Германиядағы «ескі» және «жаңа» мектептердің қалыптасуы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Германиядағы «ескі» және «жаңа» мектептердің қалыптасуы

Германиядағы буржуазиялық саяси экономияның дамуы өзінің ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Англия мен Францияға қарағанда мұнда классикалық саяси экономия өкілдері болған жоқ. Өнеркәсіптік даму жағынан да өзінің қарсыластары осы екі елге қарағанда артта қалды. Капиталистік өндірісті дамытушы өнеркәсіптік төңкеріс Германияда тек ХІХ ғ. 40-60 жылдарында ғана болды.

Германияда нарықтық шаруашылықтың дамуы франкопруссия соғысынан кейін орын алды. Бұл кезде Германия өзіне Эльзас пен Лотарингияның өнеркәсібі дамыған аймақтары мен жерлерін қосып алған болатын. Дегенмен, осы кезеңде экономикалық дағдарыстардың жиі-жиі қайталануы себепті, экономикалық өсуде кедергілер көп болды, жұмыссыздық өсті, мүліктік, әлеуметтік теңсіздіктер, кәсіпорындардың мнонполилануы орын алды.

Міне осындай жағдайда, ХІХ ғ. 40-шы жылдар Германияда тарихи мектеп қалыптасты. Тарихи мектеп өзінің даму жолында екі кезеңнен өтті. Сондықтан оны «ескі» (ХІХ ғ. -40-60 жж. ) және «жаңа (ХІХ ғ. -70 ж, ХХ ғ. -20 ж) тарихи мектеп деп ажыратады.

Фридрих Лист (1789-1846) ХІХ ғ. Алғашқы жартысындағы неміс буржуазиясының идеологы. Ол оңтүстік Германияның Рейтлинген қаласында қолөнерші отбасында дүниеге келген. Өзінің негізгі еңбегі «Саяси экономияның ұлттық жүйесі» (1841( еңбегінде, ол жекелеген елдердің экономикасы өз заңдарына сәйкес дамиды, сондықтан әрбір ұлттық өндіргіш күштердің дамуына тиімді жағдай жасайтын «ұлттық саяси экономиясы», өздерінің экономикалық даму жолы, экономикалық саясаты болуы тиіс дегенді айтады. Осы пайымдамаға сәйкес барлық мүшелерін патриоттық байланыс арқылы біріктіретін ұлт дербес экономикалық субъект бола алады.

Лист ұлттық экономияны біртұтас «органикалық» жүйе тұрғысынан зерттеуді ұсынды. Бұл макроэкономикалық зерттеу тәсілін енгізуді білдірді. Лист жиынтық экономиканық шамаларды шын мәнісінде пайдаланды: жиынтық ұсыныс, ұлттық байлық, еңбек бөлінісінің қоғамдық деңгейі.

Лист «Саяси экономияның ұлттық жүйесі» еңбегінде ұлт байлығы мен тұрмыс деңгейі өндіріген, тауар игіліктерінің санымен емес, ұлттың өндіргіш күштерінің даму көрсеткіштерімен анықталады деп пайымдайды. Өндіргіш күштерге ол «ұлт байлығын» көбейтуге, экономикалық өсуге қолайлы қоғамдық жағдайлардың жиынтығын жатқызды.

Лист меркантилистердің «белсенді сауда балансын» жақтайды. Ел неғұрлым бай әлді болса, соғұрлым сыртқа өнеркәсіп өнімдерін көптеп шығарады, сол үшін ұлттық өнеркәсібін дамыту қажеттігін айта келіп, негізгі, шешуші өндіргіш күштерге өнеркәсіпті жатқызады. Егер Смит пен Рикардо өнімді еңбекке материалдық өндірістегі еңбек түрін жатқызса, Лист өнімді еңбек түріне, тікелей немесе жанама түрде байлықты жасаушы кез келген еңбекті жатқызады. Сондықтан ол өндіргіш күштердің қатарына сол сияқты мемлекеттік институттарды, полицияларды, білім жүйесін, ғылымды, дінді т. б. жатқызады. Мұнымен ол экономикалық өсудегі әлеуметтік фактордың маңыздылығын байқатты.

Германияның тәуелсіздігі мен болашағын Лист оны байланыстырды. Өнеркәсібі дамыған елдерге талдау жасай отырып, Лист шаруашылық дамудың бес сатысы туралы ілімді қалыптастырды: жабайылық, мал бағу, жер өңдеу, жер-мануфактуралық, жер-мануфактуралық-саудалық. Соңғы сатыны ол экономикалық жүйенің үйлесімді дамуын білдіреді, себебі ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және сауданың бірігуі қоғамдағы еңбек бөлінісі мен ұлттық өндіргіш күштердің жетілуін қамтамасыз етеді деп есептеді. Бірақ бұл жетістіктердің Лист протекционистік саясат пен экономикаға мемлекеттің араласуынсыз жүзеге аспайтындығын жақсы түсінді.

Ол протекционизм саясатын ішкі рынокта шамамен қолдануды, оны тек сыртқы сауда саласында белсенлі қолда\ну арқылы ішкі рынокты дамытып, елді артта қалушылықтан шығаруға болатындығын ұсынды. Экономикалық либерализмнің де біртіндеп, өндіргіш күштердің дамуына қарай жүзеге асуын керектігін ескертті.

Сол кездегі дамыған елдердің экономикалық жүйесін талдап, бағалай келе Лист тек Англияның дамудың бесінші сатысына жеткендігін, оған Францияның жақын келгендігін, АҚШ пен Германияныңтөртінші сатыға жету жолында, ал үшінші сатыда Испания, Португалия, Италияның тұрғандығын пайымдайды.

Лист дамудың әрбір сатыснда мемлекеттің өндіргіш күштерді дамытудыңм басты мақсатына сай сыртқы экономикалық саясат жүргізе білуі туралы пікірді ұсынады.

Лист үкіметтің орталықтануы, неміс жерлерінің біртұтастығы үшін күресуші, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауданың негізінде ішкі рыноктың даму қажеттілігін көрсетті.

Ол 1819 жылы Германияның біртұтастығы үшін күрес мапқсатында «сауда-өнеркәсіп одағы» ұйымдастырды. 1832 жылы Лейпцигтегі АҚШ елінің консулы бола отырып Германияда Лейпциг-Дрезден темір жолы құрылысының акционерлік қоғамын құрады. Транспортты, әсіресе темір жолдарды дамыту арқылы ол экономикалық прогрестің болашағын көрді. Листің барлық ұмтылысы Германияның тәуелсіздігі мен қуаттылығы үшінірі өнеркәсіпті құруға, дамытуға бағытталды.

Листтің идеялары мен ғылыми көзқарастары дамытушы елдердің экономикалық өсу жолында болатын кедергілік мәселелерді болдырмау мен ынталандыру бағытындағы талдауларымен ерекшеленеді. Оның «өндіргіш күштер» теориясы мен протекционизм концепциялары дамушы елдердің экономикалық және тарихи дамуында артта қалуды жою жолдарын көрсетуде өз үлестерін қосты.

Ф. Листтің негізгі идеялары «ескі» тарихи мектептің ядросына айналған Вильгельм Рошер (1817-1894), Бруно Гильдебранд (1813-1878), Карл Книсстің (1821-1898( еңбектерінде жалғасын тапты.

Бұл тарихи мектептің өкілдері бірінші кезекке ұлттардың табиғи айырмашылықтарын, ерекшеліктерін алға тартады.

В. Рошердің пайымдауынша елдердің табиғи айырмашылығы және қабілеті, әдеп-ғұрыптары, дағдылары, даму көрсеткіштері арқылы көрінетін жекелеген ұлттардың ерекшеліктері олар үшін біртұтас шаруашылықт жүйесінің болу мүмкіндігін жоққа шығарады. Барлық әлемге ортақ жалпы экономикалық теорияның болуы мүмкін емес дейді. «Бірөлшем бойынша көйлек тігілмейтін сияқты, халықтар үшін бір экономикалық идеал болмайды», -деп жазды ол, яғни барлығы үшін бірыңғай саяси экономия жоқ, көптеген ұлттық ғылым бар дегенді айтады. 1843 жылы В. Рошердің «Тарихи тәсіл көзқарасы тұрғысындағы саяси экономия очеркі» еңбегі жарық көрді.

Б. Гильдебранд классиктердің абстрактылы тәсіліне өзінің эмпирикалық зерттеу тәсілін, яғни статистикалық және тарихи деректерді жинақтау тәсілін қарсы қойды. Ол экономикалық дамудың үш фазалы схемасын ұсынды. Біріншісі-табиғи немесе натуралы шаруашылық. Бұл фазада айырбас мүлдем жоқ немесе айырбас ақшаның көмегінсіз жүреді. Екіншісі-ақша айналымы шаруашылығы. Ақша айырбастың қажетті делдалдық құралы болып табылады. Үшіншісі-кредит (несие) рөлін тоқтатады. Айырбас ақшаның қатынасуынсыз, кредиттің көмегімен жүреді. Үшінші фазадағы шаруашылық-шаруашылықтың ең жоғарғы типіне жатады, себебі мұнда белсеенді адамдар үшін барлық мүмкіндіктерге, шаруашылық субъектілерді үшін экономикалық белсенділіктерін дамытуға жол ашылады, капиталды иеленбей-ақ олар кредиттің арқасында кәсіпкерлік іспен айналыса алады. 1848 жылы Б. Гильдебранд «Қазіргі және болашақтағы саяси экономия» еңбегін жариялады.

К. Книсс жалпы экономикалық заңдарды теріске шығаруда өзінің алдыңғы әріптестерінен асып түсті. Ол экономикалық теорияның өмір сүру мүмкіндігіне күмән келтірді. Экономикалық құбылыстарды танып білуге болмайды, олардың пайда болуымен дамуын тек бейнелеу арқылы моралдық тұрғыда бағалауға болады деп тұжырымдады. 1853 жылы ол «Тарихи көзқарас тұрғысындағы саяси экономия» еңбегін жариялады.

Экономикалық категориялар мен механизмдерді талқылауда тарихи мектептің өкілдері өздерінің алдыңғы әріптестерімен салыстырғанда мардымды ештеңе енгізе алған жоқ.

«Тарихшылар» тек зерттеу мәселелерінің тақырыбын ұлғайтты, кейбір пайдалылық, құн, пайда, жалақы секілді ұғымдардың түсінігін нақтылады. Экономикалық процестерді зерттеу барысындағы тарихи тәсіл рыноктык жүйенеі танып білуде тиісінше рөл атқарды.

ХІХ ғ. 70-ші жылдары «жаңа» әрі «жас» тарихи мектеп өмірге келді. Оның лидері Берлин, Страсбург, Галль университеттерінің профессоры Густав Шмоллер (1838-1917) болды. Оның негізгі еңбегі «Германиядағы ХІХ ғ. Қолөнер өндірісінің тарихы» деп аталады (1870) .

«Жаңа» тарихи мектеп ХІХ ғ. 70 жылдары күшті дамыған неоклассикалық бағытқа оппозиция ретінде пайда болды. Бұл мектеп өкілдерінің арасында рыноктың экономиканы танып білудің тәсілдері төңірегінде талас-тартыс жүрді.

Жаңа мектептің өкілдері жалпы экономикалық заңдардың болатындығын теріске шығармады. Бірақ олар экономикалық заңдардың мәнісі оқиға мен құбылыстың сыртқы қалпын қамтитын фактілерді, материалдарды жинау (эмпиризм), бақылау, индукция негізінде ашылады деп пайымдады. Сөйтіп олар сезім тәжірбиесін танымның бірден бір дұрыс құралы деп түсініп теориялық тұжырымның маңызын түсірді.

Жаңа тарихи мектеп экономикалық құбылыстар мен процестерді зерттеуде өзлерінің назарын қоғамдық психолллгияға аударды. Қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшіне халықтың әлеуметтік психологиясын, мінез-құлқын жатқызды. Әрбір нақты экономикалық құбылыстар, мысалы жеке меншік, қаржы және несие жүйесі, ақша т. б., олардың пікірінше, белгілі бір ұлттың әлеуметтік психологиялсының материяға айналған түрі, немесе көрінісі деп түсінді.

Г. Шмоллердің пікірінше, пікірінше, халық щаруашылығы-бұл өзара байланысты элементтерден құралған біртұтас бүтін жүйе, сонымен қатар халық шаруашылығы-қоғамның психикалық күшіне негізделген қарым-қатынас түрі. Сондықтан саяси экономия ол тек экономикалық ғылым ғана емес, ол саясатты, құқық пен этиканы, дінді зерттейтін қоғамдық ғылымдардың жиынтығын білдіретін ұғым.

Шмоллер өндірісті, еңбек бөлінісі мен тауарлар айырбасын экономикалық категориялар мен қатар этика-психологиялық категорияға да жатқызды. Осы позициялық тұрғыда ол жекелеген категориялардың, мысалы бағаның, жалақының, вексель курсының өзгерісі, сол жекелеген топтардың психологиялық уәжі мен сезіміне байланыстығын айтады.

Шмоллер халық шаруашылығының біртұтастығының негізгі шартына-экономикалық өмірдің мемлекеттік-құқықтық тұрғыда реттелуін жатқызды.

Тарихи мектептің дамуы Макс Вебер (1864-1920) мен Вернер Зомбарттың (1863-1941) еңбектерінде шыңына жетті.

ХІХ-ХХ ғғ. Қарсаңында тарихи мектептің бұл өкілдері экономика ғылымын зерттеудің тарихи және абстрактылы тәсілдерін біріктіруге жаңа қадам жасады.

Вебер философ пен тарихшының, социолог пен экономистің қабілеттерін бойына сіңірген жан-жақты ғылым болды. Ол Фрайбург, Гейдельберг, Мюнхен универститтерінің профессоры, өзінің дәрістерін Еуропа мен АҚШ-тың көптеген елдерінде оқыған. Оның «Рошер мен Кинс және саяси экономияның логикалық проблемалары» (1903-1905) атты мақаласы жарық көрді және атын әлемге танытқан «Протестанттық этика және капитализм

Рухы» (1905), «Әлемдік діннің шаруашылық этикасы» (1916-1919) еңбектері болды.

Ол капитализмді екі түрлі көзқарастан қарастырды: тар мағынада оны экономикалық жүйе түрінде, ал кең мағынада-өркениет түрі тұрғысында.

Вебердің пікірінше капитализмнің экономикалық жүйе ретінде объективті және субъективті алғы шарттары бар. Біріншісіне жататыны: өндіріс құрал-жабдықтарына деген жеке меншік, жеке иемдену, ресурстардың еркін рыногы, жетілген техника, байланыс құралдары, ақша айналымы, өндірісті тиімді ұйымдастыру және бөлу. Алғы Алғы шарттың екінші тобынменшік иесі-кәсіпкер, немесе пайда табуғаұмтылыс жасаушы өндірісті ұйымдастырушы, тиімді жүргізуші тұлға құрайды.

Вебер шектеуі жоқ, ұтымды басқарусыз, заңдылық нормалары сақталмаған капитализмнің, еркін бәсекелестікті рыногы болғанымен былыққа әкелуі мүмкін деп санады. Вебер үшін капитализм арам пайда табу жолындағы ұмтылыс емес, ол бейбіт айырбастыңнегізінде пайда алу үшін жұмсалған кәсіби еңбек, шығындар мен нәтижелерді салыстырудағы шаруашылық есеп. Капитализи рухы әркімнің мамандығына сәйкес заңды пайдасын алуға тиісті мінез-құлыпен ой-өріс ұсынады. Капитализм өмір сүрген үшін протестанттық этикаға қарыздар деп есептейді ол. Сонау Лютер мен Кальвиннің діни ілімдерінен бастау алатын бұл этикаға тән бағалы қасиеттер: еңбексүйгіштік, адалдық, қарапайымдылық және қайырымдылық. Осылайша дін авантюризм мен арам пайдаға қызығушылыққа емес, тәртіптілік пен қанағаттанарлыққа, несиеқабілеттілікке, тұрақты даму мен өсуге толы шаруашылық этиканың қалыптасуына ықпал жасады.

М. Вебердің еңбегі қоғамның экономикалық ұйымдары мен діни идеялардың өзара байланысын зерттегендігінде. Ол-идеялар қызметін экономикалық өсудің негізі деп білді.

Жалпы тарихи мектептің өкілдері дін мен мәдениетті, этикалық нормаларды экономикалық іс-әрекеттердегі адамның мінез-құлқын анықтайтын маңызды элементтеріне жатқызды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.