жүргізуге көзін жеткізуге талай
рет әрекет жасады. Сонымен бірге олар карусыз халық патша өкіметінің аяусыз
жазалау шараларының құрбанына айналады деп орынды санап, жарлықты орындауға
қарсылық көрсетпеуге шақырды. Патшаның жарлығы – Ақиқат және оған қарсы
пікірлер болмауы керек, - делінген Қазақ газетінің 1916 жылғы 6 шілдедегі
бас мақаласында - ... жалтару жеңіл ойлылық болады. Өйткені бұл халық үшін
күйзеліс әкеледі. Нақ осы газет 1916 жылғы 11 тамыздағы нөмірінде Әлихан
Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың атынан Алаш қазақ
халқы редакция арасында бұйрықты ешқандай қарсылықсыз іске асыруды жақтады.
Сонымен бірге олар аңғалдықпен егер қазақтар тыл жұмыстарына қатысса
соғыста жеңгеннен кейін олар өз жағдайын жеңілдетуге және автономия алуға
үміт ете алады деп санады.
Бұл орайда зиялылардың жоғарғы таптары Әлихан Бөкейханов бас болып
мұндай екі ұдай жағдайда балға мен төстің арасында қалғанын есте ұстау
керек.
1916 жылғы көтеріліс ерекшеліктерінің бірі күреске төменгі топтардың
көтерілуі болғаны мәлім. Ауыл мен қыстақтың жоғарғы үстем топтары
айлакерлік жасады. Өйткені олар ішінара болыс старшын, жергілікті
аппараттың қызметкерлері және тағы баска ретінде басқару жүйесіне тартылған
болатын. Екінші жағынан — ұлттық зиялылар ең алдымен оның Әлихан Бөкейханов
және оның қазақ газеті редакциясындағы серіктері бастаған ең білімді бөлігі
ол кезде күш пер ресурстарды Германиямен соғысқа жұмылдыруға жақтаған.
Ресей Конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) саяси бағытымен
байланысты болатын. Осыны негізге алып және өзін жалпы ресейлік зиялылардың
бір бөлігі деп сезінген Әлихан Бөкейханов пен оның жақтастары майданға
көмек көрсетуге тырысты. Олар соғыс жағдайында көтеріліске қатысуды патша
өкіметі орыс жұртшылығы барлық туындайтын зардаптармен қоса алғанда орыс
әскерлерінің ту сыртынан соққы беру деп бағалайтынын түсінді. Ұлттық
демократияшыл зиялылар тарапынан тағдырдын жазғанына көнуге Қазакстанның
бір бөлігі болған соғысып жатқан державаға көмектесуге шақыруы осыдан. Бұл
шақыруды халық бұқарасының көпшілігі түсінбеді және қабылдамады. Бұқараның
іс-қимылын басқаруға олардың саяси тәлімгерлері болуға қазақ зиялыларының
батыл топтарының қолына шоғырлану себептері нақ осыдан болатын.
Тұрар Рысқұлов атап өткендей қазақтардың бұл ұлттық либерал зиялылары
кадеттер сияқты сол кезде өмір сүрген құрылыс пен патша өкіметінің
жергілікті жерлердегі әкімшілігіне қарсы болды. Патшалық жер саясатына
қарсы болды. Бірақ Ресейдің буржуазиялық демократиялық партияларымен
ынтымақтаса жұмыс істеді. Бұл зиялылар қазақтардың көтерілісін мезгілінен
бұрын жасалған керексіз көтеріліс деп сипаттап, барлық келіспеушіліктерді
бейбіт жолмен жөнге келтіруге болар еді деп көрсетті.
Сонымен бірге ұлттық қазақ зиялыларының жетекшілері қазақтарды тыл
жұмыстарына шақыруды кейінге қалдыру жөнінде шақырылғандардың құқықтарын
қорғау және олардың майдан өңірі аудандарындағы тұруы мен жұмыс істеуі үшін
қажетті жағдайлар туғызу жөнінде нақты қадамдар жасады. Мұны Әлихан
Бөкейхановтың бастамасымен 1916 жылғы 7 тамызда Орынборда шақырылған
(Торғай, Орал, Ақмола, Семей және Жетісу) өкілдері жеке кеңесінің құжаттары
дәлелдейді. Олар кеңесті шақыруға бастамашылар Әлихан Бөкейхановпен оның
серіктері жалпы алғанда тыл жұмыстарына шақырылғандарды қорғау мақсатын
көздегенін шақырушылардың тізімдерін жасау кезіндегі заңсыздық көріністерін
және жергілікті өкімет орындарының ауыл тұрғындары мен қазақ әскерлерінің
жазалау отрядтары арасында жанжалды жағдайлар ұйымдастыру жөніндегі
арандатушулықтарын әшкерелегенін көрсетеді. Осы кеңес хаттамасының
қорытындысында былай деп атап көрсетіледі: 25 маусымдағы аса жоғарғы
жарлық қазақтарға сол жарлықтың өзі жарияланбаған кезде жергілікті өкімет
орындарының хабарландыру нысанында мәлім болды. 25 маусымдағы бұратана
халықтарды әскери тыл жұмыстарына алу туралы патшаның жарлығына Алаш
басшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов қарсы
шықпауға оны орындауға шақырды. Бірақ бұған байланысты мынадай жайтты есте
ұстаған жөн. Бұратана халықтарды әскерге алады деген сыбыс бұдан бұрын
шыққан. Соған байланысты Қазақ газетінде пікір-сайыс та болған. Сондағы
пікірлерді сараптай келе Міржақып Дулатов Дума һәм солдаттық мәселесі деген
мақаласында солдаттық мәселесі туралы қазақ даласымың әр тұсынан жиналған
пікір тілек бір ауыздан шығып тұр дей отырып ондағы айтылған ойларды былай
қорытындылайды:
1) Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау;
2) Солдат алудан бұрын метрке түзеу үшін муфтилікке қарау;
3) Лажсыз алынатын болғанда жаяу солдат болмай атты әскер болу. Қазақ
орыспен жер-су һәм правда теңгерілу.
Осы талап тілектерді қазақтар атынан білдіру үшін Дума ашылуына қарсы
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Н. Бегімбетовты Петроградқа жібереді.
Бірақ мәселе оларға дейін шешіліп қойылғандықтан, бұл делегация мүшелері
оған ықпал ете алмайды. Сондықтан ашу үстінде қантөгіс болмасын деп халықты
сабырға шақырады және жоғарыдағы талаптың үшінші тармағына көшеді. Осыған
байланысты оларға кеңес үкіметі кезінде ұлттық мүддеге сатқындық жасады,
үкіметпен өзара ымыраға келіп қазақтан әскерге адам алуды жақтады деген
көзқарас қалыптасты. Оның салқыны әлі де бар шын мәнінде былай деулерінің
өзіндік себептері болды. Біріншіден жарлық орындалмаса патша өкіметі елге
жазалаушы әскерлерді жібереді. Қараусыз қазақ халқы сол дәуірдегі әскери
қарумен қаруланған патша әскерлеріне төтеп бере алмайды. Сондықтан халық
қырылады, қуғын-сүргінге түседі деп қауіптеніп, жұртты аман сақтап
қалғылары келді. Екіншіден егер соғыс жеңіспен аяқталса халықтың жағдайы
түзеліп ұлттық автономия алуға мүмкіндік ашылады деп үміттенеді.
Алаш жетекшілері ортақ пікірге келіп, іс-әрекеттің бағдарламасын жасау
үшін қазақ жұртшылығының съезін шақыруды дұрыс деп тапты. 1916 жылдың 7
тамызында Орынбор, Ақмола, Семей, Жетісу, Орал облыстарының өкілдері
қатысқан үлкен кеңес өтті. Әлихан Бөкейхановтың ұсынысы бойынша үкіметке 17
тармақтан тұратын талаптар қойылды. Олардың негізгілері мыналар: солтүстік
уездерде әскери тыл жұмыстарына алулы 1917 жылдың 1 қаңтарына дейін
Оңтүстік уездерде 15 наурызға дейін кейінге қалдыру. Егер отбасында 17-ден
жас немесе алпыстан жоғары жастағы адам болса, ол отбасындағы ер-азаматты
алмау. Әрбір 50 түтінге бір мұғалімнен қалдыру, бұрынғы асығыс дұрыс
толтырылмаған тізімдердің күшін жойып, жаңа тізімдер жасау. Әскерге
алынғандарға орынды себептер болса, демалыс беру және т.б. Сонымен қатар
Алаш басшылары қазақ халқы өмір бойы атқа жақын болғандықтан оларды атты
әскер қатарына алғанды жөн көрді. Мұндай жағдайда орыс қазақтарына
берілетін жеңілдік қазақтарға да тиеме де есептеді.
Қазақ газеті әскер жұмыстарына алынған қазақ азаматтарының ауыр
жағдайы туралы аурудан немесе ауыр жұмыстан қайтыс болған адамдардың аты
жөнін көрсетіп және тағы басқа майданға алынған жастарымыз туралы ұдайы
мақалалар жазып, хабардар етіп тұрды. Жергілікті жерде әскерге алу
барысында кеткен кемшіліктерді көрсетіп оларды жолдарын да көрсетті.
Көтеріліс басталған жерлерде патша жазалаушыларының қанша адамдарды
қанға бөктіргені туралы толық мәлімет жоқ. Біз қағазда тіркелген кейбір
деректерге ғана сүйенеміз. Кінәсіз адамдардың қанша отбасыларының көрген
қайғы-қасіреті, шеккен жапасын айтып болмайды. Осындай алмағайып ұрымтал
жағдайда Алаш басшылары Ресейдің демократиялық жұртшылығына
жазалаушылардың айуандық әрекетін ашып жеткізе білді. Мемлекеттік Дума өз
жұмысын бастар кезде Әлихан Бөкейханов осы мәселе бойынша арнайы
Петроградқа барып, депутаттарға сұрау жасады. Сонымен қатар Зайсан уезінде
қазақтар мен полиция бөлімдерінің қан құйлы жазалау шаралары туралы хатты
мемлекеттік Думадағы мұсылман жігінің (фракцияның) мүшесі бұрынғы танысы
Жапаровқа тапсырып, ол сонын тілегі бойынша Думада оқып шықты. Соған
байланысты мемлекеттік Дума еңбекшілер фракциясын жетекшісі А.Ф.Кренскийді
Түркістан өлкесіне сол дердегі жағдаймен жақсылап танысу үшін жіберді.
