Қазақстан Республикасындағы төлем операцияларының маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ.
1.1. Төлем жүйесі түсінігі, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Төлем жүйесінде қолданылатын құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
II. БАНКАРАЛЫҚ АҚША АУДАРУ ЖҮЙЕСІ.
2.1. Банкаралық ақша аудару жүйесіне қатысушылар қызметі ... ... ... . 29
2.2. Есеп айрысу тәсілдері және тәуекелділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.3. Бөлшек төлем жүйесінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МӘНІ.
3.1 Бағалы қағаздар бойыша есеп айырысу жүйелері ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Қазақстандағы Банкаралық «Kazcard»
карточка жүйесінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ.
1.1. Төлем жүйесі түсінігі, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Төлем жүйесінде қолданылатын құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
II. БАНКАРАЛЫҚ АҚША АУДАРУ ЖҮЙЕСІ.
2.1. Банкаралық ақша аудару жүйесіне қатысушылар қызметі ... ... ... . 29
2.2. Есеп айрысу тәсілдері және тәуекелділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.3. Бөлшек төлем жүйесінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МӘНІ.
3.1 Бағалы қағаздар бойыша есеп айырысу жүйелері ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Қазақстандағы Банкаралық «Kazcard»
карточка жүйесінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Төлем жүйесі елдің қаржы жүйесінің негізгі компоненті болып табылады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы өтпелі кезең басталған сәттен бері төлем жүйесінің дамуына баса назар аударуда.
Төлем жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда екі негізгі төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) және Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ - нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі – RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде үлттық валютада (теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ - ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл - төлемдер жеке өнделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҚҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады. Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер жүргізуді тездету болып табылды.
1995 жылы ҚҰБ-нің құрамында Қазақстанда бірінші клиринг палатасы (Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты клиринг әдісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары жергілікті клирингті жүзеге асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем тапсырмалары қағаз негізінде болған еді.
Төлем жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі уақытта Қазақстанда екі негізгі төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ) және Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ - нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі – RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде үлттық валютада (теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ - ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл - төлемдер жеке өнделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҚҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады. Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер жүргізуді тездету болып табылды.
1995 жылы ҚҰБ-нің құрамында Қазақстанда бірінші клиринг палатасы (Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты клиринг әдісі бойынша жұмыс істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары жергілікті клирингті жүзеге асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем тапсырмалары қағаз негізінде болған еді.
1. Нормативті заң актілері:
1. “Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі тұралы” ҚР-сы Президенті Заң күші бар Жарлығы, 1995ж. 31 тамыздағы № 2444
3. “ҚР-дағы банктер және банктік қызмет тұралы” ҚР-ның заңы. 30.03.1995.
4. Закон РК от 31 августа 2000 г. "О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан".
5. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 30 марта 1995 г." О Национальном Банке Республики Казахстан".
6. Письмо Национального Банка Республики Казахстан от 16 апреля 1998 года N 12713/401
2. Арнайы әдеби оқулықтар мен мерзімдік басылымдар:
1. Балабанов «Банки и банковское дело» Спб 2001 г.
2. Баян Көшенова., Ақша несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу құралы, - Алматы: “Экономика”, - 2000 ж.
3. Донцов С. Банки Казахстана, 2004г. №12; “Банковская система Казахстана – крупнейший институтциональный инвестор национального фондового рынка” /
4. Жуков Е. Ф. Банки и банковские операции. – СПб.: Питер, 2001. – 234с. 5. Жакыпова Ф.П. Развитие депозитного рынка в РК: Основные тенденции и перспективы //Вестник КазГУ.2000.№2.-с.148.
6. Ильясов А.А. Вестник КазНУ, экономическая серия, 2004г №4 “Проблемы стабильности банковской системы РК” /
7. Кил А.Б. Банки Казахстана, 2004г. №1; ““О некоторых аспектах развития филиальных сетей коммерческих банков” /
8. Казимагомедов А.А. Услуги коммерческих банков населению: Уч. Пособие. - СПб.: Изд-во СПбУЭФ, 1999. -75с.
9. Казимагомедов А.А. Банковское обслуживание: зарубежный опыт. - М.: Финансы и статистика, 1999. –321с.
10. Құлпыбаев Т.М., Илясова А.Р. «Қаржы» 2005ж.
11. Лим А. Депозит –капитал, приносящий доход. // Финансы Казахстана. 2005.-№11-12.-с.69-70.
12. Мырзабеков Ш. “Қазақстанның банк жүйесі ТМД көлемінде бірінші орында: “ Центркредит” банкінің директорымен сұхбат / Дала мен қала. 2004. -1 қазан (№39). -13б.
13. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктің делдалдық операциялары: факторинг және форфейтинг” / ҚазЭУ хабаршысы. 2003. - №2 -70-75 б.
14. Мақыш «Банк ісі» Алматы 2003ж.
15. Мақыш «Коммерциялық банктер операциялары» Алматы 2003 ж.
16. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан -2030. Қазақстан халқына жолдауы.
17. Н.Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабілетті Қазақстан”, “Бәсеке қабілетті экономика” және “Бәсеке қабілетті халық ”деген Қазақстан халқына Жолдауы ./ Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004ж.
18. Н.Ә. Назарбаев. “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында”, “Бәсеке қабілетті экономика” Қазақстан халқына Жолдауы./ Егемен Қазақстан, 18 ақпан, 2005ж.
19. Назарова К.А. «Банктегі бухгалтерлік есеп» 2005ж.
20. Полфреман Д., Форд Ф. Основы банковского дела. М.: Инфра-М, 2004.-636с.
21. Панова Г.С. Банковское обслуживание частных лиц. - М.: АО ДИС, 1999 - 352с.
22. Сейткасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001 ж.
23. Банки и банковские операции: Уч-к для ВУЗов / Под ред. Жукова Е.Ф. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2000. - 471с.
24. Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. - М.: Финансы и статистика, 2003. –562с.
25. Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2005
26. Банковское дело / Под ред. Сейткасимова Г.С. - Алматы: Каржы-каражат, 1998. - 576с.
27. АҚ «Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру туралы» шешім 2005 ж.
28. Банковская система в РК. Алматы <> 2006 г.
29. «Социально –экономические процесы в современном Казахстане» Материалы межвузовской студенческой конференции КазНАУ. 2005г.
30. Социально-экономическое развитие РК. Январь-февраль 2006 г., Алматы 2007г
31. www.kkb.kz
32. www.bta.kz
33. www.halykbank.kz
1. “Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі тұралы” ҚР-сы Президенті Заң күші бар Жарлығы, 1995ж. 31 тамыздағы № 2444
3. “ҚР-дағы банктер және банктік қызмет тұралы” ҚР-ның заңы. 30.03.1995.
4. Закон РК от 31 августа 2000 г. "О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан".
5. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 30 марта 1995 г." О Национальном Банке Республики Казахстан".
6. Письмо Национального Банка Республики Казахстан от 16 апреля 1998 года N 12713/401
2. Арнайы әдеби оқулықтар мен мерзімдік басылымдар:
1. Балабанов «Банки и банковское дело» Спб 2001 г.
2. Баян Көшенова., Ақша несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу құралы, - Алматы: “Экономика”, - 2000 ж.
3. Донцов С. Банки Казахстана, 2004г. №12; “Банковская система Казахстана – крупнейший институтциональный инвестор национального фондового рынка” /
4. Жуков Е. Ф. Банки и банковские операции. – СПб.: Питер, 2001. – 234с. 5. Жакыпова Ф.П. Развитие депозитного рынка в РК: Основные тенденции и перспективы //Вестник КазГУ.2000.№2.-с.148.
6. Ильясов А.А. Вестник КазНУ, экономическая серия, 2004г №4 “Проблемы стабильности банковской системы РК” /
7. Кил А.Б. Банки Казахстана, 2004г. №1; ““О некоторых аспектах развития филиальных сетей коммерческих банков” /
8. Казимагомедов А.А. Услуги коммерческих банков населению: Уч. Пособие. - СПб.: Изд-во СПбУЭФ, 1999. -75с.
9. Казимагомедов А.А. Банковское обслуживание: зарубежный опыт. - М.: Финансы и статистика, 1999. –321с.
10. Құлпыбаев Т.М., Илясова А.Р. «Қаржы» 2005ж.
11. Лим А. Депозит –капитал, приносящий доход. // Финансы Казахстана. 2005.-№11-12.-с.69-70.
12. Мырзабеков Ш. “Қазақстанның банк жүйесі ТМД көлемінде бірінші орында: “ Центркредит” банкінің директорымен сұхбат / Дала мен қала. 2004. -1 қазан (№39). -13б.
13. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктің делдалдық операциялары: факторинг және форфейтинг” / ҚазЭУ хабаршысы. 2003. - №2 -70-75 б.
14. Мақыш «Банк ісі» Алматы 2003ж.
15. Мақыш «Коммерциялық банктер операциялары» Алматы 2003 ж.
16. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан -2030. Қазақстан халқына жолдауы.
17. Н.Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабілетті Қазақстан”, “Бәсеке қабілетті экономика” және “Бәсеке қабілетті халық ”деген Қазақстан халқына Жолдауы ./ Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004ж.
18. Н.Ә. Назарбаев. “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында”, “Бәсеке қабілетті экономика” Қазақстан халқына Жолдауы./ Егемен Қазақстан, 18 ақпан, 2005ж.
19. Назарова К.А. «Банктегі бухгалтерлік есеп» 2005ж.
20. Полфреман Д., Форд Ф. Основы банковского дела. М.: Инфра-М, 2004.-636с.
21. Панова Г.С. Банковское обслуживание частных лиц. - М.: АО ДИС, 1999 - 352с.
22. Сейткасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001 ж.
23. Банки и банковские операции: Уч-к для ВУЗов / Под ред. Жукова Е.Ф. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2000. - 471с.
24. Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. - М.: Финансы и статистика, 2003. –562с.
25. Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2005
26. Банковское дело / Под ред. Сейткасимова Г.С. - Алматы: Каржы-каражат, 1998. - 576с.
27. АҚ «Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру туралы» шешім 2005 ж.
28. Банковская система в РК. Алматы <
29. «Социально –экономические процесы в современном Казахстане» Материалы межвузовской студенческой конференции КазНАУ. 2005г.
30. Социально-экономическое развитие РК. Январь-февраль 2006 г., Алматы 2007г
31. www.kkb.kz
32. www.bta.kz
33. www.halykbank.kz
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ.
1. Төлем жүйесі түсінігі, маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2. Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3. Төлем жүйесінде қолданылатын құралдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
II. БАНКАРАЛЫҚ АҚША АУДАРУ ЖҮЙЕСІ.
1. Банкаралық ақша аудару жүйесіне қатысушылар қызметі ... ... ... .
29
2. Есеп айрысу тәсілдері және тәуекелділік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3. Бөлшек төлем жүйесінің қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МӘНІ.
1. Бағалы қағаздар бойыша есеп айырысу жүйелері
... ... ... ... ... ... ... 45
2. Қазақстандағы Банкаралық Kazcard
карточка жүйесінің қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 60
Кіріспе
Төлем жүйесі елдің қаржы жүйесінің негізгі компоненті болып табылады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы өтпелі кезең басталған сәттен бері
төлем жүйесінің дамуына баса назар аударуда.
Төлем жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі
уақытта Қазақстанда екі негізгі төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша
аудару жүйесі (БААЖ) және Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ - нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі –
RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша
аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты
төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде үлттық валютада
(теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ - ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл - төлемдер жеке
өнделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза
позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс
төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу
жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша
аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҚҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады.
Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер
жүргізуді тездету болып табылды.
1995 жылы ҚҰБ-нің құрамында Қазақстанда бірінші клиринг палатасы
(Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты клиринг әдісі бойынша жұмыс
істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары жергілікті клирингті жүзеге
асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем тапсырмалары қағаз негізінде болған
еді.
1996 жылы SWIFТ-ке негізделген төлем жүйесі қатысушыларының
арасында төлемдер бойынша ақпарат алмасу үшін электронды хабарлардың
форматтары әзірленді және ендірілді. Осы жылы Алматы клиринг палатасы ҚРҰБ-
нің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) болып қайта
ұйымдастырылды. Ол БААЖ мен ТБЖ-нің операторы болып табылады.1996 жылғы
тамызда КБАО базасында электронды төлем тапсырмаларын өңдейтін, жалпы
негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және RTGS сипаты бар ірі төлемдер
жүйесі (ІТЖ)ендірілді.
Корреспондентік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке банктің есеп
айырысу функциясын жедел жүзеге асыруға, төлем жүйесін және тұтастай
алғанда банк жүйесін бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік
берді. Соңғы жылдар ішінде Ұлттық Банк ТЖ жетілдіру жөнінде жұмыстар
жүргізді. Қорытындысында, 2000 жылдың соңында ҚБЕО ІТЖ Банкаралық ақша
аудару жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды.
Бөлшек төлемдер саласында қолма-қол ақща мен төлем тапсырмалары
Қазақстандағы төлемнің кеңінен тараған әдісі болып табылады. Чектер мен
тікелей дебеттеу сияқты дебеттік төлем құралдары кеңінен қолданылады.
Кредиттік және дебеттік карточкаларды қоса алғанда, төлем карточкалары
саласы жоғары қарқынмен даму үстінде.
Бағалы қағаздарды сатуға қатысты Қазақстан қор биржасы, сондай-ақ
биржадан тыс рынок мынадай қаржы құралдарымен жұмыс істейді: шетел
валюталары, мемлекеттік бағалы қағаздар, корпоративтік бағалы қағаздар,
мерзімді келісім-шарттар. Есеп айырысулар: бағалы қағаздар Бағалы
қағаздардың орталық депозитарийі (БҚОД) ЖАҚ арқылы төлемге қатысты
жеткізілім (бұдан әрі - DVP) принципі бойынша (Т+0 жағдайында мемлекеттік
бағалы қағаздар, қалғандары Т+3 жағдайында); шетел валютасынан теңгеге –
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі биржадағы корреспонденттік шоттар
арқылы, шетел валютасында – шетелдің корреспонденттік банктерде
жүргізіледі. Бағалы қағаздармен операциялар бойынша түпкілікті есеп айырысу
есеп айырысу күнінде БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
Бұл тақырыптың өзектілігі төлем жүйесі тұтастай алғанда мемлекеттің
қаржы жүйесінің тұрақтылығын арттырады, экономикадағы операциялардың құнын
төмендетеді, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді, қаржы
рыноктарының өтімділігін жақсартады және монетарлық саясатты жүргізуге
ықпал етеді. Соңғы жылдары экономикалық тиімділікке және төлем жүйесінің
қаржы тәуекелдерінің барлық түрлеріне жататын мәселелерге үлкен мән беріліп
отыр.
Орталық банктер төлем жүйесіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және
тиімділікті жетілдіруге мүдделі. Олар ішкі төлем жүйесін дамытуда негізгі
рөл атқарады және көп жағдайда ірі төлемдер жүйесін басқарады. Кейбір
орталық банктер тікелей өз елдерінде төлем жэне есеп айырысу тетіктерін
қоғамдық түсіну, сондай-ақ осындай тетіктермен байланысты түрлі мэселелерде
қоғамдық мәліметтілікті жақсартуға едәуір әсер етіп отыр.
Төлем жүйесіне коммерциялық мақсат үшін кәсіпорындар мен тұтынушылар
пайдаланатын ақша аударудың бөлшек жүйесі ғана емес, сондай-ақ нарықтық
экономика жағдайында ақша және кредит рыноктарын нығайтатын ақша аударудың
ірі халықаралық жүйесі де кіреді. Бағалы қағаздар және онымен байланысты
төлемдер бойынша есеп айырысу жүйесі де қаржы жүйесінің негізгі элементі
болып табылады.
I. Қазақстан Республикасындағы төлем операцияларының маңызы.
1.1. Төлем жүйесі тісінігі, маңызы.
Төлем дегеніміз-есеп айрысу міндеттерін қолма-қол ақшаны пайдалана
отырып, есеп айрысу туралы бұйрығы ьар төлем құжатын беру арқылы
жүргізілетін қызмет.
Төлем құжаты дегеніміз-ақша төлемімен, ақша аударымын жасауға
көмектесетін құжат.
Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесі ҚР Ұлттық Банкі арқылы
басқарылып, төлем және аударым қызметін нормативтік заңды талаптарға сәйкес
жүргізіледі. Ұлттық Банк арқылы басталған төлем жүйесі ҚР Банкаралық есеп
айрысу орталығы деп аталады.
Қазақстан Республикасындағы банкаралық есеп айрысу орталығы екі ірі
төлем жүйесіне бөлінеді:
1. ірі төлем жүйесі;
2. бөлшек төлем жүйесі.
Төлем жүйесінде жүргізілетін төлемдерін және аудандық операциялар
келісім шарты негізінде жүргізіледі. Төлем жүйесіндегі әр түрлі талаптарын
кедергісіз қамтамасыз ететін жүйе.
Төлем жүйесінде жүргізілетін төлемдік, айдарымдық өнеркәсіптер қолма-
қол және ақша формасы бойынша атқарылады. Төлем жүйесі арқылы жүргізілетін
төлемдік және аударымдық өнеркәсіптер ҚР стандарттық талаптарына сай
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының аумақтарында жүргізілетін төлем жүйесінде
мынандай тәсілдер қолданылады:
1. Қолма-қол ақша табыстау
2. Төлем тапсырмаларын орындау.
3. Чектер беру, төлем карточкаларын пайдалану.
4. Банк
5. Инкасатор қызметтерін көрсету.
Қазақстан Республикасының заң актілерінде беогіленген өзге де
тәсілдерді қолданылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан территориясындағы
төлем жүйесін жүргізіп басқарушы күнделікті төлем аударымдық операцияларды
бақылаушы болып табылады. ҚР мемлекеттік жинақтаушы зейнеткерлік қоры және
бұл саланы қалалық, облыстық, аудандық бөлімдердің бөлімшелері. ҚР қаржы
министрлігі арқылы басқарылатын аймақтық, қазыналық басқарма. Бұл басқарма
арқылы мемлекеттік бюджеттің бөлінетін ақшаның қаржылар арнайы орындаушылар
арқылы жүргізіліп, бақылау функциясы бағаланып отырады.
Қазақстан Республикасында қызмет атқаратын коммерциялық Банктер.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғау еңбек министрлігі және
зейнетақы төлеу қызметін атқаратын мемлекеттік орталықтар
Мемлекет кәсіпорындары болып саналатын мемлекеттік почта банктер.
Құнды қағаз депозиттер орралығы. Бұл орталық биржалық және биржадан
тыс келісім шарттар бойынша жүргізілетін құнды қағаздар операциялар қызметі
тіркеледі.
Қағаздар қор биржасы биржалық сатылымдар бойынша шетелдік қорытынды
жүргізіп есеп айрысу операцияларын айқындайды.
Банк арқылы жүргізілетін міндетті төлемдер нақтылы жүйесіне сәйкес
аталады. Банк жүйесі төлем ауларымдарды қабылдау кезінде әрбір жүргізілетін
төлемдерді және аударымдарды операциялық тарифтерін белгілейді. Банк жүйесі
белгілейтін тарифтік құндастардың талаптарға сәйкес іске асырылады.
Сенімді төлем жүйесінің қызиеті қаржы жүйесінің тұрақты істеуінің
мүмкіндіктерін анықтайды. Қазақстаннығ төлем жүйесіне:
1. автоматтанған банкаралық аударымның жүйесі.
2. автоматтанған бөлшек төлемдер жүйесі кіреді.
Банкаралық ақша арудару жүйесі Швейцария банкінің ірі төлемдер
жүйесінің принципімен құрылған. Бұл жүйелер электрондық форматта банкаралық
есеп айрысудың уақытылы және тоқтаусыз жүргізілуін қамтамасыз етеді. Сол
сияқты екінші деңгейдегі коммерциялық банктер банктік қызметінің жекелеген
түрлерін көрсететін барлық қаржы ұйымның корреспонденттік шоттарын
жүргізуді жүзеге асырады.
Қазақстанның төлем жүйесінің халықаралық қаржы ұйымдардың төлем
жүйесіне қойылатын негізгі талаптарды толық орындалып нормативтік
заңдылыққа сай көрсетіледі. Банкаралық ақша аудару жүйесінің пайдалануы:
1. Екінші деңгейлі коммерциялық банктер;
2. Ұлттық Банк;
3. Қаржы министрлігінің қазыналық комитеті және онвң аумақтық
бөлімшелері;
4. Қазақстан қор биржасы;
5. Почта банктер;
6. Бағалы қағаздардың депозиттік орталығы;
7. Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы және онығ бөлімшелері;
8. Облыстық клиринг палаталары.
Банк аралық ақша аудару жүйесі Қазақстан территориясындағы әр елдің
нақтылық уақыт режимінде және жалпы есеп айрысу негізінде электрондық ақша
аударатын қызметін жүзеге асыратын жоғары төлемдерді жүргізу жүйесі болып
табылады.
Жалпы есеп айрысу жүйесі әр түрлі тақырып негізінде жеке өңделіп
төлем құжаты бойынша жүргізілетін операция. Ақша аудару процессі аударым
жіберілуінің есептік шоттарда бар қаражат шегінде жүзеге асырылады. Бөлшек
төлем жүйесі клирингтік палаталардың жүргізетін қызметтік талаптарға сәйсек
негізделген. Бөлшек төлем жүйесіндегі айдарым ақша алдын ала резервтеу
талабы бойынша орындалады немесе НЕТТО есеп айрысулар жүйесі бойынша
жүргізіледі.
Аударым ақша айрысу кезінде пайда болған таза дебеттік сальдо
мөлшерінде талап етіледі. НЕТТО есеп айрысу қызметіне негізделген төлем
жүйесі банк төлемдерді және аөша аударымдардың жүзеге асырған кезде жүйеге
келіп түскентөлемдік хабарларды тәуілік бойы қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуілігіне бір рет төлем құжаттарын қабылдау тоқтатылып банк қарсы талаптар
мен міндеттерін есепке алу жүргізеді. Әр бір банк талаптары мен міндеттері
сомаларын арасында алынған айырма есептеу үшін жалпы есеп айрысулар
жүйесінде беріледі.
Банк аралық есеп айрысу жүйесі арқылы негізделген ірі сомадағы төлем
өтеді. Ал бөлшек төлем жүйесінің белгілі немесе шектеулі мөлшердегі
төлемдік сомалар өтеді. Барлық жүйеде жүргізілетін төлемдік сомалар
электрондық есептеу және сақтау жұйесі бойынша қабылданады.
Халықаралық электрондық қатынастағы барлық операциялар әр түрлі
тәуекелділікке байланысты жүргізіледі:
• шетелдік сатып алушының тауарлар тасымалдау уақыт тәуелділігі
бойынша;
• басқа елдердің заңын ережелері мен дәстүрін білмеу тәуекелі;
• өз елінде экспорттық және импорттық сау-ы шектеуге байланысты
үкіметтің іс-әрекетін және заңдық талаптарын білмеу тәуекелі;
• валюталардың айырбас бағамдардың өзгеруі
Халықаралық саудағы төлемнің әртүрлі әдістері жоғарыда айтылған
тәуекелді есепке ала отырып қарастырылуы қажет.
Халықаралық саудада сатып алушымен сатушы арасында жүргізілетін
төлемдік аударымдар келісім шарты негізінде жүргізіледі. Келісім шартқа
есеп айрысудың әдістері көрсетіледі:
• аванстық төлем немесе жартылай төлем;
• қайтарылмайтын аккредетивтер;
• құжаттық инкассо;
• ашың шот бойынша жүргізілетін сауда.
Келісім шартта көрсетілген төлем әдісі стаушы мен сатып алушының
арасындағы келісім шартта көрсетіліп әр елдің банк жүйесіне келісімді
байланыс ретінде сақталынады. Есеп айрысудың әдісі ретінде чектер аудармалы
вексельдер банк тратталар почталық төлем тапсырмалар, инструкторлар, сейф
жүйесі халықаралық ақшалай төлемдер қолданылады.
Төлем жүйесінде тауарды жөнелту құжаты маңызды орын алады. Ондай
құжаттарға мына мазмұндағы құжаттар жатады:
• шот фактура;
• сақтандыру туралы уақытша куәлік;
• сақтандыру сертификаты немесе полисі;
• коносамент.
Әр елдердегі банк жүйесі аудармалық төлемдерді өңдеу барысында
дебеттік кредиттік сальдоларды анықтайды. Ақша аударымдары электрондық
негізде жүргізіледі. Халықаралық ақша аударымдары СВИФ жүйесінің хабары жиі
қолданылады. СФИВ жүйесінің нұсқауымен банкаралық аударымдардың тақырыптық
мазмұны компьютерлік коммуникациялық жүйе арқылы жүзеге асады.
Банктік аударым дегеніміз төлемдік тапсырмаларға сәйкес бір банктің
екінші банкке телекоммуникация құрылымы арқылы жіберетін есеп аурысу немесе
есептік шот операциясы.
Банктік аударымдарды қолдану банктік жүйедегі ағымдық мәліметтерді
қайта есептеудің топтаудың реттеудің қажеттілігі болып табылады.
Банктік аударымдар мынандай операциялық құрылымдардан тұрады:
• жасалынған келісімге сәйкес сатушы сатып алушыға құжаттарды
тапсырады.
• Сатып алушы төлемдік тапсырмаларды өзіне қызмет көрсететін банкке
шығарады.
• Стаушыға қызмет көрсететін банк төлемдік тапсырмалардың келіп
түскені жөнінде хабарлайды. (авизо жібереді)
• Авизо келіп түскеннен кейін қаражат сатып алушыға қызмет көрсететін
банктың есептік шотына аударылады.
Қазіргі уақытта төлемдердің басым бөлігі свифт жүйесі арқылы
орындалады.
Свифт жүйесі арқылы орындалған төлемдік және аударым операциялары
сенімді және жылдам түрде жүргізіледі. Қаражатты аудару аударым иесінің
өтініш негізінде жүзеге асырылады. Аударымдар қаражаттың құжаттық мазмұны:
Аударымдардың ақша соммасы цифрмен және жазба т.рінде бейнеленеді.
Тапсырманы орындау әдісі телеграф немесе телефакс түрінде бейнеленеді.
Аударымды алушының (бенефицио) толық және дәл аты-жөні, мекен жайы
көрсетіледі.
Аударымды алушыға қызмет көрсететін банктің толық және дәл аты есептік
шотының номері жазылады
Аударымдардң мақсаты мен атауы (тақырыбы) міндетті түрде жазылып
көрсетеді.
Аударымдардың келісіа шарт бойынша жүргізілуін растайтын келісім
шарттың номері мен уақыты көрсетілуі қажет
Ақша аударымы жіберетін бенефицио пайдасына ақша аудару туралы алушы
банк берген нұсқау негізінде жүргізіледі. Банктік аударым нысанындағы есеп
айрысулар келісушініңкелісімі негізінде тәуекелділікпен жұмыс істейді.
Банктік аударым Қазақстан территориясында әр елдің нақтылы уақыт
режимінде жалпы есеп айрысу негізі бойынша электрондық ақша аударымдар
қызметі арқылы жүзеге асырылатын ірі төлемдерді жүргізу жүйесі.
Есеп айрысу дегеніміз әрбір жеке өңделген төлем құжаты бойынша
жүргізілетін ақша аударымдарын айтады. Банк жүйесінде жүргізілетін
аударымдар ақша аударушының есептік шотындағы бар қаражатының негізінде
жүргізіледі.
Автоматтанған немесе бөлшек төлемдер жүйесі есеп айрысу қызметінің
ақша аудару қызметінің клирингі негізінде жүргізіледі. Банк аралық ақша
аудару жүйесі арқылы ірі соммадағы төлемдер өтелі. Ал автоматтанған бөлшек
төлемдер жүйесінде арнайы шектеулі сомалық төлемдер жүргізіледі немесе
несиелік аударымдар пайданылады.
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтар мен тұтынушылар арасындағы қолма-қол
есеп айрысудың жүзеге асырылуы барысында банктер арасындағы өзара есеп
айрысулар туындайды. Банк аралық есеп айрысулар төлеуші мен қаражат
алушының әртүрлі банкте қызмет көрсететін процесс арқылы іске асырылады.
Мұндай есеп айрысулар банк жүйесінде корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге
асырылады.
Нарықтық экономикаға өту барысында көптеген дербес коммерциялықбанк
құрылып қызмет көрсетсетуіне байланысты банк аралық есеп айрысу жүйесі
толық өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістер банк арасында өзара
корреспонденттік қатынастар арқылы қызмет атқаруды сипаттайды. Өазіргі
уақытта корреспонденттік шоттар арқылы банк аралық есеп айрысуы
ұйымдастырудың екі варианты кездеседі:
Орталық (маған немесе корреспонденттік қатынас орнатуы негізінде
жүргізілетін операциялар.
Орталықтанған немесе коммерциялық банк арасындағы есеп айрысулар
Ұлттық банктегі Қазақстандағы банкаралық есеп айрысу орталығында ашылған
корреспонденттік шоттар негізінде жүргізіледі.
Корреспонденттік шоттар дегеніміз-бұл коммерциялық банктердің өзара
есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналған елдердің орталық банкте
жүргізілетін операциялар бойынша банктың бірінде ашылатын шоты.
Корреспонденттік шотта банктың меншікті құжаттары және несиелік есеп
айрысу кассалық қызмет көрсетуіне байланысты операциялардың мазмұны
көрсетіледі. Мұндай операцияға:
Банк шектелмеген ақшалай қаражатын аудару және есептеу немесе
клиенттер қаражатын есептеу.
Банк клиенттің бюджет пен зейнетақы қоры және басқа ұйымдармен есеп
аурысулары.
Клиенттерге қолма-қол ақша беру және қабылдау.
Банк аралық зайымдар депозиттер бағалы қағаздар.
Ұлттық Банк жүргізілетін кассалық операциялар.
Берілген несиелер үшін алынған проценті және басқа табыстар.
Депозиттік шоттар бойынша процент төлеу.
Банк өзі төлейтін бюджеттік төлемдері (салықтар).
Банктың басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындары.
Корреспонденттік шотты ашуға қажетті құжаттар (бұл құжаттар ҰБ
тапсырылады)
Корреспонденттік шотты ашу туралы өтініш,
Банк жарғысының көшірмесі.
Банктік операцияларды жүргізуге берілген рұқсат лицензиялардың
көшірмесі.
Қолдармен мөрдің үлгісі бар карточка.
Бұндай құжаттардың барлығы өтініштен басқасы нотариалдық құжаттарынан
өтеді. Ұлттық Банк осы құжатты толығымен қабылдағаннан кейін өтініш беруші
банкте корреспонденттік шот ашады.
Банктік жүйеде жүргізілетін тқлемдік және аударымдық есеп айрысу
операциялары арнайы заңмен бекітілген құжаттар негізінде қызмет атқарады.
Төлем тапсырысы мен есеп айрысу бұл қазіргі кезде жиі қолданылатын
есеп айрысу формасы.
Төлем тапсырысы бұл ақша аударудың аталған тапсырысқа көрсетілген ақша
сомасын бенефицияларға немесе алушыға аудару туралы қызмет көрсеткіші
банкке берген тапсырысы.
Төлем тапсырысымен есеп айрысу мынандай төлемдер негізінде жүзеге
асыру үшін қолданылады:
алынған төлеммен көрсетілген қызметтер үшін.
Тауарлы немесе операциялар бойынша.
Жабдықтар мен мелдігерлерге тауар және көрсетілген қызметтер үшін
алдын ала төлеуге аванстық төлемдер.
Төлем тапсырысы толтырылған күннен бастап 10 күнге жарайды және оның
мазмұны төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда ғана іске асырылады. Екі
жақтың келісуі бойынша төлем тапсырысына мерзімді және кешікпейтін болуы
мүмкін.
Мерзімді төлем бұл тауарды жөнелткенге дейін тауарды жөнелткеннен
кейін немесе тікелей келісім беру жолымен ірі келісімдер бойынша бөліп
төлеу арқылы жүргізіледі. Мерзімнен бұрын және кешіктіріп төлеу бұл
төлеушінің қаржылық жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде
төленуі мүмкін.
Есеп айрысу әдісі ретінде чектер, аудармалы вексельдер, банктік
тратталар, почталық төлем тапсырыстары мен телеграфтық, телефакстық төлем
тапсырыстары нұсқаулар СВИФТ жүйесі халықаралық ақша төлемдер қолданылады.
Халықаралық есеп айрысу несиелік құжаттарда есеп айрысудың әр түрлі
әдістері қолданылады, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы,
чекті қолдану есеп айрысу әдусін бәсеңдетті немесе төлемді алушы чектің
трассант болып келуін күтуі тиіс.
Банк траттасы арқыры жасалған төлем банк өзінің бір банк шотының
есебінен жасалған чекті білдіреді. Мысалы сол елдің банк траттасының жазасы
да онда оның шетелднгі банк корреспондентінің шотына төлеу туралытапсырысы
көрсетіледі. Бұндай операциялардың басты артықшылығы экспорттық
операциялардың өзіне тиісті төлем соммасын алуға тікелей мүмкіндік
тудырады.
Почталық аударым бір банктің екінші бір банкке жіберілген сомасын
көрсететін және онда көрсетілетін сомманы бенефициаларға төлеу туралы
жазбаша төлем тапсырысын береді. Почталық аударым банк әуе почтасы арқылы
шетелдік банкке жіберіледі.
Банктік тратталардың почталық аударымдардан айырмашылығы мұнда банк
клиентінің шетелдік жабдықтарға емес банк басқа банкке аударым жасайды.
Телеграфттық аударым почталық аударым сияқты процедуралармен
жүргізіледі. Төлем тапсырысын қарастыра отырып телеграф немесе телефакс
арқылы жіберіледі. Сонда телеграфтық ауларымдар клиент үшін біршама қымбат
болғанымен төлемдерді жылдамдатады.
СВИФТ телефакс арқылы қаржылық есеп айрысуды халықаралық банк
операцияларын ұйымдастыру жүйесі болып табылады. Мұнда төлем туралы хабар
алушы банк принтрінде қағазға басылып шығады.
СВИФТ жүйесінің жеделдігі мен тиімділігіне байланысты телеграфттықжәне
почиалық аударымдар біршама баяулап жүргізіледі.СВИФТ жүйесінің хабары
Хплпқаралық ақшалай экспрес аударымы деп атайды.
СВИФТ жүйесінің ацырмашылығы есеп айрысудың жылдам жедел тұрғыдан
жүзеге асырылуы бойынша ерекшеленеді.
Төлем жүйесінің заңды анықтамасының және ақша аударудың техникалық
механизмің нарықтық экономикадағы ақшалық несие жүйесінің негізгі бөлігі
болып төлем жүйесі болып табылады.
Тұрақты қолнануға қолайлы икемді төлем жүйесі халық шаруашылығының
шаруашылық субъектісі тиімді ақша аудару төлемдік қызиетін атқарады. Төлем
жүйесін басқарудың толық құрылымын Ұлттық Банк жүргізеді. Ұлттық Банк төлем
жүйесінің қызметін қадағалап жиналған ақпараттар бойынша талдау
қорытындысын жүргізеді. Ұлттық Банк елдің қаржы жүйесінің тұрақты
айналымдық қызмет атқаруын қамтамасыз етеді. Ұлттық Банк төлем жүйесін
арнайы ұйымдастырылған банк аралық есеп айрысулардың қазыналық орталығы
арқылы жүргізеді. Банктік есеп қазыналық орталық төлем жүйесінің
банкаралық ақша аудару операцияларын жүргізетін орталық болып табылады.
БЕҚО Ұлттық Банк стартегиялық жоспарын қалыптастыруда және жүргізуде
белсенді қызмет атқаратын орталық болып саналады. БЕҚО-да арнайы
ұйымдастырылған тақырыптық семинар сабақтары мен кездесулер, іс-тәжірибе
алмасулары және кеңес беру әдістері жиі жүргізіледі.
БЕҚО электронды жазба ақша аударым қызметінің негізгі орталығы болып
саналады. Бұл жүйеге барлық территориялық орталығы қазыналық қаржы
министрлігі зейнетақы төлеу және клирингтік палатадағы төлем қызметкерлері
іске асарылады және белгілі бір құжатпен бекітіледі. БЕҚО барлық банктың
төлем операцияларын электронды әдістар арқылы ақпараттық хабарлар
алмасужүйесі бойынша атқарылатыноперациялық қызметтердің тарифын Ұлттық
Банк бекітіп реттеп отырады. БЕҚО қосымша қызматі халықаралық стандарттық
талапқа сай ұсынылады және ФАСТН кешенімен жүргізіледі.Бұл кешен банкпен
клиент арасындағы электрондық ақпаратты қорғау мен сақтау міндетін
қамтамасыз етеді.
Клиент пен банк жүйесі арасындағы құжат айналысын ұйымдастыратын және
электронды цифрлік қол қою механизімін қолданады толығымен қағазды құжат
айналымына ауыстырып электрондық ақпараттарды өңдеуден өткізіп қорғау
қабілеті бойынша сақтайды.
Электронды жүйе бойынша берілген қабылданған ақпараттар электронды
сандық қол қою оперпциясы арқылы белгіленеді. Электронды сандық қол қою
ақпарат қабылдап алу үшін белгілі шарты бойынша берілген ақпараттың толық
мазмұнын сақтайды. Бұл операцияға қатысушылар келісім шарты негізінде
электрондық ақпараттар алмасуы мазмұнында қабылданады. Электронды құжаттар
сақтандыру процессі бойынша квоталынады. Егер электрондық ақпарат сандық
қол өою шартымен берілмесе, онда бұл ақпарат ақша аударудың төлемдік
мазмұны болып табылмайды және қабылдауға жатпайды. Ал егер ақпарат
қабылдаушы ақпарат жіберуінің жіберген ақпаратын қайтарса, онда Қазақстан
Республикасының ақша аудару заңдылығы бойынша себебін көосетуге міндетті.
Электронды төлем құжатын жүргізуші банк бугалтерлік есепті ішкі есептік
саясаттың талабына сай жүргізеді. Ақпарат жіберуші ақпарат қабылдаған
міндетті түрде хабардың толық мазмұнына қабылданғандығын анқтайтын түбірлік
бекіту құжатын алуы қажет. Бекіту құжаты электрондық хабар ретінде немесе
қағаз жүзінде беріледі. Электрондық құжаттар келісім шартта көрсетілген
талаптар мазмұны бойынша сақталып қорғалады. Төлем операцияларының
электрондық ақпарат мазмұны қағаздық басыламдар арқылы бекітіледі.
Қағаздардың басылымдық мазмұны Қазақстан Республикасы бекіткен заңдар
талабына сай орындалады.. Электронды құжаттарды сақтау мерзімін Қазақстан
Республикасының заңдарына байланысты банк қызметінің ішкі саясатының
басқару тәртібі болып қабылданады.
Банкаралық есеп айрысудың Қазыналық орталығы арқылы электронды төлем
талаптары бойынша ақша аудару процессін жүргізеді. Ірі төлемдер жүйесі есеп
айрысудың әр түрінен дебиттік және кредиттік есептеу жолымен есеп айрысу
қызметін жүргізеді. Ұлттық Банк есептік шотында ақша аудару операцияларына
байланысты ашылған корреспондентік шот жұмыс істейді.
Ұлттық Банк есептік шотына сәйкес аударма жіберуші банкпен аударма
алушы банктің есеп айрысу принципі негізінде жүргізіледі.
Ірі төлем жүйесі арқылы жүргізілетін төлем процессі пайдалану мен
жіберушінің талабы бойынша операция күнінің мерзімінде жіберіледі.
Банкаралық есеп айрысудың қазынылық орталығы арқылы жүргізілетін
электрондық ақпараттар өңделіп қалдықтар анықталып Ұлттық Банк есеп шотының
жүргізілу тәртібіне сәйкес орындалады.. Әрбір жүргізілу операциясының
мазмұнына қарай электрондық ақпараттар өзіндік мазмұнына сай арнаулы
форматымен жүргізіледі. Бұл жүйелер халықаралық талапқа сай банкаралық есеп
айрысудың халықаралық орталығы қазыналық ортылығы арқылы электронды төлем
талаптары бойынша ақша аудару процессін жүргізеді. Халықаралық төлем
жүйесінің талабына сай банкаралық ақша аудару жүйесі екі түрлі төлем
жүйесініен құралады:
1) ірі төлем жүйесі;
2) бөлшек төлем жүйесі.
Төлем жүйесінің халықаралық талабына сәйкес банкаралық ақш аударудың
жүйесі брутто есептік және нетто есептік жүйе бойынша ақша аударымдармен
жұмыс істейді.
Ірі төлем жүйесі қаржы министрлігімен қазыналық департаментімен
бірлесе отырып мынандай аудандық мәселелер шешеді:
Республикалық деңгейдегі банкаралық клирингтік жұмыстың барысы
Облыстық клиринг есептік шотының жүргізілу процессін халықаралық төлем
карточкаларының есе айрысуы.
Виза және VAP карточкаларының операцияларын және олардың жүргізілу
тәртібін қадағалайды.
Ірі төлем жүйесі ағымдық төлемдер жүйесін, ағымдық төлемдер тапсырысын
құрастырады. Олар:
• коммуналдық төлемдер
• кәсіпорын мен ұйымның бюджеттік төлемдері
• жалақылық аударымдар
Ағымдық төлемдер жүргізудің операциялары болып банкаралық есеп
айрысудың қазыналық ортылығы болып табылады. Ал қолданысты Ұлттық Банк
банкаралық ақша аудару жүйесінің маниторингін бақылап отырады.
Бөлшек төлем жүйесінің негізгі орталығы болып Республикалық банкаралық
клирингтік жүйесі болып саналады. Клирингтік операциялар мемлекеттік ұйым
немесе есептік палаталар арқылы жүргізіледі. Есептік палалаларды басқару
және бақылау Ұлттық Банктің тікелей жұмысы болып табылады. Ұлттық Банк
лицензиясының келісімі бойынша банкаралық есеп айрысудың қазыналық орталығы
арқылы жүргізілетін неттолық мониторингті клиринг тұтынушының талабы
бойынша жабады.Орталық есеп айрысудың жұмыс уақыты аяқталғаннан
кейіетұтынушының талабы бойынша жүргізілген аударымдардың өзара талабымен
міндеттері немесе дебиттік кредиттік сомаларының есеп айрысу процессі
жүргізіледі. Есеп айрысуда тұтынушының үлесіне таза позиция анықталып ірі
төлем жүйесінде ақша аудару процессі жүргізіледі. Жұмыс толық аяқталғаннан
кейін клиринг позициясыеа ірі төлем жүйесінде қалдық нөлге теңестіріледі,
ал қатысушыға клиринг аударған төлемдердің электрондық төлем талабтарының
жазбасын жібереді. Есептік төлем тұтынушының үлесіне клиринг жүргізілген
операциялар туралы нақтылы есеп айрысуларын көрсететін ақпарат береді.
2. Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің атқаратын қызыметтері.
Қазақстанда банк жүйесін реттейтін негізгі заң актілері Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заң және Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралы Заң болып табылады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес Қазақстанда екі деңгейлі
банк жүйесі бар. ҚРҰБ банк жүйесінің бірінші деңгейін, ал коммерциялық
банктер екінші деңгейін білдіреді. ҚРҰБ орталық банк ретінде Қазақстан
Республикасында төлемдер мен ақша аударуды жүзеге асырудың тәртібін,
жүйесін және нысанын айқындайды, төлем жүйесінің жұмыс істеуін
ұйымдастырады. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы Заң және басқа заң актілері төлем жүйесі және бағалы қағаздар
жөніндегі есеп айырысу жүйесінің қатысушылары болып табылатын екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттейді.
Чектерді, вексельдерді, төлем карточкаларын, құжаттандырылған
аккредитивтерді шығаруды және олардың айналысын, банк шотын тікелей
дебеттеу тәртібін, банктік шот ашпай төлемдерді жүзеге асыруды реттейтін
заң актілері мен ҚРҰБ-нің нормативтік құкықтық актілері әзірленді және
тұрақты түрде жетілдірілуде.
Қазақстан Республикасында төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асыру
кезінде пайда болган қатынастарды реттейтін негізгі заң актісі 1998 жылы 29
маусымдағы Төлемдер және ақша аударымдары туралы Қазақстан
Республикасының Заңы болып табылады.
Қолма-қол жасалмайтын төлемдерді және ақша аударымдарын жүзеге асыру
кезінде төлем құжаттарын ресімдеу және пайдаланудың түрлері мен тәртібін,
төлемдер мен ақша аудырымдары қатысушыларының құқықтары, міндеттері және
жауапкершілігін Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол жасалмайтын
төлемдер мен ақша аударымдарының төлем құжаттарын пайдалану және жүзеге
асыру ережесі айқындайды.
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының қолма-қол жасалмайтын
аударымдар бойынша қызметтерді ұсынуына байланысты қатынастарды реттеу үшін
жүйені ұйымдастыру және жұмыс істеу тәртібін айқындайтын Банкаралық ақша
аудару жүйесінде ақша аудару тәртібі және Қазақстан Республикасында
клирингті жүзеге асыру ережесі әзірленді және бекітілді.
Төлем жүйесінің негізгі пайдаланушылары болып табылатын коммерциялық
банктер Қазақстанда төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізеді. Банктік
заңдар мен басқа актілер жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілеріне төлем
қызмет көрсетуді қоса алғанда, өз клиенттеріне қызметтердің кең спектрін
көрсететін екінші деңгейдегі банктердің жұмыс істеуін бақылайды, сондай-ақ
банкаралық төлемдерді жүзеге асырады.
2002 жылдың соңында Қазақстанда елдің аумағында оның 368 филиалы бар
38 коммерциялық банк жұмыс істеді. Барлық коммерциялық банктер БААЖ
пайдаланушылары болып табылады және олардың көбі (27) БТЖ қатысушылары
болып табылады.
Банктік емес қаржы ұйымдары төлем жүйесінің қатысушылары болып
табылады және төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырады. Банктік емес
қаржы ұйымдары халыққа, жеке кәсіпкерлерге, ауыл шаруашылығы өнімдерін
шығарушыларға оларды ұсына отырып, банк қызметтерінің алуан түрін ұсынады.
Кейінгілердің қажеттілігін қанағаттандыра отырып, ең алдымен, кредиттеуді,
оның ішінде жеңілдік шарттарымен (кредиттік серіктестіктер, ломбардтар,
заем операцияларын жүзеге асыратын ұйымдар және қаржы лизингі), сондай-ақ
арнайы банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырады. 2002 жылдың соңында 14
банктік емес қаржы ұйымдары БААЖ-нің және 5-еуі БТЖ-нің қатысушылары болып
табылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Почта байланысының мемлекеттік
кәсіпорындарын және оның еншілес мемлекеттік кәсіпорындарын қайта
ұйымдастыру туралы 1999 жылғы 20 желтоқсандағы қаулысына сәйкес Почта
байланысының республикалық мемлекеттік кәсіпорны мемлекеттің 100%
қатысуымен Қазпочта ашық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. 2002
жылдың соңында елдің аумағында Қазпочта ААҚ-ның 3572 почта бөлімі жұмыс
істеді.
Қазпочта ААҚ-ның ҚҰБ-де корреспонденттік шоты бар және БААЖ мен БТЖ-
нің қатысушысы болып табылады. Бұдан басқа, Қазпочта ААҚ бірқатар
коммерциялық банктерден корреспонденттік шоттар ашты. Қазіргі уақытта
Қазпочта ААҚ қаржы қызметтерінің мынадай түрлерін жүзеге асырады:
1) Зейнетақы және жәрдемақы төлемдері.
2) Коммуналдық төлемдерді қабылдау.
3) Салым операциялары (жеке түлғалардың депозиттерін қабылдау).
4) Бөлшек аударымдар (жеке түлғалардың дәстүрлі почта аударымдары,
Western Union тез аударымдары).
1995 жылғы 30 наурызда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Заң қабылданды, оған сәйкес ҚРҰБ елдің орталық банкі болып табылады және
ақша-кредит саясатының жұмыс істеуіне жауап береді. ҚРҰБ сонымен бірге
Қазақстан Республикасында төлемдер мен ақша аударымдарының тәртібін,
жүйесін және нысанын айқындайды, қазақстандық теңгемен банктер арасындағы
ақша аударымдарын уақтылы және үздіксіз жүргізуді қамтамасыз ететін төлем
жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, олар пайдаланатын автоматтандырылған
жүйенің сенімділігін, қауіпсіздігін және банктік ақпаратты қорғауды
банктердің қамтамасыз етуі бойынша ең төменгі талаптарды белгілейді.
ҚРҰБ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңына сәйкес
Қазақстанда банкнотгар мен монеталарды шығаратын жалғыз эмитент болып
табылады. Орталық аппарат Алматы қаласында орналасқан, елдің аумағы бойынша
16 аймақтық филиалы және Алматы қаласында 2 филиалы бар.
Қазақстанда ҚРҰБ-нің Қазақстан Республикасының төлем жүйесін
реттеудегі рөлі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңында
айқындалған. Сонымен, Заңның 48-бабына сәйкес Ұлттық Банк төлем жүйесін
ұйымдастырады, үйлестіреді және (немесе) жұмыс істеуін реттейді:
1) төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырудың ережесін және
қолдану тәсілдерінің ерекшеліктерін, төлем нұсқауларының мазмұнына негізгі
талаптарды;
2) қолма-қол ақшаны пайдалана отырып төлемдерді жүзеге асырудың
тәртібі мен шарттарын белгілейді.
Бұдан басқа, осы Заңның 8-бабында Ұлттық Банк барлық банктердің және
олардың клиенттерінің орындауы үшін міндетті төлемдер мен ақша аударымдары
мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілер шығарады. Тұрақты төлем
жүйесінің принциптерін сақтауды қамтамасыз етуге арналған маңызды құрал
екінші деңгейдегі банктерді үнемі тексеру болып табылады. Осы процестің
барысында Ұлттық Банк және қадағалау функциясы берілген басқа мемлекеттік
органдар жекелеген банктердің жұмысының қаншалықты сенімді және тұрақты
болып табылатынын тексереді.
ҚРҰБ төлем жүйесінің операторы болып табылатын ҚБЕО-мен бірлесіп БААЖ
және БТЖ басқарады. Осы жүйелердің қүқықтық негізі ҚБЕО мен төлем жүйесі
қатысушыларының арасындағы келісімдермен қамтамасыз етілген. Кез келген
банк немесе ҚРҰБ-де корреспонденттік шоты бар банктік емес ұйым төлем
жүйесінің пайдаланушысы бола алады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес ҚРҰБ
бағалы қағаздармен операциялар бойынша есеп айырысуларды қоса алғанда,
бағалы қағаздар рыногына қадағалауды жүзеге асырады..
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) төлем жүйесінің
операторы болып табылады, оның қү-рамына банкаралық ақша аудару жүйесі
(БААЖ), бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ) енеді. ҚБЕО-ның қызметін ҚРҰБ
реттейді.
ҚБЕО пайда таппайтын ұйым болып табылады және төлем жүйесінің тиімді
және түрақты жұмысын қамтамасыз ету мақсатында 1996 жылы Алматы клиринг
палатасын қайта ұйымдастыру арқылы құрылды.
ҚБЕО мынадай қызметтердің түрлерін көрсетеді:
БААЖ-не ақша аудару;
банкаралық клиринг;
ФАСТИ арқылы файл алмасу (Ақпарат тасымалдаудың қаржылық
автоматтандырылған жүйесі));
СОБС арқылы ақпарат алмасу.
ҚБЕО сондай-ақ VISA (КАZNNSS) жергілікті трансакцияларының клирингі
үшін есептеу агенті ретінде қызмет істейді. Төлем карточкалары бойынша
трансакцияларды есептеу екі кезеңде жүзеге асырылады: біріншіден,
Лондондағы VISA-ның офисі халықаралық трансакциялардан теңгедегі
жергілікті трансакцияларды бөлу мақсатында трансакцияларды іріктейді.
Теңгедегі жергілікті трансакцияларға қатысты VISA қатысушы банктердің таза
позицияларын есептейді (Қазақстаннан тыс жерлерде шоттары бар шетелдіктер
жүргізген трансакциялар Қазақстаннан тыс жерлерде есептеледі). Екіншіден,
теңгедегі таза позициялар ҚБЕО-на жіберіледі және есеп айырысу БААЖ арқылы
жүзеге асырылады.
Қазақстан қор биржасы жабық акционерлік қоғамы өзін-өзі реттейтін
коммерциялық емес ұйым болып табылады. Алғашында 1993 жылгы қарашада
Қазақстан банкаралық валюта биржасы ретінде құрылды, қор рыногын жабуға
дейін қызметі кеңейгеннен кейін 1995 жылғы маусымда Қазақстан банкаралық
валюталық-қор биржасына атын өзгертті.1996 жылдың сәуірінде Қазақстан қор
биржасы (КҚБ) болып аталды. Валюта рыногы 1997 жылы қыркуйекте Қаржы
құралдарының Алматы биржасы (AFINEX) ҚҚБ құрамынан шықты және 1999 жылғы
сәуірде ҚҚБ-мен қайта бірікті.
Қазақстан қор биржасы мынадай қаржы рыноктарымен жұмыс істейді: шетел
валютасының рыногы, мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы, РЕПО рыногы,
мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар рыногы және мерзімді келісім-
шартардың рыногы. Сауда-саттықты өткізудің негізгі әдісі - үздіксіз қарсы
аукцион әдісі (өтінімдерді енгізудің және өңцеудің электронды тәсілі). 2002
жылдың соңында биржа мүшелерінің жалпы саны ҚРҰБ мен Қазпочта ААҚ-н қоса
алғанда 56 болды. Биржада сауданың бес санаты қолданылады. Осы санаттар
шеңберінде биржаның әрбір мүшесі сауданың белгілі бір түрін жүзеге асыруға
құқылы.
1.2.1 кесте. Сауда санатының турлері.
Санаты Сауданың түрі Мүшелер саны
К Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша 45
сауда-саттық
Н Листингтік емес бағалы қағаздар 19
секторының
мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаздары
бойынша сауда-саттық
Р Биржаның ресми тізімінен мемлекеттік емес 39
эмиссиялық бағалы қағаздары бойынша
сауда-саттық
В Шетел валюталары бойынша сауда-саттық 28
С Мерзімді келісім-шарттар бойынша 5
сауда-саттық
[22, 53бет]
Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі ЖАҚ (БҚОД) 1997 жылы шілдеде
арнайы ұйым ретінде құрылды. БҚОД-ның рөлі бағалы қағаздар иелерінің
құқықтарын есепке алу және растау, бағалы қағаздарды дематериализациялауды
жүзеге асыру болып табылады. БҚОД сондай-ақ бағалы қағаздарды сақтау мен
есепке алуды, жасалатын мәмілелерге техникалық қызмет көрсетуді, сондай-ақ
клиринг қызметін жүзеге асырады.
БҚОД функцияларына:
1) қатысушылардың бағалы қағаздарды номиналдық ұстаушылары;
2) кепілдік бере отырып қатысушалар арасында бағалы қағаздарды аудару
(DVP принцип деп аталатын сатып алушыларға ақша қаражатын жеткізуге
қатысты);
3) қатысушылар мен олардың клиенттерінің бағалы қағаздарға құқықтарын
белгілеу, осы құқықтар бойынша растамалар беру;
4) бағалы қағаздарды дематериализациялау;
5) сыйақы төлемдері жөніндегі төлем агенті кіреді.
Қазіргі уақытта жұмыс істейтін Қазақстанның төлем жүйелері тұрақты
жəне тиімді түрде қызмет жасайды жəне төлемдер жүргізудің жоғары деңгейдегі
қауіпсіздігімен ерекшеленеді. 2005 жылы Ұлттық Банк төлем жүйелерін одан
əрі дамыту жұмысын жалғастырды.
Тəжірибе алмасу мақсатында 2005 жылғы қыркүйекте Ұлттық Банк Жапония,
Австрия, Италия, Түркия, Латвия, Ресей, Украина, Беларусь, Молдова,
Армения, Әзірбайжан, Тəжікстан жəне Қырғызстан орталық (ұлттық) банктері
өкілдерінің қатысуымен Төлем жүйелері қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі
ретінде кездесуін өткізді. Көрсетілген кездесуді өткізу шеңберінде
тəжірибе алмасты жəне төлем жүйелерін құру жəне жұмыс істеу аспектілерін,
орталық банк жұмысының негізгі басымдықтарын, сондай-ақ төлем жүйелерінің
тиімді жұмыс істеуін жəне дамуын қамтамасыз ету саласындағы өзекті
проблемаларды жəне қазіргі заманғы үрдістерді бірлесіп талқылады.
Қазақстанның төлем жүйелерін Еуропалық Одақтың стандарттарына
жақындату мақсатында Ұлттық Банк 2005 жылы банктердің өздерінің
клиенттеріне тағайындайтын банктік шоттарының құрылымын реформалау жұмысын
жалғастырды. Осы жұмыстарды жүргізу шеңберінде шоттың жаңа құрылымы, шоттың
жаңа бірыңғай құрылымына өту мерзімі жəне тəртібі əзірленді.
Халықаралық төлем жүйелерін құру саласында Мемлекетаралық банкпен
жалпы төлемдік-есеп айырысу жүйесін құруға қатысты өзара іс-əрекет
жөніндегі жұмыс жалғасты. Осы жүйені құрудың жəне жұмыс істеуінің негізін
қалайтын құжаттар келісілді жəне Мемлекетаралық банкке қатысушы
мемлекеттердің төлемдік-есеп айырысу жүйесінің пилоттық жобасын іске қосуға
байланысты негізгі мəселелер пысықталды.
Негізгі орталық орналастырылған ауданда техногендік немесе табиғи
апаттар, ірі авариялар туындаған жағдайда, сондай-ақ əскери уақыт
жағдайында төлем жүйесінің жұмысын жедел жаңартуға мүмкіндік беретін
резервтік орталықты құру жəне белсенді жағдайда ұстау төлем жүйесінің
тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету барысының маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Осыған байланысты Ұлттық Банк Астана қаласында жаңа
резервтік орталықты құру тұжырымдамасын əзірлеуде. Жаңа резервтік орталықты
салу шеңберінде негізгі назар резервтік орталықтың үйін жобалау мен салуға
жəне резервтік орталықтың үйі құрылысының орнын таңдауға жалпы талаптар
(өлшемдер) əзірлеуге бөлінді. Жаңа резервтік орталық төлем жүйелерінің
үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін ғана емес, сондай-ақ Ұлттық
Банктің елдің жəне Ұлттық қордың алтынвалюта активтерін басқару жөніндегі
стратегиялық маңызды функцияларын орындау, сондай-ақ бүгінгі банктік
ақпарат жүйелерін жəне деректер базасын тиісті техникалық деңгейде қолдау
үшін пайдаланылады деп болжанады.
Ұлттық Банк 2005 жылы төлем карточкаларының нарығын дамытуға баса
назар аударды. Төлем карточкалары нарығының инфрақұрылымын дамытуға
жағдайлар жасау мақсатында Үкіметтің Қазақстан Республикасына
импортталатын тауарларды қосылған құн салығынан босату ережесін бекіту
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 23 қаңтардағы №84
қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 22.06.2005 жылғы № 606
қаулысы қабылданды.
Екінші деңгейдегі банктердің Төлем карточкаларының ұлттық банкаралық
жүйесінің жұмысына нақты қатысуын ынталандыру мақсатында Ұлттық процессинг
орталығы акционерлік қоғамының Ұлттық Банкке тиесілі акциялар пакетін
мүдделі екінші деңгейдегі банктерге сатуға қатысты іс-шаралар жүргізілді.
Тұтастай алғанда 2005 жылы ел экономикасын одан əрі дамыту жағдайында
қолма-қол жасалмайтын төлемдер санының жəне көлемінің тиісті көбеюі
байқалды. Мəселен, 2005 жылы ұлттық төлем жүйелері арқылы жүргізілген қолма-
қол жасалмайтын төлемдердің жалпы көлемі 51 705,7 млрд. теңге болды, қолма-
қол жасалмайтын төлемдер саны 23,2 млн.
Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ). 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша БААЖ-де 51 пайдаланушы тіркелді. 2005 жылы төлемдер саны 28,1% 7,9
млн. транзакцияға дейін, төлемдер сомасы – 72,7% 50,3 трлн. теңгеге дейін
өсті.
2005 жылы БААЖ арқылы негізінен Қазақстан резиденттерінің бағалы
қағаздарымен (БААЖ-дағы төлемдердің жалпы көлемінен 37,8%), банктердің жəне
олардың клиенттерінің банкаралық депозиттерімен жəне меншікті қаражатының
аударымдарымен (23,1%) операциялары жəне шетел валютасымен жəне қымбат
металдармен операциялар (11,4%) бойынша төлемдер өткізілді.
Осыған байланысты БААЖ-дағы төлемдер көлемінің байқалған көбеюі
негізінен Қазақстан резиденттерінің бағалы қағаздарымен (86,0%), банктердің
жəне олардың клиенттерінің банкаралық депозиттерімен жəне меншікті
қаражатының аударымдарымен (2,2 есе) операциялары, сондай-ақ шетел
валютасымен жəне қымбат металдармен (83,5%) операциялар бойынша төлемдер
көлемінің өсуіне себепші болды. Осы төлемдер көлемінің көбею сомасы БААЖ-
дағы төлемдер көлемінің жалпы өсімінен 84,9% болды. Сондай-ақ төлемдер
көлемінің жүйесінде тауарлар жəне материалдық емес активтердің - 33,1%,
көрсетілген қызметтің -19,5% жəне бюджетке төлемдер жəне бюджеттен төлемдер
-48,0% өскенін атап өткен жөн.
Елдің жүйелік-мəнді төлем жүйесі бола отырып, БААЖ іс жүзінде елдегі
қолма-қол жасалмайтын төлемдер көлемінің негізгі ағынын -талданатын
кезеңдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы көлемінен 97,2% өңдеді,
бұл сан бойынша қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы санының 34,2%
болды. Осы арақатынас БААЖ-нің елдегі неғұрлым ірі жəне басым төлемдерді
ғана өткізетін фактіні растайды.
Бұл ретте жүйенің талданатын кезеңдегі жұмысының тиімділігін оң деп
бағалауға болады, себебі жүйедегі ақша ағынының елеулі өсімі (72,7%)
жүйедегі орындалмаған төлем құжаттары көлемінің қысқаруымен (88,6%) қатар
жүрді.
Банкаралық клиринг. Банкаралық клирингте қатысушылар саны 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша 34 қатысушы болды.
2005 жылы клиринг жүйесінде өңделген төлем құжаттарының саны жалпы
сомасы 1,4 трлн. теңгеге 15,3 млн. құжат болды. 2004 жылмен салыстырғанда
осы жүйедегі төлем құжаттарының саны 36,3%, ал төлемдер сомасы – 53,6%
ұлғайды.
Клиринг жүйесінде өтетін төлемдердің түрлері бойынша 2005 жылғы
төлемдердің ең көп үлесі тауарлар жəне материалдық емес активтер үшін
төлемдерге (жүйедегі төлемдердің жалпы көлемінен 30,6%) тиесілі, олардың
өсуі 2004 жылмен салыстырғанда 62,3%, көрсетілген қызмет үшін төлемдер
(үлесі 25,1%) – өсуі 62,9%, сондай-ақ бюджетке төлемдер жəне бюджеттен
төлемдер (үлесі 26,9%) – өсуі 51,5% болды. Төлемдердің көрсетілген түрлері
көлемінің көбею сомасы Банкаралық клирингтегі төлемдер көлемінің жалпы
өсімінен 86,1% болды.
Сонымен қатар, басымдылығы жоғары болып табылмайтын жəне 5 млн. теңге
сомадан аспайтын төлемдерді жүргізуге арналған Банкаралық клирингте олардың
жалпы санынан барлық қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жартысынан астамы –
65,8% жүзеге асырылды, бұл елдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы
көлемінің 2,8% болды.
Жүйенің жиынтық мəні кемінде 3% болатын қолма-қол жасалмайтын
төлемдердің барлық санының жартысынан астамын жүргізуі жүйенің төлемдердің
көбін ұсақ сомаға өткізуге арналған мақсатының орындалғанын көрсетеді.
Талданып отырған жылдағы жүйені дамытуда оң бағаланады, себебі күші
жойылған төлем құжаттары санының тиісті 14% төмендеуі кезінде төлемдер саны
мен көлемінің көбеюі (тиісінше 36,3% жəне 53,6%) байқалды.
Төлем құралдары. 2005 жылы екінші деңгейдегі банктер жəне Қазпочта
АҚ 47,6 трлн. теңге сомаға 85,1 млн. транзакция өткізді. 2004 жылмен
салыстырғанда əр түрлі төлем құралдарын пайдалану саны 34,4%, төлемдер
сомасы – 39,9% ұлғайды (VІ бөлімнің 6.3-бөлімшесіне 1-қосымша).
Қолданылатын төлем құралдарының түрлері бойынша қолма-қол жасалмайтын
төлемдер құрылымы өткен кезеңдермен салыстырғанда айтарлықтай өзгерген жоқ.
Бұрынғысынша, төлем тапсырмалары (жоғарыда көрсетілген төлем құралдарын
пайдалана отырып қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы санынан 35,8% жəне
жалпы көлемінен 94,3%) жəне төлем карточкалары (тиісінше 58,6% жəне 1,8%)
Қазақстанның аумағында ең көп таралған болып табылады. Бұл ретте, бір төлем
тапсырмасының орташа сомасы 2005 жылы 1,5 млн. теңге болды жəне 2004 жылмен
салыстырғанда 18,2% көбейді. Төлемдердің саны бойынша төлем карточкаларының
жоғары үлес салмағы жəне төлемдердің көлемі бойынша төменгі үлес салмағы
негізінен қолма-қол ақшаның аздаған сомасын (қолма-қол ақшаны алу бойынша
бір транзакцияның орташа сомасы 2005 жылы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ.
1. Төлем жүйесі түсінігі, маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2. Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3. Төлем жүйесінде қолданылатын құралдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
II. БАНКАРАЛЫҚ АҚША АУДАРУ ЖҮЙЕСІ.
1. Банкаралық ақша аудару жүйесіне қатысушылар қызметі ... ... ... .
29
2. Есеп айрысу тәсілдері және тәуекелділік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3. Бөлшек төлем жүйесінің қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МӘНІ.
1. Бағалы қағаздар бойыша есеп айырысу жүйелері
... ... ... ... ... ... ... 45
2. Қазақстандағы Банкаралық Kazcard
карточка жүйесінің қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 60
Кіріспе
Төлем жүйесі елдің қаржы жүйесінің негізгі компоненті болып табылады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы өтпелі кезең басталған сәттен бері
төлем жүйесінің дамуына баса назар аударуда.
Төлем жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шаралар нәтижесінде қазіргі
уақытта Қазақстанда екі негізгі төлем жүйесі жұмыс істейді. Банкаралық ақша
аудару жүйесі (БААЖ) және Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ).
БААЖ - нақты уақыт режимінде жалпы есеп айрысу жүйесі (бұдан әрі –
RTGS) Қазақстанның Ұлттық Банкінде БААЖ пайдаланушыларының шоттарында ақша
аударымдарын жүзеге асырады. БААЖ арқылы ірі және жоғары артықшылықты
төлемдер жүзеге асырылады. Жүйе операциялық күн ішінде үлттық валютада
(теңгеде) пайдаланушыларға түпкіліктілікті қамтамасыз етеді.
БТЖ - ұсақ төлемдерге арналған клиринг жүйесі. Бұл - төлемдер жеке
өнделетін, таза негіздегі есеп айырысудың көп жақты жүйесі, бұл ретте таза
позициялар да есептеледі. Операциялық күннің соңында кіріс және шығыс
төлемдерді ескере отырып, әрбір пайдаланушының таза позицияларын есептеу
жүзеге асырылады, одан кейін есептеу қорытындылары бойынша ААБЖ-не ақша
аударымдары жүзеге асырылады.
Ұлттық Банк (ҚҰБ) 1994 жылы төлем жүйесі реформасын жүргізуді бастады.
Оның негізгі мақсаты банктер мен оның клиенттерінің арасында төлемдер
жүргізуді тездету болып табылды.
1995 жылы ҚҰБ-нің құрамында Қазақстанда бірінші клиринг палатасы
(Алматы клиринг палатасы) құрылды, ол жан-жақты клиринг әдісі бойынша жұмыс
істеді. Сондай-ақ жергілікті клиринг палаталары жергілікті клирингті жүзеге
асырды. Осы сатыға дейін барлық төлем тапсырмалары қағаз негізінде болған
еді.
1996 жылы SWIFТ-ке негізделген төлем жүйесі қатысушыларының
арасында төлемдер бойынша ақпарат алмасу үшін электронды хабарлардың
форматтары әзірленді және ендірілді. Осы жылы Алматы клиринг палатасы ҚРҰБ-
нің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) болып қайта
ұйымдастырылды. Ол БААЖ мен ТБЖ-нің операторы болып табылады.1996 жылғы
тамызда КБАО базасында электронды төлем тапсырмаларын өңдейтін, жалпы
негізде есеп айырысуды жүзеге асыратын және RTGS сипаты бар ірі төлемдер
жүйесі (ІТЖ)ендірілді.
Корреспондентік шоттарды орталықтандыру Ұлттық Банкке банктің есеп
айырысу функциясын жедел жүзеге асыруға, төлем жүйесін және тұтастай
алғанда банк жүйесін бақылау функцияларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік
берді. Соңғы жылдар ішінде Ұлттық Банк ТЖ жетілдіру жөнінде жұмыстар
жүргізді. Қорытындысында, 2000 жылдың соңында ҚБЕО ІТЖ Банкаралық ақша
аудару жүйесі (БААЖ) болып қайта құрылды.
Бөлшек төлемдер саласында қолма-қол ақща мен төлем тапсырмалары
Қазақстандағы төлемнің кеңінен тараған әдісі болып табылады. Чектер мен
тікелей дебеттеу сияқты дебеттік төлем құралдары кеңінен қолданылады.
Кредиттік және дебеттік карточкаларды қоса алғанда, төлем карточкалары
саласы жоғары қарқынмен даму үстінде.
Бағалы қағаздарды сатуға қатысты Қазақстан қор биржасы, сондай-ақ
биржадан тыс рынок мынадай қаржы құралдарымен жұмыс істейді: шетел
валюталары, мемлекеттік бағалы қағаздар, корпоративтік бағалы қағаздар,
мерзімді келісім-шарттар. Есеп айырысулар: бағалы қағаздар Бағалы
қағаздардың орталық депозитарийі (БҚОД) ЖАҚ арқылы төлемге қатысты
жеткізілім (бұдан әрі - DVP) принципі бойынша (Т+0 жағдайында мемлекеттік
бағалы қағаздар, қалғандары Т+3 жағдайында); шетел валютасынан теңгеге –
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі биржадағы корреспонденттік шоттар
арқылы, шетел валютасында – шетелдің корреспонденттік банктерде
жүргізіледі. Бағалы қағаздармен операциялар бойынша түпкілікті есеп айырысу
есеп айырысу күнінде БААЖ арқылы жүзеге асырылады.
Бұл тақырыптың өзектілігі төлем жүйесі тұтастай алғанда мемлекеттің
қаржы жүйесінің тұрақтылығын арттырады, экономикадағы операциялардың құнын
төмендетеді, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді, қаржы
рыноктарының өтімділігін жақсартады және монетарлық саясатты жүргізуге
ықпал етеді. Соңғы жылдары экономикалық тиімділікке және төлем жүйесінің
қаржы тәуекелдерінің барлық түрлеріне жататын мәселелерге үлкен мән беріліп
отыр.
Орталық банктер төлем жүйесіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және
тиімділікті жетілдіруге мүдделі. Олар ішкі төлем жүйесін дамытуда негізгі
рөл атқарады және көп жағдайда ірі төлемдер жүйесін басқарады. Кейбір
орталық банктер тікелей өз елдерінде төлем жэне есеп айырысу тетіктерін
қоғамдық түсіну, сондай-ақ осындай тетіктермен байланысты түрлі мэселелерде
қоғамдық мәліметтілікті жақсартуға едәуір әсер етіп отыр.
Төлем жүйесіне коммерциялық мақсат үшін кәсіпорындар мен тұтынушылар
пайдаланатын ақша аударудың бөлшек жүйесі ғана емес, сондай-ақ нарықтық
экономика жағдайында ақша және кредит рыноктарын нығайтатын ақша аударудың
ірі халықаралық жүйесі де кіреді. Бағалы қағаздар және онымен байланысты
төлемдер бойынша есеп айырысу жүйесі де қаржы жүйесінің негізгі элементі
болып табылады.
I. Қазақстан Республикасындағы төлем операцияларының маңызы.
1.1. Төлем жүйесі тісінігі, маңызы.
Төлем дегеніміз-есеп айрысу міндеттерін қолма-қол ақшаны пайдалана
отырып, есеп айрысу туралы бұйрығы ьар төлем құжатын беру арқылы
жүргізілетін қызмет.
Төлем құжаты дегеніміз-ақша төлемімен, ақша аударымын жасауға
көмектесетін құжат.
Қазақстан Республикасындағы төлем жүйесі ҚР Ұлттық Банкі арқылы
басқарылып, төлем және аударым қызметін нормативтік заңды талаптарға сәйкес
жүргізіледі. Ұлттық Банк арқылы басталған төлем жүйесі ҚР Банкаралық есеп
айрысу орталығы деп аталады.
Қазақстан Республикасындағы банкаралық есеп айрысу орталығы екі ірі
төлем жүйесіне бөлінеді:
1. ірі төлем жүйесі;
2. бөлшек төлем жүйесі.
Төлем жүйесінде жүргізілетін төлемдерін және аудандық операциялар
келісім шарты негізінде жүргізіледі. Төлем жүйесіндегі әр түрлі талаптарын
кедергісіз қамтамасыз ететін жүйе.
Төлем жүйесінде жүргізілетін төлемдік, айдарымдық өнеркәсіптер қолма-
қол және ақша формасы бойынша атқарылады. Төлем жүйесі арқылы жүргізілетін
төлемдік және аударымдық өнеркәсіптер ҚР стандарттық талаптарына сай
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының аумақтарында жүргізілетін төлем жүйесінде
мынандай тәсілдер қолданылады:
1. Қолма-қол ақша табыстау
2. Төлем тапсырмаларын орындау.
3. Чектер беру, төлем карточкаларын пайдалану.
4. Банк
5. Инкасатор қызметтерін көрсету.
Қазақстан Республикасының заң актілерінде беогіленген өзге де
тәсілдерді қолданылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан территориясындағы
төлем жүйесін жүргізіп басқарушы күнделікті төлем аударымдық операцияларды
бақылаушы болып табылады. ҚР мемлекеттік жинақтаушы зейнеткерлік қоры және
бұл саланы қалалық, облыстық, аудандық бөлімдердің бөлімшелері. ҚР қаржы
министрлігі арқылы басқарылатын аймақтық, қазыналық басқарма. Бұл басқарма
арқылы мемлекеттік бюджеттің бөлінетін ақшаның қаржылар арнайы орындаушылар
арқылы жүргізіліп, бақылау функциясы бағаланып отырады.
Қазақстан Республикасында қызмет атқаратын коммерциялық Банктер.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғау еңбек министрлігі және
зейнетақы төлеу қызметін атқаратын мемлекеттік орталықтар
Мемлекет кәсіпорындары болып саналатын мемлекеттік почта банктер.
Құнды қағаз депозиттер орралығы. Бұл орталық биржалық және биржадан
тыс келісім шарттар бойынша жүргізілетін құнды қағаздар операциялар қызметі
тіркеледі.
Қағаздар қор биржасы биржалық сатылымдар бойынша шетелдік қорытынды
жүргізіп есеп айрысу операцияларын айқындайды.
Банк арқылы жүргізілетін міндетті төлемдер нақтылы жүйесіне сәйкес
аталады. Банк жүйесі төлем ауларымдарды қабылдау кезінде әрбір жүргізілетін
төлемдерді және аударымдарды операциялық тарифтерін белгілейді. Банк жүйесі
белгілейтін тарифтік құндастардың талаптарға сәйкес іске асырылады.
Сенімді төлем жүйесінің қызиеті қаржы жүйесінің тұрақты істеуінің
мүмкіндіктерін анықтайды. Қазақстаннығ төлем жүйесіне:
1. автоматтанған банкаралық аударымның жүйесі.
2. автоматтанған бөлшек төлемдер жүйесі кіреді.
Банкаралық ақша арудару жүйесі Швейцария банкінің ірі төлемдер
жүйесінің принципімен құрылған. Бұл жүйелер электрондық форматта банкаралық
есеп айрысудың уақытылы және тоқтаусыз жүргізілуін қамтамасыз етеді. Сол
сияқты екінші деңгейдегі коммерциялық банктер банктік қызметінің жекелеген
түрлерін көрсететін барлық қаржы ұйымның корреспонденттік шоттарын
жүргізуді жүзеге асырады.
Қазақстанның төлем жүйесінің халықаралық қаржы ұйымдардың төлем
жүйесіне қойылатын негізгі талаптарды толық орындалып нормативтік
заңдылыққа сай көрсетіледі. Банкаралық ақша аудару жүйесінің пайдалануы:
1. Екінші деңгейлі коммерциялық банктер;
2. Ұлттық Банк;
3. Қаржы министрлігінің қазыналық комитеті және онвң аумақтық
бөлімшелері;
4. Қазақстан қор биржасы;
5. Почта банктер;
6. Бағалы қағаздардың депозиттік орталығы;
7. Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы және онығ бөлімшелері;
8. Облыстық клиринг палаталары.
Банк аралық ақша аудару жүйесі Қазақстан территориясындағы әр елдің
нақтылық уақыт режимінде және жалпы есеп айрысу негізінде электрондық ақша
аударатын қызметін жүзеге асыратын жоғары төлемдерді жүргізу жүйесі болып
табылады.
Жалпы есеп айрысу жүйесі әр түрлі тақырып негізінде жеке өңделіп
төлем құжаты бойынша жүргізілетін операция. Ақша аудару процессі аударым
жіберілуінің есептік шоттарда бар қаражат шегінде жүзеге асырылады. Бөлшек
төлем жүйесі клирингтік палаталардың жүргізетін қызметтік талаптарға сәйсек
негізделген. Бөлшек төлем жүйесіндегі айдарым ақша алдын ала резервтеу
талабы бойынша орындалады немесе НЕТТО есеп айрысулар жүйесі бойынша
жүргізіледі.
Аударым ақша айрысу кезінде пайда болған таза дебеттік сальдо
мөлшерінде талап етіледі. НЕТТО есеп айрысу қызметіне негізделген төлем
жүйесі банк төлемдерді және аөша аударымдардың жүзеге асырған кезде жүйеге
келіп түскентөлемдік хабарларды тәуілік бойы қабылдауға мүмкіндік береді.
Тәуілігіне бір рет төлем құжаттарын қабылдау тоқтатылып банк қарсы талаптар
мен міндеттерін есепке алу жүргізеді. Әр бір банк талаптары мен міндеттері
сомаларын арасында алынған айырма есептеу үшін жалпы есеп айрысулар
жүйесінде беріледі.
Банк аралық есеп айрысу жүйесі арқылы негізделген ірі сомадағы төлем
өтеді. Ал бөлшек төлем жүйесінің белгілі немесе шектеулі мөлшердегі
төлемдік сомалар өтеді. Барлық жүйеде жүргізілетін төлемдік сомалар
электрондық есептеу және сақтау жұйесі бойынша қабылданады.
Халықаралық электрондық қатынастағы барлық операциялар әр түрлі
тәуекелділікке байланысты жүргізіледі:
• шетелдік сатып алушының тауарлар тасымалдау уақыт тәуелділігі
бойынша;
• басқа елдердің заңын ережелері мен дәстүрін білмеу тәуекелі;
• өз елінде экспорттық және импорттық сау-ы шектеуге байланысты
үкіметтің іс-әрекетін және заңдық талаптарын білмеу тәуекелі;
• валюталардың айырбас бағамдардың өзгеруі
Халықаралық саудағы төлемнің әртүрлі әдістері жоғарыда айтылған
тәуекелді есепке ала отырып қарастырылуы қажет.
Халықаралық саудада сатып алушымен сатушы арасында жүргізілетін
төлемдік аударымдар келісім шарты негізінде жүргізіледі. Келісім шартқа
есеп айрысудың әдістері көрсетіледі:
• аванстық төлем немесе жартылай төлем;
• қайтарылмайтын аккредетивтер;
• құжаттық инкассо;
• ашың шот бойынша жүргізілетін сауда.
Келісім шартта көрсетілген төлем әдісі стаушы мен сатып алушының
арасындағы келісім шартта көрсетіліп әр елдің банк жүйесіне келісімді
байланыс ретінде сақталынады. Есеп айрысудың әдісі ретінде чектер аудармалы
вексельдер банк тратталар почталық төлем тапсырмалар, инструкторлар, сейф
жүйесі халықаралық ақшалай төлемдер қолданылады.
Төлем жүйесінде тауарды жөнелту құжаты маңызды орын алады. Ондай
құжаттарға мына мазмұндағы құжаттар жатады:
• шот фактура;
• сақтандыру туралы уақытша куәлік;
• сақтандыру сертификаты немесе полисі;
• коносамент.
Әр елдердегі банк жүйесі аудармалық төлемдерді өңдеу барысында
дебеттік кредиттік сальдоларды анықтайды. Ақша аударымдары электрондық
негізде жүргізіледі. Халықаралық ақша аударымдары СВИФ жүйесінің хабары жиі
қолданылады. СФИВ жүйесінің нұсқауымен банкаралық аударымдардың тақырыптық
мазмұны компьютерлік коммуникациялық жүйе арқылы жүзеге асады.
Банктік аударым дегеніміз төлемдік тапсырмаларға сәйкес бір банктің
екінші банкке телекоммуникация құрылымы арқылы жіберетін есеп аурысу немесе
есептік шот операциясы.
Банктік аударымдарды қолдану банктік жүйедегі ағымдық мәліметтерді
қайта есептеудің топтаудың реттеудің қажеттілігі болып табылады.
Банктік аударымдар мынандай операциялық құрылымдардан тұрады:
• жасалынған келісімге сәйкес сатушы сатып алушыға құжаттарды
тапсырады.
• Сатып алушы төлемдік тапсырмаларды өзіне қызмет көрсететін банкке
шығарады.
• Стаушыға қызмет көрсететін банк төлемдік тапсырмалардың келіп
түскені жөнінде хабарлайды. (авизо жібереді)
• Авизо келіп түскеннен кейін қаражат сатып алушыға қызмет көрсететін
банктың есептік шотына аударылады.
Қазіргі уақытта төлемдердің басым бөлігі свифт жүйесі арқылы
орындалады.
Свифт жүйесі арқылы орындалған төлемдік және аударым операциялары
сенімді және жылдам түрде жүргізіледі. Қаражатты аудару аударым иесінің
өтініш негізінде жүзеге асырылады. Аударымдар қаражаттың құжаттық мазмұны:
Аударымдардың ақша соммасы цифрмен және жазба т.рінде бейнеленеді.
Тапсырманы орындау әдісі телеграф немесе телефакс түрінде бейнеленеді.
Аударымды алушының (бенефицио) толық және дәл аты-жөні, мекен жайы
көрсетіледі.
Аударымды алушыға қызмет көрсететін банктің толық және дәл аты есептік
шотының номері жазылады
Аударымдардң мақсаты мен атауы (тақырыбы) міндетті түрде жазылып
көрсетеді.
Аударымдардың келісіа шарт бойынша жүргізілуін растайтын келісім
шарттың номері мен уақыты көрсетілуі қажет
Ақша аударымы жіберетін бенефицио пайдасына ақша аудару туралы алушы
банк берген нұсқау негізінде жүргізіледі. Банктік аударым нысанындағы есеп
айрысулар келісушініңкелісімі негізінде тәуекелділікпен жұмыс істейді.
Банктік аударым Қазақстан территориясында әр елдің нақтылы уақыт
режимінде жалпы есеп айрысу негізі бойынша электрондық ақша аударымдар
қызметі арқылы жүзеге асырылатын ірі төлемдерді жүргізу жүйесі.
Есеп айрысу дегеніміз әрбір жеке өңделген төлем құжаты бойынша
жүргізілетін ақша аударымдарын айтады. Банк жүйесінде жүргізілетін
аударымдар ақша аударушының есептік шотындағы бар қаражатының негізінде
жүргізіледі.
Автоматтанған немесе бөлшек төлемдер жүйесі есеп айрысу қызметінің
ақша аудару қызметінің клирингі негізінде жүргізіледі. Банк аралық ақша
аудару жүйесі арқылы ірі соммадағы төлемдер өтелі. Ал автоматтанған бөлшек
төлемдер жүйесінде арнайы шектеулі сомалық төлемдер жүргізіледі немесе
несиелік аударымдар пайданылады.
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтар мен тұтынушылар арасындағы қолма-қол
есеп айрысудың жүзеге асырылуы барысында банктер арасындағы өзара есеп
айрысулар туындайды. Банк аралық есеп айрысулар төлеуші мен қаражат
алушының әртүрлі банкте қызмет көрсететін процесс арқылы іске асырылады.
Мұндай есеп айрысулар банк жүйесінде корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге
асырылады.
Нарықтық экономикаға өту барысында көптеген дербес коммерциялықбанк
құрылып қызмет көрсетсетуіне байланысты банк аралық есеп айрысу жүйесі
толық өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістер банк арасында өзара
корреспонденттік қатынастар арқылы қызмет атқаруды сипаттайды. Өазіргі
уақытта корреспонденттік шоттар арқылы банк аралық есеп айрысуы
ұйымдастырудың екі варианты кездеседі:
Орталық (маған немесе корреспонденттік қатынас орнатуы негізінде
жүргізілетін операциялар.
Орталықтанған немесе коммерциялық банк арасындағы есеп айрысулар
Ұлттық банктегі Қазақстандағы банкаралық есеп айрысу орталығында ашылған
корреспонденттік шоттар негізінде жүргізіледі.
Корреспонденттік шоттар дегеніміз-бұл коммерциялық банктердің өзара
есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналған елдердің орталық банкте
жүргізілетін операциялар бойынша банктың бірінде ашылатын шоты.
Корреспонденттік шотта банктың меншікті құжаттары және несиелік есеп
айрысу кассалық қызмет көрсетуіне байланысты операциялардың мазмұны
көрсетіледі. Мұндай операцияға:
Банк шектелмеген ақшалай қаражатын аудару және есептеу немесе
клиенттер қаражатын есептеу.
Банк клиенттің бюджет пен зейнетақы қоры және басқа ұйымдармен есеп
аурысулары.
Клиенттерге қолма-қол ақша беру және қабылдау.
Банк аралық зайымдар депозиттер бағалы қағаздар.
Ұлттық Банк жүргізілетін кассалық операциялар.
Берілген несиелер үшін алынған проценті және басқа табыстар.
Депозиттік шоттар бойынша процент төлеу.
Банк өзі төлейтін бюджеттік төлемдері (салықтар).
Банктың басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындары.
Корреспонденттік шотты ашуға қажетті құжаттар (бұл құжаттар ҰБ
тапсырылады)
Корреспонденттік шотты ашу туралы өтініш,
Банк жарғысының көшірмесі.
Банктік операцияларды жүргізуге берілген рұқсат лицензиялардың
көшірмесі.
Қолдармен мөрдің үлгісі бар карточка.
Бұндай құжаттардың барлығы өтініштен басқасы нотариалдық құжаттарынан
өтеді. Ұлттық Банк осы құжатты толығымен қабылдағаннан кейін өтініш беруші
банкте корреспонденттік шот ашады.
Банктік жүйеде жүргізілетін тқлемдік және аударымдық есеп айрысу
операциялары арнайы заңмен бекітілген құжаттар негізінде қызмет атқарады.
Төлем тапсырысы мен есеп айрысу бұл қазіргі кезде жиі қолданылатын
есеп айрысу формасы.
Төлем тапсырысы бұл ақша аударудың аталған тапсырысқа көрсетілген ақша
сомасын бенефицияларға немесе алушыға аудару туралы қызмет көрсеткіші
банкке берген тапсырысы.
Төлем тапсырысымен есеп айрысу мынандай төлемдер негізінде жүзеге
асыру үшін қолданылады:
алынған төлеммен көрсетілген қызметтер үшін.
Тауарлы немесе операциялар бойынша.
Жабдықтар мен мелдігерлерге тауар және көрсетілген қызметтер үшін
алдын ала төлеуге аванстық төлемдер.
Төлем тапсырысы толтырылған күннен бастап 10 күнге жарайды және оның
мазмұны төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда ғана іске асырылады. Екі
жақтың келісуі бойынша төлем тапсырысына мерзімді және кешікпейтін болуы
мүмкін.
Мерзімді төлем бұл тауарды жөнелткенге дейін тауарды жөнелткеннен
кейін немесе тікелей келісім беру жолымен ірі келісімдер бойынша бөліп
төлеу арқылы жүргізіледі. Мерзімнен бұрын және кешіктіріп төлеу бұл
төлеушінің қаржылық жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде
төленуі мүмкін.
Есеп айрысу әдісі ретінде чектер, аудармалы вексельдер, банктік
тратталар, почталық төлем тапсырыстары мен телеграфтық, телефакстық төлем
тапсырыстары нұсқаулар СВИФТ жүйесі халықаралық ақша төлемдер қолданылады.
Халықаралық есеп айрысу несиелік құжаттарда есеп айрысудың әр түрлі
әдістері қолданылады, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы,
чекті қолдану есеп айрысу әдусін бәсеңдетті немесе төлемді алушы чектің
трассант болып келуін күтуі тиіс.
Банк траттасы арқыры жасалған төлем банк өзінің бір банк шотының
есебінен жасалған чекті білдіреді. Мысалы сол елдің банк траттасының жазасы
да онда оның шетелднгі банк корреспондентінің шотына төлеу туралытапсырысы
көрсетіледі. Бұндай операциялардың басты артықшылығы экспорттық
операциялардың өзіне тиісті төлем соммасын алуға тікелей мүмкіндік
тудырады.
Почталық аударым бір банктің екінші бір банкке жіберілген сомасын
көрсететін және онда көрсетілетін сомманы бенефициаларға төлеу туралы
жазбаша төлем тапсырысын береді. Почталық аударым банк әуе почтасы арқылы
шетелдік банкке жіберіледі.
Банктік тратталардың почталық аударымдардан айырмашылығы мұнда банк
клиентінің шетелдік жабдықтарға емес банк басқа банкке аударым жасайды.
Телеграфттық аударым почталық аударым сияқты процедуралармен
жүргізіледі. Төлем тапсырысын қарастыра отырып телеграф немесе телефакс
арқылы жіберіледі. Сонда телеграфтық ауларымдар клиент үшін біршама қымбат
болғанымен төлемдерді жылдамдатады.
СВИФТ телефакс арқылы қаржылық есеп айрысуды халықаралық банк
операцияларын ұйымдастыру жүйесі болып табылады. Мұнда төлем туралы хабар
алушы банк принтрінде қағазға басылып шығады.
СВИФТ жүйесінің жеделдігі мен тиімділігіне байланысты телеграфттықжәне
почиалық аударымдар біршама баяулап жүргізіледі.СВИФТ жүйесінің хабары
Хплпқаралық ақшалай экспрес аударымы деп атайды.
СВИФТ жүйесінің ацырмашылығы есеп айрысудың жылдам жедел тұрғыдан
жүзеге асырылуы бойынша ерекшеленеді.
Төлем жүйесінің заңды анықтамасының және ақша аударудың техникалық
механизмің нарықтық экономикадағы ақшалық несие жүйесінің негізгі бөлігі
болып төлем жүйесі болып табылады.
Тұрақты қолнануға қолайлы икемді төлем жүйесі халық шаруашылығының
шаруашылық субъектісі тиімді ақша аудару төлемдік қызиетін атқарады. Төлем
жүйесін басқарудың толық құрылымын Ұлттық Банк жүргізеді. Ұлттық Банк төлем
жүйесінің қызметін қадағалап жиналған ақпараттар бойынша талдау
қорытындысын жүргізеді. Ұлттық Банк елдің қаржы жүйесінің тұрақты
айналымдық қызмет атқаруын қамтамасыз етеді. Ұлттық Банк төлем жүйесін
арнайы ұйымдастырылған банк аралық есеп айрысулардың қазыналық орталығы
арқылы жүргізеді. Банктік есеп қазыналық орталық төлем жүйесінің
банкаралық ақша аудару операцияларын жүргізетін орталық болып табылады.
БЕҚО Ұлттық Банк стартегиялық жоспарын қалыптастыруда және жүргізуде
белсенді қызмет атқаратын орталық болып саналады. БЕҚО-да арнайы
ұйымдастырылған тақырыптық семинар сабақтары мен кездесулер, іс-тәжірибе
алмасулары және кеңес беру әдістері жиі жүргізіледі.
БЕҚО электронды жазба ақша аударым қызметінің негізгі орталығы болып
саналады. Бұл жүйеге барлық территориялық орталығы қазыналық қаржы
министрлігі зейнетақы төлеу және клирингтік палатадағы төлем қызметкерлері
іске асарылады және белгілі бір құжатпен бекітіледі. БЕҚО барлық банктың
төлем операцияларын электронды әдістар арқылы ақпараттық хабарлар
алмасужүйесі бойынша атқарылатыноперациялық қызметтердің тарифын Ұлттық
Банк бекітіп реттеп отырады. БЕҚО қосымша қызматі халықаралық стандарттық
талапқа сай ұсынылады және ФАСТН кешенімен жүргізіледі.Бұл кешен банкпен
клиент арасындағы электрондық ақпаратты қорғау мен сақтау міндетін
қамтамасыз етеді.
Клиент пен банк жүйесі арасындағы құжат айналысын ұйымдастыратын және
электронды цифрлік қол қою механизімін қолданады толығымен қағазды құжат
айналымына ауыстырып электрондық ақпараттарды өңдеуден өткізіп қорғау
қабілеті бойынша сақтайды.
Электронды жүйе бойынша берілген қабылданған ақпараттар электронды
сандық қол қою оперпциясы арқылы белгіленеді. Электронды сандық қол қою
ақпарат қабылдап алу үшін белгілі шарты бойынша берілген ақпараттың толық
мазмұнын сақтайды. Бұл операцияға қатысушылар келісім шарты негізінде
электрондық ақпараттар алмасуы мазмұнында қабылданады. Электронды құжаттар
сақтандыру процессі бойынша квоталынады. Егер электрондық ақпарат сандық
қол өою шартымен берілмесе, онда бұл ақпарат ақша аударудың төлемдік
мазмұны болып табылмайды және қабылдауға жатпайды. Ал егер ақпарат
қабылдаушы ақпарат жіберуінің жіберген ақпаратын қайтарса, онда Қазақстан
Республикасының ақша аудару заңдылығы бойынша себебін көосетуге міндетті.
Электронды төлем құжатын жүргізуші банк бугалтерлік есепті ішкі есептік
саясаттың талабына сай жүргізеді. Ақпарат жіберуші ақпарат қабылдаған
міндетті түрде хабардың толық мазмұнына қабылданғандығын анқтайтын түбірлік
бекіту құжатын алуы қажет. Бекіту құжаты электрондық хабар ретінде немесе
қағаз жүзінде беріледі. Электрондық құжаттар келісім шартта көрсетілген
талаптар мазмұны бойынша сақталып қорғалады. Төлем операцияларының
электрондық ақпарат мазмұны қағаздық басыламдар арқылы бекітіледі.
Қағаздардың басылымдық мазмұны Қазақстан Республикасы бекіткен заңдар
талабына сай орындалады.. Электронды құжаттарды сақтау мерзімін Қазақстан
Республикасының заңдарына байланысты банк қызметінің ішкі саясатының
басқару тәртібі болып қабылданады.
Банкаралық есеп айрысудың Қазыналық орталығы арқылы электронды төлем
талаптары бойынша ақша аудару процессін жүргізеді. Ірі төлемдер жүйесі есеп
айрысудың әр түрінен дебиттік және кредиттік есептеу жолымен есеп айрысу
қызметін жүргізеді. Ұлттық Банк есептік шотында ақша аудару операцияларына
байланысты ашылған корреспондентік шот жұмыс істейді.
Ұлттық Банк есептік шотына сәйкес аударма жіберуші банкпен аударма
алушы банктің есеп айрысу принципі негізінде жүргізіледі.
Ірі төлем жүйесі арқылы жүргізілетін төлем процессі пайдалану мен
жіберушінің талабы бойынша операция күнінің мерзімінде жіберіледі.
Банкаралық есеп айрысудың қазынылық орталығы арқылы жүргізілетін
электрондық ақпараттар өңделіп қалдықтар анықталып Ұлттық Банк есеп шотының
жүргізілу тәртібіне сәйкес орындалады.. Әрбір жүргізілу операциясының
мазмұнына қарай электрондық ақпараттар өзіндік мазмұнына сай арнаулы
форматымен жүргізіледі. Бұл жүйелер халықаралық талапқа сай банкаралық есеп
айрысудың халықаралық орталығы қазыналық ортылығы арқылы электронды төлем
талаптары бойынша ақша аудару процессін жүргізеді. Халықаралық төлем
жүйесінің талабына сай банкаралық ақша аудару жүйесі екі түрлі төлем
жүйесініен құралады:
1) ірі төлем жүйесі;
2) бөлшек төлем жүйесі.
Төлем жүйесінің халықаралық талабына сәйкес банкаралық ақш аударудың
жүйесі брутто есептік және нетто есептік жүйе бойынша ақша аударымдармен
жұмыс істейді.
Ірі төлем жүйесі қаржы министрлігімен қазыналық департаментімен
бірлесе отырып мынандай аудандық мәселелер шешеді:
Республикалық деңгейдегі банкаралық клирингтік жұмыстың барысы
Облыстық клиринг есептік шотының жүргізілу процессін халықаралық төлем
карточкаларының есе айрысуы.
Виза және VAP карточкаларының операцияларын және олардың жүргізілу
тәртібін қадағалайды.
Ірі төлем жүйесі ағымдық төлемдер жүйесін, ағымдық төлемдер тапсырысын
құрастырады. Олар:
• коммуналдық төлемдер
• кәсіпорын мен ұйымның бюджеттік төлемдері
• жалақылық аударымдар
Ағымдық төлемдер жүргізудің операциялары болып банкаралық есеп
айрысудың қазыналық ортылығы болып табылады. Ал қолданысты Ұлттық Банк
банкаралық ақша аудару жүйесінің маниторингін бақылап отырады.
Бөлшек төлем жүйесінің негізгі орталығы болып Республикалық банкаралық
клирингтік жүйесі болып саналады. Клирингтік операциялар мемлекеттік ұйым
немесе есептік палаталар арқылы жүргізіледі. Есептік палалаларды басқару
және бақылау Ұлттық Банктің тікелей жұмысы болып табылады. Ұлттық Банк
лицензиясының келісімі бойынша банкаралық есеп айрысудың қазыналық орталығы
арқылы жүргізілетін неттолық мониторингті клиринг тұтынушының талабы
бойынша жабады.Орталық есеп айрысудың жұмыс уақыты аяқталғаннан
кейіетұтынушының талабы бойынша жүргізілген аударымдардың өзара талабымен
міндеттері немесе дебиттік кредиттік сомаларының есеп айрысу процессі
жүргізіледі. Есеп айрысуда тұтынушының үлесіне таза позиция анықталып ірі
төлем жүйесінде ақша аудару процессі жүргізіледі. Жұмыс толық аяқталғаннан
кейін клиринг позициясыеа ірі төлем жүйесінде қалдық нөлге теңестіріледі,
ал қатысушыға клиринг аударған төлемдердің электрондық төлем талабтарының
жазбасын жібереді. Есептік төлем тұтынушының үлесіне клиринг жүргізілген
операциялар туралы нақтылы есеп айрысуларын көрсететін ақпарат береді.
2. Төлем жүйесіндегі Ұлттық Банктің атқаратын қызыметтері.
Қазақстанда банк жүйесін реттейтін негізгі заң актілері Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заң және Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралы Заң болып табылады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес Қазақстанда екі деңгейлі
банк жүйесі бар. ҚРҰБ банк жүйесінің бірінші деңгейін, ал коммерциялық
банктер екінші деңгейін білдіреді. ҚРҰБ орталық банк ретінде Қазақстан
Республикасында төлемдер мен ақша аударуды жүзеге асырудың тәртібін,
жүйесін және нысанын айқындайды, төлем жүйесінің жұмыс істеуін
ұйымдастырады. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы Заң және басқа заң актілері төлем жүйесі және бағалы қағаздар
жөніндегі есеп айырысу жүйесінің қатысушылары болып табылатын екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттейді.
Чектерді, вексельдерді, төлем карточкаларын, құжаттандырылған
аккредитивтерді шығаруды және олардың айналысын, банк шотын тікелей
дебеттеу тәртібін, банктік шот ашпай төлемдерді жүзеге асыруды реттейтін
заң актілері мен ҚРҰБ-нің нормативтік құкықтық актілері әзірленді және
тұрақты түрде жетілдірілуде.
Қазақстан Республикасында төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асыру
кезінде пайда болган қатынастарды реттейтін негізгі заң актісі 1998 жылы 29
маусымдағы Төлемдер және ақша аударымдары туралы Қазақстан
Республикасының Заңы болып табылады.
Қолма-қол жасалмайтын төлемдерді және ақша аударымдарын жүзеге асыру
кезінде төлем құжаттарын ресімдеу және пайдаланудың түрлері мен тәртібін,
төлемдер мен ақша аудырымдары қатысушыларының құқықтары, міндеттері және
жауапкершілігін Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол жасалмайтын
төлемдер мен ақша аударымдарының төлем құжаттарын пайдалану және жүзеге
асыру ережесі айқындайды.
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының қолма-қол жасалмайтын
аударымдар бойынша қызметтерді ұсынуына байланысты қатынастарды реттеу үшін
жүйені ұйымдастыру және жұмыс істеу тәртібін айқындайтын Банкаралық ақша
аудару жүйесінде ақша аудару тәртібі және Қазақстан Республикасында
клирингті жүзеге асыру ережесі әзірленді және бекітілді.
Төлем жүйесінің негізгі пайдаланушылары болып табылатын коммерциялық
банктер Қазақстанда төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізеді. Банктік
заңдар мен басқа актілер жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілеріне төлем
қызмет көрсетуді қоса алғанда, өз клиенттеріне қызметтердің кең спектрін
көрсететін екінші деңгейдегі банктердің жұмыс істеуін бақылайды, сондай-ақ
банкаралық төлемдерді жүзеге асырады.
2002 жылдың соңында Қазақстанда елдің аумағында оның 368 филиалы бар
38 коммерциялық банк жұмыс істеді. Барлық коммерциялық банктер БААЖ
пайдаланушылары болып табылады және олардың көбі (27) БТЖ қатысушылары
болып табылады.
Банктік емес қаржы ұйымдары төлем жүйесінің қатысушылары болып
табылады және төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырады. Банктік емес
қаржы ұйымдары халыққа, жеке кәсіпкерлерге, ауыл шаруашылығы өнімдерін
шығарушыларға оларды ұсына отырып, банк қызметтерінің алуан түрін ұсынады.
Кейінгілердің қажеттілігін қанағаттандыра отырып, ең алдымен, кредиттеуді,
оның ішінде жеңілдік шарттарымен (кредиттік серіктестіктер, ломбардтар,
заем операцияларын жүзеге асыратын ұйымдар және қаржы лизингі), сондай-ақ
арнайы банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырады. 2002 жылдың соңында 14
банктік емес қаржы ұйымдары БААЖ-нің және 5-еуі БТЖ-нің қатысушылары болып
табылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Почта байланысының мемлекеттік
кәсіпорындарын және оның еншілес мемлекеттік кәсіпорындарын қайта
ұйымдастыру туралы 1999 жылғы 20 желтоқсандағы қаулысына сәйкес Почта
байланысының республикалық мемлекеттік кәсіпорны мемлекеттің 100%
қатысуымен Қазпочта ашық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. 2002
жылдың соңында елдің аумағында Қазпочта ААҚ-ның 3572 почта бөлімі жұмыс
істеді.
Қазпочта ААҚ-ның ҚҰБ-де корреспонденттік шоты бар және БААЖ мен БТЖ-
нің қатысушысы болып табылады. Бұдан басқа, Қазпочта ААҚ бірқатар
коммерциялық банктерден корреспонденттік шоттар ашты. Қазіргі уақытта
Қазпочта ААҚ қаржы қызметтерінің мынадай түрлерін жүзеге асырады:
1) Зейнетақы және жәрдемақы төлемдері.
2) Коммуналдық төлемдерді қабылдау.
3) Салым операциялары (жеке түлғалардың депозиттерін қабылдау).
4) Бөлшек аударымдар (жеке түлғалардың дәстүрлі почта аударымдары,
Western Union тез аударымдары).
1995 жылғы 30 наурызда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Заң қабылданды, оған сәйкес ҚРҰБ елдің орталық банкі болып табылады және
ақша-кредит саясатының жұмыс істеуіне жауап береді. ҚРҰБ сонымен бірге
Қазақстан Республикасында төлемдер мен ақша аударымдарының тәртібін,
жүйесін және нысанын айқындайды, қазақстандық теңгемен банктер арасындағы
ақша аударымдарын уақтылы және үздіксіз жүргізуді қамтамасыз ететін төлем
жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, олар пайдаланатын автоматтандырылған
жүйенің сенімділігін, қауіпсіздігін және банктік ақпаратты қорғауды
банктердің қамтамасыз етуі бойынша ең төменгі талаптарды белгілейді.
ҚРҰБ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңына сәйкес
Қазақстанда банкнотгар мен монеталарды шығаратын жалғыз эмитент болып
табылады. Орталық аппарат Алматы қаласында орналасқан, елдің аумағы бойынша
16 аймақтық филиалы және Алматы қаласында 2 филиалы бар.
Қазақстанда ҚРҰБ-нің Қазақстан Республикасының төлем жүйесін
реттеудегі рөлі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңында
айқындалған. Сонымен, Заңның 48-бабына сәйкес Ұлттық Банк төлем жүйесін
ұйымдастырады, үйлестіреді және (немесе) жұмыс істеуін реттейді:
1) төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырудың ережесін және
қолдану тәсілдерінің ерекшеліктерін, төлем нұсқауларының мазмұнына негізгі
талаптарды;
2) қолма-қол ақшаны пайдалана отырып төлемдерді жүзеге асырудың
тәртібі мен шарттарын белгілейді.
Бұдан басқа, осы Заңның 8-бабында Ұлттық Банк барлық банктердің және
олардың клиенттерінің орындауы үшін міндетті төлемдер мен ақша аударымдары
мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілер шығарады. Тұрақты төлем
жүйесінің принциптерін сақтауды қамтамасыз етуге арналған маңызды құрал
екінші деңгейдегі банктерді үнемі тексеру болып табылады. Осы процестің
барысында Ұлттық Банк және қадағалау функциясы берілген басқа мемлекеттік
органдар жекелеген банктердің жұмысының қаншалықты сенімді және тұрақты
болып табылатынын тексереді.
ҚРҰБ төлем жүйесінің операторы болып табылатын ҚБЕО-мен бірлесіп БААЖ
және БТЖ басқарады. Осы жүйелердің қүқықтық негізі ҚБЕО мен төлем жүйесі
қатысушыларының арасындағы келісімдермен қамтамасыз етілген. Кез келген
банк немесе ҚРҰБ-де корреспонденттік шоты бар банктік емес ұйым төлем
жүйесінің пайдаланушысы бола алады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңға сәйкес ҚРҰБ
бағалы қағаздармен операциялар бойынша есеп айырысуларды қоса алғанда,
бағалы қағаздар рыногына қадағалауды жүзеге асырады..
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) төлем жүйесінің
операторы болып табылады, оның қү-рамына банкаралық ақша аудару жүйесі
(БААЖ), бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ) енеді. ҚБЕО-ның қызметін ҚРҰБ
реттейді.
ҚБЕО пайда таппайтын ұйым болып табылады және төлем жүйесінің тиімді
және түрақты жұмысын қамтамасыз ету мақсатында 1996 жылы Алматы клиринг
палатасын қайта ұйымдастыру арқылы құрылды.
ҚБЕО мынадай қызметтердің түрлерін көрсетеді:
БААЖ-не ақша аудару;
банкаралық клиринг;
ФАСТИ арқылы файл алмасу (Ақпарат тасымалдаудың қаржылық
автоматтандырылған жүйесі));
СОБС арқылы ақпарат алмасу.
ҚБЕО сондай-ақ VISA (КАZNNSS) жергілікті трансакцияларының клирингі
үшін есептеу агенті ретінде қызмет істейді. Төлем карточкалары бойынша
трансакцияларды есептеу екі кезеңде жүзеге асырылады: біріншіден,
Лондондағы VISA-ның офисі халықаралық трансакциялардан теңгедегі
жергілікті трансакцияларды бөлу мақсатында трансакцияларды іріктейді.
Теңгедегі жергілікті трансакцияларға қатысты VISA қатысушы банктердің таза
позицияларын есептейді (Қазақстаннан тыс жерлерде шоттары бар шетелдіктер
жүргізген трансакциялар Қазақстаннан тыс жерлерде есептеледі). Екіншіден,
теңгедегі таза позициялар ҚБЕО-на жіберіледі және есеп айырысу БААЖ арқылы
жүзеге асырылады.
Қазақстан қор биржасы жабық акционерлік қоғамы өзін-өзі реттейтін
коммерциялық емес ұйым болып табылады. Алғашында 1993 жылгы қарашада
Қазақстан банкаралық валюта биржасы ретінде құрылды, қор рыногын жабуға
дейін қызметі кеңейгеннен кейін 1995 жылғы маусымда Қазақстан банкаралық
валюталық-қор биржасына атын өзгертті.1996 жылдың сәуірінде Қазақстан қор
биржасы (КҚБ) болып аталды. Валюта рыногы 1997 жылы қыркуйекте Қаржы
құралдарының Алматы биржасы (AFINEX) ҚҚБ құрамынан шықты және 1999 жылғы
сәуірде ҚҚБ-мен қайта бірікті.
Қазақстан қор биржасы мынадай қаржы рыноктарымен жұмыс істейді: шетел
валютасының рыногы, мемлекеттік бағалы қағаздар рыногы, РЕПО рыногы,
мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар рыногы және мерзімді келісім-
шартардың рыногы. Сауда-саттықты өткізудің негізгі әдісі - үздіксіз қарсы
аукцион әдісі (өтінімдерді енгізудің және өңцеудің электронды тәсілі). 2002
жылдың соңында биржа мүшелерінің жалпы саны ҚРҰБ мен Қазпочта ААҚ-н қоса
алғанда 56 болды. Биржада сауданың бес санаты қолданылады. Осы санаттар
шеңберінде биржаның әрбір мүшесі сауданың белгілі бір түрін жүзеге асыруға
құқылы.
1.2.1 кесте. Сауда санатының турлері.
Санаты Сауданың түрі Мүшелер саны
К Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша 45
сауда-саттық
Н Листингтік емес бағалы қағаздар 19
секторының
мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаздары
бойынша сауда-саттық
Р Биржаның ресми тізімінен мемлекеттік емес 39
эмиссиялық бағалы қағаздары бойынша
сауда-саттық
В Шетел валюталары бойынша сауда-саттық 28
С Мерзімді келісім-шарттар бойынша 5
сауда-саттық
[22, 53бет]
Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі ЖАҚ (БҚОД) 1997 жылы шілдеде
арнайы ұйым ретінде құрылды. БҚОД-ның рөлі бағалы қағаздар иелерінің
құқықтарын есепке алу және растау, бағалы қағаздарды дематериализациялауды
жүзеге асыру болып табылады. БҚОД сондай-ақ бағалы қағаздарды сақтау мен
есепке алуды, жасалатын мәмілелерге техникалық қызмет көрсетуді, сондай-ақ
клиринг қызметін жүзеге асырады.
БҚОД функцияларына:
1) қатысушылардың бағалы қағаздарды номиналдық ұстаушылары;
2) кепілдік бере отырып қатысушалар арасында бағалы қағаздарды аудару
(DVP принцип деп аталатын сатып алушыларға ақша қаражатын жеткізуге
қатысты);
3) қатысушылар мен олардың клиенттерінің бағалы қағаздарға құқықтарын
белгілеу, осы құқықтар бойынша растамалар беру;
4) бағалы қағаздарды дематериализациялау;
5) сыйақы төлемдері жөніндегі төлем агенті кіреді.
Қазіргі уақытта жұмыс істейтін Қазақстанның төлем жүйелері тұрақты
жəне тиімді түрде қызмет жасайды жəне төлемдер жүргізудің жоғары деңгейдегі
қауіпсіздігімен ерекшеленеді. 2005 жылы Ұлттық Банк төлем жүйелерін одан
əрі дамыту жұмысын жалғастырды.
Тəжірибе алмасу мақсатында 2005 жылғы қыркүйекте Ұлттық Банк Жапония,
Австрия, Италия, Түркия, Латвия, Ресей, Украина, Беларусь, Молдова,
Армения, Әзірбайжан, Тəжікстан жəне Қырғызстан орталық (ұлттық) банктері
өкілдерінің қатысуымен Төлем жүйелері қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі
ретінде кездесуін өткізді. Көрсетілген кездесуді өткізу шеңберінде
тəжірибе алмасты жəне төлем жүйелерін құру жəне жұмыс істеу аспектілерін,
орталық банк жұмысының негізгі басымдықтарын, сондай-ақ төлем жүйелерінің
тиімді жұмыс істеуін жəне дамуын қамтамасыз ету саласындағы өзекті
проблемаларды жəне қазіргі заманғы үрдістерді бірлесіп талқылады.
Қазақстанның төлем жүйелерін Еуропалық Одақтың стандарттарына
жақындату мақсатында Ұлттық Банк 2005 жылы банктердің өздерінің
клиенттеріне тағайындайтын банктік шоттарының құрылымын реформалау жұмысын
жалғастырды. Осы жұмыстарды жүргізу шеңберінде шоттың жаңа құрылымы, шоттың
жаңа бірыңғай құрылымына өту мерзімі жəне тəртібі əзірленді.
Халықаралық төлем жүйелерін құру саласында Мемлекетаралық банкпен
жалпы төлемдік-есеп айырысу жүйесін құруға қатысты өзара іс-əрекет
жөніндегі жұмыс жалғасты. Осы жүйені құрудың жəне жұмыс істеуінің негізін
қалайтын құжаттар келісілді жəне Мемлекетаралық банкке қатысушы
мемлекеттердің төлемдік-есеп айырысу жүйесінің пилоттық жобасын іске қосуға
байланысты негізгі мəселелер пысықталды.
Негізгі орталық орналастырылған ауданда техногендік немесе табиғи
апаттар, ірі авариялар туындаған жағдайда, сондай-ақ əскери уақыт
жағдайында төлем жүйесінің жұмысын жедел жаңартуға мүмкіндік беретін
резервтік орталықты құру жəне белсенді жағдайда ұстау төлем жүйесінің
тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету барысының маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Осыған байланысты Ұлттық Банк Астана қаласында жаңа
резервтік орталықты құру тұжырымдамасын əзірлеуде. Жаңа резервтік орталықты
салу шеңберінде негізгі назар резервтік орталықтың үйін жобалау мен салуға
жəне резервтік орталықтың үйі құрылысының орнын таңдауға жалпы талаптар
(өлшемдер) əзірлеуге бөлінді. Жаңа резервтік орталық төлем жүйелерінің
үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін ғана емес, сондай-ақ Ұлттық
Банктің елдің жəне Ұлттық қордың алтынвалюта активтерін басқару жөніндегі
стратегиялық маңызды функцияларын орындау, сондай-ақ бүгінгі банктік
ақпарат жүйелерін жəне деректер базасын тиісті техникалық деңгейде қолдау
үшін пайдаланылады деп болжанады.
Ұлттық Банк 2005 жылы төлем карточкаларының нарығын дамытуға баса
назар аударды. Төлем карточкалары нарығының инфрақұрылымын дамытуға
жағдайлар жасау мақсатында Үкіметтің Қазақстан Республикасына
импортталатын тауарларды қосылған құн салығынан босату ережесін бекіту
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 23 қаңтардағы №84
қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 22.06.2005 жылғы № 606
қаулысы қабылданды.
Екінші деңгейдегі банктердің Төлем карточкаларының ұлттық банкаралық
жүйесінің жұмысына нақты қатысуын ынталандыру мақсатында Ұлттық процессинг
орталығы акционерлік қоғамының Ұлттық Банкке тиесілі акциялар пакетін
мүдделі екінші деңгейдегі банктерге сатуға қатысты іс-шаралар жүргізілді.
Тұтастай алғанда 2005 жылы ел экономикасын одан əрі дамыту жағдайында
қолма-қол жасалмайтын төлемдер санының жəне көлемінің тиісті көбеюі
байқалды. Мəселен, 2005 жылы ұлттық төлем жүйелері арқылы жүргізілген қолма-
қол жасалмайтын төлемдердің жалпы көлемі 51 705,7 млрд. теңге болды, қолма-
қол жасалмайтын төлемдер саны 23,2 млн.
Банкаралық ақша аудару жүйесі (БААЖ). 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша БААЖ-де 51 пайдаланушы тіркелді. 2005 жылы төлемдер саны 28,1% 7,9
млн. транзакцияға дейін, төлемдер сомасы – 72,7% 50,3 трлн. теңгеге дейін
өсті.
2005 жылы БААЖ арқылы негізінен Қазақстан резиденттерінің бағалы
қағаздарымен (БААЖ-дағы төлемдердің жалпы көлемінен 37,8%), банктердің жəне
олардың клиенттерінің банкаралық депозиттерімен жəне меншікті қаражатының
аударымдарымен (23,1%) операциялары жəне шетел валютасымен жəне қымбат
металдармен операциялар (11,4%) бойынша төлемдер өткізілді.
Осыған байланысты БААЖ-дағы төлемдер көлемінің байқалған көбеюі
негізінен Қазақстан резиденттерінің бағалы қағаздарымен (86,0%), банктердің
жəне олардың клиенттерінің банкаралық депозиттерімен жəне меншікті
қаражатының аударымдарымен (2,2 есе) операциялары, сондай-ақ шетел
валютасымен жəне қымбат металдармен (83,5%) операциялар бойынша төлемдер
көлемінің өсуіне себепші болды. Осы төлемдер көлемінің көбею сомасы БААЖ-
дағы төлемдер көлемінің жалпы өсімінен 84,9% болды. Сондай-ақ төлемдер
көлемінің жүйесінде тауарлар жəне материалдық емес активтердің - 33,1%,
көрсетілген қызметтің -19,5% жəне бюджетке төлемдер жəне бюджеттен төлемдер
-48,0% өскенін атап өткен жөн.
Елдің жүйелік-мəнді төлем жүйесі бола отырып, БААЖ іс жүзінде елдегі
қолма-қол жасалмайтын төлемдер көлемінің негізгі ағынын -талданатын
кезеңдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы көлемінен 97,2% өңдеді,
бұл сан бойынша қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы санының 34,2%
болды. Осы арақатынас БААЖ-нің елдегі неғұрлым ірі жəне басым төлемдерді
ғана өткізетін фактіні растайды.
Бұл ретте жүйенің талданатын кезеңдегі жұмысының тиімділігін оң деп
бағалауға болады, себебі жүйедегі ақша ағынының елеулі өсімі (72,7%)
жүйедегі орындалмаған төлем құжаттары көлемінің қысқаруымен (88,6%) қатар
жүрді.
Банкаралық клиринг. Банкаралық клирингте қатысушылар саны 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша 34 қатысушы болды.
2005 жылы клиринг жүйесінде өңделген төлем құжаттарының саны жалпы
сомасы 1,4 трлн. теңгеге 15,3 млн. құжат болды. 2004 жылмен салыстырғанда
осы жүйедегі төлем құжаттарының саны 36,3%, ал төлемдер сомасы – 53,6%
ұлғайды.
Клиринг жүйесінде өтетін төлемдердің түрлері бойынша 2005 жылғы
төлемдердің ең көп үлесі тауарлар жəне материалдық емес активтер үшін
төлемдерге (жүйедегі төлемдердің жалпы көлемінен 30,6%) тиесілі, олардың
өсуі 2004 жылмен салыстырғанда 62,3%, көрсетілген қызмет үшін төлемдер
(үлесі 25,1%) – өсуі 62,9%, сондай-ақ бюджетке төлемдер жəне бюджеттен
төлемдер (үлесі 26,9%) – өсуі 51,5% болды. Төлемдердің көрсетілген түрлері
көлемінің көбею сомасы Банкаралық клирингтегі төлемдер көлемінің жалпы
өсімінен 86,1% болды.
Сонымен қатар, басымдылығы жоғары болып табылмайтын жəне 5 млн. теңге
сомадан аспайтын төлемдерді жүргізуге арналған Банкаралық клирингте олардың
жалпы санынан барлық қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жартысынан астамы –
65,8% жүзеге асырылды, бұл елдегі қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы
көлемінің 2,8% болды.
Жүйенің жиынтық мəні кемінде 3% болатын қолма-қол жасалмайтын
төлемдердің барлық санының жартысынан астамын жүргізуі жүйенің төлемдердің
көбін ұсақ сомаға өткізуге арналған мақсатының орындалғанын көрсетеді.
Талданып отырған жылдағы жүйені дамытуда оң бағаланады, себебі күші
жойылған төлем құжаттары санының тиісті 14% төмендеуі кезінде төлемдер саны
мен көлемінің көбеюі (тиісінше 36,3% жəне 53,6%) байқалды.
Төлем құралдары. 2005 жылы екінші деңгейдегі банктер жəне Қазпочта
АҚ 47,6 трлн. теңге сомаға 85,1 млн. транзакция өткізді. 2004 жылмен
салыстырғанда əр түрлі төлем құралдарын пайдалану саны 34,4%, төлемдер
сомасы – 39,9% ұлғайды (VІ бөлімнің 6.3-бөлімшесіне 1-қосымша).
Қолданылатын төлем құралдарының түрлері бойынша қолма-қол жасалмайтын
төлемдер құрылымы өткен кезеңдермен салыстырғанда айтарлықтай өзгерген жоқ.
Бұрынғысынша, төлем тапсырмалары (жоғарыда көрсетілген төлем құралдарын
пайдалана отырып қолма-қол жасалмайтын төлемдердің жалпы санынан 35,8% жəне
жалпы көлемінен 94,3%) жəне төлем карточкалары (тиісінше 58,6% жəне 1,8%)
Қазақстанның аумағында ең көп таралған болып табылады. Бұл ретте, бір төлем
тапсырмасының орташа сомасы 2005 жылы 1,5 млн. теңге болды жəне 2004 жылмен
салыстырғанда 18,2% көбейді. Төлемдердің саны бойынша төлем карточкаларының
жоғары үлес салмағы жəне төлемдердің көлемі бойынша төменгі үлес салмағы
негізінен қолма-қол ақшаның аздаған сомасын (қолма-қол ақшаны алу бойынша
бір транзакцияның орташа сомасы 2005 жылы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz