ХVI - XVII iғғ. Қазақтардың жоңғаралармен қарым-қатынасы
1. ХVI . XVIIғғ. Қазақтардың жоңғаралармен қарым.қатынасы.
2. ҚАЗАҚ.ЖОҢҒАР СОҒЫСЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ
2. ҚАЗАҚ.ЖОҢҒАР СОҒЫСЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ
ХVІІ ғ. соңы — ХVІІІ ғ. басындағы Қазақ мемлекетінің ішкі және сыртқы жағдайы. Ойраттар — Монғол империясындағы Үгедей ұлысы монғолдарының батыс бұтағы. Шыңғыс хан әскерінің сол қанатын (“дзюнгар”) құраған. Оларды көршілес түркі, парсы тілді халықтар, қалмақтар, монғолдардың өздері жоңғар деп атады. Қазақстанның шығыс шекарасы ойраттардың шабуылына үнемі ұшырап тұрды.
Ойраттардың чорос тайпалық бірлестігінің негізінде 1635 ж. Жоңғар хандығы құрылды. Оған Алтай, Гоби шөлі, Жетісу жерлері енді. Ордасы — Ертістің жоғары сағасына орналасты. Қазақтың Жәңгір ханы тұсында ойрат пен қазақтардың арасында 3 ірі қарулы қақтығыстар болды. 1) 1635 ж.; 2) 1643—1647 ж.; 3) 1651—1652 жж. Бұл кезеңдегі жоңғар және қазақ хандықтарының арасындағы күрес екі жақты ауыспалы табыстармен аяқталып отырды.
Қазақ елінің ақылгөйі, данышпаны, тірі кезінде “Әз-Тәуке” атанған Тәуке хан тұсында ішкі тартыстар тоқталып, сыртқы шапқыншылықтан қорғану ісі жолға қойылды. Ол жоңғар қалмақтарынан төнген қауіпке байланысты елді бір мемлекеттік құрылымға біріктіруге аянбай күш салды.
Үш жүздің білгір билерінің басын қосып, билер кеңесін енгізді. Оған бірігіп өмір сүрген қазақ, қырғыз, қарақалпақ руларының атақты билері енді. Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, қырғыздың Қоқым биі, қарақалпақта — Сасық би, т.б. кірген. Билер кеңесі сол кездегі ұлы дала парламенті іспеттес еді.
ХVІІ ғ. аяғы — ХVІІІ ғ. басында қазақ жүздері солтүстікте Тобыл мен Ертістен оңтүстікте Ташкентке дейін, шығыста Еміл өзенінен батыста Сырдария өзеніне дейінгі кең аумақта орналасты. “Жеті жарғы” заңдар кодексін жасаған Тәуке хан билік еткен жылдар “алтын ғасыр” болды. Немесе бұл кезеңді халық аузында “қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған” кезең дейді. Бұл кезең түрлі аймақтардың өзара байланыстарының неғұрлым тығыз дамуы, экономикадағы, саудадағы ілгерілеушілік кезі болды. Түркістан, Жаркент, Сауран, Сайрам, Созақ қалалары басты маңызға ие болды. Тәуке Қазақ хандығының астанасы Түркістанда отырып елді биледі. Бұл Жоңғар мемлекетіндегі ішкі жағдайға байланысты уақытша “тыныс алу” еді.
1653 ж. қайтыс болған Батур қонтайшыдан кейін Сенге (1653—1670) және Қалдан Бошоқту (1670—1697) билік құрған жылдары қазақ және жоңғар қақтығыстары саябырлайды. Жоңғар хандығына Қытайдағы маньчжур билеушілерінен өз қауіпсіздігін қорғауына тура келді. Бұған жоңғарлардың Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісіп кетуі себепші болды.
Ойраттардың чорос тайпалық бірлестігінің негізінде 1635 ж. Жоңғар хандығы құрылды. Оған Алтай, Гоби шөлі, Жетісу жерлері енді. Ордасы — Ертістің жоғары сағасына орналасты. Қазақтың Жәңгір ханы тұсында ойрат пен қазақтардың арасында 3 ірі қарулы қақтығыстар болды. 1) 1635 ж.; 2) 1643—1647 ж.; 3) 1651—1652 жж. Бұл кезеңдегі жоңғар және қазақ хандықтарының арасындағы күрес екі жақты ауыспалы табыстармен аяқталып отырды.
Қазақ елінің ақылгөйі, данышпаны, тірі кезінде “Әз-Тәуке” атанған Тәуке хан тұсында ішкі тартыстар тоқталып, сыртқы шапқыншылықтан қорғану ісі жолға қойылды. Ол жоңғар қалмақтарынан төнген қауіпке байланысты елді бір мемлекеттік құрылымға біріктіруге аянбай күш салды.