Ол өртелген ауыл, тоналған жұртты көрді. Әкімшілік органдарының
қызметкерлерімен кездесіп, жергілікті халықпен әңгімелесті. Сөйтіп әбден
жағдайға қанығып қайтқан соң, 1916 жылдың 13 желтоқсанында Думаның жабық
мәжілісінде сөз сөйледі. Онда ол қатысып отырған үкімет басшыларын қолымен
нұсқап міне мыналар гүлденген өлкені күйретіп, жергілікті халықты аштыққа
қамады. Түркістан маған кейбір кезде соғыс майданынан да қорқынышты үрей
тудырады. Ресейдің болашақ премьер министрі бұл сөздерді бекер айтпаған
еді. Себебі мұнда ол қаңырап қалған ауылдарды, жазықсыз қырылған адамдарды
өз көзімен көрді. Мәселенің былай жария болуына жоғарыда айтылғандай Алаш
азаматтарының еңбегі болды. Сонымен қатар көтеріліс басылған жерлердегі
жүргізілген жазалау халықтың қуғын-сүргінге түсуі олардың дұрыс
қауіптенгенін дәлелдейді.
Сондықтан Алаш басшылары көтерілісшілерге болсын әскери тыл жұмысына
алынған азаматтарды болсын сатқындық жасаған жоқ. Олар халқының амандығын
олады. Егер ұлттық зиялылардың радикалды тобы Қазақстанның болашағын
революциялық қарулы күреспен байланыстырса, Алаш көсемдері оны біртіндеп
даму, бейбіт реформа жолымен байланыстырды. Екеуінің де мақсаты еліміздің
тәуелсіз ұлттық мемлекеттілігін орнату еді. Бірақ таңдаған жолдары әртүрлі
болған еді.
Бірінші дүние жүзілік соғыс патшалық ресейдің әлеуметтік экономикалық
таптық саяси қайшылықтарын одан әрі шиеленістіре түсті. Соның салдарынан
халық революцияға шықты. 1917 жылдың ақпанында Ресейде буржуазиялық
демократиялық революция жеңіске жетті. Ол патшалық билікті құлатты. Саяси
партиялар құруға мүмкіндік берді. Митингілер, шерулер ұйымдастыру сөз,
баспасөз және т.б. бостандықтарға жол ашты. Бұл революцияға қазақ зиялылары
алғашында үлкен сенім артты. Отаршылардың бұратана халықтарға байланысты
жүргізген шовинистік саясаты соған орай еңбекшілер жағдайына, әсіресе жер
мәселесі бойынша ауырлауы қарапайым халықтың құқықтарының кемдігі аяусыз
езілуі басқарудың ұйымдастырылу сипатының халыққа қарсы болуы рухани
мәңгүрттенуі және т.б. Қазақ елінің сол кездегі зиялы қауымының ашу-ызасын
тудырды. Бұл туралы 1907 жылы Міржақып Дулатов Қазағым менің елім менің
деген мақаласында Ресейге тәуелді қазақ халқының ешқандай правосының
жоқтығы ыза мен кекті тудырады. Шенеуніктер, урядниктер кедей қазақтарды
ұрып-соғып малдарын тартып алып, ойына не келсе соны істейді. Енді олар
біздің дінімізге атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрпымызға ауыз салуда.
Жер ауып келген мыңдаған мұжықтар қазақтардың сулы мен шырайлы жерлерін
тартып алуда. Шенеуніктерді арқаланған олар сорлы қазақтарды ұрып-соғып
бар мүлкін тартып алып кетуде деп ашына жазды.
Ресейдің мұндай отаршылдық саясатына шыдамаған XX ғасырдың басындағы
қазақ зиялылары оған қарсы күреске шықты. Соның жарқын бір белгісі 1905
жылы Орал қаласындағы Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Б. Қаратаев, Ж.
Сейдалин, Б. Сыртанов сияқты қазақ интеллигенциясы өкілдерінің бес
облыстық делегаттар съезі аталған бас қосуда жасаған қазақ конституциялық
демократиялық партиясын құру жөніндегі әрекеті мұндай бас қосулар бұдан соң
басқа жерлерде болды.
1907 жылы наурыздың 27-сінде Петербургте Шахмардан Қосшығұлов, Абдурашид
Ибрагимовтардың басшылығымен қазақ тілінде тұңғыш бейресми Серке
газетінің бірінші және соңғы саны шықты. Онда Міржақып Дулатовтың
Жастарға деген өлеңі мен Біздің мақсатымыз деген мақаласы жарияланды.
Кейінірек бұл тарихи кезеңде Қазақстан Қазақ газеттері Айқап журналы
және тағы басқа басылымдар дүниеге келді. Солар арқылы қазақ зиялылары
патша өкіметінің отаршылдық саясатын ерекшеледі. Халықты оқу-білімге,
мәдениетке, қолөнерге, отырықшылыққа шақырды, әйелдер теңдігін насихаттады.
Мысалы Қазақ газетінің бірінші санында редактор Ахмет Байтұрсыновтың
бағдарламалық мақаласында бұл газеттің мақсаты – бұқара халықтың мүддесін
қорғау, қазақтар арасында ғылым мен білімнің таралуына ықпал жасау, басқа
халықтардың өмірі мен жетістіктері жөнінде хабардар ету. Бұл үшін үкіметтің
шығарған заң-жарлықтары және басқа нұсқалық құжаттары халыққа түсіндіру,
мемлекеттік дума мен мемлекеттік кеңес жұмысы туралы мағлұматтар беру.
Өзімізде және шетелдерде болып жатқан жаңалықтармен таныстыру. Қазақтардың
өткені мен болашағын баяндау. Сауда, күнделікті жұмыс, тұрмыс, егін
шаруашылығы мен мал шаруашылығы жөнінде кеңестер беру. Мектеп пен
медреселердің ісіне бағыт-бағдар беріп, ағартушылық өнердің тіл және
әдебиеттің дамуына көмек жасау. Денсаулық және мал дәрігерлік істерді
насихаттау керек деп білген. Бұдан біз Қазақ газетінің жалпы халықтық
мүдделерді қозғағанын айқын байқаймыз. 1905 жылғы Ресейдегі бірінші
революция патша үкіметінің үрейін ұшырды. Сондықтан ол саяси құқық пен
бостандықтар саласында кейбір жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Атап
айтқанда 1905 жылдың 18 ақпанында қандай дінді болса да ұстауға Ресей
империясына қарайтын халықтар өз қажеттіктері туралы патшаның атына арыз-
тілектер (петициялар) жазуына болатындығы туралы жарлық шықты.
Бұл мүмкіндікті қазақ зиялылары да пайдаланып, Ресейден Қазақстанға
қаптап келе жатқан көшпенділерді тоқтату саяси реформалау және тағы басқа
қоғамдық саяси мәселелерді көтерді. Сондықтан 1923 жылы Ахмет
Байтұрсыновтың 50 жылдық тойына арнап жазған мақаласында Мұхтар Әуезов
былай деген: 1905 жылы Қарқаралыда Ахаңмен басқа біраз оқығандар бас қосып
кіндік һикметке қазақ халкының атынан петиция (арыз-тілек) жіберген. Ол
петициядағы аталған үлкен сөздер бірінші – жер мәселесі. Қазақтың жерін
алуды тоқтатып, переселедерді жібермеуді сұранған. Екінші – қазақ жұртына
земство беруді сұраған. Үшінші – отаршылардың орыс қылмақ саясатынан құтылу
үшін ол күннің құралы барлық мұсылман жұртының қосылуында қазақ жұртын
муфтиге қаратуды сұраған. Петициядағы тілек қылған ірі мәселелер осылар
болғандықтан Ахаңдар бастаған іске қыр қазағының ішінде тілеулес кісілер
көп шыққан.
Көпшіліктің оянуына себепші болған. Жалпы алғанда Әлихан Бөкейханов
Империяның атына жіберілген барлық арыз-тілектер мен жеделхаттардың авторы,
аудармашысы және ұйытқысы болды.
Бұл көрсетілген мәселелерді қазақ зиялылары бір және екі мемлекеттік
думаның мәжілістерінде де көтеріп, ашық қойған. Мысалы, Б. Қаратаев
мемлекеттік екінші думаның 1907 жылғы 16 мамырда өткен мәжілісінде орыс
шаруаларын қоныстандырғанда бос жерге емес, қазақтардың өңдеп, өзен-көл
жағаларында бұрыннан жайғасып отырған жерлері еріксіз тартып алынып жатқаны
туралы ашына баяндалған. Депутат болып сайланған басқа қазақ зиялылары да
халқының ауыр жағдайын айтып, оларды жақсартуға нақтылы шаралар қолдану
керектігін білдіруге әрбір мүмкіндікті пайдалануға тырысты. Қазақ халқының
ауыр халі жоғары жаққа, билік орындарына жеткізіп, ұғындыруға тырысумен
қатар ұлттық демократтар жалынды шығармалар жазып, ұлттық сана-сезімді
оятып, халықтың жігерін қайрауға тырысты. Соның бір айғағы 1909 жылы шыққан
М. Дулатовтың Оян қазақ атты өлеңдер жинағы мынадай:
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты
Өткізбей қараңғыда бекер жасты
Жер кетті, дін нашарлап, хал харам боп,
Қазағым енді жату жарамас-ты,- деп ұшқындап ұран шашып тұрған
этнографтың өзі жинақтың мән-мазмұнын айқындап тұрды. Отаршылдыққа қарсы
әрекетке шакырды. Қазақ халқына көзіңді аш, оян айналаңды жалмап, жайпап
барады. Егеменді ел болмасаң бәрінен де айрыласың деп халықтың санасын
оятып тұрды. Сондықтан да көп ұзамас оны мемлекеттік құрылысқа қарсы
жазылған зиянды шығарма ретінде оқуға тыйым салынып, тұтқынға алынды.
Міржақып Дулатов ғылым мен техниканың жетістіктерін жоғары бағалады.
Қазақ халқын оларды үйрену, ізденіп, игеруге шақырды. Бұл жолда зиялылардың
жетекшілік роліне үлкен үміт артты.
Ахмет Байтұрсынов отаршылардың казақ жерлерін тартып алуына бас
біріктіріп, халық болып карсы тұруға шақырды. Ол қазақ жері қазақтан
кетпесіне іс қылсаңдар, жерін алдыруға болмаса, алдырмасқа іс қылған жоқ.
Әркім өз жерін ғана ойлайды, өз басының қамын ғана ойлап, өз пайдасын ғана
көздеп, іс қылып, жұрт пайдасы мен зарарына тіпті қарамайды - деп жазды.
1916 жылғы сәуір айында Әлихан Бөкейханов бастамасы бойынша Қарқаралы
уезінің қазақтары атынан Семей губернаторына маусым айының екінші
жартысында төтенше жалпы қазақ съезін шақыру туралы өтініш хат әзірледі.
Өтініш хатта былай деп атап көрсетілді: соңғы кезде қазақтарды армияда
қызмет атқаруға шақыру туралы кеңестер тарауда. Біз мемлекетке пайдасы
тұрғысынан алғанда армиядағы қызмет түрін таңдау жөніндегі мәселені
азаматтардың талқылауы қажет деп есептейміз. Алайда 25 маусымдағы патша
жарлығына қол қойылуы себепті съезд өтпей қалды. 1916 жылғы шілде айының
өзінде-ақ зиялылардың айтарлықтай бөлігінің қазақтарды тылдағы қара
жұмыстарға жұмылдыру туралы жарлықтың орындалуына қарсы іс-әрекеттерге
теріс қарағаны бағынбайтын патшаның жазалаушы отрядтарына қарсы тұру мүмкін
еместігін әбден әділ көре білді. Олар қазақ халқын үкіметтің қуғын-сүргінге
салу шараларының құрбанына айналатындығынан қауіптенді. Нақ сондықтанда
1916 жылғы қазан айындағы үндеуінде мынадай жолдар жазылды: Құлақ
асыңыздар, қан төкпеңіздер, қарсылық көрсетпеңіздер деген жолдар пайда
болды.
Отаршыл империямен ақылға қонымды ымыраға келу тактикасын жүзеге асыра
отырып бірінші кезекте халықтың өмір сүру идеясын, оның этникалық
тұтастығын сақтауды қоя отырып, қазақтың демократиялық ой-сана өкілдері
өкімет орындарына қазақтарды тылдағы жұмыстарға кейінге жүзеге асыруды
ұсынды. Сонымен бірге Б. Қаратаев пен Д. Сейдалин де хатында шақыруды 1917
жылғы мамыр айына дейін кейінге қалдыруды сұрайды. Ал шын мәнінде Қазақстан
мен Орта Азияда жұмылдыру қыркүйек айының ортасына дейін кейінге қалдырылды
және де бұл шараны өзінің бодандарына қатысты патшаның мейірімділігі-міс
деп дабырлатты. 1916 жылғы қазан айында Қазақ газетінде тылдағы қазақ
жұмысшыларына көмек көрсету үшін Жерқала одағы қызметке баруға шақырған
қазақ зиялыларына А. Бөкейхановтың үндеуі жарияланды. Ол былай деп жазды:
Біздің қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: 1916 жылғы Амангелді Иманов бастаған Ұлт-азаттық көтеріліс
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
І.2 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі Қазақстанның либерал-
демократ зиялылардың ұстаған бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ Тарау Амангелді Имановтың бастауымен болған Торғай көтерілісі
ІІ.1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
II. 2 Көтерілістің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер ... ... ... ... ... . 53
кіріспе
1916 жылғы қазақстандағы ұлт азаттық көтеріліс отандық тарихта ерекше
орын алады. Аталған көтеріліс еркін сүйгіш қазақ халқының өз тәуелсіздігі
үшін жан аямайтынын анық көрсетті.
1916 жылғы казақ халқының ұлт азаттық көтерілісі отарлы патша өкіметінің
жүргізіп жатқан әлеуметтік және ұлттық езгіге қарсы жауабы болатын.
Ресей империясы тарапынан отаршылдық езіп-жаншудың барлық кезеңі
ішіндегі қазақ халқының азаттық күресінің шарықтау шегі болды. Өкімет
билігімен басқарудың институттарын қайта құру, қарулы күштерді ұйымдастыру,
белсенді саяси күреске санасы оянған халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуі,
бізге ұлттық азаттық қозғалыс туралы айтуға негіз береді, ол саяси
егемендікке жетуді және мемлеткеттілікті қалпына келтіруді өзінің мақсаты
етіп қойды. Осының бәріне Қазақстанның экономикалық және саяси өміріндегі
белең ала бастаған белгілі бір алғышарттар себін тигізді.
Көтерілістің басты себебі әлеуметтік экономикалық қоғамдық саяси және
рухани мәдени мәселелерге тікелей байланысты болды. Атап айтқанда олар
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының жерін отарлаушыларға тартып әперудің
тез қарқынмен жалғасуынан, салықтар мен басқа алымдар көлемінің шамадан
тыс ұлғаюынан қалың бұқараның өмір сүру жағдайының күрт төмендеуінен өз
көрінісін тапты.
1916 жылға таман патша өкіметі қазақ халқының 40-50 млн. десятина жақсы
жерлерін басып алды. Өздерін құнарсыз және шөлейт аудандарға тықсырып,
аштыққа душар етті. Қазақстанның аумағы толықтай шикізат базасына айналды.
Соғыс қисапсыз шикізатты, азық-түлікті, малды тағы басқа материалдық
игілікті жалмай берді. Уақыт өткен сайын соғысқа байланысты тонау мен қанау
күшейе түсті. Әртүрлі салықтардың мөлшері артып, жаңа салықтар енгізілді.
Жергілікті халықтар төлейтін салықтар көлемі 3-4 есе, ал жекелеген
жағдайларда 15 есеге дейін көбейді. Сонымен қатар халық күнделікті
тұтынатын заттар үздіксіз қымбаттай берді. Мысалы, 1914-1916 жылдар
аралығында Жетісу облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға
өсті. XX ғасырдың басында бір пұт ұнның бағасы 94 тиын болса, 1916 жылы ол
40 сомға дейін көтерілді. Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында 1916
жылы бидай ұнының бағасы 1,5 есе, ал еттің бағасы 2 есеге дейін жоғарылады.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының басым
бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, халықты рухани езгіге де түсірді. Оны
тілінен, дінінен, ділінен айыру бағытында жымысқылықпен ойластырылған
шаралар жүйесін жүзеге асырды.
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі, соғыс тудырған қиыншылықтарға
байланысты халық бұқарасының қайыршылануы, қымбатшылық пен аш-жалаңаштықтың
етек жаюы – міне, осының бәрі халықтың басым көпшілігі тарапынан жаппай
наразылық туғызды.
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы
Қазақстанның, Орта Азияның және ішінара Сібірдің бұратана халықтарының ер-
азаматтарын 19-43 жас аралығында майданның тыл жұмыстарына, қорғаныс
құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салуға, окоптар қазуға тағы сол
сияқты реквизиция туралы жарлығы тікелей сылтау болды. Жарлық бойынша тыл
жұмыстарына Қазақстан мен Орта Азиядан 400 мың адам, соның ішінде
қазақтардан 240 мыңға жуық кісі алу белгіленді. Егер сол кездегі қазақ
шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, патша
жарлығы тұтастай орындалған жағдайда әрбір үшінші шаруашылық өзінің негізгі
еңбек етушісінен айырылады екен. Ал мұндай мөлшерде жұмысшы қолы майданның
тыл жұмыстарына әкету Қазақстанды ұлттық апатқа ұшыратуы мүмкін еді.
Жарлық Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік жаппай наразылық тудырды.
Алихан Бөкейхановтың сөзімен айтсақ: Қалың елдің дариядай толқуы
басталды.
Қазақстанның әр аймағында стихиялы түрде басталған патша жарлығына қарсы
әрекеттер бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске ұласты.
Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды, алайда оның ірі ошақтары алдымен
Жетісуда, одан кейін Торғай, Ырғыз өңірінде калыптасты. Көтерілістің
негізгі қозғаушы күшін ұлттық шаруалардың қалың тобы сондай-ақ сол кезде
қалыптасу үрдісін бастан кешіп жатқан жұмысшы тобының өкілдері құрады.
Сонымен бірге оның ұлт азаттық сипатта өрістеуіне оған қазақ халқының басқа
әлеуметтік топтарының байлар мен ауқаттылардың және патшаның билік
жүйесіндегі төменгі баспалдағының жекелеген өкілдерінің қатысуы әсер етті.
Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер
және жекелеген басқа халықтардың өкілдері қатысқан оңтүстік және солтүстік-
шығыс аймақты сол кездегі Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық қозғалысы өзінің ұлттық құрамы жағынан
бір ұлттық қазақтық күрес болды.
Қазақ қоғамында атап айтқанда, оның сол кездегі саяси элитасының
арасында көтеріліске көзқарас бір мәнде болған жоқ. Қазақ зиялыларының
радикалды өкілдері Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Ә.Жүнісов, Т.Рысқұлов, С.Меңдешов,
Ә.Жангелдин тағы басқа патша жарлығына батыл қарсы шықты және халықты
қарулы қарсылыққа шақырды. Ал Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан
либерал демократияшыл зиялылардың жетекшілері А.Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов,
М.Дулатов және басқалар патша әкімшілігіне тыл жұмысына адам алуды
асықпауды өтініп, әуелі дайындық шараларын жүргізу жөнінде ұсыныстар
жасады. Сонымен қатар олар көтеріліске шыққан халық патша өкіметі тарапынан
аяусыз жазалауға ұшырайтынын ескертіп, көпшілікті жарлықты орындауда
қарсылық көрсетпеуге шақырды.
Қазақстандағы көтерілістің алғашқы ошақтары 1916 жылғы шілде айының бас
кезінде пайда болды. Халықтың ашу-ызасының бастапқы соққыларына жұмыстарға
алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс басқармалары, ауыл
старшындары және жергілікті әкімшіліктердің басқа да қызметкерлері ұшырады.
Өйткені тізім жасаудағы бұрмалаушылық әуел бастан жаппай парақорлық пен
қиянат жасаушылыкты туғызған болатын. Әкімшілік жүйесі ол кезде қазақтарда
туу туралы куәліктердің болмағандығын пайдаланып, тізімге жас шамасына
қарамастан, кедейлерді енгізіп, ауқатты әулеттерден пара алып, олардың
өкілдерін шақырудан босатты.
Көтерілістің алғашқы ошағы Жетісу облысында пайда болды. Мұнда патша
жарлығына қарулы қарсылық шілде, тамыз айларында бұқаралық сипат алды.
Патшалық үкімет органдары Жетісуға ірі жазалаушы әскери күштер жеткізе
бастады. Жергілікті гарнизондар нгығайтылды, қазақ және қырғыз
көтерілісшілерін жазалау үшін облыстағы селолары мен қазақ станцияларының
тұрғындарынан қарулы жасақтар құрылды.
Өкімет органдары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе
Жетісудың байырғы тұрғындарының төрттен бірі Қытайға босып кетуге мәжбүр
болды. Генерал губернатор Куропаткин бекіткен сот үкімдері мен Түркістан
өлкесінде өлім жазасына 347 адам, каторгалық жұмыстарға 168 түрмеде
тұтқындауға 128 адам кесілді. Өлім жазасына кесілгендер қатарында Верный
(Алматы) уезіндегі көтеріліс басшысы Бекболат Әшекеев және оның үзеңгілес
серіктері болды. Жетісу, Сырдария, Ақмола, Семей облыстарымен Батыс
Қазақстанның бірқатар аудандарында көтерілісшілер қозғалысы басып жаншылып
жатқанда, Торғай даларында ол күш алып, күннен күнге өрши түсті. Әбдіғаппар
Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин бастаған Торғай көтеріліс
ошағы ең табанды болды және ұзаққа созылды.
Хан сайлау дәстүрін және олардың халықтың кандай әлеуметтік топтарының
өкілі болғандығын атап айтқанда, сұлтандар әулетінен сайланатынын жетік
білетін. Әбдіғаппар өзін әмір деп атаған, кейіннен 1916 жылғы қарашада 13
болыс (6 болыс қыпшақ, 6 болыс арғын және 1 болыс найман) өкілдерінің
құрылтайында Әбдіғаппар Жанбосынов Торғай уезінің ханы болып танылды. Осы
құрылтайға қатысушылардың келісімімен Кенесары хан Қасымұлының серігі –
атақты Иман батырдың немересі Амангелді Иманов Үдербайұлы көтерілісшілердің
сардарбегі, қолбасшысы болып тағайындалды.
Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873 ж. 3 сәуір - 1919 ж. 18 мамыр) қазақ
халқының батыры. Қазақстанда 1916 жылы өріс алған ұлт азаттық көтерілістің
басшысы Торғай уезі Қайдауыл болысының үшінші ауылында кедей шаруа
отбасында туған. 7 жасында әкесі бес жылдан кейін шешесі қайтыс болып,
жастайынан жетім қалды. Ол байларға жалшы болды. Еңбекші халықтың тартқан
қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көрді. Оның самодержавиеге байлар мен
билердің езгісіне деген өшпенділігі осы кезден-ақ қалыптаса бастады.
Байқаңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен
араласып, таптық сана-сезімі оянды. Амангелді бала кезінен әділетсіздікті
жаны сүймейтін. Социал демократтардың жергілікті жердегі большевиктер
тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін
басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары
патша өкіметі оны Сенімсіз адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды.
Амангелді Имановтың есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм
қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс
патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халық бостандығын
көздеді.
І Тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік экономикалық
жағдайы
XX ғасырдың басында патшалық Ресейдің Орта Азияның шығыс аудандары мен
Қазақстанды отарлауы өте күшті қарқынмен жүргзілді. Қазақтардың жерлерінде
патша үкіметі шаруаларды қоныстандыру үшін жер қорын жасап, 1917 жылға
дейін олардың 45 млн. десятина ең шырайлы жерлерін тартып алды. Сөйтіп,
жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл
жерде не су не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.
ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында Хиуа
мен Бұқараны қоспағанда 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл
кезде Түркістанда орыс поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін
егетін жрден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз және т.б.)
0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп ешқандай жері жоқ қазақ, қырғыз
тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Қазақтардың жерін жаппай тартып алу
тоқталмады. Ұлттық және әлеуметтік-экономикалық езгі күшейді. Тек Жетісу
облысының бір өзінен ғана соғыстың алғашқы 3 жыл ішінде 1800 мың десятина
ең таңдаулы жайылымдық және егістік жерлер тартып алынды. Ал осы жерлердің
шын қожалары қазақтар шаруашылық жүргізуге жарамдылығы аз немесе мүлдем
жарамсыз шөл және шөлейт аудандарға күштеп көшіріліп жіберілді. Қазақтардан
тартып алынған жерлер патша офицерлеріне шенеуніктерге, дінбасыларына,
казак әскерлері мен Ресейден және Украинадан қоныс аударған шаруаларға
үлестірді. Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының
90 пайызынан астамы қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ
жерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин
қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды шиеленістірді. Жер мәселесі
жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарға да кеңінен тарады.
1914 жылы патшалық Ресей дүние жүзілік соғысқа тартылды. Бұл бірінші
дүние жүзілік соғыс империалистік соғыс барлық халықтарға соның ішінде
Қазақстанға да ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша шенеуніктері мен
жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығыи
күшейтті. Соғыс қажетіне орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері
жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе көбейді. Шаруалардың
ірі қара малы мен мал азығын соғысқа қажетіне алу күшейді. Осының бәрі
егістік жердің қысқаруына ірі қара мал азаюына әкеліп соқты. Елдің
өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан
экономикасын құлдыратты.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін 38 мың
шаршы метр киіз, 300 мың пұт ет, 473 928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12 797
түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Сондай-ақ тек Жетісудан
ғана 1914 жылы 34 млн. сомның малдары мен мал шаруашылық өнімдері тасып
шығарылды. Осылайша қазақ халқының жерлерін тартып алу соғыс қажеті үшін
киімдерін, малын және азық-түлік өнімдерін мемлекет керегіне еріксіз алу
жалғасып жатты. Соғыс жүктерін темір жол станцияларына жеткізу үшін олардың
көлік күштерін өздерінің ықтиярынсыз жұмылдырып отырды.
Патшалық Ресей жаңа отарларды жаулап алу үшін бірінші дүние жүзілік
соғысқа кигіліп, империалистік соғысқа байланысты жаңа салықтар мен
алымдарды арнайы соғыс салығын, майдан мұқтажына қайыршылдық деп аталатын
алымдарды енгізді. Жеке малды, теріні, киіз үйді және тағы басқа заттарды
алуды жүргізді.
Өлкеде ақша құнсыздануы күшейе түсті. Алып сатарлық өріс алды. Соғыс
елде өнеркәсіпті күйретті. Ауыл шаруашылығы құлдырап кетті. Көлік дағдарысы
аштық жайлады. Байырғы халыққа салынатын салық 3-4 есе, ал жекелеген
жағдайларда 15 есеге дейін өсті. Оларды төлеуден бас тартуын айыптағанның
өзінде салықтарды төлеуді сәл кідіртудің өзі дүре соғылуға дейін апарды.
Дүние жүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына ауыл
шаруашлығының тоқырауына, халық арасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті
жерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы едәуір өсті.
Бұл кезде әртүрлі салықтардың онға жуық түрі болды. Бірінші дүние жүзілік
соғыстың басталуымен байланысты қазақ халқына тағы бір ауыртпалық әскери
салық салды. Оның әр түтінге көлемі 1 сом 84 тиын мөлшерінде белгіленді.
Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі
Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдағы еңбекші бұқараның
жағдайы күрт төмендеді. Осы бірінші дүние жүзілік соғыс Қазақстанға орасан
көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да материалдық
құндылықтарды жалмап жұтты. Азық-түліктің, киім-кешектің, тұрмыс қажетіне
керек заттардың бағасы үздіксіз қымбаттай берді. Мысалы, XX ғасырдың
басында ұнның бір пұты 94 тиын тұрса, 1916 жылы ол 40 сомға дейін
көтерілді. Халық арасында наразылық одан әрі күшейді.
Қазақстаннан патша үкіметі барған сайын көп азық-түлік, ауыл
шаруашылығы, шикізаты мен ақша талап етті. Басқа да деректерге қарасақ
соғыстың үш жыл ішінде Түркістан өлкесінен ол кезде қазіргі Қызылорда,
Шымкент, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарының жері кіретін 20,8 мың
пұт мақта, 300 мың пұт ет, 109 мың пұт шит май, 474 мың пұт балық, 224 мың
пұт сабын сондай-ақ 70 мың жылқы, 16,7 мың түйе, 3,8 мың шаршы кез тері,
13,4 мың киіз үй тасып әкетілді. Майдандарда жауды жеңу мақсатына деген
сылтаумен қазақ халқын тонау, олардың жерін тартып алу одан әрі жалғасты.
Орыс және шетел капиталистері жұмысшыларды өздеріне бұрынғыдан да кіріптар
ету үшін соғыста пайдаланып қалуға тырысты. Олардың жалғасы үнемі кеми
берді. Халық бұқарасын тонаушылық соғысқа және патшалық самодержавиенің
саясаты барған сайын күшейе түсті. Өкімет билігі мен басқарудың дәстүрлі
институттарын қайта құру қарулы күштерді ұйымдастыру, белсенді саяси
күреске санасы оянған халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуі бізге ұлттық
азаттық қозғалыс туралы айтуға негз береді. Ол саяси егемендікке жетуді
және мемлекеттікті қалпына келтіруді өзінің мақсаты етіп қойды. Осының
бәріне Қазақстанның экономикалық және саяси өміріндегі белең ала бастаған
белгілі бір алғышарттар себін тигізді.
1916 жылға таман патша үкіметі қазақ халқының 45-50 млн. десятина жақсы
жерлерін басып алды, өздерін құнарсыз, шөлейт аудандарға тықсырып, аштыққа
душар етті. Қазақстанның аумағы толықтай шикізат базасына айналды.
XX ғасырдың басында бұл үрдіске сонымен бірге 1906 жылы қабылданған
Столыпиннің аграрлық реформасы да жәрдемдесті. Патша үкіметінің қоныс
аудару саясаты жаңа сипатқа ие болды. Ауылдарда әлі де болса сақталып
қалған рулық сарқыншақтары жағдайында феодалдық патриархалдық қатынастар
үстем болды. Байлар өздерінің қолында басым көпшілігін шоғырландырды. Жақсы
жайылымдарды және егістік жерлерді шүйгін жайлауларды пайдаланды. Қазақ
халқынан мал шаруашылығы өнімдері және басқалары тым арзан бағаға сатылып
кетті. Ал олардың орнына үш есе қымбат өнеркәсіп бұйымдары өткізілді.
Әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі соғыс кесепаты – халық бұқарасының
қайыршылануы, қымбатшылық ашаршылық еңбекшілердің жағдайына ауыр әсер етті.
Және өлке халқының әртүрлі топтары тарапынан белсенді наразылық туғызды.
1914 жылғы бірінші дүние жүзілік соғыс халықтың басына жаңа
ауыртпалықтар түсті. Сол экономикалық жағдайды күрт нашарлатып, елдегі
тапты қайшылықты шиеленістіріп жіберді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы
құлдырап кетті. Егіс көлемі әсіресе Жетісу, Сырдария облыстарында
жергілікті халықтан жерді тартып алу әрекеті толастамады. Малды ауыл
шаруашылық өнімдерін жем-шөпті жаппай реквизиция жүргізілді. Еңбекшілердің
материалдық жағдайы қатты нашарлап, жұмысшылардың жалақысы төмендеді. Азық-
түлік екі есе тіпті одан көп қымбаттады. Салықтар мен алымдар жерге, жолға
тағы басқа полициялық бақылаушылар патша шенеуніктерінің байлардың зорлық-
зомбылығы күшейді. Ауылдарда таптық күштер жіктелді. Ереуілдер мен
стачкалық қозғалыстар үдеп, экономикалық талаптармен қатар саяси талаптар
да қойылды.
1914-1915 жылдары Қарағанды мен Екібастұз шахтерлерінің темір
жолшыларының, Спасск және Қарсақбай зауыттары мыс қорытушыларының, Риддер
Жезқазған Успен рудниктері жұмысшыларынын ереуілдері болды. Аграрлық
толқулар да етек алды. Оралда, Ақмолада, Семейде тағы басқа қалаларда
астыртын социал демократтық топтар жұмыс істеді. Азық-түліктің, киім-
кешектің, тұрмыс қажетіне керек заттардың үздіксіз қымбаттай берді. Осындай
жағдайда жығылғанға жұдырық жегендей 1916 жылдың 25 маусымында патша
үкіметі Қазақстанның Орта Азияның және ішінара Сібірдің жергілікті ер
азаматтарын әскери тыл жұмыстарына алу туралы жарлық шығарды. Патша үкіметі
соғысқа дайындалу барысында оған Ресейдің бүкіл халықтарын шақыруды
бұрыннан-ақ ойластырған. 1909-1910 жылдардың өзінде жоғарғы әкімшілік
арасында бұрын әскер қатарына алынбағандардың бәрін бұл міндетті өтеу
жөнінде сөз болған. Оған Түркістан мен Дала өлкесінің бұратана халықтары да
кірген. Бұл мәселенің жан-жақты ойластыруды мемлекеттік Дума соғыс министрі
Сухомоликовке жүктеді. Ол 1914 жылдың шілдесінде мемлекеттік думаға мынадай
мазмұнда жауап қайтарды. Қазақтар көшпелі халық, көшпелік пен мемлекеттік
бір-біріне үйлеспейтін ұғымдар. Қазақтардың мәдениеті төмен, орысша
білмейді, жазу танымайды, солдат тамағын тамақсынбайды, әскер қызметіне
шыдамайды, бұларға қосымша қазақтар соңғы кезде панисламизм тәрбиеленіп
отыр. Панисламизм дегенде бүкіл мұсылман халықтарының бірігуі мүмкін.
Олардың қаруландырсақ, ол қаруды өзімізге қарсы бағыттауы мүмкін деп
қауіптенді. Сондықтан бұл мәселені түпкілікті шешу кейінге қалдырған оның
орнына соғыс басталғаннан кейін әскери салық төлету енгізілген жөн.
1914 жылдың бірінші жартысында Ембі мұнайшылардың ереуілдерімен ұласты.
Жаңа революциялық өрлеу дәуірінде Қазақстанның жұмысшы табы жалақыны
арттыруға, қожайындарының айыптарды көбейтуден бас тартуына қол жетті. Ол
патша шенеуніктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-
зомбылығы мен озбырлығын күшейтті.
XX ғасырдың басында Қазақстанның негізгі территориясы алты облыстан
тұрды. Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан генерал губернаторлығының
(орталығы Ташкент қ.), ал Ақмола, Семей, Торғай облыстары Дала генерал
губернаторлығыыың құрамына кірді. Ішкі Бөкей Ордасының территориясы
Астрахань губерниясына, ал Маңғыстау Закасспий облысына қарады. 1914 жылы
өлке халқының жалпы саны 5 910,0 мың адамға жетті. Солардың 3 845,2 мыңы
немесе 651 проценті қазақтар еді. Өлке халқының өсімі өзге жағдайлардан
басқа негізінен алғанда әсіресе Столыпиндік аграрлық реформадан кейін
Ресейден Ақмола, жетісу және Торғай облыстарына жаппай ағып келген қоныс
аударушылар есебінен көбейді. XX ғасырдың басында өлке халқы бұрынғыдан да
көп ұлтты бола түсті.
Қазақстанның негізгі халқы ауылдық жерлерде тұрып, жартылай көшпелі мал
шаруашлығымен айналысты. Оған мал ұстаудың жайылымдық, жартылай қолда бағу
жүйесі егіншілік пен шөп шабумен және басқалармен шұғылдану тән болды.
Қазақтар жылқы, қой, ірі қара, ірі мүйізді мал, түйе және ешкі өсірді.
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қазақстанда егіншілікпен
айналысу барған сайын кең тарады. Егіншілік Сырдария облысының Шымкент пен
Әулие ата уездерінде басым болды. Бұларда әрбір тұқым себуші шаруашылыққа
егістік жер орта есеппен 10,7 десятинадан келді. Жетісу облысының Қапал
уезінде 1910 жылы қазақ шаруашылықтарының 81 проценті, ал Верный уезінде
79,3 проценті егіншілікпен айналысты.
XX ғасырдың басында өлкеде қала халқының өсу бағыты байқалды. 1914 жыл
аралығында барлық облыстарындағы қалалар халқы бір жарым еседен астамға
өсті. Қалалардың көбі әкімшілік орталықтары ретінде пайда болып, тез арада
сауда мен өңдеуші өнеркәсіптердің орталығына айналды.
Өлкенің XX ғасырдың басы кезіндегі тау-кен өнеркәсібінің басты
салаларының бірі алтын шығару болды. Екібастұзда, Қарағандыда, Саранда
көмір кен орындары пайдаланылды. Өндірілген көмір темір жолмен және су
жолдарымен Пермь губерниясыиа, Омск пен Барнаулға сондай-ақ өлкені
Павлодар, Петропавл және басқа қалаларына жеткізіліп отырды.
XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикалық өмірінде негізінен өлкені
батыс және солтүстік шығыс аймақтарында орын тепкен тұз өндіру
кәсіпшіліктері маңызды ролге ие болды. Тұз жергілікті мұқтаж үшін де сол
сияқты шетке шығару үшін де өндірілді. Олардың неғұрлым ірісі Ішкі Ордадағы
5 мың қазақ жұмыс істеген басқұншақ Семей облысын, Павлодар уезіндегі
Коряковск қарасеріктестіктерге және қоғамдарға арендаға берілді.
Батыс Қазақстанда Орал, Ембі аймағында мұнай шығарылды. 1912-1914
жылдары мұнай кен орындарын пайдалану мен иелері ағылшын капиталистері
болған. Батыс Оралдық мұнай қоғамы, Орал-Ембі мұнай қоғамы Солтүстік
Каспий мұнай компаниясы айналысты. Тұтас алғанда өлке өнеркәсібінде ауыл
шаруашылық шикізаттарын өңдейтін теріден былғары жасайтын, май шыжғыратын,
сабын қайнататын, арақ-спирт шығаратын, май шайқайтын және басқа
кәсіпорындар басым болды.
Жетісу, Ақмола және Семей облыстарында өнімдеріне әскери ведомстволар
ерекше ынталық танытқан жүн-шұға фабриктері, ет консерві зауыттары сондай-
ақ ұн-жарма өнеркәсібі дами түсті. Оңтүстік Қазақстанда шикізаттар өңдейтін
майда кәсіпорындардан басқа мақта тазарту өнеркәсібі өркендеді.
XX ғасырдың басында Шымкентте 4, Түркістанда 2 мақта тазартатын зауыт
салынды. Балық аулау кәсіпшіліктері Еділ-Касспий бассейнінде, Орал-Ембі
өлкесінде, Арал теңізінде, Ертісте, Балхаш пен Зайсан көлдерінде дамыды.
Қазақстанның капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа
шығару рыногына айналуында темір жолдар салу маңызды роль атқарды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда Орынбор, Ташкент, Тройцк-Алтай және
Жетісу темір жолдарын салу кеңінен өрістетілді. Революцияға дейінгі
Қазақстанның негізгі темір жол магистралі 1905 жылы салынған Орынбор-
Ташкент темір жолы еді. Өлкені экономикалық өмірінде темір жолдардың зор
маңызы болды. Өйткені темір жолдар өлкені Ресейдің өнеркәсіп орталықтарымен
байланыстырып, жалпы ресейлік экономикалық рынокқа тартты. Қазақстанның әр
түрлі өнеркәсіп шикізаттары мал шаруашылық өнімдері, мол астық сыртқа
шығарылып, өлкеге фабрика-зауыт бұйымдары галактерия, бакалея тауарлары
әкелінді. Темір жолдардың сондай-ақ әскерлерді бір жерден екінші жерге тез
жеткізіп, халық козғалыстары мен толқуларын басу үшін әскери стратегиялық
маңызы болды. 1917 жылға дейін Қазақстанда барлығы 2793 шақырым темір жол
төселді. Соның 2557 шақырымы жалпылай пайдаланатын және тек 236 шақырымы
ғана жергілікті маңызы бар жолдар бар еді. Өлкеде көлік арбалар кеңінен
пайдаланылды. Орал мен Семей, Верный, Ташкент, Орынбор, Гурьев, Петропавл,
Көкшетау, Ақмола жолдарымен жүк тасылды. Семей облысында темір жолдар
болмағандықтан су жолдары пайдаланылды. Ертіс арқылы жүктерді параход
шаруашылығы мен сауданың батыс Сібір серіктестігінің параход компаниялары
және басқалары тасыды.
Өнеркәсіптің дамуы темір жолдардың салынуы, су жолдарының кеңінен
пайдалануы Қазақстанда жұмысшы кадрлардың қалыптасуының экономикалық
негіздерін қалады. Мұндай өзгерістерді негізінен алғанда XIX ғасырдың орта
тұсынан басталды. Өлкеде оларды қазақ шаруаларының кедейленген бөлігінен
шыққан жалданушылар мен қоныс аударған орыс шаруалары қайыршылық күйге
түскен қолөнершілер мен жергілікті қалалардың жарлы-жақыбайлары төменгі
әскери шен адамдары сондай-ақ Ресей империясын ішкі және басқа
губернияларынан келген маман жұмысшылары мен кедей шаруалары құрады.
І.2 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі қазақтың либерал-демократ зиялыларының
ұстанған бағыты
Патша жарлығы мен оған қарсы болған көтеріліске халық арасында көзқарас
бірдей болған жоқ. Бай феодалдарының біраз бөлігі жарлықты жақтап,
көтеріліске теріс қарады. Олардың арасында егер бірінші дүние жүзілік
соғыста орыстар жеңсе Ресейге жақсы болады, демек, қазақтарға да жаман
болмайды деп түсінгендері болды. Егер дұшпан жеңсе, Ресейдің жағдайы мүшкіл
болады, бізге де оңай тимейді. Монғолдар кезіндегі немесе Ақтабан шұбырынды
кезіндегі ауыртпалық қайталануы мүмкін деп қорыққандар да кездесті.
Сондықтан қолдан келгенше орыстарға көмектесу керек деді.
Қазақ зиялыларының бір тобы (Т.Бокин, Ә.Жангелдин, Ә.Жүнісов,
Ә.Майкөтов, С.Меңдешев, Б.Құлманов, Ж.Ниязбеков, Т.Рысқұлов сияқты)
жарлыққа үзілді-кесілді қарсы шығып, елдің еркіндігін білектің күшімен,
найзаның ұшымен алып, қару ұстап күреске шығуға шақырды және өздері оған
тікелей қатынасты.
Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан ұлттық либералдық-демократиялық
зиялылардың басшылары (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов) қазақ халқын
жарлықты орындауға шақырды. Өйткені олардың ойынша, жарлық орындалмаса,
патша өкіметінің қарулы әскері нашар қаруланған көтерілісшілерді қырғынға
ұшыратуы мүмкін деп санады (сонымен қатар олардың бұлай деуіне басқа да
себептер бар еді. Олар туралы кейінірек сөз болады).
Көтерлісті көбіне қазақ зиялылары басқарды. Мысалы, Ақмола даласында
С.Сейфуллин, Атбасар даласында Ә. Майкөтов, Жетісуда Т.Бокин, Маңғыстауда
Жалау Мыңбаев, Орал облысы мен Бөкей ордасында Сейітқали Меңдешев, Сырдария
облысында Тұрар Рысқұлов, Торғай облысында Амангелді Иманов және тағы басқа
азаматтар басқарды.
Қазақ зиялыларының көзқарастары мысалы, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан
Бөкейханов, Міржақып Дулатов және басқалар патша әкімшілігін адам алуға
асықпауға қайта әуелі дайындық шараларын жүргізуге көзін жеткізуге талай
рет әрекет жасады. Сонымен бірге олар карусыз халық патша өкіметінің аяусыз
жазалау шараларының құрбанына айналады деп орынды санап, жарлықты орындауға
қарсылық көрсетпеуге шақырды. Патшаның жарлығы – Ақиқат және оған қарсы
пікірлер болмауы керек, - делінген Қазақ газетінің 1916 жылғы 6 шілдедегі
бас мақаласында - ... жалтару жеңіл ойлылық болады. Өйткені бұл халық үшін
күйзеліс әкеледі. Нақ осы газет 1916 жылғы 11 тамыздағы нөмірінде Әлихан
Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың атынан Алаш қазақ
халқы редакция арасында бұйрықты ешқандай қарсылықсыз іске асыруды жақтады.
Сонымен бірге олар аңғалдықпен егер қазақтар тыл жұмыстарына қатысса
соғыста жеңгеннен кейін олар өз жағдайын жеңілдетуге және автономия алуға
үміт ете алады деп санады.
Бұл орайда зиялылардың жоғарғы таптары Әлихан Бөкейханов бас болып
мұндай екі ұдай жағдайда балға мен төстің арасында қалғанын есте ұстау
керек.
1916 жылғы көтеріліс ерекшеліктерінің бірі күреске төменгі топтардың
көтерілуі болғаны мәлім. Ауыл мен қыстақтың жоғарғы үстем топтары
айлакерлік жасады. Өйткені олар ішінара болыс старшын, жергілікті
аппараттың қызметкерлері және тағы баска ретінде басқару жүйесіне тартылған
болатын. Екінші жағынан — ұлттық зиялылар ең алдымен оның Әлихан Бөкейханов
және оның қазақ газеті редакциясындағы серіктері бастаған ең білімді бөлігі
ол кезде күш пер ресурстарды Германиямен соғысқа жұмылдыруға жақтаған.
Ресей Конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) саяси бағытымен
байланысты болатын. Осыны негізге алып және өзін жалпы ресейлік зиялылардың
бір бөлігі деп сезінген Әлихан Бөкейханов пен оның жақтастары майданға
көмек көрсетуге тырысты. Олар соғыс жағдайында көтеріліске қатысуды патша
өкіметі орыс жұртшылығы барлық туындайтын зардаптармен қоса алғанда орыс
әскерлерінің ту сыртынан соққы беру деп бағалайтынын түсінді. Ұлттық
демократияшыл зиялылар тарапынан тағдырдын жазғанына көнуге Қазакстанның
бір бөлігі болған соғысып жатқан державаға көмектесуге шақыруы осыдан. Бұл
шақыруды халық бұқарасының көпшілігі түсінбеді және қабылдамады. Бұқараның
іс-қимылын басқаруға олардың саяси тәлімгерлері болуға қазақ зиялыларының
батыл топтарының қолына шоғырлану себептері нақ осыдан болатын.
Тұрар Рысқұлов атап өткендей қазақтардың бұл ұлттық либерал зиялылары
кадеттер сияқты сол кезде өмір сүрген құрылыс пен патша өкіметінің
жергілікті жерлердегі әкімшілігіне қарсы болды. Патшалық жер саясатына
қарсы болды. Бірақ Ресейдің буржуазиялық демократиялық партияларымен
ынтымақтаса жұмыс істеді. Бұл зиялылар қазақтардың көтерілісін мезгілінен
бұрын жасалған керексіз көтеріліс деп сипаттап, барлық келіспеушіліктерді
бейбіт жолмен жөнге келтіруге болар еді деп көрсетті.
Сонымен бірге ұлттық қазақ зиялыларының жетекшілері қазақтарды тыл
жұмыстарына шақыруды кейінге қалдыру жөнінде шақырылғандардың құқықтарын
қорғау және олардың майдан өңірі аудандарындағы тұруы мен жұмыс істеуі үшін
қажетті жағдайлар туғызу жөнінде нақты қадамдар жасады. Мұны Әлихан
Бөкейхановтың бастамасымен 1916 жылғы 7 тамызда Орынборда шақырылған
(Торғай, Орал, Ақмола, Семей және Жетісу) өкілдері жеке кеңесінің құжаттары
дәлелдейді. Олар кеңесті шақыруға бастамашылар Әлихан Бөкейхановпен оның
серіктері жалпы алғанда тыл жұмыстарына шақырылғандарды қорғау мақсатын
көздегенін шақырушылардың тізімдерін жасау кезіндегі заңсыздық көріністерін
және жергілікті өкімет орындарының ауыл тұрғындары мен қазақ әскерлерінің
жазалау отрядтары арасында жанжалды жағдайлар ұйымдастыру жөніндегі
арандатушулықтарын әшкерелегенін көрсетеді. Осы кеңес хаттамасының
қорытындысында былай деп атап көрсетіледі: 25 маусымдағы аса жоғарғы
жарлық қазақтарға сол жарлықтың өзі жарияланбаған кезде жергілікті өкімет
орындарының хабарландыру нысанында мәлім болды. 25 маусымдағы бұратана
халықтарды әскери тыл жұмыстарына алу туралы патшаның жарлығына Алаш
басшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов қарсы
шықпауға оны орындауға шақырды. Бірақ бұған байланысты мынадай жайтты есте
ұстаған жөн. Бұратана халықтарды әскерге алады деген сыбыс бұдан бұрын
шыққан. Соған байланысты Қазақ газетінде пікір-сайыс та болған. Сондағы
пікірлерді сараптай келе Міржақып Дулатов Дума һәм солдаттық мәселесі деген
мақаласында солдаттық мәселесі туралы қазақ даласымың әр тұсынан жиналған
пікір тілек бір ауыздан шығып тұр дей отырып ондағы айтылған ойларды былай
қорытындылайды:
1) Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау;
2) Солдат алудан бұрын метрке түзеу үшін муфтилікке қарау;
3) Лажсыз алынатын болғанда жаяу солдат болмай атты әскер болу. Қазақ
орыспен жер-су һәм правда теңгерілу.
Осы талап тілектерді қазақтар атынан білдіру үшін Дума ашылуына қарсы
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Н. Бегімбетовты Петроградқа жібереді.
Бірақ мәселе оларға дейін шешіліп қойылғандықтан, бұл делегация мүшелері
оған ықпал ете алмайды. Сондықтан ашу үстінде қантөгіс болмасын деп халықты
сабырға шақырады және жоғарыдағы талаптың үшінші тармағына көшеді. Осыған
байланысты оларға кеңес үкіметі кезінде ұлттық мүддеге сатқындық жасады,
үкіметпен өзара ымыраға келіп қазақтан әскерге адам алуды жақтады деген
көзқарас қалыптасты. Оның салқыны әлі де бар шын мәнінде былай деулерінің
өзіндік себептері болды. Біріншіден жарлық орындалмаса патша өкіметі елге
жазалаушы әскерлерді жібереді. Қараусыз қазақ халқы сол дәуірдегі әскери
қарумен қаруланған патша әскерлеріне төтеп бере алмайды. Сондықтан халық
қырылады, қуғын-сүргінге түседі деп қауіптеніп, жұртты аман сақтап
қалғылары келді. Екіншіден егер соғыс жеңіспен аяқталса халықтың жағдайы
түзеліп ұлттық автономия алуға мүмкіндік ашылады деп үміттенеді.
Алаш жетекшілері ортақ пікірге келіп, іс-әрекеттің бағдарламасын жасау
үшін қазақ жұртшылығының съезін шақыруды дұрыс деп тапты. 1916 жылдың 7
тамызында Орынбор, Ақмола, Семей, Жетісу, Орал облыстарының өкілдері
қатысқан үлкен кеңес өтті. Әлихан Бөкейхановтың ұсынысы бойынша үкіметке 17
тармақтан тұратын талаптар қойылды. Олардың негізгілері мыналар: солтүстік
уездерде әскери тыл жұмыстарына алулы 1917 жылдың 1 қаңтарына дейін
Оңтүстік уездерде 15 наурызға дейін кейінге қалдыру. Егер отбасында 17-ден
жас немесе алпыстан жоғары жастағы адам болса, ол отбасындағы ер-азаматты
алмау. Әрбір 50 түтінге бір мұғалімнен қалдыру, бұрынғы асығыс дұрыс
толтырылмаған тізімдердің күшін жойып, жаңа тізімдер жасау. Әскерге
алынғандарға орынды себептер болса, демалыс беру және т.б. Сонымен қатар
Алаш басшылары қазақ халқы өмір бойы атқа жақын болғандықтан оларды атты
әскер қатарына алғанды жөн көрді. Мұндай жағдайда орыс қазақтарына
берілетін жеңілдік қазақтарға да тиеме де есептеді.
Қазақ газеті әскер жұмыстарына алынған қазақ азаматтарының ауыр
жағдайы туралы аурудан немесе ауыр жұмыстан қайтыс болған адамдардың аты
жөнін көрсетіп және тағы басқа майданға алынған жастарымыз туралы ұдайы
мақалалар жазып, хабардар етіп тұрды. Жергілікті жерде әскерге алу
барысында кеткен кемшіліктерді көрсетіп оларды жолдарын да көрсетті.
Көтеріліс басталған жерлерде патша жазалаушыларының қанша адамдарды
қанға бөктіргені туралы толық мәлімет жоқ. Біз қағазда тіркелген кейбір
деректерге ғана сүйенеміз. Кінәсіз адамдардың қанша отбасыларының көрген
қайғы-қасіреті, шеккен жапасын айтып болмайды. Осындай алмағайып ұрымтал
жағдайда Алаш басшылары Ресейдің демократиялық жұртшылығына
жазалаушылардың айуандық әрекетін ашып жеткізе білді. Мемлекеттік Дума өз
жұмысын бастар кезде Әлихан Бөкейханов осы мәселе бойынша арнайы
Петроградқа барып, депутаттарға сұрау жасады. Сонымен қатар Зайсан уезінде
қазақтар мен полиция бөлімдерінің қан құйлы жазалау шаралары туралы хатты
мемлекеттік Думадағы мұсылман жігінің (фракцияның) мүшесі бұрынғы танысы
Жапаровқа тапсырып, ол сонын тілегі бойынша Думада оқып шықты. Соған
байланысты мемлекеттік Дума еңбекшілер фракциясын жетекшісі А.Ф.Кренскийді
Түркістан өлкесіне сол дердегі жағдаймен жақсылап танысу үшін жіберді.
Ол өртелген ауыл, тоналған жұртты көрді. Әкімшілік органдарының
қызметкерлерімен кездесіп, жергілікті халықпен әңгімелесті. Сөйтіп әбден
жағдайға қанығып қайтқан соң, 1916 жылдың 13 желтоқсанында Думаның жабық
мәжілісінде сөз сөйледі. Онда ол қатысып отырған үкімет басшыларын қолымен
нұсқап міне мыналар гүлденген өлкені күйретіп, жергілікті халықты аштыққа
қамады. Түркістан маған кейбір кезде соғыс майданынан да қорқынышты үрей
тудырады. Ресейдің болашақ премьер министрі бұл сөздерді бекер айтпаған
еді. Себебі мұнда ол қаңырап қалған ауылдарды, жазықсыз қырылған адамдарды
өз көзімен көрді. Мәселенің былай жария болуына жоғарыда айтылғандай Алаш
азаматтарының еңбегі болды. Сонымен қатар көтеріліс басылған жерлердегі
жүргізілген жазалау халықтың қуғын-сүргінге түсуі олардың дұрыс
қауіптенгенін дәлелдейді.
Сондықтан Алаш басшылары көтерілісшілерге болсын әскери тыл жұмысына
алынған азаматтарды болсын сатқындық жасаған жоқ. Олар халқының амандығын
олады. Егер ұлттық зиялылардың радикалды тобы Қазақстанның болашағын
революциялық қарулы күреспен байланыстырса, Алаш көсемдері оны біртіндеп
даму, бейбіт реформа жолымен байланыстырды. Екеуінің де мақсаты еліміздің
тәуелсіз ұлттық мемлекеттілігін орнату еді. Бірақ таңдаған жолдары әртүрлі
болған еді.
Бірінші дүние жүзілік соғыс патшалық ресейдің әлеуметтік экономикалық
таптық саяси қайшылықтарын одан әрі шиеленістіре түсті. Соның салдарынан
халық революцияға шықты. 1917 жылдың ақпанында Ресейде буржуазиялық
демократиялық революция жеңіске жетті. Ол патшалық билікті құлатты. Саяси
партиялар құруға мүмкіндік берді. Митингілер, шерулер ұйымдастыру сөз,
баспасөз және т.б. бостандықтарға жол ашты. Бұл революцияға қазақ зиялылары
алғашында үлкен сенім артты. Отаршылардың бұратана халықтарға байланысты
жүргізген шовинистік саясаты соған орай еңбекшілер жағдайына, әсіресе жер
мәселесі бойынша ауырлауы қарапайым халықтың құқықтарының кемдігі аяусыз
езілуі басқарудың ұйымдастырылу сипатының халыққа қарсы болуы рухани
мәңгүрттенуі және т.б. Қазақ елінің сол кездегі зиялы қауымының ашу-ызасын
тудырды. Бұл туралы 1907 жылы Міржақып Дулатов Қазағым менің елім менің
деген мақаласында Ресейге тәуелді қазақ халқының ешқандай правосының
жоқтығы ыза мен кекті тудырады. Шенеуніктер, урядниктер кедей қазақтарды
ұрып-соғып малдарын тартып алып, ойына не келсе соны істейді. Енді олар
біздің дінімізге атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрпымызға ауыз салуда.
Жер ауып келген мыңдаған мұжықтар қазақтардың сулы мен шырайлы жерлерін
тартып алуда. Шенеуніктерді арқаланған олар сорлы қазақтарды ұрып-соғып
бар мүлкін тартып алып кетуде деп ашына жазды.
Ресейдің мұндай отаршылдық саясатына шыдамаған XX ғасырдың басындағы
қазақ зиялылары оған қарсы күреске шықты. Соның жарқын бір белгісі 1905
жылы Орал қаласындағы Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Б. Қаратаев, Ж.
Сейдалин, Б. Сыртанов сияқты қазақ интеллигенциясы өкілдерінің бес
облыстық делегаттар съезі аталған бас қосуда жасаған қазақ конституциялық
демократиялық партиясын құру жөніндегі әрекеті мұндай бас қосулар бұдан соң
басқа жерлерде болды.
1907 жылы наурыздың 27-сінде Петербургте Шахмардан Қосшығұлов, Абдурашид
Ибрагимовтардың басшылығымен қазақ тілінде тұңғыш бейресми Серке
газетінің бірінші және соңғы саны шықты. Онда Міржақып Дулатовтың
Жастарға деген өлеңі мен Біздің мақсатымыз деген мақаласы жарияланды.
Кейінірек бұл тарихи кезеңде Қазақстан Қазақ газеттері Айқап журналы
және тағы басқа басылымдар дүниеге келді. Солар арқылы қазақ зиялылары
патша өкіметінің отаршылдық саясатын ерекшеледі. Халықты оқу-білімге,
мәдениетке, қолөнерге, отырықшылыққа шақырды, әйелдер теңдігін насихаттады.
Мысалы Қазақ газетінің бірінші санында редактор Ахмет Байтұрсыновтың
бағдарламалық мақаласында бұл газеттің мақсаты – бұқара халықтың мүддесін
қорғау, қазақтар арасында ғылым мен білімнің таралуына ықпал жасау, басқа
халықтардың өмірі мен жетістіктері жөнінде хабардар ету. Бұл үшін үкіметтің
шығарған заң-жарлықтары және басқа нұсқалық құжаттары халыққа түсіндіру,
мемлекеттік дума мен мемлекеттік кеңес жұмысы туралы мағлұматтар беру.
Өзімізде және шетелдерде болып жатқан жаңалықтармен таныстыру. Қазақтардың
өткені мен болашағын баяндау. Сауда, күнделікті жұмыс, тұрмыс, егін
шаруашылығы мен мал шаруашылығы жөнінде кеңестер беру. Мектеп пен
медреселердің ісіне бағыт-бағдар беріп, ағартушылық өнердің тіл және
әдебиеттің дамуына көмек жасау. Денсаулық және мал дәрігерлік істерді
насихаттау керек деп білген. Бұдан біз Қазақ газетінің жалпы халықтық
мүдделерді қозғағанын айқын байқаймыз. 1905 жылғы Ресейдегі бірінші
революция патша үкіметінің үрейін ұшырды. Сондықтан ол саяси құқық пен
бостандықтар саласында кейбір жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Атап
айтқанда 1905 жылдың 18 ақпанында қандай дінді болса да ұстауға Ресей
империясына қарайтын халықтар өз қажеттіктері туралы патшаның атына арыз-
тілектер (петициялар) жазуына болатындығы туралы жарлық шықты.
Бұл мүмкіндікті қазақ зиялылары да пайдаланып, Ресейден Қазақстанға
қаптап келе жатқан көшпенділерді тоқтату саяси реформалау және тағы басқа
қоғамдық саяси мәселелерді көтерді. Сондықтан 1923 жылы Ахмет
Байтұрсыновтың 50 жылдық тойына арнап жазған мақаласында Мұхтар Әуезов
былай деген: 1905 жылы Қарқаралыда Ахаңмен басқа біраз оқығандар бас қосып
кіндік һикметке қазақ халкының атынан петиция (арыз-тілек) жіберген. Ол
петициядағы аталған үлкен сөздер бірінші – жер мәселесі. Қазақтың жерін
алуды тоқтатып, переселедерді жібермеуді сұранған. Екінші – қазақ жұртына
земство беруді сұраған. Үшінші – отаршылардың орыс қылмақ саясатынан құтылу
үшін ол күннің құралы барлық мұсылман жұртының қосылуында қазақ жұртын
муфтиге қаратуды сұраған. Петициядағы тілек қылған ірі мәселелер осылар
болғандықтан Ахаңдар бастаған іске қыр қазағының ішінде тілеулес кісілер
көп шыққан.
Көпшіліктің оянуына себепші болған. Жалпы алғанда Әлихан Бөкейханов
Империяның атына жіберілген барлық арыз-тілектер мен жеделхаттардың авторы,
аудармашысы және ұйытқысы болды.
Бұл көрсетілген мәселелерді қазақ зиялылары бір және екі мемлекеттік
думаның мәжілістерінде де көтеріп, ашық қойған. Мысалы, Б. Қаратаев
мемлекеттік екінші думаның 1907 жылғы 16 мамырда өткен мәжілісінде орыс
шаруаларын қоныстандырғанда бос жерге емес, қазақтардың өңдеп, өзен-көл
жағаларында бұрыннан жайғасып отырған жерлері еріксіз тартып алынып жатқаны
туралы ашына баяндалған. Депутат болып сайланған басқа қазақ зиялылары да
халқының ауыр жағдайын айтып, оларды жақсартуға нақтылы шаралар қолдану
керектігін білдіруге әрбір мүмкіндікті пайдалануға тырысты. Қазақ халқының
ауыр халі жоғары жаққа, билік орындарына жеткізіп, ұғындыруға тырысумен
қатар ұлттық демократтар жалынды шығармалар жазып, ұлттық сана-сезімді
оятып, халықтың жігерін қайрауға тырысты. Соның бір айғағы 1909 жылы шыққан
М. Дулатовтың Оян қазақ атты өлеңдер жинағы мынадай:
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты
Өткізбей қараңғыда бекер жасты
Жер кетті, дін нашарлап, хал харам боп,
Қазағым енді жату жарамас-ты,- деп ұшқындап ұран шашып тұрған
этнографтың өзі жинақтың мән-мазмұнын айқындап тұрды. Отаршылдыққа қарсы
әрекетке шакырды. Қазақ халқына көзіңді аш, оян айналаңды жалмап, жайпап
барады. Егеменді ел болмасаң бәрінен де айрыласың деп халықтың санасын
оятып тұрды. Сондықтан да көп ұзамас оны мемлекеттік құрылысқа қарсы
жазылған зиянды шығарма ретінде оқуға тыйым салынып, тұтқынға алынды.
Міржақып Дулатов ғылым мен техниканың жетістіктерін жоғары бағалады.
Қазақ халқын оларды үйрену, ізденіп, игеруге шақырды. Бұл жолда зиялылардың
жетекшілік роліне үлкен үміт артты.
Ахмет Байтұрсынов отаршылардың казақ жерлерін тартып алуына бас
біріктіріп, халық болып карсы тұруға шақырды. Ол қазақ жері қазақтан
кетпесіне іс қылсаңдар, жерін алдыруға болмаса, алдырмасқа іс қылған жоқ.
Әркім өз жерін ғана ойлайды, өз басының қамын ғана ойлап, өз пайдасын ғана
көздеп, іс қылып, жұрт пайдасы мен зарарына тіпті қарамайды - деп жазды.
1916 жылғы сәуір айында Әлихан Бөкейханов бастамасы бойынша Қарқаралы
уезінің қазақтары атынан Семей губернаторына маусым айының екінші
жартысында төтенше жалпы қазақ съезін шақыру туралы өтініш хат әзірледі.
Өтініш хатта былай деп атап көрсетілді: соңғы кезде қазақтарды армияда
қызмет атқаруға шақыру туралы кеңестер тарауда. Біз мемлекетке пайдасы
тұрғысынан алғанда армиядағы қызмет түрін таңдау жөніндегі мәселені
азаматтардың талқылауы қажет деп есептейміз. Алайда 25 маусымдағы патша
жарлығына қол қойылуы себепті съезд өтпей қалды. 1916 жылғы шілде айының
өзінде-ақ зиялылардың айтарлықтай бөлігінің қазақтарды тылдағы қара
жұмыстарға жұмылдыру туралы жарлықтың орындалуына қарсы іс-әрекеттерге
теріс қарағаны бағынбайтын патшаның жазалаушы отрядтарына қарсы тұру мүмкін
еместігін әбден әділ көре білді. Олар қазақ халқын үкіметтің қуғын-сүргінге
салу шараларының құрбанына айналатындығынан қауіптенді. Нақ сондықтанда
1916 жылғы қазан айындағы үндеуінде мынадай жолдар жазылды: Құлақ
асыңыздар, қан төкпеңіздер, қарсылық көрсетпеңіздер деген жолдар пайда
болды.
Отаршыл империямен ақылға қонымды ымыраға келу тактикасын жүзеге асыра
отырып бірінші кезекте халықтың өмір сүру идеясын, оның этникалық
тұтастығын сақтауды қоя отырып, қазақтың демократиялық ой-сана өкілдері
өкімет орындарына қазақтарды тылдағы жұмыстарға кейінге жүзеге асыруды
ұсынды. Сонымен бірге Б. Қаратаев пен Д. Сейдалин де хатында шақыруды 1917
жылғы мамыр айына дейін кейінге қалдыруды сұрайды. Ал шын мәнінде Қазақстан
мен Орта Азияда жұмылдыру қыркүйек айының ортасына дейін кейінге қалдырылды
және де бұл шараны өзінің бодандарына қатысты патшаның мейірімділігі-міс
деп дабырлатты. 1916 жылғы қазан айында Қазақ газетінде тылдағы қазақ
жұмысшыларына көмек көрсету үшін Жерқала одағы қызметке баруға шақырған
қазақ зиялыларына А. Бөкейхановтың үндеуі жарияланды. Ол былай деп жазды:
Біздің қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz