Меркантилизмнің экономика ілімінің тарихындағы орны

КІРІСПЕ
Меркандилизмнің теориялық негіздері 2

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Ақша балансы 4
1.2. Активті сауда балансы 6
1.3. Т.Мән: «Ақша сауданы туғызады, ол сауда ақшаны көбейтеді». 9

ҚОРЫТЫНДЫ
Меркантилизмнің экономика ілімінің тарихындағы орны. 11

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 14

Батыс Еуропаның экономикалық және қоғамдық саяси дамуында ұлы географиялық ашулар аса маңызды роль атқарды. Сөйтіп, феодалдық өнідіріс әдісінің капитализмге көшуінің маңызды факторы болып саналады. Осы кезге дейін естіп білмеген сауда, өнеркәсіптің дамуына үлкен қарқын берді.
Сауда буржуазиясы XVIII ғ. Дейінгі өнеркәсіп буржуазиясымен салыстырғанда артықшылыққа ие болған, жаңа буржуазиялық қатынастың негізін қалап, олардың жаңа идеологиясы деп танылды.
Буржуазияның экономикалық идеологиясы меркантилизм болды. Бұл терминді ғылыми айналымға тұңғыш енгізген А.Смит болатын. Ол латынның етістігі mercari – саудаласу, илальяндық –mercante – саудагер, көпес, ағылшынның – mercantile – сауда сөздерінен шыққан.
Патриархалдық, натуралдық укладтың ыдырауы, сыртқы және ішкі сауданың дамуы буржуазия алдына бірақтар экономикалық шараларды практикаға енгізіп, оған теориялық тұрғыдан негіздеме беруге тура келді.
Тұңғыш рет арнайы экономикалық шығырмалар пайда болып, жаңа ғылым – политэкономияның дамуына негіз қалады. Осыдан да политэкономияны буржуазия ғылымы ретінде дүниеге келді деуі.
Маркс анықтағандай меркантилизм алғашқы буржуазиялық политэкономия мектебі. Меркантилизм капиталдың алғашқы корлану кезеңіндегі сауда буржуазиясының мүддесін тікелей көрсетті.
Меркантилизм буржуазиялық политэкономияның алғашқы мектебі ретінде, экономикалық саясат жүйесін теориялық негіздеуге ұмтылыс жасады. Теория мен практиканың бірлігі ретінде меркантилизм мынадай екі белгімен сипатталады:
Біріншіден байлық ақшамен шатастырылады. Меркантилистер ақшаның тауатмен байланысын жете білмегендіктен байлықты айырбас құнына қарама-қарсы қойды.
Екіншіден, ақшалай байлықтың қорлануы өкімет көмегімен жүзеге асырылады, өйткені уақыт өткен сайын армияны нығайту, сарай маңындағы тәртіпті күшейту үшін ақшаға деген қажеттілікте өсе түсті.
Осылармен байланысты мемлекет тиісінше экономикалық саясатты ұстанады, оны жүзеге асырудың тетіктерін ойластырады.
Меркантилизм орын алған кезең өзгеріссіз қалған емес. Сондықтан меркантилизмді сауда буржуазиясының өзгерісімен байланысты қараған орынды болады. Ол үшін, ең әуелі меркантилизмді экономикалық саясат жүйесі ретінде,одан кейін меркантилитік теорияны көшу керек.
Меикантилизм дамуының алғашқы сатысы ерте меркантилизм деген атқа ие болды. Оның көрнекті өкілдері Стаффорд, Меляйнс /Англия/, Де Сантис /Испания/ т.б. болды.
Ерте меркантилизм ұлы географиялық ашулардан бұрын орын алды және шамамен XУI орта шенінде өшеді.

1. Томас Мэн «Сыртқы саудадағы Англия байлығы».1955,155б.
2. А.Смит «Халықтар байлығы». 1955,47б.
3. Т. Мэн «Англия сыртқы саудада».1955,180б.
4. Шеденов «Экономикалық ілімдер тарихы».
5. Есқалиев «Экономикалық ілімдер тарихы»75-87 беттер.
6. Т.П. Табеев «Экономикалық ілімдер тарихы» 70-81 беттер.
7. А.Смит Халықтар байлығы» 133 бет.
8. I.F.Bell. A.Hiatoru of Economic Thout, p 307.
9. А.Смит «Халықтар байлығы». 50-51 беттер.
10. Я.Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері?» 1991 ж.,7-8 беттер
11. С. Әкімбеков «Экономикалық теория»2002 ж. 6-8 беттер.
12. Нурманов «Экономикалық ілімдер тарихы» 55-60 беттер.
13. Дж.С.Милль «Основы политической экономии»

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
Меркандилизмнің теориялық негіздері
2

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Ақша балансы
4
2. Активті сауда балансы
6
3. Т.Мән: Ақша сауданы туғызады, ол сауда ақшаны көбейтеді.
9

ҚОРЫТЫНДЫ
Меркантилизмнің экономика ілімінің тарихындағы орны.
11

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 14

КІРІСПЕ
Меркантилизмнің теориялық негіздері

Батыс Еуропаның экономикалық және қоғамдық саяси дамуында ұлы
географиялық ашулар аса маңызды роль атқарды. Сөйтіп, феодалдық өнідіріс
әдісінің капитализмге көшуінің маңызды факторы болып саналады. Осы кезге
дейін естіп білмеген сауда, өнеркәсіптің дамуына үлкен қарқын берді.
Сауда буржуазиясы XVIII ғ. Дейінгі өнеркәсіп буржуазиясымен
салыстырғанда артықшылыққа ие болған, жаңа буржуазиялық қатынастың негізін
қалап, олардың жаңа идеологиясы деп танылды.
Буржуазияның экономикалық идеологиясы меркантилизм болды. Бұл
терминді ғылыми айналымға тұңғыш енгізген А.Смит болатын. Ол латынның
етістігі mercari – саудаласу, илальяндық –mercante – саудагер, көпес,
ағылшынның – mercantile – сауда сөздерінен шыққан.
Патриархалдық, натуралдық укладтың ыдырауы, сыртқы және ішкі
сауданың дамуы буржуазия алдына бірақтар экономикалық шараларды практикаға
енгізіп, оған теориялық тұрғыдан негіздеме беруге тура келді.
Тұңғыш рет арнайы экономикалық шығырмалар пайда болып, жаңа
ғылым – политэкономияның дамуына негіз қалады. Осыдан да политэкономияны
буржуазия ғылымы ретінде дүниеге келді деуі.
Маркс анықтағандай меркантилизм алғашқы буржуазиялық политэкономия мектебі.
Меркантилизм капиталдың алғашқы корлану кезеңіндегі сауда буржуазиясының
мүддесін тікелей көрсетті.
Меркантилизм буржуазиялық политэкономияның алғашқы мектебі
ретінде, экономикалық саясат жүйесін теориялық негіздеуге ұмтылыс жасады.
Теория мен практиканың бірлігі ретінде меркантилизм мынадай екі белгімен
сипатталады:
Біріншіден байлық ақшамен шатастырылады. Меркантилистер ақшаның
тауатмен байланысын жете білмегендіктен байлықты айырбас құнына қарама-
қарсы қойды.
Екіншіден, ақшалай байлықтың қорлануы өкімет көмегімен жүзеге
асырылады, өйткені уақыт өткен сайын армияны нығайту, сарай маңындағы
тәртіпті күшейту үшін ақшаға деген қажеттілікте өсе түсті.
Осылармен байланысты мемлекет тиісінше экономикалық саясатты ұстанады, оны
жүзеге асырудың тетіктерін ойластырады.
Меркантилизм орын алған кезең өзгеріссіз қалған емес. Сондықтан
меркантилизмді сауда буржуазиясының өзгерісімен байланысты қараған орынды
болады. Ол үшін, ең әуелі меркантилизмді экономикалық саясат жүйесі
ретінде,одан кейін меркантилитік теорияны көшу керек.
Меикантилизм дамуының алғашқы сатысы ерте меркантилизм деген атқа ие
болды. Оның көрнекті өкілдері Стаффорд, Меляйнс Англия, Де Сантис
Испания т.б. болды.
Ерте меркантилизм ұлы географиялық ашулардан бұрын орын алды және
шамамен XУI орта шенінде өшеді.
Сыртқы сауда бұл тұста жоғары дәрежеде болмады, өйткені отандык
өндіріс пен аралық сауда аса дами қоймаған. Осындай жағдайда дворяндық
үкімет қазынаны толтыру мақсатымен фискалды экономикалық саясатты
жүргізді. Үкімет ақшаға сауда артықшылығын сатады, отандық өнеркәсіпті
тежейтін кеден салығын енгізеді, шетелдік көпестерге, ең бастысы шетелдік
өнеркәсіп өнімдеріне әртүрлі жеңілдіктер берді.
Экономикалық саясатын фиксалды сипатына қарамастан буржуазия осы
кезде бұған мүдделі болды, өйткені, көптеген ақша сомасы раноққа түсетін.
Осы кездегі сауда буржуазиясының мүддесін ерте меркантилизмнің
көрнекті өкілі Стаффорд былайша сипаттайды: шетелдіктермен саудаласқанда
бізден сатып алғандардың барлығы бізден біржолата кетеді әкелетін
тауарлар үшін ақшалай төлем , қайта, біз ағылшындықтар, бір бірімізден
сатып алғанымыз үйде, ел ішінде қалады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Ақша балансы

Ерте меркантилизм шығармаларының орталықты мәселесі ақша
балансы жүйесі, ол болса таза заңдық жолмен ақшалай байлықты молайтуға
бағытталған саясатты жақтайды.
Мемлекеттің сол кезеңдегі басты шаралары мынадай болды:
Біріншіден, айналыстағы алтын мен күмістің аздығымен байланысты, шетелге
ақша шығаруға тыйым салыңдары. Валютамен сауда жасау мемлекет монополиясы
деп жарияланды.
Екіншіден, шетелден ашқаны көп түсіру мақсатымен, шетелдіктер
сатқан тауарларынан түскен ақшалай соманы, жергілікті тауарларды сатып алу
міндеттілікке айналды.
Ерте меркантилизм монеталық жүйе деген атқа ие болды. Өнің
өкілдері сауда мен ақша айналысының тікелей байланысын жете түсінбеді.
ХУІ ғ. екінші жартысында кейінгі меркантилизм пайда болды. Ол
ХУІІ ғ. орта шамасында өз шынына жетті. Оның көрнекті өкілдері Томас Мэн
(Англия), Антонио Серра (Италия), Монкретьен (Франция) т.б. болды.
Осы тұста ұлы географиялық ашулардың нәтижесінде сауда
буржуазиясының экономикалық күш-қуаты өсіп, абсолютті мемлекеттің қалыптасу
процесі аяқталды. Дворяндық мемлекет белгілі дәрежеде буржуазиялық
қатынастардың дамуына мүдделі болды. Осымен байлынысты фиксалды сипаттағы
экономикалық саясат протенционистік (қолдаушылық) саясатпен алмасты.
Бұрынғыша ақшаның қорлануын елдің байлығының өсуі деп қабылданды.
Алайда, фискалды саясаттан өзгешілігі, мемлекет протекционизм
көмегімен ұлттық өнеркәсіп пен ұлттық сауданы қолдау арқылы ақша қаражатын
қорландыруға ұмтылыс жасады. Сыртқы рынокты жаулап алу мақсатымен, сыртқы
сауданы реттеуді жүргізді.
Кеш дамыған меркантилизмнің өзекті мәселесі протекционистік
экономикалық саясатты қолдайтын сауда балансы жүйесі болды.
Ақша балансы жүйесінен мұның айырмашылығы ақшалай байлықтың
қорлануын тауарларды сыртқа шығаруды, сырттан әкелуден арттыру жолы арқылы
ұсынады. Осы айырмашылық көп болған сайын, мемлекет байлығы артады, ел
ішіндегі қолма-қол ақша мөлшері де өседі деп есептеді.
Осы мемлекеттің ірі өкілдерінің бірі Мэн былай деп үйретті:
...Біздер мынадай бір ережені қатаң сақтауымыз керек: шетелдіктерге жыл
сайынғы сататынымыз олардан сатып алатынымыздан көп болуы керек
Мемлекеттің меркантилизм тұсындағы шараларына орай мына бір
факторлары еске түсірейік, яғни Республика егемендігінің алғашқы жылдарына
(90 ж. басында) алтын-валюта, басқа да қорлар қалаптасып үлгірмеген кезде
сыртқы сауда қатынасы келісім шарттарына сәйкес 150 млн. Долларға арақ-
шарап, темекі өнімдері мен кір жуатын жабдықтар әкелгені есімізде. Әкелген
тауалар өмірлік маңызы бар қажеттіліктен туындаса, оны түсіністікпен
қабылдауға болар. Ал, аталған тауар түрлері бірінші кезектегі қажеттілікке
жатпайды. Олай болса, валюта қоры жаңадан қалыптасу жағдайында импортық
саясатты осылайша жасақтауға болмайтын еді. Міне, валюта қоры елдің төлем
қабілеттігі мен экономикалық қауіпсіздігінің келіпі егендігі еш мұтуға
болмайды. Валютамен сауда жасау мемлекет монополиясы болып қалуы керек.
Сыртқы экономикалық, мемлекетаралық сауда саясатыңда мұны қатаң ұстану
қажет.
Томас Мэн ұсынған қағида сол кезде қандай маңызды болса,
бүгінде осыны ескеру керек 90 ж. басында, тіпті 2000 ж. дейін республика
бойынша сыртқы сауда айналымда импорт экспорттан асып түсті. Сөйтіп,
пассивті сауда балансы орны алды. Осы бір келеңсіз жәйді әскере отырып,
үкімет активті сыртқы сауда саясатын жүргізуге жұмылдырды. Ол өз нәтижесін
беріп, 2003 жылдың қортындысы бойынша экспорт импорттан 1,5 есе асып
түсіп, жалпы сыртқы айналым 21,5 млдр. долл. жетті.

2. Активті сауда балансы.

Активті сауда балансын қамтамасыз етудің тарихы белгілі
болғандай екі әдісі ұсынылды.
Біріншіден, өз елінің өнімдерін сыртқа шығару мына формула
бойынша – Т – А–Т2 мұнда Т1 Т2 . Сыртқа шикізат емес, дайын тауарларды
шығару қажет деп табылды, өйткені одан ақша көп түседі. Сонымен қатар, көп
шығындарды талап ететін сән және салтанат бұйымдарын әкелуге тыйым салынды.
Екіншіден, А1 – Т-А2 аралық сауда ең бастысы болды, мұнда А2
А1 , яғни бір елден арзанға сатып алып, екінші бір елге қымбатқа сату
принципін ұстанды. Осы принципке сай сатып алған тауардың аз бөлігін ел
ішінде қалдырып, басым бөлігін сыртқа шығару. Мэн жазғандай, басқа бір елге
сыртқа шығару үшін әкелген барлық тауалар ешбір шығынға ұшыратпайды, ал
мемлекет үшін ұтымды. Сондықтан да сыртқа шығаруды мүдделендіретін бірқатар
шаралар жүйесі де қарастырылған.
Ол, біріншіден, баж салығын қайтару. Жергілікті тауарларды
сыртқа шығарумен байланысты шығындар және реэкспорт, яғни сырттан әкеліп,
қайта шетке шығаруда, оны әкелеу шығындардын қайтару.
Екіншіден, үкімет шет мемлекеттермен келісіп шартқа отырады,
онда аралық сауданы баж салығынсыз жүргізу немесе өз тауарын сатуда басқа
елден әкеліп қайтадан шетке шығарумен салыстырғанда үлкен ұтысқа ие болады.
Үшіншіден, сыртқы рынокта үлкен сұранысқа ие болатын тауарларды
өндіруші кәсіпорындарға мемлекет сыйақы беріп отырған.
Ал, шеттен әкелетін тауарларды реттеуді үкімет өте жоғарғы салықты білгілеу
арқылы, немесе қажетсіз деп танылған тауарларды әкелуге заң жолымен тыйым
салынды.
Мысалы, ағылшын үкіметі 1692 жылы француздық тауарлардың
барлығына дерлік оның құнының 25 проценттік мөлшерде салық белгіленсе, ал
басқа елдерден әкелінетін тауарларға оның мөлшері 5 проценттен де аспаған.
Аралық сауданың дамуымен байланысты (онда қор жинауда басты
роль алтын мен күміс атқарды) шетке ақша шығаруға тыйым салудың орнына, оны
сыртқа шығару тиімді, ұтымды деп саналды.
Сонымен, кейінгі меркантилизм тұсында экономикалық саясат
ақшалай байлықты тікелей саудамен байланыстырды. Соңғысын дамыту мақсатымен
сыртқа тауар шығаратын мануфактураларға қолдау көрсетілді. Міне, осымен
байланысты, Маркс дамыған меркантилизмді коммерциялық немесе мануфактуралық
жүйе деп, ерте меркантилизмнен айырмашылығы оны монетарлық жүйе деп
сипаттаған.
Англияда дамыған меркантилизм жүйесі ХУІ ғасырдың орта
шамасында орын алды. Англиядағы дамыған меркантилизм жүйесінің бекінуін,
Маркс Теңізде жүзу және отарлау монополия заңдарымен байланыстырды.
ХУІ ғ. аяғында өз күшіне енген ағылшын буржуазиясы мынадай
ұранды үсынды free trade, оның мәні монополияға кірмейітін әрбір тұлғаға
сауда және өнеркәсіппен айналасуға еркіндік хұқын беру алайда елдің
шаруашылық өмірін мемлекеттік реттеуде сақтау. Көрсетілген free trade
ұраны меркантилистер түсінігінде сауда балансы жүйесінің тиімділгіне қол
жеткізеді.
Сонымен, біз меркантилизм – экономикалық саясат жүйесі
екендігін анықтадық. Енді оның негізін қалайтын меркантилистік теорияға
көшейік.
Меркантилизм буржуазиялық политэкономияның алғашқы мектебі. Меркантилистер
шығармаларында тұңғыш рет политэкономияға ерекше ғылым ретінде анықтама
берді. Меркантилистер өз практикаларына сүйене отырып, политэкономияны
сауда балансы туралы ғылым депте қарастырады. Сондықтан да, активті сауда
балансына қол жеткізу үшін әртүрлі тәсілдерді қолдану ұсынылады.
Политэкономия міндеттерін осылайша түсіну меркантилистер
методологиясымен байлынысты, осынысыме де ерте дүние ойшылдарынын
ерекшеленді. Натуралды шаруашылықты жақтаған құлиеленушілік және ортағасыр
ойшылдарынан өзгеше меркантилистер ақшалай байлықтың жаршысы болды. Олар,
үлкен пайда әкелетін ірі сауданы дамытуды, қарыздық операцияларды ұлғайтуды
жақтады.
Ерте дүние ойшылдары нормативті әдістерге сүйене отырып,
натуралды шаруашылықтың өгермейтіндігін дәлелдеуге ұмтылды, сол кезеңге тән
адамдардың этикалық тәртібінде жауап беретін экономикалық құбылыстарды
қарастырады.
Меркантилистер болса, экономикалық категориялардың қандай
болатындығы туралы міндеттер қойған емес. Буржуазиялық өндіріс тәсілінің
теориялық негізінде меркантилистік жүйе экономикалық құбылыстарды айналыс
саласында сауда қозғалысын қарастырады, бұл шектеулікті, зерттеу әдісінің
әлі жетілмегендігін көрсетеді.
Мұны түсінуге де болады, капитализмнің қалыптасу кезеңінде сауда
капиталы жетекші ықпалда болып, феодалды өндірістің ыдырауын тездетеді.
Осымен байланысты меркантилистер құбылыстардың себептерін анықтаудың орнына
сипаттаусен шектеледі. Бұл меркантилистер көзқарастында жүйеліктің жоқтығын
көрсетеді. Олардың шығармалары практикалық маңызы бар жекелеген мәселелерді
көтерумен шектеледі. Осыдан да, меркантилизм шын мәнінде буржуазиялық
ғылыми политэкономия бола алмады.
Маркс айтып өткендей, буржуазиялық политэкономия жеке дара ғылым
ретінде мануфактуралық кезінде дамыды. Оның мәні буржуазиялық қоғамның
экономикалық құбылыстарын зерттегенде бастапқы пункті ретінде айналыс емес,
өндіріс алынады және объективті экономикалық заңдар танылады. Ал, осы
заңдардың негізінде өндіріс құрал-жабдықтарына капиталистік меншік үстемдік
ететін болғандықтан, мануфактуралық кезеңнен бастап, елдің шаруашылық
өміріне мемлекеттің араласпау принципі басшылыққа алынды.
Меркантилистік саясат бірдей болған емес. Сауда капиталының
өзгерісімен ол да эволюциялық жолдан өтті, капиталистік өнеркәсіптің
дамуына ықпал етті.
Бұдан шығар қорытынды кейінгі дамыған меркантилизмнің
методологиясы мен экономикалық көзқарасты ерте меркантилизмнен даму
дәрежесінің тереңдігімен, жоғарылығымен өзгеше.
Меркантилистердің барлығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.