Евразия даласындағы Шыңғыс хан тұлғасы және көрші тайпаларды бағындыруы

Шыңғыс ханның (ол кезде Темучин деген атпен белгілі) көрші тайпаларды жаулап алуын баяндаумен қатар, олардың өсіп өрбу тарихына және таным тағылымына, өмір салты мен тұтас болмысына аз да болса тоқтала кетуді мақұл көрдік. Өйткені біздің ата мұрамыз, асыл қазынамыз-тарихымызды білмей тұрып бүгінгі өмір шындығын жас ұрпақ пен кейінгі толқынға ұғындыру қиын іс. Адам дегеніміз – тарихи құбылыс. Өз ұлтының тарихи дамуын сезінген адам ғана өзінің қалай дамып келе жатканын сезінеді.Шыңғыс хан дәуіріне дейін, яғни IX-XII ғасырдарда Монгалия аймағында қоныс тепкен найман,керейт, жалайыр, уақ, меркіт, татар, рулары сол өлкеде түркі тайпаларының мемлекеттік бірлестігі-ұлыстар құрауға алып келді.
• «Ұлыс» деген сөз ел , халық билігі деген ұғымды білдіреді. Алғашқы да оның құрамына өзара жақындығы жоқ адамдар тобы да қосылды. Көпшілік жағдайда, ұлыс құрамына ханның руластары мен туыстары , көңіл жақын адамдары кірді. Ұлыстың турақты жер аймағы, ал ірі найман, керейт, кыпшақ, татар ұлыстарының өз шекаралары болды, кейде олар кузетілетін еді.
Бұл тайпалар тарихта «татар» атымен белгісі болған ежелгі түркі шивэйлерінің бір тобы еді. Олар IX ғасырдың бас кезінде түстікке, Тянь-Шань тауларына қарай қозғалып, мүмкіндік туа салысымен, Батысқа қарай етек жайып, Керулен өзеніне дейін жетеді, сөйтіп 966 жылы Сун империясы мен қидандарға қарсы бағытталған одақ құрмақшы да болады. Әрине, бұл кезде қидандар татарлардан әлдеқайда күшті болатұғын, ал қытайлар болса «татарларға» ешбір көмек көрсетпейді, керісінше оларды бір-біріне айдап салуға тырысады.
Дегенмен, XII ғасырдың басында аталмыш тайпалар біраз уақыт даладағы саяси басшылықты қолына ұстап тұрған сәтте, Қытай қорғанынан бастап Сібір тайгасына дейінгі барша түз халықтарын «татарлар» деп атай бастағаны да тарихтан белгілі. Бірақ бұл далада, кең мағынасында айтқанда, басқа да тайпалар тұрған, олардың бір бөлігі бізге белгілі болса, ал көпшілігінің Қытай жазба негіздерінде «татар» аты ғана сақталған.
Әйгілі көшпелілер арасынан бәрінен бұрын XI ғасырда хатқа түскен керейттерді атауға болады. Наймандар ол кезде бұл жерде болмаған сияқты, олардың болашақ қоныстарында тикин деген халық тұрған, тегі олар Алтай тауларында жасырынып қалған ежелгі түріктердің бір тармағы болса керек, дейді Л.Н. Гумилев.