1970 – 1990 жылдардағы Қазақстандағы көші – қон процестерінің тарихы



МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І Тарау. Көші . қонның теориялық және құқықтық аспектілері.
1.1. «Көші . қонның» теориялық ұғымы: негізгі түрлері мен типтері ... ... ... .15
1.2. Қазақстандағы көші . қонның заңдылық базасы, жай . күйі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ Тарау. 1970 . 1990 жылдардағы Қазақстандағы көші . қон процестерінің тарихы.
2.1. 1970 . 1980 ж.ж. Қазақстандағы көші . қон және оның барысы ... ... ... ... .20
2.2. 1980 . 1990 ж.ж. Көші . қонның негізгі факторлары, тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

ІІІ Тарау. Көші . қон саясаты тәуелсіздік жылдары.
3.1. 1990 жылдардағы көші . қон процестері динамикасының акторлары ... 31
3.2. Көші . қонның халықтық әлеуметтік кәсіби құрамына тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.3. 2000 . 2005 ж.ж. көші . қон саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51

Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 90-жылдары Қазақстанда демографиялық жағдайдың қауырт нашарлауы, туудың азаюы мен өлімнің артуы нәтижесінде табиғи өсім қарқынының төмендеуі, республикадан ел-жұрттың белсенді қоныс аударуы заманымыздың нақты көрінісі болып алды. Нәтижесінде, соңғы 10 жылда, Қазақстан халқының саны 1 миллионнан астам адамға азайды. Қауіпті "депопуляция" термині ғылыми және көпшілік әдебиетте берік орнықты, бұқаралық сана дағдысына айналды.
Қолайсыз демографиялық процестер ішінде славян ел-жұрты көші-қоны ерекше орын алады. Эмиграция (шетке кету) нәтижесінде Қазақстан Республикасы халқының табиғи өсімінің 1990 ж. 55, 8, 1991 ж. - 22,2,1992 ж. - 89, 3 процентін жоғалтты, 1993 және 1994 жылдары көші-қондық жоғалтулар ел-жұрттың табиғи өсімін толықтай жұтып қана қоймай, оны тиісінше 1,4 және 2,8 есе көбейді: 1999 шарықтау жылы сыртқы көші-қонның үдемелі коэффициенттері: ел-жұрттың 1000 адамына шаққанда эмиграция -28,73; көші-қон шығыны - 24, 52; эмиграция, иммиграциядан 7 есе дерлік көп болды. 1995 ж. эмиграцияның иммиграцияға карағанда 4,4 есе, 1996 ж. - 4,3, 1997 ж. - 7,9 есе артуы байқалды. [1]
Ел-жұрт азаюы өзінің көлемі немесе этникалық жөнінен ғана емес, сондай-ақ елден, әсіресе экономиканың аса маңызды салаларынан мамандардың - өнеркәсіп жұмысшыларының, инженер-техник, мұғалімдердің, дәрігерлердің, орта басқару буынының шетке кетуінен көрінді. Бұдан басқа, республикадан кеткен эмигранттар білім дәрежесі жөнінен жартысына жуығы (46%) жоғары, толық емес жоғары және орта білімді адамдар болған еді. Интеллектуалды, творчествалық потенциалдың көптеп кетуі Қазақстанға елеулі түрде экономикалық және моральдық нұқсан келтіреді, соның ішінде негізінен еңбекке қабілетті жастағы - 20-49 жас аралығындағы адамдар кетіп қалды. Ғалымдардың, инженер-техник қызметкерлердің, маман жұмысшылардың кетіп қалуы елге қыруар экономикалық шығын әкеледі. Түрлі кәсіби мамандарды әзірлеу орта есеппен елге 5 мың АҚШ долларына түседі. 1 миллион Қазақстандықтардың кетіп қалуы мемлекеттің білімге жұмсаған шығыны бойынша 5 миллиард АҚШ доллары келемінде экономикалық зиян келтірді. Бұл Қазақстан алған несиелер сомасынан елеулі түрде көп.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдауында ұлттық қауіпсіздікке теріс әсер ететін қолайсыз демографиялық факторлар туралы айта келіп, ендігі мақсат біздің жас мемлекетіміздің қуатты көші-қон саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосуда екендігіне баса көңіл аударуы да кездейсоқ емес [2].
Демек, бұл проблеманы зерттеу үлкен теориялық және практикалық мүдде туғызуда. Көші-қон процестерінің салдарлары, олардың тұтасынан алғанда мемлекет дамуына ықпал етуі, ел-жұрттың еңбекпен қамтылуына, жұмыссыздық деңгейіне, жұмыс күші сапасына, демографиялык құрылымға, әр түрлі аймақтардағы және басқа халыққа әлеуметтік өмір кажеттілігінің артуына әсері бар. Бұларды ұқыпты түрде зерттеу мен талдау күн тәртібінде тұр. Сонымен бірге көші-қон проблемаларын және оның Қазақстан халқы дамуына ықпалын зерттеу тұтасынан алғанда қоғам дамуының дәрежесі туралы айтуға, оның проблемалық мәселелерін айқындауға жөне одан әрі даму перспективаларын белгілеуге мүмкіндік береді.
Міне, сондықтан Қазақстандағы көші-қон процестерінің кейінгі 35 жылдан астам тарихы өзектілігі мен практикалық маңызы зор тақырып екені күмән туғызбайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстандағы көші-қон процестерінің тарихына қатысты зерттеулерді мазмұны мен ой тұжырымдарына қарай шартты түрде үш топқа жіктеуге болады:
Бірінші топқа көші-қонның алуан түрлі қырларын, соның бірі оның теориясы мен методологиясы мәселелерін зерделеген еңбектерді жатқызамыз.
Екінші топ көші-қон процестерінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік-саяси мәселелерін баяндайтын еңбектер мен мақалалар.
Үшінші топ біздің тақырыбымызға неғұрлым жақын келетін Қазақстандағы демографиялық ахуалды сипаттап, ондағы көкейтесті мәселелерді дәл көрсете алған зерттеулер.
Әрине, Қазақстандағы көші-қон (миграция) процестерінің тарихына қатысы бар ойлар мен тұжырымдар басқа да мазмұндағы зерттеулерде кездесе беретіні ақиқат. Бірақ, олардағы деректер мен ой-тұжырымдар зерттеліп отырған тақырыптың тарихнамасына айтулы үлес қоса алмағаны әбден түсінікті.
Қоныс аударудың алуан түрлі қырларын қарастырған бірінші топтың өкілдері мәселенің тарихнамасын зерделеуде біраз істерді тындырғанын атап өтеміз.1970 жылдары көші-қон қозғалысы проблемалары бойынша көптеген жұмыстар пайда болды, алайда көпшілігінде олар тарихи тұрғыдан емес, қайта қоғамдық-саяси тұрғыдан және негізінен кеңестік дәуірді қарастырған еңбектер болды.
Көші-қонның алуан түрлі аспектілерін, сондай-ақ аграрлық көші-қондарды талдаумен Л.М.Горюшкин, А.Б.Ғалиев, В.М.Моисеенко, А.В.Минжуренко, Г.А.Ноздрин, О.И.Сергеев, Д.К.Шелестов, М.В.Шиловский, Е.А.Якименко және басқалар айналысты [3].
Халықтың сан жөне сапа құрамы елеулі мөлшерде көші-қон процестерімен тікелей байланысты. Сондықтан көші-қондар процестері туралы әдебиет демографиялық зерттеулер арасында кең көлемді болып табылады. Осы әдебиеттер ішінде В.И.Переведенцев, В.И.Староверов және В.М.Моисеенко еңбектері ерекше көзге түседі; оларда көші-қон процестерін зерттеудің теориясы мен методологиясы мәселелері қарастырылған [4].
Өзіміз екінші топ өкілдері ретінде көрсеткен көші-қон процесінің қоғамның әртүрлі салаларындағы орны мен маңызы жөнінде жазылған еңбектер де мәселенің тарихнамасын толықтыра түседі. Қазіргі заманғы көші-қон процестері - көпжақты да күрделі құбылыс. Ол алуан түрлі демографиялық, этнографиялық, экономикалық, әлеуметтік аспектілерде зерттелуде. Өздерін қызықтыратын аспектіні аша отырып, зерттеушілер проблемалардың белгілі бір қырын қарастырады, бұл құбылысқа өзіндік келуді қолданады. Мысалы, заң ғылымының кандидаты А.М.Нұрмағамбетовтың Қазақстан Республикасындағы еңбек нарқының құқықтық проблемаларына арналған жұмысында осы заманғы ішкі көші-қондар проблемалары, атап айтқанда еңбек көші-қоны және оның Қазақстандағы еңбек нарқының жай-күйіне ықпалы қарастырылады [5]. Автор орналасу себептерін, алдымен олардың ешқашан белгіленбеген себептерін қарастырады, құқықтық қорғалуы тұрғысындағы экономикалық босқындар деп аталатын - ерекше әлеуметтік топты және тағы сондайларды бөліп көрсетеді.
Кейінгі жылдары алуан түрлі басылымдарда, соның ішінде мерзімді баспасөзде қазіргі кезеңдегі республика ел-жұрты проблемалары бойынша мақалалар жарық көре бастады, оларда авторлар ТМД аймақтарындағы, соның ішінде Қазақстандағы көші-қон процестерін ойластыру мен бағалауға тырысады. Көші-қон процестерін Қазақстаннан көшіп келушілермен байланысты қарастырған Ресейлік ғалымдар еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олардың ішінде А.Г.Вишневскийдің еңбектерін, "СССР:Демографический диагноз. Современные проблемы миграции" деп аталатын ұжымдық монографияны, газеттер мен журналдардағы көптеген жарияланымдарды бөліп көрсетуге болады [6].
Е.Ю.Садовскаяның монографияларын бөліп көрсетуге тура келеді, оларда Қазақстандағы қазіргі көші-қон процестерінің терең саясаттану таңдауы жүзеге асырылған, кеңестік кезеңнен кейінгі көші-қондардың жаңа формалары мен түрлері қарастырылған [7].
90-жылдардағы көші-қон процестеріне көптеген қазақстандық ғалымдардың мақалалары арналған. Олардың ішінде Н.Р.Мусиннің және С.В.Манохинаның, Г.Т.Айтмағамбетованың, А.Қуандықовтың,. Бекжанованың, Н.Аужановтың, Р.Әбсаттаровтың және басқалардың [8] мақалаларын бөліп көрсетуге болады. Мақалаларда Республикадағы демографиялық жағдай, оның экономика мен саясатқа, әлеуметтік өмір қызметі мен ұлтаралық қатынастарға әсері сипатталады, қөші-қон процестері карастырылады.
Үшінші топ өкілдері, іргелі зерттеулердің авторлары кәсіби тарихшылар болып келеді. 1991 жылы маусымда Астанада өткен "Оралдағы, Сібірдегі, Орта Азиядағы және Қазақстандағы ХІХ-ХХ ғасырлардағы демографиялық процестер" деп аталатын ғылыми конференция Қазақстанда демографиялық тақырыппен шұғылданатын зерттеушілер аз емес екенін керсетті [9]. Баяндамалар республика ел-жұрты санының динамикасы, халықтың ұлттық құрамының қалыптасуы жөне көші-кон процестерінің ықпалымен болатын басқа да демографиялық өзгерістер тақырыптарына арналды.
Қазақстан тарихнамасындағы халықтың көші-қон мәселелері тарихнамасының өзін хронологиялық жағынан екі топқа бөліп алып қарастыруға болады. Мұның алғашқысы Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ өлкесіндегі халықтардың қозғалысы, оның шаруашылық-тұрмыс үрдісіне тигізген ықпалы жөніндегі мәселелерге талдау жасаған еңбектер болса, ал негізінен Кеңес дәуірі мен қазіргі заманғы көші-қон процесінің тарихи-демографиялық қырларын терең зерттеген ғалымдар еңбектері екінші топ өкілдері болып табылады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап көші-қон процестері Қазақстан дамуына елеулі әсер ете бастауына байланысты олардың кейбір аспектілері Қазақстан тарихының түрлі кезеңдеріндегі оның әлеуметтік-экономикалық және саяси проблемаларына арналған көптеген еңбектерде қарастырылды. Мұнымен бірге жұмыстардың көпшілігінде белгілі дәрежеде Қазақстанның ішкі және сырткы көші-қондары туралы мәселелер көтерілді, бірақ оларда бірқатар аумақтық немесе хронологиялық шектеулер бар. Әдетте, өлкенің саяси жөне әлеуметтік-экономикалық проблемалары тарихын зерттеумен қатар тарихшылар көші-қондар процестері мөселелерін үстірт қарастырды. Атап айтқанда, бұл проблема Н.В.Алексеенконың, Н.Е.Бекмаханованың еңбектерінде талданады. [10]
Батыс Сібір мен Түркістан аумақтарына орыстардың қоныстануы, олардың бір бөлігі Қазақстан аумағына келгендігі З.Л.Бояршинова, А.Колесников, Г.Ахмеджанов, В.Г.Тюкавкин, Н.А.Якименко еңбектерінде берілген [11].
З.Л.Бояршинова дворяндық-буржуазиялық тарихнамада көші-қондардың негізінен әскери-әкімшілік игерілуін, ал кеңестік тарихнамада әлеуметтік-саяси салдар болғанын бөліп көрсетті. А.Б. Ғалиев те осындай көзқараста. Мысалы, ол тарихшылар көші-қондардың демографтар қабылдаған ішкі және сыртқы, уакытша белгілері бойынша (қайтарымды, уақытша, маусымдық, ауытқымалы), жүзеге асырылуы формалары жағынан (ұйымдасқан, ұйымдаспаған, ерікті, еріксіз) жіктелуін қолданбайды деп атап көрсетті. Дәл осы тұрғыдан қарастыру көбінесе көші-қондарды зерттеу процесін қиындатады, бұған көбінесе ел-жұрт көші-қоны ұғымының өзін түрліше түсіндіру ықпал етеді [12].
Қазақстандық тарихшы ғалымдардын келесі бір тобы Кеңес дәуірі мен қазіргі кезеңдегі көші-қонның біртұтас жүйесін терең зерделеді.
Ел-жұрттың өсуі проблемаларымен, соның ішінде көші-қон мәселелерімен шұғылдануға М.Б.Тәтімовтың еңбектері арналған [13]. Автор өз еңбектерінде көші-қон проблемаларын, оның Қазақстанның ұлттық қүрылымы қалыптасуындағы рөлін, ұзақ тарихи кезеңдегі көші-қон тасқындарының негізгі бағыттарын айқындай отырып, сөз етеді [14].
Ғалымдардың қазактардың демографиялық және көші-қон мінез — құлқының өзгеруіне ерекше назар аударатындығы кызғылықты болып отыр. Қазақстан халқы калыптасуының аспектілері, ел-жұрт пен ұлттық құрамның өзара байланысы Е.Гладышева мақалаларында зерттеліп жүр [15].
Республика ел-жұртының көші-қон мәселелеріне Г.Москвина мен М.Мельдаханова мақаласы арналған [16]. Мақалада ел-жұрттың аумақтық
жылжуы Қазақстандағы халықтың қалаға шоғырлану процестерімен байланысты зерттеледі.
Қазақстанның кеңестік кезеңдегі ел-жұрты проблемаларының жеке аспектілері Т.Б.Балакаев, Г.Ф.Дахшлейгер, К.Н. Нүрпейісов, С.Б. Нүрмүхамедов, Б.Н.Әбішева [17] және басқалар сияқты белгілі тарихшы-ғалымдарының еңбектерінде көрсетілген.
Ф.Н.Базанованың [18] еңбектерін де ескермеуге болмайды, оларда азамат соғысы мен индустрияландыру кезеңіндегі Қазақстан халқының ұлттық құрамының калыптасу процестері ашып көрсетілген. Біздіңше Қазақстан халқының ұлттық құрамы өзгеруіне көші-қон процестерінің маңызы туралы автордың көзқарасы сондайма дәлелді болып керінеді.
Кеңестік дәуірдің тарихи демографиясы проблемалары бойынша М.Х.Асылбеков пен А.Б.Галиевтің бірлесіп жазған "Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 г.п)" монографиясы тұңғыш рет талданып қорытылған еңбек болып табылады [19]. Бұл монографияда тұңғыш рет қазан дәуірінен кейінгі ұзақ кезеңдегі көп ұлтты Қазақстандағы ел-жұрт мөселелер елдегі көкейтесті әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер тұрғысында кеңінен зерттеледі. Қазақстан ел-жұртын зерттеумен байланысты тарихи демографияның өзекті проблемаларын қою өте маңызды болып табылады. Атап айтқанда, тарихи шолуда халықтың ұлттық, әлеуметтік, жыныстық құрамындағы және басқа да өзгерістер қарастырылады. Авторлар XIX ғасырдың аяғынан XX ғасырдың 80 жылдары аяғына дейінгі кезеңдегі көші-қон процестерін де Қазақстандағы демографиялык хал-ахуалға әсер ететін фактор ретінде қозғайды да, кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы көші-қон проблемаларын зерттеу міндетін қояды. Проблематикалық және методологиялык тұрғыдан келу жөнінен бізге М.Асылбеков пен А.Галиевтің [20] басқа да еңбектері неғұрлым жақын болып келеді. Олар Қазақстандағы демографиялық процестер дамуын, әсіресе қазақ қоғамының этнодемографиялық өзгерісі тұрғысындағы жағдайын бейнелейді.
Концептуалды тұрғыдан алғанда М.Х.Асылбековтың жұмыстары айрықша мүдде туғызады. Автор Қазақстандағы кеңестік кезеңдегі демографиялық процестердің біртұтас тарихи келбеті дамуын сәтті жасап шығарған. Сондай-ақ біздінше, ғалым ұсынған КСРО-ның Орталық Еуропа аудандарынан Қазақстанға көші-қон козғалысын кезеңдерге бөлу сондайма құнды болып табылады.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның "Демографические процессы современного Казахстана" монографиясында 1980-1990 жылдар басындағы демографиялық процестер: ел-жұрттың саны, динамикасы, оның сапалық сипатындағы демографиялық өзгерістер, сондай-ақ жыныс-жас құрамы, ұлттық құрамы және басқалар талданады [21]. Жұмыста, сондай-ақ ел-жұрттың жұмыссыздығы мен жұмысқа тартылуы мәселелері көтерілді; ал бұлар ел-жұрттың көші-қонына елеулі ықпал етеді. Қазіргі көші-қон процестерін, авторлар олардың қолайсыз салдарларын, Қазақстанның әлеуметтік-демографиялык хал-ахуалы нашарлауына және оның болашақтағы экономикасына әсерін көрсете тұрғанымен табиғи құбылыс ретінде қарастырады.
В.В.Козинаның "Население центрального Казахстана (40-е года - конец XX в.)" еңбегін ерекше атап өтеміз, онда аумақтың әлеуметтік-экономикалық және саяси шынайы көріністеріндегі ел-жұртының саны мен аумакка орналасу, көш-қон процестері; ұлттық құрамы, жыныс-жас және әлеуметтік құрылымы, динамикасы талданады [22].
80-жылдардағы Батыс Қазакстанның этнодемографиялық және әлеуметтік дамуы тұрғысында аймақтық көші-қон проблемаларын өз кітабында М.Н.Сыдықов көтереді [23].
Соңғы жылдары көші-қон процестерінің тарихнамасы бойынша жүмыстар, атап айтқанда С.И.Ковальскаяның жұмыстың зерттеуі жарық көрді. Автор тарихнамалық зерттеу объектісі етіп тарихшылардың Қазақстан ел-жұртының көші-қондарының бүкіл кезеңдерін зерттеген жұмыстарын таңдап алыпты [24].
Сонымен, ғылыми әдебиеттің елеулі түрдегі жеткілікті сан мөлшері болуына қарамастан объективті зерттеудің концептуалдық көзкарастан алғанда көші-қон процестерінің көптеген мәселелері әлі жеткілікті іздестірілмеген. Мәселен, Қазақстандағы 1970-1990 жылдардағы көші-қон жөніндегі жан-жақты талданған тарихи еңбектер әлі жоқ. Біздіңше, осы жылдардағы көші-қон процестерінің негізгі факторларын республиканың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы тұрғысында зерттеу мен талдау кажеттігі, көші-қон тасқындарының бағыттары мен түрлерін, Қазақстандағы осы көлемді құбылыстың демографиялық салдарларын: халық санының динамикасы, сапалық сипаттамасы, соның ішінде ұлттық құрамы, жыныс-жас құрылымы өзгерісін керсету қажеттігі пісіп жетілді.
Көші-қон процестері ықпалымен қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруі, атап айтқанда халықтың білім және мәдени деңгейінің, кәсіби құрамының өзгеруі мәселелері, көші-қонның әлеуметтік проблемалары кешенді зерттеулерді қажет етеді. Сондықтан да, жоғарыда көрсетілген мәселелер бізге колға алған жұмыстың зерттеу негізі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.Бұл жұмыстың міндеті 1970-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстандағы көші-қон процестерін кешенді де жан-жақты зерттеу болып табылады. Осыған байланысты біз мына төмендегідей нақты міндеттерді шешуге тырыстық:
- көші-қондардың халықтың әлеуметтік-кәсіби құрамына тигізген әсерін анықтау;
- көші-қон процестері тенденциялары бағыттарының өзгерістерін және қазіргі кезеңдегі көші-қондардың жаңа түрлерін талдап беру;
- шет елдердегі қазақтарды ата қонысына қайтару саясатындағы сөзсіз қол жеткізген табыстар көлеңкесінде шоғырланған қиыншылықтар мен келеңсіздіктерді зерделеу;
- зерттеу нөтижесінде түйінделген қортындылар бойынша Қазақстандағы көші-қон процестерінің бағытын анықтап, оған жоспарлылық сипат беруге септігін тигізуі мүмкін деген ойлар мен ұсыныстар білдіру;
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеліп отырған мәселенің маңыздылығы мен жаңалығы жұмыстың деректер бұлағының сипатын анықтады. Мұның өзін бірнеше топқа бөліп алып қарастыруымызға болады. Біз алдымен құжаттық материалды талдағанда деректік дәлме-дел және талас туғызбайтын фактылардың күллі кешенін қатыстыру қажеттігін, сондай-ақ оларға сыни тұрғыдан қараудың да қажеттігін негізге алдық.
Алдымен, бұл жұмыста 1970-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстанда орын алған демографиялық өзгерістерді талдау бұрынғы КСРО және Қазақ ССР-інің 1970, 1979, 1989жж. және 1999 ж. Қазақстан Республикасында жүргізілген төрт халық санағының материалдарын зерттеу негізінде жүргізілді. Бұл жерде ел-жұрт туралы мәліметтердің негізгі деректері санақтар материалдары болып табылатындығы ескерілді.
Кеңестік уақытта бірнеше халық санақтары жүргізілді, олардың ішінде біз үшін 1970, 1979 және 1989 жылдардағы санақтар неғұрлым күнды болып табылады. Осы орайда, 1939 жылы жүргізілген санақтар тәртібі мен әдістемесі оншалықты өзгермегендігін және өз негізінде кейінгі халық санақтарында сақталғандығын атап көрсетуге болады,мүны 1939 жылғы сұрақтар саны - олар 16,1959 жылы -15, 1970 жылы—18 және 1979 жылы — 16 болғанынан айқын аңғаруға болады.
Деректердің келесі бір тобын санақ аралық кезеңдегі ел-жұрт өзгерістерін талдау үшін пайдаланылған ағымдағы статистика материалдары құрады. Олар "Народное хозяйство СССР" және "Народное хозяйство Казахстана" статистикалық әржылдықтары болып табылады. "Народное хозяйство СССР" әржылдығы 1956 жылдан, ал "Народное хозяйство Казахстана" әржылдығы 1957 жылдан бастап шыққан еді.
Тұтасынан алғанда "Народное хозяйство Казахстана" статистикалық әржылдығында ел-жұрт дамуының көптеген мәселелері бойынша мәліметтер бар. Зерттеу дерегінің бұл түрінің артықшылығы, ондағы келтірілген мәліметтердің салыстырмалы болып табылатындығында. Сонымен, деректердің жоғарыдағы екі тобы, санақтар және ағымдағы статистика материалдарын пайдалану халқының демографиялық процестерін, сондай-ақ олардың динамикасын да неғұрлым толық көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының құжаттары құнды зерттеу деректер болып табылады. Атап айтқанда орталық статистика Басқармасының — 689 қоры, 1,2,14,21 тізімдері маңызды. Бүл материалдарында Қазақстанның халқының саны, онын ұлттық және жас жыныс құрылымы, ел-жұрт көші-қоны, қала және село халқының табиғи және механикалық өсімі туралы мәліметтер бар. КазССР Мемлекеттік жоспарлау комитеті Қорында (1479 қор) республиканың және оның жеке облыстарының әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы мәліметтер кездеседі. Тұтасынан алғанда республиканың және облыстар көлеміндегі экономикалық және әлеуметтік-мәдени шаралары дамуының статистикалық жылдық есептері мен бесжылдық жоспарлары ерекше құндылық танытады. Еңбек ресурстары жөніндегі Мемлекеттік Комитет Қорында (1987 қор) Қазақстан. еңбек ресурстары саны мен құрамы мәселелері жөніндегі материалдар, сондай-ақ республикаға өндірістік көші-қон бойынша келушілердің кейбір құжаттары кеңінен келтірілген.
Сондай-ақ, жұмыста Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағатының материалдары пайдаланылды.
Жұмыста дерек көзі болып табылған құжаттардың төртінші тобы Көші-қон және демография жөніндегі Агенттіктің ағымдағы мұражайынан алынған. Мұнда қазақтардың әлемнің басқа елдерінен өзінің тарихи Отанына оралуы жөніндегі кызметі туралы құнды материалдар сақталған. Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ағымдағы мұражайында соңғы он жылдықтағы еңбек көші-қоны туралы құжаттардың үлкен көлемі сақтаулы.
Ақырында, жұмыста бұған дейін де көпшілікке жария болған мерзімді баспасөз материалдары, интернет-зерттеу деректері пайдаланылды. Орталық және республикалық газеттер мен журналдардан алынған материалдардың құндылығы сол, олар тек қана мұрағат құжаттары негізінде қайта құруға қиын оқиғалар жүйесін дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Сонымен жұмыста өзара бірін-бірі толықтыратын, әрі нақтыландыратын зерттеу деректердің кең көлемді де алуан түрлі материалдары қатыстырылды.
Зерттеудің объектісі және хронологиялық шеңбері.Біздің зерттеу объектіміз 1970-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстандағы көші-қон процестері болып табылады. Зерттеудің хронологиялық шеңберлерін таңдап алу Қазақстан тарихының осы кезеңінің ерекшеліктерімен айқындалады. Атап айтқанда, бүл кезеңде Қазакстандағы көші-қондар толкындарының бағыттылығы мен маңыздылығы секторында елеулі езгерістер жасалды. Бұл процесс 60-шы жылдары басталды, бұған дейінгі кезеңде ел-жұрт саны өсуінің негізгі факторы механикалық қозғалыс болды, 70-ші жылдардан ел-жұрттың табиғи қозғалысы бірінші кезекке шығады. Осы кезеңнен бастап Республикаға келушілермен салыстырғанда кетушілер саны күрт көбейеді. Одан әрі көші-қон үлесі қауырт түрде жағымсыз маңыз алады. 90-шы жылдардың басында Қазақстаннан көші-қон кетушілігі елеулі түрде белсенді болып алды. Оның шырқау шыңы 1994 жыл үлесіне тиген еді. Тұтасынан алғанда бұл кезеңде елімізден 2 миллионға жуық адам кетіп қалды. Экономика үшін, сондай-ақ демографиялық хал-ахуал үшін де бұл жағдай айтарлыктай жағымсыз салдарлар туғызды.
Зерттеліп отырған кезеңнің аяғына карай қазақтар тұңғыш рет, жүз жылдан астам тарихы бойына Қазақстан халқының көпэтникалық құрамы қалыптасуы жөнінен өзінің тарихи аумағында көпшілік бола алды.
Жұмыстың практикалық маңызы алдымен оның теориялық қорытындылары мен фактылық материалын тарих ғылымдары бойынша жаңа зерттеулерде, сондай-ак тарих және тарихи демография курстарын оқытуда пайдалану мүмкіндігінде жатыр. Бұдан басқа ұзақ тарихи кезеңді, кеңестік кезеңді де, егеменді Қазақстан кезеңін де қамтитын Қазақстандағы көші-қон процестерін талдау елеулі практикалық құндылық болып көрінеді, өйткені ол республиканың одан әрі әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени жөне саяси дамуының бағыттарын айқындауға және өткендегі көптеген қателіктерді қайталамауға мүмкіндік береді.
Зерттеу қорытындылары, сондай-ақ Қазақстанның ел-жұрт көші-қондары аясындағы мемлекеттік саясат қалыптасуы үшін кажетті сабақтар алуға жағдай жасайды. Автор, сондай-ақ зерттеудің қайсыбір нәтижелерін баспасөзде кеңінен жариялау саяси күрестегі Қазақстан ел-жұрты тарихының оқиғалары мен фактыларын ат-үсті жеңіл қолданудан бойды аулақ салуға көмектеседі деп сенеді.
Сол сияқты зерттеу барысында алынған нәтижелер қазіргі кезеңдегі республика аумағындағы көші-қон процестерін болжамдау мен жоспарлауда пайдаланылуы мүмкін.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Переведенцев В.И, Методы изучения миграции населения. М.: Наука, 1975, -210 с.; Староверов В.И. Социальные факторы и особенности миграции населения СССР. - М.: Наука, 1981. - 189 с; Моисеенко В.М. Территориальное движение населения. -М. : Мысль, 1985.- 203 с.
2. Нурмагамбетова А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. Алматы, 1998
3. Вишневский А.Г. Серп и рубль. М., 1998; Перестройка, гласность, демократия, социализм. СССР: демографический анализ, М.1990.
4. Трудовая миграция как средство адаптации к экономическому кризису в Казахстане. Алматы, Галым, 2001.-216 с.
5. Мусин Н.Р., Манохина О.В. Миграционные проблемы: анализ, тенденции, прогнозы. / Евразийское сообщество, № 1, 1998. - С. 168-173; Аймагамбетова Г.Т. Социально-политическая ситуация в Казахстане: демографические и миграционные факторы. // Саясат, № 3, 1999, С.48-51.; Куандыков А. Феномен миграции: кто и почему уезжает из Казахстана[ ] Евразийское сообщество, № 6-7, 1995. -с. 136-142; Бекжанова Т. Миграция и демографический состав населения. / Поиск, № 6, 1997, С. 171-174; Аужанов Н. Как избежать демографического взрыва. Миграционные потоки населения и его рассредоточение. / Мысль, № Ц, 1998, С.3035; Абсаттаров Р. Миграционные процессы в Евразии: проблемы и суждения. / Саясат, № 2, 1996.
6. Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана, (численность, размещение, состав) (1870-1914 гг.). Алма-Ата: Наука, 1981.-112 с,
7. Галиев А.Б. Развитие историко-демографических исследований в Казахстане. // Вопросы историографии Казахстана.- Алма-Ата, 1983. (152-161)
8. Татимов М.Б. Проблемы демографического развития Казахстана. //Методологические проблемы изучения народонаселения в социалистическом обществе. Материалы Всесоюзной конференции. - Киев, 1973. - С. 471-473;
9. Социальная обусловленность демографических процессов. - Алма-Ата: Наука, 1989.-128с.
10. Гладышева Е.Н. Особенности формирования населения и основные проблемы использования трудовых ресурсов Казахстана. - В кн. Развитие географических наук в Казахстане - Алма-Ата: Наука, 1967. С. 74-79; О взаимовлиянии миграции и национального состава населения (на материалах Казахстана). - В кн. Статистика миграций населения. -М .: Статистика, 1973.-С. 218-237.
11. Москвина Г.Д, Мельдаханова М. К. Территориальная подвижность населения и процессы урбанизации в Казахстане // Население и трудовые ресурсы Казахстана. А-Ата: Наука, 1979, С.91.
12. Асылбеков М.Х, Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980гг.). Алматы: Ғылым, 1991. - 210 с.
13. Асылбеков М.Х. Об изменениях в национальном составе и социальном составе населения Казахстана (1897-1989 гг.). //Вестник АН КазССР, 1991. №4, С 36-45;
14. Галиев А.Б. К этнодемографической характеристике Казахской АССР (по материалам переписи 1926 г.). //Известия АН КазССР, 1978. №3, С. 42-48; Галиев А.Б. Развитие историко-демографических исследований в Казахстане. // Вопросы историографии в Казахстане. - Алма-Ата: Наука, 1983,0.152-161.
15. Асылбеков М.Х, Козина В.В. Демографические процессы современного Казахстана. Алматы: Атамура 1995; Казахи: (демографические тенденции 80-90-х гг.), - Алматы: Оркениет, 2000.
16. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (40- е годы - конец XX века) кн. вторая. — Алматы: Оркениет, 2001 . — 184 с.
17. Сдыков М.Н. Население Западного Казахстана: история формирования и развития (1897 -1907 гг.) - Алматы, 1995.
18. Есенгүл Кәпқызы “ Түркістан” 4 Қараша 2004 ж.
19. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 1998;
20. «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан, 1997 жылдардағы
21. «Көші-қон туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Егемен Қазақстан, 1 шілде, 1992 жылдардағы
22. Садовская Е.Ю. Миграции в Казахстане на рубеже XXI века: новые чА/ тенденции и перспективы, - С.59.
23. «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Егемен Қазақстан, 23 қаңтар 2001.
24. www.//httr.egemen.kz.
25. www.//httr.egemen.kz.
26. Искаков У. М. Города Казахстана. Проблемы социально-экономического развития. Алма-Ата: Наука, 1985. С. 62.
27. Численность, естественное движение и миграция населения Казахской ССР в 1989г.- С82.
28. Асылбеков М.Х, Козина В.В. Демографические процессы современного Казахстана. - С. 54.
29. Итоги миграции населения по Республике Казахстан за 1995 год. Госкомитет Республики Казахстан по статистике и анализу. Алматы, 1996.
30. Қазақ әдебиеті. 2000 ж. 25 қаңтар. 10 бет.
31. Миграция населения Республики Казахстан. Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Статистический справочник. / Под ред. А. Смаилова. - Алматы. 2000. - С. 13,17.
32. Миграция населения Республики Казахстан за январь-июнь 2001 г. Агентство Республики Казахстан - Алматы, 2001.- С. 19.
33. Демография және миграция жөніндегі Агентстваның 2000 жылғы есебі Ағымындағы мұрағат
34. Әзімбай Ғани “Қазақ әдебиеті ” 2000ж. 28 қаңтар 10 бет.
35. А.Тілесов “ Саясат ” 2003 ж.
36. Алтыншаш Жағанова “ Егемен Қазақстан ” 10 шілде 2004 ж.
37. Нұржан Қуантайұлы “ Алматы ақшамы” 12 мамыр 2005 ж.
38. www.book.price.ru.
39. www.book.kz.
40. М.Тәтімов. Қазақ әлемі. Алматы.1993ж. 157б.
41. М.Тәтімов. Ауылдағы демографиялық ахуал.Қайнар.1990ж. 239б.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау. Көші – қонның теориялық және құқықтық аспектілері.
1.1. Көші – қонның теориялық ұғымы: негізгі түрлері мен
типтері ... ... ... .15
1.2. Қазақстандағы көші – қонның заңдылық базасы, жай – күйі және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ Тарау. 1970 – 1990 жылдардағы Қазақстандағы көші – қон процестерінің
тарихы.
2.1. 1970 – 1980 ж.ж. Қазақстандағы көші – қон және оның
барысы ... ... ... ... .20
2.2. 1980 – 1990 ж.ж. Көші – қонның негізгі факторлары,
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ІІІ Тарау. Көші – қон саясаты тәуелсіздік жылдары.
3.1. 1990 жылдардағы көші – қон процестері динамикасының акторлары ... 31
3.2. Көші – қонның халықтық әлеуметтік кәсіби құрамына тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.3. 2000 – 2005 ж.ж. көші – қон
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 90-жылдары Қазақстанда демографиялық
жағдайдың қауырт нашарлауы, туудың азаюы мен өлімнің артуы нәтижесінде
табиғи өсім қарқынының төмендеуі, республикадан ел-жұрттың белсенді қоныс
аударуы заманымыздың нақты көрінісі болып алды. Нәтижесінде, соңғы 10
жылда, Қазақстан халқының саны 1 миллионнан астам адамға азайды. Қауіпті
"депопуляция" термині ғылыми және көпшілік әдебиетте берік орнықты,
бұқаралық сана дағдысына айналды.
Қолайсыз демографиялық процестер ішінде славян ел-жұрты көші-қоны
ерекше орын алады. Эмиграция (шетке кету) нәтижесінде Қазақстан
Республикасы халқының табиғи өсімінің 1990 ж. 55, 8, 1991 ж. - 22,2,1992 ж.
- 89, 3 процентін жоғалтты, 1993 және 1994 жылдары көші-қондық жоғалтулар
ел-жұрттың табиғи өсімін толықтай жұтып қана қоймай, оны тиісінше 1,4 және
2,8 есе көбейді: 1999 шарықтау жылы сыртқы көші-қонның үдемелі
коэффициенттері: ел-жұрттың 1000 адамына шаққанда эмиграция -28,73; көші-
қон шығыны - 24, 52; эмиграция, иммиграциядан 7 есе дерлік көп болды. 1995
ж. эмиграцияның иммиграцияға карағанда 4,4 есе, 1996 ж. - 4,3, 1997 ж. -
7,9 есе артуы байқалды. [1]
Ел-жұрт азаюы өзінің көлемі немесе этникалық жөнінен ғана емес, сондай-
ақ елден, әсіресе экономиканың аса маңызды салаларынан мамандардың -
өнеркәсіп жұмысшыларының, инженер-техник, мұғалімдердің, дәрігерлердің,
орта басқару буынының шетке кетуінен көрінді. Бұдан басқа, республикадан
кеткен эмигранттар білім дәрежесі жөнінен жартысына жуығы (46%) жоғары,
толық емес жоғары және орта білімді адамдар болған еді. Интеллектуалды,
творчествалық потенциалдың көптеп кетуі Қазақстанға елеулі түрде
экономикалық және моральдық нұқсан келтіреді, соның ішінде негізінен
еңбекке қабілетті жастағы - 20-49 жас аралығындағы адамдар кетіп қалды.
Ғалымдардың, инженер-техник қызметкерлердің, маман жұмысшылардың кетіп
қалуы елге қыруар экономикалық шығын әкеледі. Түрлі кәсіби мамандарды
әзірлеу орта есеппен елге 5 мың АҚШ долларына түседі. 1 миллион
Қазақстандықтардың кетіп қалуы мемлекеттің білімге жұмсаған шығыны бойынша
5 миллиард АҚШ доллары келемінде экономикалық зиян келтірді. Бұл Қазақстан
алған несиелер сомасынан елеулі түрде көп.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдауында
ұлттық қауіпсіздікке теріс әсер ететін қолайсыз демографиялық факторлар
туралы айта келіп, ендігі мақсат біздің жас мемлекетіміздің қуатты көші-қон
саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосуда екендігіне баса көңіл
аударуы да кездейсоқ емес [2].
Демек, бұл проблеманы зерттеу үлкен теориялық және практикалық мүдде
туғызуда. Көші-қон процестерінің салдарлары, олардың тұтасынан алғанда
мемлекет дамуына ықпал етуі, ел-жұрттың еңбекпен қамтылуына, жұмыссыздық
деңгейіне, жұмыс күші сапасына, демографиялык құрылымға, әр түрлі
аймақтардағы және басқа халыққа әлеуметтік өмір кажеттілігінің артуына
әсері бар. Бұларды ұқыпты түрде зерттеу мен талдау күн тәртібінде тұр.
Сонымен бірге көші-қон проблемаларын және оның Қазақстан халқы дамуына
ықпалын зерттеу тұтасынан алғанда қоғам дамуының дәрежесі туралы айтуға,
оның проблемалық мәселелерін айқындауға жөне одан әрі даму перспективаларын
белгілеуге мүмкіндік береді.
Міне, сондықтан Қазақстандағы көші-қон процестерінің кейінгі 35 жылдан
астам тарихы өзектілігі мен практикалық маңызы зор тақырып екені күмән
туғызбайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстандағы көші-қон процестерінің
тарихына қатысты зерттеулерді мазмұны мен ой тұжырымдарына қарай шартты
түрде үш топқа жіктеуге болады:
Бірінші топқа көші-қонның алуан түрлі қырларын, соның бірі оның
теориясы мен методологиясы мәселелерін зерделеген еңбектерді жатқызамыз.
Екінші топ көші-қон процестерінің құқықтық, экономикалық және
әлеуметтік-саяси мәселелерін баяндайтын еңбектер мен мақалалар.
Үшінші топ біздің тақырыбымызға неғұрлым жақын келетін Қазақстандағы
демографиялық ахуалды сипаттап, ондағы көкейтесті мәселелерді дәл көрсете
алған зерттеулер.
Әрине, Қазақстандағы көші-қон (миграция) процестерінің тарихына қатысы
бар ойлар мен тұжырымдар басқа да мазмұндағы зерттеулерде кездесе беретіні
ақиқат. Бірақ, олардағы деректер мен ой-тұжырымдар зерттеліп отырған
тақырыптың тарихнамасына айтулы үлес қоса алмағаны әбден түсінікті.
Қоныс аударудың алуан түрлі қырларын қарастырған бірінші топтың
өкілдері мәселенің тарихнамасын зерделеуде біраз істерді тындырғанын атап
өтеміз.1970 жылдары көші-қон қозғалысы проблемалары бойынша көптеген
жұмыстар пайда болды, алайда көпшілігінде олар тарихи тұрғыдан емес, қайта
қоғамдық-саяси тұрғыдан және негізінен кеңестік дәуірді қарастырған
еңбектер болды.
Көші-қонның алуан түрлі аспектілерін, сондай-ақ аграрлық көші-қондарды
талдаумен Л.М.Горюшкин, А.Б.Ғалиев, В.М.Моисеенко, А.В.Минжуренко,
Г.А.Ноздрин, О.И.Сергеев, Д.К.Шелестов, М.В.Шиловский, Е.А.Якименко және
басқалар айналысты [3].
Халықтың сан жөне сапа құрамы елеулі мөлшерде көші-қон процестерімен
тікелей байланысты. Сондықтан көші-қондар процестері туралы әдебиет
демографиялық зерттеулер арасында кең көлемді болып табылады. Осы
әдебиеттер ішінде В.И.Переведенцев, В.И.Староверов және В.М.Моисеенко
еңбектері ерекше көзге түседі; оларда көші-қон процестерін зерттеудің
теориясы мен методологиясы мәселелері қарастырылған [4].
Өзіміз екінші топ өкілдері ретінде көрсеткен көші-қон процесінің
қоғамның әртүрлі салаларындағы орны мен маңызы жөнінде жазылған еңбектер де
мәселенің тарихнамасын толықтыра түседі. Қазіргі заманғы көші-қон
процестері - көпжақты да күрделі құбылыс. Ол алуан түрлі демографиялық,
этнографиялық, экономикалық, әлеуметтік аспектілерде зерттелуде. Өздерін
қызықтыратын аспектіні аша отырып, зерттеушілер проблемалардың белгілі бір
қырын қарастырады, бұл құбылысқа өзіндік келуді қолданады. Мысалы, заң
ғылымының кандидаты А.М.Нұрмағамбетовтың Қазақстан Республикасындағы еңбек
нарқының құқықтық проблемаларына арналған жұмысында осы заманғы ішкі көші-
қондар проблемалары, атап айтқанда еңбек көші-қоны және оның Қазақстандағы
еңбек нарқының жай-күйіне ықпалы қарастырылады [5]. Автор орналасу
себептерін, алдымен олардың ешқашан белгіленбеген себептерін қарастырады,
құқықтық қорғалуы тұрғысындағы экономикалық босқындар деп аталатын - ерекше
әлеуметтік топты және тағы сондайларды бөліп көрсетеді.
Кейінгі жылдары алуан түрлі басылымдарда, соның ішінде мерзімді
баспасөзде қазіргі кезеңдегі республика ел-жұрты проблемалары бойынша
мақалалар жарық көре бастады, оларда авторлар ТМД аймақтарындағы, соның
ішінде Қазақстандағы көші-қон процестерін ойластыру мен бағалауға тырысады.
Көші-қон процестерін Қазақстаннан көшіп келушілермен байланысты қарастырған
Ресейлік ғалымдар еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олардың ішінде
А.Г.Вишневскийдің еңбектерін, "СССР:Демографический диагноз. Современные
проблемы миграции" деп аталатын ұжымдық монографияны, газеттер мен
журналдардағы көптеген жарияланымдарды бөліп көрсетуге болады [6].
Е.Ю.Садовскаяның монографияларын бөліп көрсетуге тура келеді, оларда
Қазақстандағы қазіргі көші-қон процестерінің терең саясаттану таңдауы
жүзеге асырылған, кеңестік кезеңнен кейінгі көші-қондардың жаңа формалары
мен түрлері қарастырылған [7].
90-жылдардағы көші-қон процестеріне көптеген қазақстандық ғалымдардың
мақалалары арналған. Олардың ішінде Н.Р.Мусиннің және С.В.Манохинаның,
Г.Т.Айтмағамбетованың, А.Қуандықовтың,. Бекжанованың, Н.Аужановтың,
Р.Әбсаттаровтың және басқалардың [8] мақалаларын бөліп көрсетуге болады.
Мақалаларда Республикадағы демографиялық жағдай, оның экономика мен
саясатқа, әлеуметтік өмір қызметі мен ұлтаралық қатынастарға әсері
сипатталады, қөші-қон процестері карастырылады.
Үшінші топ өкілдері, іргелі зерттеулердің авторлары кәсіби тарихшылар
болып келеді. 1991 жылы маусымда Астанада өткен "Оралдағы, Сібірдегі, Орта
Азиядағы және Қазақстандағы ХІХ-ХХ ғасырлардағы демографиялық процестер"
деп аталатын ғылыми конференция Қазақстанда демографиялық тақырыппен
шұғылданатын зерттеушілер аз емес екенін керсетті [9]. Баяндамалар
республика ел-жұрты санының динамикасы, халықтың ұлттық құрамының
қалыптасуы жөне көші-кон процестерінің ықпалымен болатын басқа да
демографиялық өзгерістер тақырыптарына арналды.
Қазақстан тарихнамасындағы халықтың көші-қон мәселелері
тарихнамасының өзін хронологиялық жағынан екі топқа бөліп алып қарастыруға
болады. Мұның алғашқысы Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ өлкесіндегі
халықтардың қозғалысы, оның шаруашылық-тұрмыс үрдісіне тигізген ықпалы
жөніндегі мәселелерге талдау жасаған еңбектер болса, ал негізінен Кеңес
дәуірі мен қазіргі заманғы көші-қон процесінің тарихи-демографиялық
қырларын терең зерттеген ғалымдар еңбектері екінші топ өкілдері болып
табылады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап көші-қон процестері Қазақстан
дамуына елеулі әсер ете бастауына байланысты олардың кейбір аспектілері
Қазақстан тарихының түрлі кезеңдеріндегі оның әлеуметтік-экономикалық және
саяси проблемаларына арналған көптеген еңбектерде қарастырылды. Мұнымен
бірге жұмыстардың көпшілігінде белгілі дәрежеде Қазақстанның ішкі және
сырткы көші-қондары туралы мәселелер көтерілді, бірақ оларда бірқатар
аумақтық немесе хронологиялық шектеулер бар. Әдетте, өлкенің саяси жөне
әлеуметтік-экономикалық проблемалары тарихын зерттеумен қатар тарихшылар
көші-қондар процестері мөселелерін үстірт қарастырды. Атап айтқанда, бұл
проблема Н.В.Алексеенконың, Н.Е.Бекмаханованың еңбектерінде талданады. [10]
Батыс Сібір мен Түркістан аумақтарына орыстардың қоныстануы, олардың
бір бөлігі Қазақстан аумағына келгендігі З.Л.Бояршинова, А.Колесников,
Г.Ахмеджанов, В.Г.Тюкавкин, Н.А.Якименко еңбектерінде берілген [11].
З.Л.Бояршинова дворяндық-буржуазиялық тарихнамада көші-қондардың
негізінен әскери-әкімшілік игерілуін, ал кеңестік тарихнамада әлеуметтік-
саяси салдар болғанын бөліп көрсетті. А.Б. Ғалиев те осындай көзқараста.
Мысалы, ол тарихшылар көші-қондардың демографтар қабылдаған ішкі және
сыртқы, уакытша белгілері бойынша (қайтарымды, уақытша, маусымдық,
ауытқымалы), жүзеге асырылуы формалары жағынан (ұйымдасқан, ұйымдаспаған,
ерікті, еріксіз) жіктелуін қолданбайды деп атап көрсетті. Дәл осы тұрғыдан
қарастыру көбінесе көші-қондарды зерттеу процесін қиындатады, бұған
көбінесе ел-жұрт көші-қоны ұғымының өзін түрліше түсіндіру ықпал етеді
[12].
Қазақстандық тарихшы ғалымдардын келесі бір тобы Кеңес дәуірі мен
қазіргі кезеңдегі көші-қонның біртұтас жүйесін терең зерделеді.
Ел-жұрттың өсуі проблемаларымен, соның ішінде көші-қон мәселелерімен
шұғылдануға М.Б.Тәтімовтың еңбектері арналған [13]. Автор өз еңбектерінде
көші-қон проблемаларын, оның Қазақстанның ұлттық қүрылымы қалыптасуындағы
рөлін, ұзақ тарихи кезеңдегі көші-қон тасқындарының негізгі бағыттарын
айқындай отырып, сөз етеді [14].
Ғалымдардың қазактардың демографиялық және көші-қон мінез — құлқының
өзгеруіне ерекше назар аударатындығы кызғылықты болып отыр. Қазақстан халқы
калыптасуының аспектілері, ел-жұрт пен ұлттық құрамның өзара байланысы
Е.Гладышева мақалаларында зерттеліп жүр [15].
Республика ел-жұртының көші-қон мәселелеріне Г.Москвина мен
М.Мельдаханова мақаласы арналған [16]. Мақалада ел-жұрттың аумақтық
жылжуы Қазақстандағы халықтың қалаға шоғырлану процестерімен байланысты
зерттеледі.
Қазақстанның кеңестік кезеңдегі ел-жұрты проблемаларының жеке
аспектілері Т.Б.Балакаев, Г.Ф.Дахшлейгер, К.Н. Нүрпейісов, С.Б.
Нүрмүхамедов, Б.Н.Әбішева [17] және басқалар сияқты белгілі тарихшы-
ғалымдарының еңбектерінде көрсетілген.
Ф.Н.Базанованың [18] еңбектерін де ескермеуге болмайды, оларда азамат
соғысы мен индустрияландыру кезеңіндегі Қазақстан халқының ұлттық құрамының
калыптасу процестері ашып көрсетілген. Біздіңше Қазақстан халқының ұлттық
құрамы өзгеруіне көші-қон процестерінің маңызы туралы автордың көзқарасы
сондайма дәлелді болып керінеді.
Кеңестік дәуірдің тарихи демографиясы проблемалары бойынша
М.Х.Асылбеков пен А.Б.Галиевтің бірлесіп жазған "Социально-демографические
процессы в Казахстане (1917-1980 г.п)" монографиясы тұңғыш рет талданып
қорытылған еңбек болып табылады [19]. Бұл монографияда тұңғыш рет қазан
дәуірінен кейінгі ұзақ кезеңдегі көп ұлтты Қазақстандағы ел-жұрт мөселелер
елдегі көкейтесті әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер тұрғысында
кеңінен зерттеледі. Қазақстан ел-жұртын зерттеумен байланысты тарихи
демографияның өзекті проблемаларын қою өте маңызды болып табылады. Атап
айтқанда, тарихи шолуда халықтың ұлттық, әлеуметтік, жыныстық құрамындағы
және басқа да өзгерістер қарастырылады. Авторлар XIX ғасырдың аяғынан XX
ғасырдың 80 жылдары аяғына дейінгі кезеңдегі көші-қон процестерін де
Қазақстандағы демографиялык хал-ахуалға әсер ететін фактор ретінде қозғайды
да, кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы көші-қон проблемаларын зерттеу
міндетін қояды. Проблематикалық және методологиялык тұрғыдан келу жөнінен
бізге М.Асылбеков пен А.Галиевтің [20] басқа да еңбектері неғұрлым жақын
болып келеді. Олар Қазақстандағы демографиялық процестер дамуын, әсіресе
қазақ қоғамының этнодемографиялық өзгерісі тұрғысындағы жағдайын
бейнелейді.
Концептуалды тұрғыдан алғанда М.Х.Асылбековтың жұмыстары айрықша мүдде
туғызады. Автор Қазақстандағы кеңестік кезеңдегі демографиялық процестердің
біртұтас тарихи келбеті дамуын сәтті жасап шығарған. Сондай-ақ біздінше,
ғалым ұсынған КСРО-ның Орталық Еуропа аудандарынан Қазақстанға көші-қон
козғалысын кезеңдерге бөлу сондайма құнды болып табылады.
М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның "Демографические процессы современного
Казахстана" монографиясында 1980-1990 жылдар басындағы демографиялық
процестер: ел-жұрттың саны, динамикасы, оның сапалық сипатындағы
демографиялық өзгерістер, сондай-ақ жыныс-жас құрамы, ұлттық құрамы және
басқалар талданады [21]. Жұмыста, сондай-ақ ел-жұрттың жұмыссыздығы мен
жұмысқа тартылуы мәселелері көтерілді; ал бұлар ел-жұрттың көші-қонына
елеулі ықпал етеді. Қазіргі көші-қон процестерін, авторлар олардың қолайсыз
салдарларын, Қазақстанның әлеуметтік-демографиялык хал-ахуалы нашарлауына
және оның болашақтағы экономикасына әсерін көрсете тұрғанымен табиғи
құбылыс ретінде қарастырады.
В.В.Козинаның "Население центрального Казахстана (40-е года - конец XX
в.)" еңбегін ерекше атап өтеміз, онда аумақтың әлеуметтік-экономикалық және
саяси шынайы көріністеріндегі ел-жұртының саны мен аумакка орналасу, көш-
қон процестері; ұлттық құрамы, жыныс-жас және әлеуметтік құрылымы,
динамикасы талданады [22].
80-жылдардағы Батыс Қазакстанның этнодемографиялық және әлеуметтік
дамуы тұрғысында аймақтық көші-қон проблемаларын өз кітабында М.Н.Сыдықов
көтереді [23].
Соңғы жылдары көші-қон процестерінің тарихнамасы бойынша жүмыстар, атап
айтқанда С.И.Ковальскаяның жұмыстың зерттеуі жарық көрді. Автор
тарихнамалық зерттеу объектісі етіп тарихшылардың Қазақстан ел-жұртының
көші-қондарының бүкіл кезеңдерін зерттеген жұмыстарын таңдап алыпты [24].
Сонымен, ғылыми әдебиеттің елеулі түрдегі жеткілікті сан мөлшері
болуына қарамастан объективті зерттеудің концептуалдық көзкарастан алғанда
көші-қон процестерінің көптеген мәселелері әлі жеткілікті іздестірілмеген.
Мәселен, Қазақстандағы 1970-1990 жылдардағы көші-қон жөніндегі жан-жақты
талданған тарихи еңбектер әлі жоқ. Біздіңше, осы жылдардағы көші-қон
процестерінің негізгі факторларын республиканың әлеуметтік-экономикалық
және саяси дамуы тұрғысында зерттеу мен талдау кажеттігі, көші-қон
тасқындарының бағыттары мен түрлерін, Қазақстандағы осы көлемді құбылыстың
демографиялық салдарларын: халық санының динамикасы, сапалық сипаттамасы,
соның ішінде ұлттық құрамы, жыныс-жас құрылымы өзгерісін керсету қажеттігі
пісіп жетілді.
Көші-қон процестері ықпалымен қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруі,
атап айтқанда халықтың білім және мәдени деңгейінің, кәсіби құрамының
өзгеруі мәселелері, көші-қонның әлеуметтік проблемалары кешенді
зерттеулерді қажет етеді. Сондықтан да, жоғарыда көрсетілген мәселелер
бізге колға алған жұмыстың зерттеу негізі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.Бұл жұмыстың міндеті
1970-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстандағы көші-қон процестерін кешенді де
жан-жақты зерттеу болып табылады. Осыған байланысты біз мына төмендегідей
нақты міндеттерді шешуге тырыстық:
- көші-қондардың халықтың әлеуметтік-кәсіби құрамына тигізген әсерін
анықтау;
- көші-қон процестері тенденциялары бағыттарының өзгерістерін және
қазіргі кезеңдегі көші-қондардың жаңа түрлерін талдап беру;
- шет елдердегі қазақтарды ата қонысына қайтару саясатындағы сөзсіз қол
жеткізген табыстар көлеңкесінде шоғырланған қиыншылықтар мен
келеңсіздіктерді зерделеу;
- зерттеу нөтижесінде түйінделген қортындылар бойынша Қазақстандағы көші-
қон процестерінің бағытын анықтап, оған жоспарлылық сипат беруге
септігін тигізуі мүмкін деген ойлар мен ұсыныстар білдіру;
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеліп отырған мәселенің
маңыздылығы мен жаңалығы жұмыстың деректер бұлағының сипатын анықтады.
Мұның өзін бірнеше топқа бөліп алып қарастыруымызға болады. Біз алдымен
құжаттық материалды талдағанда деректік дәлме-дел және талас туғызбайтын
фактылардың күллі кешенін қатыстыру қажеттігін, сондай-ақ оларға сыни
тұрғыдан қараудың да қажеттігін негізге алдық.
Алдымен, бұл жұмыста 1970-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстанда орын
алған демографиялық өзгерістерді талдау бұрынғы КСРО және Қазақ ССР-інің
1970, 1979, 1989жж. және 1999 ж. Қазақстан Республикасында жүргізілген төрт
халық санағының материалдарын зерттеу негізінде жүргізілді. Бұл жерде ел-
жұрт туралы мәліметтердің негізгі деректері санақтар материалдары болып
табылатындығы ескерілді.
Кеңестік уақытта бірнеше халық санақтары жүргізілді, олардың ішінде біз
үшін 1970, 1979 және 1989 жылдардағы санақтар неғұрлым күнды болып
табылады. Осы орайда, 1939 жылы жүргізілген санақтар тәртібі мен әдістемесі
оншалықты өзгермегендігін және өз негізінде кейінгі халық санақтарында
сақталғандығын атап көрсетуге болады,мүны 1939 жылғы сұрақтар саны - олар
16,1959 жылы -15, 1970 жылы—18 және 1979 жылы — 16 болғанынан айқын
аңғаруға болады.
Деректердің келесі бір тобын санақ аралық кезеңдегі ел-жұрт
өзгерістерін талдау үшін пайдаланылған ағымдағы статистика материалдары
құрады. Олар "Народное хозяйство СССР" және "Народное хозяйство Казахстана"
статистикалық әржылдықтары болып табылады. "Народное хозяйство СССР"
әржылдығы 1956 жылдан, ал "Народное хозяйство Казахстана" әржылдығы 1957
жылдан бастап шыққан еді.
Тұтасынан алғанда "Народное хозяйство Казахстана" статистикалық
әржылдығында ел-жұрт дамуының көптеген мәселелері бойынша мәліметтер бар.
Зерттеу дерегінің бұл түрінің артықшылығы, ондағы келтірілген мәліметтердің
салыстырмалы болып табылатындығында. Сонымен, деректердің жоғарыдағы екі
тобы, санақтар және ағымдағы статистика материалдарын пайдалану халқының
демографиялық процестерін, сондай-ақ олардың динамикасын да неғұрлым толық
көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының құжаттары
құнды зерттеу деректер болып табылады. Атап айтқанда орталық статистика
Басқармасының — 689 қоры, 1,2,14,21 тізімдері маңызды. Бүл материалдарында
Қазақстанның халқының саны, онын ұлттық және жас жыныс құрылымы, ел-жұрт
көші-қоны, қала және село халқының табиғи және механикалық өсімі туралы
мәліметтер бар. КазССР Мемлекеттік жоспарлау комитеті Қорында (1479 қор)
республиканың және оның жеке облыстарының әлеуметтік-экономикалық дамуы
туралы мәліметтер кездеседі. Тұтасынан алғанда республиканың және облыстар
көлеміндегі экономикалық және әлеуметтік-мәдени шаралары дамуының
статистикалық жылдық есептері мен бесжылдық жоспарлары ерекше құндылық
танытады. Еңбек ресурстары жөніндегі Мемлекеттік Комитет Қорында (1987 қор)
Қазақстан. еңбек ресурстары саны мен құрамы мәселелері жөніндегі
материалдар, сондай-ақ республикаға өндірістік көші-қон бойынша
келушілердің кейбір құжаттары кеңінен келтірілген.
Сондай-ақ, жұмыста Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағатының
материалдары пайдаланылды.
Жұмыста дерек көзі болып табылған құжаттардың төртінші тобы Көші-қон
және демография жөніндегі Агенттіктің ағымдағы мұражайынан алынған. Мұнда
қазақтардың әлемнің басқа елдерінен өзінің тарихи Отанына оралуы жөніндегі
кызметі туралы құнды материалдар сақталған. Еңбек және әлеуметтік қорғау
министрлігінің ағымдағы мұражайында соңғы он жылдықтағы еңбек көші-қоны
туралы құжаттардың үлкен көлемі сақтаулы.
Ақырында, жұмыста бұған дейін де көпшілікке жария болған мерзімді
баспасөз материалдары, интернет-зерттеу деректері пайдаланылды. Орталық
және республикалық газеттер мен журналдардан алынған материалдардың
құндылығы сол, олар тек қана мұрағат құжаттары негізінде қайта құруға қиын
оқиғалар жүйесін дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Сонымен жұмыста өзара бірін-бірі толықтыратын, әрі нақтыландыратын
зерттеу деректердің кең көлемді де алуан түрлі материалдары қатыстырылды.
Зерттеудің объектісі және хронологиялық шеңбері.Біздің зерттеу
объектіміз 1970-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстандағы көші-қон процестері
болып табылады. Зерттеудің хронологиялық шеңберлерін таңдап алу Қазақстан
тарихының осы кезеңінің ерекшеліктерімен айқындалады. Атап айтқанда, бүл
кезеңде Қазакстандағы көші-қондар толкындарының бағыттылығы мен маңыздылығы
секторында елеулі езгерістер жасалды. Бұл процесс 60-шы жылдары басталды,
бұған дейінгі кезеңде ел-жұрт саны өсуінің негізгі факторы механикалық
қозғалыс болды, 70-ші жылдардан ел-жұрттың табиғи қозғалысы бірінші кезекке
шығады. Осы кезеңнен бастап Республикаға келушілермен салыстырғанда
кетушілер саны күрт көбейеді. Одан әрі көші-қон үлесі қауырт түрде жағымсыз
маңыз алады. 90-шы жылдардың басында Қазақстаннан көші-қон кетушілігі
елеулі түрде белсенді болып алды. Оның шырқау шыңы 1994 жыл үлесіне тиген
еді. Тұтасынан алғанда бұл кезеңде елімізден 2 миллионға жуық адам кетіп
қалды. Экономика үшін, сондай-ақ демографиялық хал-ахуал үшін де бұл жағдай
айтарлыктай жағымсыз салдарлар туғызды.
Зерттеліп отырған кезеңнің аяғына карай қазақтар тұңғыш рет, жүз жылдан
астам тарихы бойына Қазақстан халқының көпэтникалық құрамы қалыптасуы
жөнінен өзінің тарихи аумағында көпшілік бола алды.
Жұмыстың практикалық маңызы алдымен оның теориялық қорытындылары мен
фактылық материалын тарих ғылымдары бойынша жаңа зерттеулерде, сондай-ак
тарих және тарихи демография курстарын оқытуда пайдалану мүмкіндігінде
жатыр. Бұдан басқа ұзақ тарихи кезеңді, кеңестік кезеңді де, егеменді
Қазақстан кезеңін де қамтитын Қазақстандағы көші-қон процестерін талдау
елеулі практикалық құндылық болып көрінеді, өйткені ол республиканың одан
әрі әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени жөне саяси дамуының
бағыттарын айқындауға және өткендегі көптеген қателіктерді қайталамауға
мүмкіндік береді.
Зерттеу қорытындылары, сондай-ақ Қазақстанның ел-жұрт көші-қондары
аясындағы мемлекеттік саясат қалыптасуы үшін кажетті сабақтар алуға жағдай
жасайды. Автор, сондай-ақ зерттеудің қайсыбір нәтижелерін баспасөзде
кеңінен жариялау саяси күрестегі Қазақстан ел-жұрты тарихының оқиғалары мен
фактыларын ат-үсті жеңіл қолданудан бойды аулақ салуға көмектеседі деп
сенеді.
Сол сияқты зерттеу барысында алынған нәтижелер қазіргі кезеңдегі
республика аумағындағы көші-қон процестерін болжамдау мен жоспарлауда
пайдаланылуы мүмкін.

I.ТАРАУ
КӨШІ – ҚОННЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ҰҒЫМЫ: НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ МЕН ТИПТЕРІ
Көші-қонның барлық негізгі үш түрі: қоныс ауыстыру, жылжымалы және
маусымдық түрлері-негізінен еңбек ету орнының ауысуымен байланысты және ең
бастысы еңбекке қабілетті халықты қамтиды. Қалалардың әлеуметтік-
экономикалық дамуына көші-қонның екі түрі: тұрақты тұру орнын ауыстырумен
байланысты көшіп-қону және жылжымалы көші-қон елеулі ықпал етеді.
Тұрақты тұрғын орын ауыстырумен байланысты, негізінен қалаларға село
халқы есебінен болатын басты құбылыс - көптеген онжылдықтар бойы және
қазіргі кезге дейін Қазақстан үшін қала халқы калыптасуының негізгі
кездерінің бірі болып табылады.
Маусымдық көші-қон басым түрде еңбекке қабілетті халықты камтиды және
халық шаруашылығының қайсібір салалары белгілі бір кезеңдерде жұмысшы
күшіне көтеріңкі қосымша қажеттілікті бастан өткізеді. Көші-қонның бұл
түрі, әдетте, уақытша сипат алады да, қалалардың әлеуметтік дамуына қандай
да бір көрінерліктей ықпалы болмайды, тек қана қалалардан уақытша
(маусымдық) жұмыс күші тартылады.
Көші-қон проблемаларымен айналысатын алуан түрлі мемлекеттік,
халықаралық, үкіметтік емес институттар мен ұйымдардың пайда болуы -көші-
қон аясындағы хал-ахуалдың елеулі өзгерісі болып табылады. Ондай ұйымдардың
пайда болу фактісін, олардың өзара әрекеті мен өзара ынтымақтастығы дамуын
мойындау – көші-қон проблемаларын шешу шарттарының бірі.
Жұмыста еліміз тәуелсіздік алғанға дейін көші-қон процестерінің
заңдылық базасының болмағандығы көрсетіледі. Себебі, бүрынғы КСРО-да ұзақ
уақыт бойы стихиялы көші-қон фактісінің өзі мүлдем мойындалмады, жаппай
қоныс аударулар бесжылдықтар құрылыстарына, тың игеруге және басқаларға
байланысты ұйымдасқан түрінде өтті.
Абылайдың жанында Бұхар отырса, Керей мен Жәнібек хандар
тұсында Асан қайғы ел мұратын жырлаған. Осыдан қалған ізбен
Кеңес Одағы тұсында негізгі идеологиялық тізгін зиялы қауымның
қолында болды. Ел зиялысының ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс
болып тұрған дәурен еді ол. Одан да өттік. Бүгінде ел иек
артатын зиялының өзі жалтақ. Қара қылды қақ жаратын би-шешендерден
де жұрнақ қалмағандай [25].
Дегенмен, Елбасы сізден ұлт мәселесі төңірегінде сұрай қалса
не дер едіңіз? деген сауал зиялы деген айдар тағылмаса да,
елім, ұлтым дейтін әрбір саналы азаматтың көкірегінде жүретіні
белгілі.
Сонымен Елбасы ең алдымен неден сақтануы керек еді? Осыдан
біраз уақыт бұрын Елбасының өз аузынан Қазақстанда жалпы
қазақстандық ұлт жасау туралы әңгіме айтылғаны белгілі. Бұны
өзгеге емес Қазақстан халықтары Ассамблеясында тапсырды.
Жалпықазақстандық ұлт идеясына қазақтан бұрын осы Ассамблея
мүшелерінің өзі қарсы болады. Дегенмен кейбіреулер бұл бастама
елдегі 120 ұлт өкілінің бір жұдырыққа жұмылып, өздерін қазақпыз
деп айтатын деңгейге жетелеуі мүмкін деп жақсылыққа жоруда.
Алайда, бүгінде мәлтілдеп тұрған тіліміздің дәл қазіргі күйімен,
егерәки, бола қалса жалпықазақстандық ұлт қазаққа емес, басқаға
қызмет етері белгілі.
Әлемдегі қазақтардың жалғыз отаны бар. Ол-Қазақстан деген
сөзді Елбасы өзі айтқан. Ендеше, дүйім қазақ үміт артқан
Қазақстан, қазақтың ата-мекені талай келімсектердің отанына айналу
қаупі қайта туып тұр. Бұған негізінде өзге емес, жалпықазақстандық
ұлтпен қатар, қабылданғанына көп уақыт өтпеген Азаматтық туралы
заңның дүниеге келуі салды.
Ондағы негізгі мәтін-Қазақстанға қажетті шетелдік маман-
кадырлардың азаматтық алуын жеңілдету. Бұл дегеніміз Қазақстанға
көз тіккен өзге ұлт өкілдерінің көктен тілегенін жерден беру.
Жазушы Дулат Исабеков Елбасыға осыны ишарамен ескерткендей болған
екен. Мәселен, Атасу-Алашаңқай құбырынтарту арқылы Қазақстанға 300
Мыңдай Қытай жұмысшысы келеді екен. Бүгінгідей жеңілдетілген
Азаматтық туралы заң барда, олар өздерін қажетті маман ретінде
көрсетіп, азаматтықты алып алмасына кім кепіл. Тіпті, азамат
атану үшін қазақстандықтамен неке құруға бел шешіп жатқандары
аздай-ақ, енді артық әрекет жасаудың еш қиындығы жоқ,
азаматтықты тықпалап өткізетін халге жеттік. Осы Қытай елінде
1,5 миллион қазақ өмір сүреді. Бір қызығы, Қытай ондағы
бұратана халықтардың өзінің этникалық отанына баруына аса мүдделі
емес. Халық саны қара нөпір болып, территориясына сыймай жатса
да, атамекеніне барам деген бұратанаға түрлі кедергілер жасап
бағуда. Сол себептен болар Қазақстанға жұмыс күшін беруге
әзір отырған Қытаймен арада әлі күнге дейін мемлекетаралық
көші-қон келісімі жоқ. Бүгінде Қазақстанда тұрып, қазақ
қыздарымен некеге отырған Қытай азаматтары мыңдап саналатын
көрінеді. Ал, Қытайдан келген қазақтардың саны әлі 100 мыңға
жеткен жоқ.
Сондықтан Қазақстан тәуелсіздік алған кезеңде көші-қон саясаты және
оның құқықтық механизмі толықтай жоқ болды. Ал, әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғанындай, көші-қон саясатының заңмен тиімді қамсыздануы жөне әзірленуі
- көші-қон процестерінің қолайсыз тұстарын азайту, ел халқының санының
тұрақты өсуін жөне сапалық құрамының артуын қамтамасыз етеді.
Әдетте, республика Конституциясы Қазақстандағы көші-қон мәселелерін
құқықтық реттеудің негізі болып табылады. Конституцияда бір-бірінен
ажыратып алуға келмейтін адам құқы мен бостандығы бекіндірілген.[26]

I.2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨШІ – ҚОННЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚ БАЗАСЫ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ

Көшіп келушілердің құқықтық жағдайын реттейтін алғашқы нормативті акті
- 1992 жылғы 26 маусымда қабылданған Көші-қон туралы заң болды (1997 жылы
13 желтоқсанда Халықтың көші-қоны туралы заң қабылдануына байланысты
күшін жойған) [27]. Көші-қон туралы заң этникалық қазақтардың көшіп
келуінің ұйымдық мақсатын қамтамасыз ету және реттеудің, оларға жаңа жерде
қолайлы жағдай жасаудың құқықтық негіздерін құрады. [28].
Десек те, Заңда көшіп келуші мен босқын түсінігі жан-жақты
ашылмады, заңға сөйкес субъектілердің де тізімдемесі берілмеді. Заң
негізінен шетелдердегі қазақтарды көшіріп әкелуді ұйымдастыру, мемлекеттік
көші-қон қорын, арнайы көші-қон ведомствосын құру мәселелерін қарастырды.
Заң бойынша көші-қонның жыл сайынғы квотасын, 6 бапқа сәйкес,
Министрлер Кабинетінің ұсынысы бойынша, Қазақстан Республикасының
Президенті белгілейді. Квотада келушілердің мемлекеті мен шектеулі саны,
оларды қабылдаудың, орналастыру мен бейімдеудің жағдайлары, сондай-ақ олар
қоныстануға тиіс аймақтың, шаруашылықтың түрі (яғни жұмысқа орналасатын
мекеменің, кәсіпорынның түрі) көрсетілді. Заң алғашқы рет еңбек көші-қоны
түсінігін енгізіп, оны реттеудің шарттарын принциптерін анықтады.(21 бап).
Қазақстан Республикасында көші-қон процессін реттеу үшін 1990-шы
жылдары темендегідей нормативті-құқықтық актілер қабылданды: 1991 жылғы 20
желтоқсанда Азаматтық туралы заң; 1995 жылғы 19 маусымда
Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары
туралы Республика Президентінің Жарлығы (одан әрі 1997 жылғы 19
маусымдағы, 2001 жылдың 1 наурызы мен 16 наурыздағы заңдарына енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес); 1996 жылғы 13 шілдеде Шетелдік
азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасында саяси
баспана берудің тәртібі туралы Қазақстан Республикасының Жарлығы; (одан
әрі Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылдың 19 сәуірдегі
өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі Жарлығы); Қазақстан
Республикасы Президентінің 1996 жылғы 27 қыркүйектегі Қазақстан
Республикасының заңдарына байланысты мөселелерді қарау тәртібі туралы
Жарлығы; ҚР Үкіметінің 2000 жылдың 29 қаңтардағы Шетелдік азаматтардың
Қазақстан Республикасына келуін реттеудің кейбір құқықтық мәселелерін
реттеу туралы қаулысы, Қазақстан Республикасының 1994 жылғы желтоқсандағы
Халықтық көші-қон туралы заңы (2001 жылдың 1 наурыздағы заңдарына сәйкес
өзгертулерімен және толықтыруларымен) жөне т.б. [29].
Қазақстан Республикасы Президентінің Шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасында саяси баспана берудің тәртібі
туралы Жарлығымен саяси баспана берудің ережесі бекітілді.
Көші-қонды реттеудің құқықтық базасы Халықтың көші-қон туралы заңда
(1997 жылы қабылданған, 2001 жылғы 1 наурыздағы өзгерістерімен қолданылады)
дамытылған. Заңда көші-қон тәртібін, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
тұлғалардың келу жағдайының шарттарын, еңбек мәселелерін реттейтін 7 тарау
берілген. 1 тарауда заңда қолданылатын негізгі түсініктемелерге шолу
жасалған. Заңда халықаралық стандартқа жауап беретін "босқындар"
түсініктемесіне де анықтама берілген.
2001 жылдың 23 қаңтарынан бастап ҚР-сының Халықтың жұмыспен қамтылуы
туралы заңы өз күшіне енді [30]. Аталған заң халықты жұмыспен қамту
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, бұрынғы заңға қарағанда, бұл
заң ең алдымен жұмыспен қамту, жұмыс іздеу, еңбек көшіп қонуын ынталандыру,
халықтың әлсіз бөлігін әлеуметтік қорғау мәселелерін қамтиды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының еңбек көші-қоны саласындағы заңдарын
зерттегенде, олардың әлі дүрыс әзірленіп, жетіліп болмағанын көреміз. Бір
жағынан, 1990 жылдан бастап, қазіргі әлеуметтік және экономикалық
өзгерістерді ескеретін құқықтық нормаларды әзірлеу жүріп жатыр, еңбек, көші-
қон және азаматтық саласында заңдар жене басқа нормативтік актілер
қабылдануда. Екінші жағынан, кең көлемді миграциямен, нарықтағы еңбек
шиеленісімен және басқа экономикалық проблемалармен байланысты заң шығару
жұмысы казіргі заманғы талаптардан елеулі түрде қалып қо

II.ТАРАУ.
II.1. 1970-1980 ж.ж ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨШІ – ҚОН ЖӘНЕ ОНЫҢ БАРЫСЫ
Қазақстанға XIX ғасырдың 70 ж. бастап көші-қондардың толқынды келуі
орталықтан империялық шеткі аймаққа ұйымдасқан қоныс аударумен
сипатталғандығы атап көрсетіледі. Кеңестік кезеңде көші-қон кеңес
республикаларын орталықтандыру, сондай-ақ орталықтың саяси белсенді,
басқаша ойлайтын немесе жай басы артық халықтан арылуының құралы болып
алды. Табиғи байлықтарды экстенсивті игеру міндеттерін орындау көбінесе
демографиялық көпшілік-славян халқы есебінен жүзеге асырылды, мұның өзі
"артта қалған аймаққа" ағалық көмек керсету болып саналды.
Қазақ өз елінде 50%-тен енді ғана асты. Бірақ,
қазақтың үні әлі естілмейді. Тіліміздің мүшкіл халі ешкімді
селт еткізіп отырған жоқ. Сталиндік депортация, тын игеру
жылдарында Қазақстанды ұлттар лабораториясы еткеніміз аздай-ақ,
тәуелсіз Қазақстанды да өзге ұлттардың талқысына салмақпыз.
Қазақ көбеюі керек. Онсыз мына ұлаңғайыр даланы, шексіз-
шетсіз байлықты игеру мүмкін емес. Алайда, кімнің есебінен
дегенді естен шығармаған абзал. Қазақтың бұл жөнінен үміт артар
қоры, шеңгелдеп салар мүмкіндігі мол. Бүкіл бүтін қазақтың тең
жарымына жуығы шеттеп жүр. әрі тілін-ділін сақтап, ұлт ретінде
жоғалып кетпегендігі де әмбеге аян. Көші-қон саясаты елімізде
жақсы жолға қойыла бастаған еді. Енді міне аяғы тағы
сиырқұйымшықтанып кетті.
Көші-қон және демография агенттігі жойылып, ол тағы
бұрынғысынша, Еңбек және халықты әлеуметтік қамту министірлігінің
қол астына өтті. Жазушы Қабдеш Жұмаділов елдің көбеюіне жұмсаған
ақша адал, оның қайтарымы бар деген еді осы кездесуде. Сол
үшін де жазушы Көші-қон және демография агенттігіне өз
мәртебесін қайтарып, тікелей Президенттің қарауына алуды сұрады.
Бәлкім, бұл мәселені де Президент бір жақты етер. Өйткені ол
кісі дәл осы ұсынысты жазып алғандай болды.
Республика аралық көші-қондағы жағымды өсімнің қысқаруы
Қазақстандағы 1960 жылдардың ортасы мен 1970 жылдың басына келді. 1957-1961
жылдардың өзінде ғана жалпы Қазақстан бойынша қоныс аударушылардың 10 мың
жанұясы кетіп қалды. Соның ішінде олардың жартысынан көбі 5200 жанұя тек
1967 жылдың өзінде кері кайтты. [31]. Кейінгі жылдары сыртқы көші-қонда
тұрғындардың елге келуінен гөрі кері кетуі тез қарқын алды. Бұл процесті
В.Хорев пен В.Чапек былайша баяндайды: Қазақстанда ірі өзгерістер жасалды,
мұнда 1970 жылы өте елеулі келу байқалды, ал 1970-1979 жылдары елеулі көші-
қондар кетуі байқалды[32]. Мысалы, ҚСРО-ның барлық республикаларынан
Қазақстанға әсіресе РСФСР-дан — 16,3%, Орта Азия республикаларынан
(Әзербайжан —4,0%, Тәжікстан — 2,2%, Өзбекстан — 1,6%, Түрікменстан — 5,5%)
келушілер көрініс алды. 1975-1984 жылдар аралығында Түркменияда ауып келу
есебінің механикалық өсімі үш есе өсті (1979 жылы 475 адамнан 1984 жылы
1489 адамға дейін). Ауып келу белсенділігі ауылдық тұрғындарға қарағанда
қалалық жерлерде жоғары болды (47,9 %) [33].
Осылайша көші-қон нәтижесінде Қазақстан 70-ші жылдары халықтың өсімінің
28 пайызын (бұл кезеңде табиғи өсім 2356 мың адам болған), 80-ші жылдары
тиісінше 38 пайызын (2656 мың адам) жоғалтты. Екінші жағынан алғанда, 1971
жылы Украинаның қала халқының өсуі, мысалы, Қазақстан есебінен 11,8 пайызы,
ал 1977 жылы - 17,3 пайызы болды [34].
1979-1989 жж. санақ аралық кезеңде Қазақстанға 513112 адам келді. Яғни,
халықтың жалпы санының 3,5% құрады, 460739 адам көшіп кетті (3,1%). Көші-
қон өсімі 52373 адамды немесе 0,4 пайызды құрады.
1970 ж. халық санағының мәліметтері бойынша көшіп-қонушылардың басым
бөлігі республика ішінде орналасты. Белгілі орында халық санағына дейін екі
жылдан аз тұрған 1025,8 адам ішінен 603,1 мың (немесе 58,8%) адам Қазакстан
ішінде 41,2% (немесе - 22,7 мың адам) басқа республикалардан келді. Осы
кезеңде Қазақстаннан сырт жерге 444474 адам кетті [35]. Бұлардың көпшілігі
негізінен РСФСР-ға 20,5%, Украинаға 2% кеткен. Көбінесе қалада тұрғандар
кеткен, олардың үлесі - 67,7% құраса, ауылдық жердегі кеткендердің саны
22,3% құрады. [36]
Көші-қон интенсивтігі жөнінен республиканың қала халқын бес топқа
бөлуге болады. Статистикалық мәліметтерден көріп отырғанымыздай,
Қазақстанның көші-қонында солтүстік облыстардың қала халқы ерекше орын
алады, оларға барлық қоныс аударушылардың 25 үлесі, соның ішінде селолық
жерлерге 12 үлесі және 13 үлесі қалаларға келеді. Бұл облыстардың көші-
қонындағы үлкен үлес салмағы және оның жоғары интенсивтігі, алдымен кең
көлемді тың игерумен, өнеркәсіп дамуымен, әсіресе Павлодар, Екібастұз
аймақтық - өндірістік кешенін игерумен байланысты болды. Павлодар, Ермак,
Қостанай, Рудный және сол сияқты қалалардың өнеркәсіптік құрылыстарына көші-
қондардың көбі республиканың басқа аудандарынан келді. Мысалы, Павлодар мен
Целиноград облыстарының қалаларына селолардан кетушілер Қазақстан бойынша
2,8%-ға қарағанда, осы облыстардың село халқының орта есеппен алғанда 4,9
пайызын құрады. Көші-қонның көтеріңкі интенсивтігі және солтүстік
облыстардағы жаңадан қоныстанушылардың тұрақтану төмендігі қатаң табиғи
климат жағдайларымен де байланысты болды.
Республика ішіндегі келушілер толқынында өз үлесі жөнінен Қазақстанның
оңтүстік облыстары, олар үшін интенсивтіктің ең төмен керсеткіштері сипаты
болғанымен, өз үлесі жағынан екінші орында болды. Сірә, бұл олардың
экономикалық даму өзгешелігімен түсіндірілетіндігінен болса керек. Мысалы,
бұл облыстардың жеңіл және тамақ өнеркәсіптері ауыл шаруашылығының өнімдері
негізінде дамыды, Оңтүстік Қазақстанның жайылымдық бос жерлеріндегі
Солтүстік бөліктегі суармалы жерлермен байланысты мал шаруашылығы болуымен
көрінді. Табиғи және шаруашылық жағдайлар өзгешелігінен туындаған суармалы
жер аудандарында және қалаларда халықтың шоғырлануының жоғары дөрежесі
республика ішіндегі көші-қонның бұл аймақтағы төмен интенсивтігін шектеді.
Шамамен бірдей интенсивтіліктегі көтеріңкі бірнеше мәлімет тұтасынан
республика бойынша ел-жұрт Қазақстанның орталық және шығыс облыстарына
келетінін көрсетті. Мұндай жағдай олардың шаруашылықтың интенсивті салалары
дамуымен сипатталатын шаруашылық жағдайлары ұқсастығымен байланысты болды:
Қазақстанның орталық облыстары (Қарағанды, Жезқазған) көмір өнеркәсібі
басым түсетін ауыр индустрия, қара жөне түсті металлургия, машина жасау
салалары, ал шығыс облыстары — түсті металлургия, энергетика дамыған
аудандар болып табылады.
Келушілер толқынындағы неғұрлым аз үлес және өте төмен көші-қон
қозғалуы батыс облыстар үшін тән болды, оларда 80-жж. мұнай мен газды-химия
(Атырау мен Маңғыстау облыстарында) және химия-металлургия (Ақтөбе
облысында) өнеркәсіп кешендері жасақталды, ал аймақтың ауыл шаруашылығы
оңтүстік бөлігінде көкеніс жөне солтүстігінде дәнді дақыл өндірісіне
маманданды. Өнеркәсіп дамуының түсіңкі деңгейі, мал шаруашылығының
экстенсивті сипаты бұл аймақтың ел-жұртының көш-қон қозғалуы төмен болуын
айқындайды. Алайда, болашақта мұнай және газды химия өнеркәсібінің қуатты
базасы жасалуымен байланысты республиканың бұл аймағынын ел-жұрт көші-
қонындағы рөлі күрт өрістейді.

II.2. 1980 – 1990 Ж.Ж. КӨШІ – ҚОННЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ, ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ.
1920 жылдың 26 тамызында РКФСР құрамында Қазақ Автономды
Социалистік Республикасы құрылды, бұл ұлттық мемлекеттігі 18 ғасырда үзіліп
қалған қазақ халқының қалпына келуінің басы болып есептеледі. Қазақ АССР-
ның құрылуына байланысты оның Үкіметі 1920 жылдың 8 қарашасында өзінің
қаулысымен "Қазақ АССР-ындағы мемлекеттік статистика жөніндегі ережені"
бекітті, бұл Қазақстанда біртұтас орталықтандырылған статистикалық орган
қызметінің басы болып саналады.Шығыс Қазақстанда статистиканың даму тарихы
1939 жылы Семей облысынан Шығыс Қазақстанның бөлініп шығуынан басталды. Дәл
осы жылы Шығыс Қазақстан облыстық статистика басқармасы құрылды. 1997 жылы
қайтадан аумақтық өзгерістер болды, Шығыс Қазақстанның құрамына Семей
облысы кірді.Шығыс Қазақстанда статистиканың қалыптасу процесі мен дамуы
мемлекеттік басқару қажеттігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беру мақсатында
статистика үшін күрес, күрделі қарама-қайшылық жағдайында өтті. Осы жылдар
ішінде үлкен тәжірибе жинақталды, көптеген ұйымдық және әдістемелік
мәселелер шешілді, статистикалық ғылым құрылды. Осының бәрінің басында өз
күштері мен білімін статистикаға арналған жоғары кәсіби шеберлігімен және
өз ісіне шексіз берілгендігімен ерекшеленетін адамдар тұрды[37] Шығыс
Қазақстан облыстық статистика басқармасының құрылған күнінен бастап оның
бастығы болып Хорошайлов Максим Петрович (1939-1940 ж.ж) тағайындалды.
Соғыс жылдары статистика басқармасының бастығы болып Тимофеева Анна
Федоровна (1940-1945 ж.ж) қызмет етті. Соғыстан кейінгі жылдар мен одан
кейінгі кезеңдерде облыстық статистика басқармасын мына азаматтар басқарды:
Макаров Василий Андреевич (1945-1948ж.ж), Иткинд Григорий Моисеевич (1949-
1971ж.ж), Канин Иван Андреевич (1971-1985ж.ж), Сировский Игорь Яковлевич
(1985-1997ж.ж), Мусин Нұрлан Рысханұлы (1997-1999ж.ж), Тортаев Бауыржан
Қадырұлы (1999-2002ж.ж). 2002 жылдың желтоқсан айынан бастап Шығыс
Қазақстан облысының статистика басқармасын Орынханов Қайрат Кәкімұлы
басқарып келеді.Негізінен алғанда статистика органдары халық шаруашылық
жоспарларының орындалу барысы жөнінде экономика мен мәдениеттің дамуы және
оның жағдайы жөнінде басқару және жоспарлау органдарын статистикалық
(жалпыланған) ақпараттармен жедел қамтамасыз етіп отырған жалғыз жүйе
болды. Олар қолда бар статистикалық материалдарды талдау мен жекелеген
міндеттердің орындалуына және экономикалық реформаларды жүзеге асыруға
үлкен көңіл бөлді, мұндай жұмыстарды жүзеге асыру 60-70 жылдары бірнеше рет
қолға алынған болатын; кәсіпорындарда, экономика салаларында мемлекеттік
жоспарлардың орындалмау себептерін, олардағы пайдаланылмаған резевтер
туралы баяндап және анықтап беру мәселесі қолға алынды.60-70 жылдары
күрделі құрылысқа үлкен көңіл бөлінді. Тұрғын үйлер мен әлеуметтік-мәдени
маңызы бар объектілерді пайдалануға беру кезінде құрылыс ұйымдары жоспарды
мерзімінен бұрын орындау мен асыра орындау жөнінде хабарлауға ұмтылатын.
Объектілерді тексеру есептік деректер мен құрылыс жұмыстарының нақты барысы
арасында сәйкес келмеушіліктерді анықтап беретін-ді. Мұндай жағдайларда
облыстың статистикалық органдары облыстық партия комитеті мен облыстық
атқару комитеттеріне баяндау хаттарын әзірлейтін. Деректерді бұрмалау
жасаған адамдар әкімшілік жауапкершілікке тартылатын, ал одан да күрделі
жағдайларда іс сот органдарының тексеруіне дейін баратын.Облыстың
статистика органдары ағымдағы статистикамен өздерінің үнемі шамадан артық
жұмысбасты болуына қарамастан бір мезгілдік ірі есептер мен кезеңдік
санақтарды өткізуге даярлық, оны өткізу және оларды қорытындылап талдау
сияқты өте үлкен жұмыстарды да ойдағыдай атқара білді, олардың қатарында
1959-1970 жылдардың 15 қаңтарындағы, 1979 жылдың 17 қаңтарындағы, 1989
жылдың 12 қаңтарындағы, 1999 жылдың 24 ақпанындағы жағдай бойынша Бүкіл
одақтық халық санағы, тұрғын үй қорының, мектеп үймереттері мен жалпы білім
беретін мектептердің материалдық базасының, денсаулық сақтау мекемелерінің,
жабдықтар мен машиналардың, аяқталмаған құрылыстың санағы, материалдық
ресурстар мен орнатылмаған жабдықтардың санағы, мал санағы бар. Бүгінгі
таңда қазіргі заман талаптарына сай ДЭЕМ-ды пайдалану статитикалық
ақпараттарды өңдеу мен әрлеуді жаңа заман деңгейіне көтерді. Статистикалық
есептерді жинаумен қатар экономистер деректерді өңдеу арқылы алынатын
ақпараттарды қалыптастыруды да өздері жасайды. Бүгінгі күнгі статистика
өткен жылдардағы статистикамен салыстырсақ, түп тамырымен өзгерді, әдістеме
саласында да, ақпараттарды техникалық өңдеу саласында да айтарлықтай
жаңартуларға қол жетті.1998-2002 ж.ж. ішінде Шығыс Қазақстан облысының
статистика басқармасында да тілге тиек етерліктей ақпараттарды өңдеу
техникалық құралдар көмегімен жаңара түсті. Статистика басқармасында
жергілікті есептеу желісі орнатылған, бұл ақпараттардың үлкен көлемін
өңдеуге, деректер архивін жүргізуге мүмкіндік береді. Аудандық статистика
бөлімдері компьютерлермен жабдықталған және басқарманың жергілікті есептеу
жүйесіне модемдік байланыс арқылы қосылған, яғни "аудан-облыс", "облыс-
республика" байланысы жүзеге асырылады. Жаңа жабдықтың базасында облыс
бойынша, сондай-ақ қалалар, аудандар, елді мекендер мен шаруашылық
жүргізуші субъектілер бөлінісінде деректер банкі құрылған, бұл облыстың
экономикалық және әлеуметтік-саяси өмірінде болып жатқан өзгерістер
беталысын талдау үшін пайдаланылады. Статистикалық ақпараттарды өңдеудің
технологиялық процесін жақсарту мақсатында, басқарманың бөлімдері мен
топтары қазіргі заман талабына сай компьютерлермен
жабдықталған.[38]Статистикалық деректер басқарма мен билік органдары үшін
ақпараттардың негізгі көзі болып қалуда. Олар қысқа уақыт аралығында
қаралуға тиісті көкейтесті, өткір мәселелер бойынша ағымдағы және жиынтық
жедел, әрі қажетті ақпараттармен қамтамасыз етіледі.Көші-қонның кең қанат
жаюы Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында өндірістің дамуымен
ерекшеленеді, мұндағы көрсеткіш 1980-84 жж. көші-қонның жалпы шамасының
25,7 пайызына деңгейлес болды. Мәселен, 70 жж. басында Орталық Қазақстан
аймағының халқы негізінен механикалық қозғалыстың есебінен өсті. Республика
экономикасының жоғарғы қарқынмен дамуы, өнеркәсіптің қаулап өсуі мен ірі
өнеркөсіп кәсіпорындарының құрылуы көші-қон үрдерістерінің қарқын алуына
ықпал етті. 1959-1970 жж. Қазақстанға келушілердің саны шамамен 6,6 млн
адамды құрады, ал кеткендердің саны 5,5 млн адамға артты. Бұл кезеңде
таза көші-қон айырмасы 1,3 млн адамды құрады. Алайда ресупбликаға ағылған
келушілердің саны өткен кезеңмен салыстырғанда, 4 есе кеміді, - бұл құбылыс
ең алдымен, материалдық және мәдени-тұрмыстық жағдайы анағұрлым жақсы
қалаға селолықтардың ағылуымен байланысты болды. Бұл әсіресе, Орталық
Қазақстандықтарға тән құбылыс еді: 70 жылдары ауылдан қалаға ағылғандар
орта есеппен 64% ұлғайды. 1970-1980 жж. Орталық Қазақстанда тұрғындардың
селолардан қалаларға кетуі күшейді. 1979-1989 жж. санақ кезеңінде Орталық
Қазақстаннын селоларынан республика қалаларына ел-жұрттың 20,3% кетті, ал
кету қарқындары 13,3% құрады [39].Сонымен, көші-қон, 1970-1989 жж.
кезеңіндегі статистика мәліметтеріне сәйкес, басым түрде республика
ішіндегі сипат алды, бұл алдымен, ел-жұрттың селолық жерлерден қалаларға
қоныс аударуымен тікелей байланысты болды. Көші-қонның қалаларға коныс
аударуының жалпы тенденциясы: ел-жұрттың келуі санының азаюы мен кетуі
санының артуы, сондай-ақ тиісінше қала халқының көші-қон өсуінің маңызы
төмендеуі болып табылды.80-жж. аяғында көші-қонның жаңа векторы —
халықаралық көші-қон қалыптасады, ал 90-жылдардың басында ол Қазақстан
халқының саны кысқаруының аса маңызды факторына айналады.Жұмыста
қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақстан халқының сан жағынан өскенін
көрсете отырып, бұл процестің экономика дамуына, еңбек өнімділігі артуына,
адамдардың әлеуметтік-тұрмыс жағдайлары жақсаруына және басқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Урбанизация туралы
Қазақстан – көпұлтты мемлекет
Миграциялық процестердің Қазақстан Республикасының демографиялық эволюциялық дамуға әсері
Тарихи этнодемографиялық жағдайын, халқымыздың ұлттық құрамының даму тарихын айқындау
Қазақстандағы демографиялық процестер туралы ақпарат
Қазақстан мен Ресей арасындағы Көші - қон мәселелері
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі (1926-1959 жылдар)
Қазақстанда қалуына жағдай жасау
Қазақстан Республикасының көші – қон процестердің ерекшеліктері
Зерттеудің деректік негізі
Пәндер