Үш жүздің білгір билерінің басын қосып, билер кеңесін енгізді. Оған бірігіп өмір сүрген қазақ, қырғыз, қарақалпақ руларының атақты билері енді. Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, қырғыздың Қоқым биі, қарақалпақта — Сасық би, т.б. кірген. Билер кеңесі сол кездегі ұлы дала парламенті іспеттес еді.
ХVІІ ғ. аяғы — ХVІІІ ғ. басында қазақ жүздері солтүстікте Тобыл мен Ертістен оңтүстікте Ташкентке дейін, шығыста Еміл өзенінен батыста Сырдария өзеніне дейінгі кең аумақта орналасты. “Жеті жарғы” заңдар кодексін жасаған Тәуке хан билік еткен жылдар “алтын ғасыр” болды. Немесе бұл кезеңді халық аузында “қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған” кезең дейді. Бұл кезең түрлі аймақтардың өзара байланыстарының неғұрлым тығыз дамуы, экономикадағы, саудадағы ілгерілеушілік кезі болды. Түркістан, Жаркент, Сауран, Сайрам, Созақ қалалары басты маңызға ие болды. Тәуке Қазақ хандығының астанасы Түркістанда отырып елді биледі. Бұл Жоңғар мемлекетіндегі ішкі жағдайға байланысты уақытша “тыныс алу” еді.
1653 ж. қайтыс болған Батур қонтайшыдан кейін Сенге (1653—1670) және Қалдан Бошоқту (1670—1697) билік құрған жылдары қазақ және жоңғар қақтығыстары саябырлайды. Жоңғар хандығына Қытайдағы маньчжур билеушілерінен өз қауіпсіздігін қорғауына тура келді. Бұған жоңғарлардың Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісіп кетуі себепші болды.
ХVI - XVIIғғ. Қазақтардың жоңғаралармен қарым-қатынасы.
ХVІІ ғ. соңы — ХVІІІ ғ. басындағы Қазақ мемлекетінің ішкі және сыртқы
жағдайы. Ойраттар — Монғол империясындағы Үгедей ұлысы монғолдарының батыс
бұтағы. Шыңғыс хан әскерінің сол қанатын (“дзюнгар”) құраған. Оларды
көршілес түркі, парсы тілді халықтар, қалмақтар, монғолдардың өздері жоңғар
деп атады. Қазақстанның шығыс шекарасы ойраттардың шабуылына үнемі ұшырап
тұрды.
Ойраттардың чорос тайпалық бірлестігінің негізінде 1635 ж. Жоңғар
хандығы құрылды. Оған Алтай, Гоби шөлі, Жетісу жерлері енді. Ордасы —
Ертістің жоғары сағасына орналасты. Қазақтың Жәңгір ханы тұсында ойрат пен
қазақтардың арасында 3 ірі қарулы қақтығыстар болды. 1) 1635 ж.; 2)
1643—1647 ж.; 3) 1651—1652 жж. Бұл кезеңдегі жоңғар және қазақ
хандықтарының арасындағы күрес екі жақты ауыспалы табыстармен аяқталып
отырды.
Қазақ елінің ақылгөйі, данышпаны, тірі кезінде “Әз-Тәуке” атанған Тәуке
хан тұсында ішкі тартыстар тоқталып, сыртқы шапқыншылықтан қорғану ісі
жолға қойылды. Ол жоңғар қалмақтарынан төнген қауіпке байланысты елді бір
мемлекеттік құрылымға біріктіруге аянбай күш салды.
Үш жүздің білгір билерінің басын қосып, билер кеңесін енгізді. Оған
бірігіп өмір сүрген қазақ, қырғыз, қарақалпақ руларының атақты билері енді.
Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, қырғыздың Қоқым биі, қарақалпақта —
Сасық би, т.б. кірген. Билер кеңесі сол кездегі ұлы дала парламенті
іспеттес еді.
ХVІІ ғ. аяғы — ХVІІІ ғ. басында қазақ жүздері солтүстікте Тобыл мен
Ертістен оңтүстікте Ташкентке дейін, шығыста Еміл өзенінен батыста Сырдария
өзеніне дейінгі кең аумақта орналасты. “Жеті жарғы” заңдар кодексін жасаған
Тәуке хан билік еткен жылдар “алтын ғасыр” болды. Немесе бұл кезеңді халық
аузында “қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған” кезең дейді. Бұл кезең түрлі
аймақтардың өзара байланыстарының неғұрлым тығыз дамуы, экономикадағы,
саудадағы ілгерілеушілік кезі болды. Түркістан, Жаркент, Сауран, Сайрам,
Созақ қалалары басты маңызға ие болды. Тәуке Қазақ хандығының астанасы
Түркістанда отырып елді биледі. Бұл Жоңғар мемлекетіндегі ішкі жағдайға
байланысты уақытша “тыныс алу” еді.
1653 ж. қайтыс болған Батур қонтайшыдан кейін Сенге (1653—1670) және
Қалдан Бошоқту (1670—1697) билік құрған жылдары қазақ және жоңғар
қақтығыстары саябырлайды. Жоңғар хандығына Қытайдағы маньчжур
билеушілерінен өз қауіпсіздігін қорғауына тура келді. Бұған жоңғарлардың
Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісіп кетуі себепші болды.
ХVІІ ғ. соңында (1681—1683 жж.) жоңғар әскерлері Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстанға басып кірді. Сайрам, Манкент, Қараспан, т.б.
9 қаланы тартып алды. Сайрам халқы қатты қарсылық көрсетіп, жоңғар
билеушісінің мұрагерін өлтірді. Жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға қосымша күш
төгіп, Сайрамды тас-талқан етті. Тұрғындарын Жоңғария, Шығыс Түркістанға
айдап әкетті. Ығысқан қазақтар оңтүстікке, батысқа, өзбек, қарақалпақ,
ноғай, башқұрт жеріне боса бастады. Қожаберген жырау: “Еділ, Жайық, Арқаға
қазақ ауып, Шу, Талас, Сыр, Қаратау жауда қалды”, — деп егіле жырлады.
Тәуке хан басын біріктірген Қазақ мемлекеті 1715 ж. ол қайтыс болғаннан
кейін әлсірей бастады. Оның мұрагері Қайып елдің басын біріктіре алмады. Ал
Болат хан тұсында (1718—1729) қазақ қоғамында бытыраңқылық үстемдік ала
бастады. ХVІІ ғ. 40-жылдарынан бастап Қазақстанға сан рет жойқын жорықтар
ұйымдастырған Жоңғар хандығы қазақ жеріне шапқыншылығын қайтадан бастады.
Қазақ-жоңғар қатынастарының шиеленісуі. 1697 ж. Севан Рабдан өкімет
басына келгенде қазақ-жоңғар қатынастарындағы соғыс жанжалдары қайта
жанданды. Севан Рабдан (Қалдан Бошоқтудың жиені) Жоңғар хандығын 1727 ж.
дейін басқарды. Ол тарихта қазақтарға қарсы жүргізген қатал да ауыр
шапқыншылық жорықтарымен белгілі болды.
Осы кезеңнен бастап жоңғарлардың қазақ даласына шапқыншылығы үдей
түседі. Жоңғар мемлекетінің тарихын зерттеуші И.Я. Златкиннің көрсетуінше,
1698 жылғы қазақ ханы Тәуке мен жоңғар қонтайшысы Севан Рабдан арасындағы
соғыстан кейін Қазақстанның тәуелсіздігіне үлкен қауіп төне бастады. Егер
Жоңғар хандығы ХVІІ ғасырда қазақтармен тек 1643 ж. және 1681—1684 жылдары
ғана соғысса, Севан Рабданның жорықтары бірінен кейін бірі үздіксіз
жалғасып жатты. 1711—1712, 1714, 1717, 1723 және 1725 жылдардағы
жоңғарлардың шабуылдары қазақтарға зор алапат әкелді. (Қосымша беттегі
картаны қараңдар.)
Жоңғар билеушілерінің экспансиясы бір жағынан, Сырдарияның оң
жағалауындағы қалалар үшін Аштархани әулетімен күрес екінші жағынан
жалғасып тұрған кезеңде Қазақстан Ресеймен жақындасуға тырысады. Тәукенің
кезінде қазақ-орыс қатынастарын жалғастыру мақсатында 1687—1694 жылдардағы
жіберген елшіліктері өз мақсатына жете алмады. Тәшім, Сары, Келдей, Қабай,
Тайқоңыр, Тұманшы батырлар бастап барған олардың көпшілігі сәтсіздікке
ұшырады.
Севан Рабдан бастаған жоңғарлар ХVІІ ғ. аяғы — ХVІІІ ғ. басында
Жетісудың бір бөлігін басып алып, Сарысу өзеніне жетеді. Үш жүз өкілдері
1710 ж. Қарақұм маңында кеңес өткізіп, жауға қарсы күш біріктіру мәселесін
шешеді. 1718 ж. Аягөз өзені бойында Қаракерей Қабанбай мен Шақантай
(Жауғашар) батырлар жоңғар қолын талқандады. Алайда 1723 ж. Қытаймен қарым-
қатынасын жөндеп алған Жоңғария Севан Рабдан бастаған 70–80 мың қолын
Қазақстанға қарай қаптатты. Алакөл арқылы Жетісу, Қаратау, Таласқа жетті.
Бұл “Ақтабан шұбырындының” басы еді. Ұлы жүз, Орта жүздің бір бөлігі
Ходжент, Самарқанға қарай көше бастайды. “Елім-ай” атты мұңлы өлең
шумақтары сол кездегі 3 миллионның 1 миллионы қаза тапқан халықтың ауыр
жағдайын дәл бейнелейді.
1725 ж. Ташкент, Түркістанды басып алды. Тек есімдері белгілі халық
жасақтарының қолбасшылары Есет, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай,
Саурық, Баян, Жәнібек, Райымбек, т.б. батырлар күрестерін тоқтатпады. Бұл
кезеңде қазақ халқының сыртқы жағдайы аса ауыр еді: Еділ қалмақтары,
башқұрттар, Жайық, Сібір казактары, Орта Азия хандықтары тарапынан қауіп
бұлты сейілмеді.
1726 ж. бастап қана қазақтың үш жүзінің жасақтары бірігіп қимылдай
бастады. “Қарасиыр” (Торғай даласының оңтүстік-шығысындағы Бұланты, Белеуті
өзендерінің жағалауында) деген жерде қазақтар қалмақтарды тас-талқан етіп
жеңді. Міне, осы жер “Қалмаққырылған” деп аталып кетеді. Бұл шайқастың
моралдық маңызы зор болды. Бұл шайқастан кейін күзде Әбілқайыр, Сәмеке т.б.
сұлтандар 10 мың әскермен солтүстік-батыс өңірді Еділ қалмақтарынан азат
етеді. 1726 ж. мамыр айындағы Ордабасы жиынында Кіші жүз билеушілерінің
бірі Әбілқайырға бүкіл әскерге қолбасшылық ету тапсырылды. Ол әскери
дарынды қолбасшы, қабілетті дипломат ретінде елге танылған болатын.
Түркістанның оңтүстік-шығысындағы Ордабасы тауында барлық қазақ қолдары
бас қосып, осы жерден Боралдай, Қошқарата өзендері арқылы қалмақтарға соққы
беру мәселесі шешілді.
1729 ж. көктемінде Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Аңырақай түбінде
(кейбір деректерде 1730 ж. Балқаш көлінің оңтүстік-шығысы, Алакөл мен
Итішпестің арасында болды делінеді.) Әбілқайырдың басшылығымен қалмақтарға
күйрете соққы берілді.
Алайда жеңіс баянды болмай жатып, ел билеушілері арасында таққа талас
басталды. 1729 ж. қазақ ханы Болаттың өлімінен кейін “ұлы хан” болып оның
баласы Әбілмәмбет сайланды. Ал қазаққа қолбасшылық қабілеті бар қарымы
қатты хан керек еді. “Ұлы хандыққа” үміті ақталмаған Әбілқайыр Кіші жүз
жасағын, Орта жүзді Сәмеке бастап майдан даласынан алып кетеді. Ұлы жүз
билігі Жолбарыстың қолында қалды. “Ұлы хан” билігі үшін талас салдарынан
осы Оңтүстік Қазақстан қайта оралған жоңғар қолында қалып қойды. Ал жау
шапқыншылығына қарсы жеңістің ауылы әлі алыста еді.
Жоңғар шапқыншылығы Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалардың жойылып
кетуінің бір себебі болды. Шапқыншылық маңызды сауда жолдарын жойып
жіберді, халық шаруашылығына зиян келтірді.
Ш.Құдайбердіұлының есебі бойынша, “Ақтабан шұбырынды” жылдарында қазақ
халқының алдында өзінің болашағы туралы мәселе тұрды. Жоңғарлар 1723 ж.
қазақ жеріне 70—80 мың әскермен, жеті бағытта шабуыл жасаған болатын. Патша
үкіметінің жансызы Д.Гладышев жоңғарларда түйемен тасып жүретін үш мың
зеңбірек барын жазды. Жоңғар әскерінде 400-ге жуық орыс офицерлері мен
солдаттары болды. Оның үстіне 1723 ж. қазақ жерінде күшті жұт болған еді.
Қазақтар оны “Қайың сауған ақ тышқан жылы” дейді. Жалпы халық күнтізбесі
бойынша тышқан және қоян жылдары жұт болатындығын кейінгі жылдардың мұрағат
деректері де дәлелдеп отыр. Жұттан әлсіреген қазақ ауылдарына шабуыл жасау
уақытын жоңғарлар дәл таңдап алған болатын.
Жұтап отырған қазақ халқы жеті жақты қысымға төтеп бере алмады. Осы
оқиғаны Шәкерім өзінің “Қалқаман — Мамыр” дастанында былай бейнелеген:
Бұл соғыста қазақты қалмақ алды,
Үш есенің екеуін қырып салды.
Тұра алмай жеңілген соң Сыр бойында,
Арқаға қазақ ауып кетіп қалды.
Осы жол — бар қазаққа белгілі жол,
“Ақтабан шұбырынды” дегені сол.
Жаяу жүріп, табаны аппақ болып,
Қазақтың қорлық көріп шұбырғаны ол.
Алайда осы бір ауыр апат, сұрапыл қырғын ержүрек елдің еңсесін түсіре
алмады. Қазақ халқы ақтық демі біткенше жаумен айқасуға бел буды.
ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР СОҒЫСЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ
Азаттық қозғалысының қаһарман батырлары. Халықтың басына сұрапыл күн
туып, ат ауыздықпен су ішіп, азамат етігімен су кешкен кезеңде тоз-тоз
болған елдің етек-жеңін жиып, басын құрап, халық мүддесін қорғаған
қаһармандар шыға бастады.
Олардың басты арманы халықтың бостандығы, азаттығы еді. Әр азаматтың
көкірек күйінішін, арман-тілегін дәл басып жырлаған Ақтамберді жырау:
Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екеміз!
Күдеріден бау тағып,
Ақ кіреуке киер ме екеміз!
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шығыршығы торғай көз,
Сауыт киер ме екеміз.
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып,
Қол төңкерер ме екеміз.
Жалаулы найза қолға алып,
Жау қашырар ма екеміз, —
дейді.
Ұлттық сана-сезімі, ар намысы өртенген, есін жиған халық басын
біріктіріп ірі қимылға дайындала бастады. Ел-жұрт бірлігін ойлап, жалпыға
тіреу болған билер мен қол бастаушы батырлар шықты. Севан Рабданның ағасы
Шона-Добаның әскеріне Сырдария өзені бойындағы қалалар тегеурінді қарсылық
көрсетті. Қазақ жасақтарының басшылығымен 300 мың Ташкент халқы бір айға
дейін беріспеді.
Ташкенттен кейін Сайрам, Түркістан қалалары алынды. Түркістан, Сайрамды
қорғаушылардың басқыншыларға қарсы жанқиярлық ерлігі ерен болды. Әсіресе
Сайрам қаласын ала алмаған жоңғарлар қаланы сумен жабдықтап тұрған Сайрам
өзені сағасының ағысын басқа бағытта бұруға бұйрық берген.
Қазақ-жоңғар соғысы тарих сахнасына ерліктері халық жадында сақталған
батырларды шығарды. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Қазақ шежіресінде” Абылай,
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы
Жәнібек, Көкжарлы Көкжал Барақ, Шанышқылы Бердіғожа, Сырым Малайсары,
Тарақты Байғозы, Шапырашты Наурызбай, Уақ Сары, Баян сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХVІІ ғ. соңы — ХVІІІ ғ. басындағы Қазақ мемлекетінің ішкі және сыртқы
жағдайы. Ойраттар — Монғол империясындағы Үгедей ұлысы монғолдарының батыс
бұтағы. Шыңғыс хан әскерінің сол қанатын (“дзюнгар”) құраған. Оларды
көршілес түркі, парсы тілді халықтар, қалмақтар, монғолдардың өздері жоңғар
деп атады. Қазақстанның шығыс шекарасы ойраттардың шабуылына үнемі ұшырап
тұрды.
Ойраттардың чорос тайпалық бірлестігінің негізінде 1635 ж. Жоңғар
хандығы құрылды. Оған Алтай, Гоби шөлі, Жетісу жерлері енді. Ордасы —
Ертістің жоғары сағасына орналасты. Қазақтың Жәңгір ханы тұсында ойрат пен
қазақтардың арасында 3 ірі қарулы қақтығыстар болды. 1) 1635 ж.; 2)
1643—1647 ж.; 3) 1651—1652 жж. Бұл кезеңдегі жоңғар және қазақ
хандықтарының арасындағы күрес екі жақты ауыспалы табыстармен аяқталып
отырды.
Қазақ елінің ақылгөйі, данышпаны, тірі кезінде “Әз-Тәуке” атанған Тәуке
хан тұсында ішкі тартыстар тоқталып, сыртқы шапқыншылықтан қорғану ісі
жолға қойылды. Ол жоңғар қалмақтарынан төнген қауіпке байланысты елді бір
мемлекеттік құрылымға біріктіруге аянбай күш салды.
Үш жүздің білгір билерінің басын қосып, билер кеңесін енгізді. Оған
бірігіп өмір сүрген қазақ, қырғыз, қарақалпақ руларының атақты билері енді.
Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, қырғыздың Қоқым биі, қарақалпақта —
Сасық би, т.б. кірген. Билер кеңесі сол кездегі ұлы дала парламенті
іспеттес еді.
ХVІІ ғ. аяғы — ХVІІІ ғ. басында қазақ жүздері солтүстікте Тобыл мен
Ертістен оңтүстікте Ташкентке дейін, шығыста Еміл өзенінен батыста Сырдария
өзеніне дейінгі кең аумақта орналасты. “Жеті жарғы” заңдар кодексін жасаған
Тәуке хан билік еткен жылдар “алтын ғасыр” болды. Немесе бұл кезеңді халық
аузында “қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған” кезең дейді. Бұл кезең түрлі
аймақтардың өзара байланыстарының неғұрлым тығыз дамуы, экономикадағы,
саудадағы ілгерілеушілік кезі болды. Түркістан, Жаркент, Сауран, Сайрам,
Созақ қалалары басты маңызға ие болды. Тәуке Қазақ хандығының астанасы
Түркістанда отырып елді биледі. Бұл Жоңғар мемлекетіндегі ішкі жағдайға
байланысты уақытша “тыныс алу” еді.
1653 ж. қайтыс болған Батур қонтайшыдан кейін Сенге (1653—1670) және
Қалдан Бошоқту (1670—1697) билік құрған жылдары қазақ және жоңғар
қақтығыстары саябырлайды. Жоңғар хандығына Қытайдағы маньчжур
билеушілерінен өз қауіпсіздігін қорғауына тура келді. Бұған жоңғарлардың
Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісіп кетуі себепші болды.
ХVІІ ғ. соңында (1681—1683 жж.) жоңғар әскерлері Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстанға басып кірді. Сайрам, Манкент, Қараспан, т.б.
9 қаланы тартып алды. Сайрам халқы қатты қарсылық көрсетіп, жоңғар
билеушісінің мұрагерін өлтірді. Жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға қосымша күш
төгіп, Сайрамды тас-талқан етті. Тұрғындарын Жоңғария, Шығыс Түркістанға
айдап әкетті. Ығысқан қазақтар оңтүстікке, батысқа, өзбек, қарақалпақ,
ноғай, башқұрт жеріне боса бастады. Қожаберген жырау: “Еділ, Жайық, Арқаға
қазақ ауып, Шу, Талас, Сыр, Қаратау жауда қалды”, — деп егіле жырлады.
Тәуке хан басын біріктірген Қазақ мемлекеті 1715 ж. ол қайтыс болғаннан
кейін әлсірей бастады. Оның мұрагері Қайып елдің басын біріктіре алмады. Ал
Болат хан тұсында (1718—1729) қазақ қоғамында бытыраңқылық үстемдік ала
бастады. ХVІІ ғ. 40-жылдарынан бастап Қазақстанға сан рет жойқын жорықтар
ұйымдастырған Жоңғар хандығы қазақ жеріне шапқыншылығын қайтадан бастады.
Қазақ-жоңғар қатынастарының шиеленісуі. 1697 ж. Севан Рабдан өкімет
басына келгенде қазақ-жоңғар қатынастарындағы соғыс жанжалдары қайта
жанданды. Севан Рабдан (Қалдан Бошоқтудың жиені) Жоңғар хандығын 1727 ж.
дейін басқарды. Ол тарихта қазақтарға қарсы жүргізген қатал да ауыр
шапқыншылық жорықтарымен белгілі болды.
Осы кезеңнен бастап жоңғарлардың қазақ даласына шапқыншылығы үдей
түседі. Жоңғар мемлекетінің тарихын зерттеуші И.Я. Златкиннің көрсетуінше,
1698 жылғы қазақ ханы Тәуке мен жоңғар қонтайшысы Севан Рабдан арасындағы
соғыстан кейін Қазақстанның тәуелсіздігіне үлкен қауіп төне бастады. Егер
Жоңғар хандығы ХVІІ ғасырда қазақтармен тек 1643 ж. және 1681—1684 жылдары
ғана соғысса, Севан Рабданның жорықтары бірінен кейін бірі үздіксіз
жалғасып жатты. 1711—1712, 1714, 1717, 1723 және 1725 жылдардағы
жоңғарлардың шабуылдары қазақтарға зор алапат әкелді. (Қосымша беттегі
картаны қараңдар.)
Жоңғар билеушілерінің экспансиясы бір жағынан, Сырдарияның оң
жағалауындағы қалалар үшін Аштархани әулетімен күрес екінші жағынан
жалғасып тұрған кезеңде Қазақстан Ресеймен жақындасуға тырысады. Тәукенің
кезінде қазақ-орыс қатынастарын жалғастыру мақсатында 1687—1694 жылдардағы
жіберген елшіліктері өз мақсатына жете алмады. Тәшім, Сары, Келдей, Қабай,
Тайқоңыр, Тұманшы батырлар бастап барған олардың көпшілігі сәтсіздікке
ұшырады.
Севан Рабдан бастаған жоңғарлар ХVІІ ғ. аяғы — ХVІІІ ғ. басында
Жетісудың бір бөлігін басып алып, Сарысу өзеніне жетеді. Үш жүз өкілдері
1710 ж. Қарақұм маңында кеңес өткізіп, жауға қарсы күш біріктіру мәселесін
шешеді. 1718 ж. Аягөз өзені бойында Қаракерей Қабанбай мен Шақантай
(Жауғашар) батырлар жоңғар қолын талқандады. Алайда 1723 ж. Қытаймен қарым-
қатынасын жөндеп алған Жоңғария Севан Рабдан бастаған 70–80 мың қолын
Қазақстанға қарай қаптатты. Алакөл арқылы Жетісу, Қаратау, Таласқа жетті.
Бұл “Ақтабан шұбырындының” басы еді. Ұлы жүз, Орта жүздің бір бөлігі
Ходжент, Самарқанға қарай көше бастайды. “Елім-ай” атты мұңлы өлең
шумақтары сол кездегі 3 миллионның 1 миллионы қаза тапқан халықтың ауыр
жағдайын дәл бейнелейді.
1725 ж. Ташкент, Түркістанды басып алды. Тек есімдері белгілі халық
жасақтарының қолбасшылары Есет, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай,
Саурық, Баян, Жәнібек, Райымбек, т.б. батырлар күрестерін тоқтатпады. Бұл
кезеңде қазақ халқының сыртқы жағдайы аса ауыр еді: Еділ қалмақтары,
башқұрттар, Жайық, Сібір казактары, Орта Азия хандықтары тарапынан қауіп
бұлты сейілмеді.
1726 ж. бастап қана қазақтың үш жүзінің жасақтары бірігіп қимылдай
бастады. “Қарасиыр” (Торғай даласының оңтүстік-шығысындағы Бұланты, Белеуті
өзендерінің жағалауында) деген жерде қазақтар қалмақтарды тас-талқан етіп
жеңді. Міне, осы жер “Қалмаққырылған” деп аталып кетеді. Бұл шайқастың
моралдық маңызы зор болды. Бұл шайқастан кейін күзде Әбілқайыр, Сәмеке т.б.
сұлтандар 10 мың әскермен солтүстік-батыс өңірді Еділ қалмақтарынан азат
етеді. 1726 ж. мамыр айындағы Ордабасы жиынында Кіші жүз билеушілерінің
бірі Әбілқайырға бүкіл әскерге қолбасшылық ету тапсырылды. Ол әскери
дарынды қолбасшы, қабілетті дипломат ретінде елге танылған болатын.
Түркістанның оңтүстік-шығысындағы Ордабасы тауында барлық қазақ қолдары
бас қосып, осы жерден Боралдай, Қошқарата өзендері арқылы қалмақтарға соққы
беру мәселесі шешілді.
1729 ж. көктемінде Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Аңырақай түбінде
(кейбір деректерде 1730 ж. Балқаш көлінің оңтүстік-шығысы, Алакөл мен
Итішпестің арасында болды делінеді.) Әбілқайырдың басшылығымен қалмақтарға
күйрете соққы берілді.
Алайда жеңіс баянды болмай жатып, ел билеушілері арасында таққа талас
басталды. 1729 ж. қазақ ханы Болаттың өлімінен кейін “ұлы хан” болып оның
баласы Әбілмәмбет сайланды. Ал қазаққа қолбасшылық қабілеті бар қарымы
қатты хан керек еді. “Ұлы хандыққа” үміті ақталмаған Әбілқайыр Кіші жүз
жасағын, Орта жүзді Сәмеке бастап майдан даласынан алып кетеді. Ұлы жүз
билігі Жолбарыстың қолында қалды. “Ұлы хан” билігі үшін талас салдарынан
осы Оңтүстік Қазақстан қайта оралған жоңғар қолында қалып қойды. Ал жау
шапқыншылығына қарсы жеңістің ауылы әлі алыста еді.
Жоңғар шапқыншылығы Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалардың жойылып
кетуінің бір себебі болды. Шапқыншылық маңызды сауда жолдарын жойып
жіберді, халық шаруашылығына зиян келтірді.
Ш.Құдайбердіұлының есебі бойынша, “Ақтабан шұбырынды” жылдарында қазақ
халқының алдында өзінің болашағы туралы мәселе тұрды. Жоңғарлар 1723 ж.
қазақ жеріне 70—80 мың әскермен, жеті бағытта шабуыл жасаған болатын. Патша
үкіметінің жансызы Д.Гладышев жоңғарларда түйемен тасып жүретін үш мың
зеңбірек барын жазды. Жоңғар әскерінде 400-ге жуық орыс офицерлері мен
солдаттары болды. Оның үстіне 1723 ж. қазақ жерінде күшті жұт болған еді.
Қазақтар оны “Қайың сауған ақ тышқан жылы” дейді. Жалпы халық күнтізбесі
бойынша тышқан және қоян жылдары жұт болатындығын кейінгі жылдардың мұрағат
деректері де дәлелдеп отыр. Жұттан әлсіреген қазақ ауылдарына шабуыл жасау
уақытын жоңғарлар дәл таңдап алған болатын.
Жұтап отырған қазақ халқы жеті жақты қысымға төтеп бере алмады. Осы
оқиғаны Шәкерім өзінің “Қалқаман — Мамыр” дастанында былай бейнелеген:
Бұл соғыста қазақты қалмақ алды,
Үш есенің екеуін қырып салды.
Тұра алмай жеңілген соң Сыр бойында,
Арқаға қазақ ауып кетіп қалды.
Осы жол — бар қазаққа белгілі жол,
“Ақтабан шұбырынды” дегені сол.
Жаяу жүріп, табаны аппақ болып,
Қазақтың қорлық көріп шұбырғаны ол.
Алайда осы бір ауыр апат, сұрапыл қырғын ержүрек елдің еңсесін түсіре
алмады. Қазақ халқы ақтық демі біткенше жаумен айқасуға бел буды.
ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР СОҒЫСЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ
Азаттық қозғалысының қаһарман батырлары. Халықтың басына сұрапыл күн
туып, ат ауыздықпен су ішіп, азамат етігімен су кешкен кезеңде тоз-тоз
болған елдің етек-жеңін жиып, басын құрап, халық мүддесін қорғаған
қаһармандар шыға бастады.
Олардың басты арманы халықтың бостандығы, азаттығы еді. Әр азаматтың
көкірек күйінішін, арман-тілегін дәл басып жырлаған Ақтамберді жырау:
Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екеміз!
Күдеріден бау тағып,
Ақ кіреуке киер ме екеміз!
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шығыршығы торғай көз,
Сауыт киер ме екеміз.
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қоңыр салқын төске алып,
Қол төңкерер ме екеміз.
Жалаулы найза қолға алып,
Жау қашырар ма екеміз, —
дейді.
Ұлттық сана-сезімі, ар намысы өртенген, есін жиған халық басын
біріктіріп ірі қимылға дайындала бастады. Ел-жұрт бірлігін ойлап, жалпыға
тіреу болған билер мен қол бастаушы батырлар шықты. Севан Рабданның ағасы
Шона-Добаның әскеріне Сырдария өзені бойындағы қалалар тегеурінді қарсылық
көрсетті. Қазақ жасақтарының басшылығымен 300 мың Ташкент халқы бір айға
дейін беріспеді.
Ташкенттен кейін Сайрам, Түркістан қалалары алынды. Түркістан, Сайрамды
қорғаушылардың басқыншыларға қарсы жанқиярлық ерлігі ерен болды. Әсіресе
Сайрам қаласын ала алмаған жоңғарлар қаланы сумен жабдықтап тұрған Сайрам
өзені сағасының ағысын басқа бағытта бұруға бұйрық берген.
Қазақ-жоңғар соғысы тарих сахнасына ерліктері халық жадында сақталған
батырларды шығарды. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Қазақ шежіресінде” Абылай,
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы
Жәнібек, Көкжарлы Көкжал Барақ, Шанышқылы Бердіғожа, Сырым Малайсары,
Тарақты Байғозы, Шапырашты Наурызбай, Уақ Сары, Баян сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz