Жалақының халық өміріндегі және жалпы рыноктық экономикада табыстың түрі ретінде алатын орны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Тарау. Жалақы рыноктық экономиканың күрделі категориясы ретінде
1.1 Жалақы туралы теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жалақының түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

ІІ.Тарау. Қазақстан Республикасының еңбек рыногында жалақының қалыптасуы
2.1 Қазақстандағы жалақының сала аралық жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Қазақстан Республикасында еңбек төлемін реттеудегі мемлекеттің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

Рыноктық экономика кезеңінде адамдардың еңбегі аса бағаланады. Ой еңбегінің де, дене еңбегінің де біліктілік деңгейінің жоғары болуы - экономиканың қарқынды дамуының кепілі. Сол себептен де алдыңғы қатарлы елдер адам капиталына көп инвестиция салады.
Ал жасаған еңбегі үшін адам сыйақы алады. Бұл сыйақы экономикалық теорияда жалақы деп аталады.
Дамушы елдер, оның ішінде Қазақстан үшін жалақының атқаратын ролі өте үлкен. Ол - өмір сүру, тіршілік етудің қайнар көзі. Мемлекетіміздің ұлттық табысының 2/3-3/4 бөлігін жалақы құрайды.
Жұмыс істейтін қызметкер табысының 70%-дан астамы жалақыдан құралады.
Елбасымыз Н.Ә.Назабаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауына былай дейді:
«Келесі жылдан бастап еліміздің тарихында тұнғыш рет мемлекеттік бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің негізі 3 жылдық бюджет болады.
Мемекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді болады
Жаңа үшжылдық бюджет бойынша бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын кезең-кезеңімен өсіру арқылы 2012жылы 2 есе деңгейге, оның ішінде 2009 жылы – 25 % 2010 жылы – 25 % 2011 жылы – 30 % арыттыруды қамтамасыз етілуі тиіс.
Әлеуметтік игілікті қамтамасыз ету өмір сүру саласын арттыруымен, сондай-ақ еліміздің адам ресурстарын ұлғайтумен қатар жүргізілуі тиіс.
Халықтың әл-ауқатын арттыру – басты мақсатымыз».
Дәстүрлі түрде жалақы қызметкердің жұмыс орнындағы авторитетін, жанама түрде оның әлеуметтік статусын көрсетеді. Сонымен қатар, жалақының ынталандыратын функциясы бар: өзінің жалақысымен қанағаттанатын қызметкердің еңбек істеуге ынтасы артады. Ал бұл, өз алдынан, экономиканың алға басушылығына әкеледі.
Курстық жұмысымның өзектілігі де сонда: жалақының халық өміріндегі және жалпы рыноктық экономикада табыстың түрі ретінде алатын орнының үлкен екендігі.
Курстық жұмысты жазғанда төмендегі мақсаттар мен міндеттерді ашуға көздедім:
1) Жалақы туралы белгілі экономистердің ойларын қорытындылай отырып, оның мәнін ашу;
2) Жалақының түрлері мен нысандарын қарастыру;
3) Жалақының дәрежесіне әсер ететін факторларды талдап, ҚР-да жалақы мөлшерлемесінің сала аралық жіктеуін статистикалық мәліметтерді пайдаланып, зерттеу;
4) Қазақстандағы жалақы реттеудегі мемлекет ролін көрсету.

1) «Халықаралық экономикалық қатынастар», Р.Е.Елемесов, «Қазақ университеті» 2002 жыл.
2) «Әлеуметтік-экономикалық статистика» З.А.Болатханова, Алматы «Қазақ университеті» 2003 жыл.
3) «Экономикалық теория», С.Әкімбеков, А.С.Баймұханов, У.А.Жанайдаров, Алматы 2002 жыл.
4) Статистический ежегодник Казахстана: статистически сборник, Смаилов редакциясында - А: Агенство Р.К. 2006 ж. статистикасы бойынша.
5) «Экономикалық теория», Я.Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табеев, Алматы «Қазақ университеті» 1999 жыл.
6) «Экономикалық теория негіздері», Алматы «Санат» 1998 жыл.
7) «Еңбек рыногы экономикасы» (3-4,5-11), С.К.Жұмамбаев, Алматы 2003
8) «Экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы». Жатқанбаев Е.Б. жетекшілігімен авторлық ұжым. Алматы «Қазақ Университеті» 2006 ж.
9) «Саясат» журналы. № 4, 2007 .
10) «ҚазҰУ хабаршысы» 2007 ж. №6 (64).
11) Интернет желісі «google kz» сайты
12) «Дала мен қала газеті» 12 қаңтар 2007 ж. Мұхаметқали Қ.
13) Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. Егемен Қазақстан 2008 ж.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Тарау. Жалақы рыноктық экономиканың күрделі категориясы ретінде
1.1 Жалақы туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Жалақының түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .8

ІІ.Тарау. Қазақстан Республикасының еңбек рыногында жалақының қалыптасуы
2.1 Қазақстандағы жалақының сала аралық
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Қазақстан Республикасында еңбек төлемін реттеудегі мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 23

Кіріспе

Рыноктық экономика кезеңінде адамдардың еңбегі аса бағаланады. Ой
еңбегінің де, дене еңбегінің де біліктілік деңгейінің жоғары болуы -
экономиканың қарқынды дамуының кепілі. Сол себептен де алдыңғы қатарлы
елдер адам капиталына көп инвестиция салады.
Ал жасаған еңбегі үшін адам сыйақы алады. Бұл сыйақы экономикалық
теорияда жалақы деп аталады.
Дамушы елдер, оның ішінде Қазақстан үшін жалақының атқаратын ролі өте
үлкен. Ол - өмір сүру, тіршілік етудің қайнар көзі. Мемлекетіміздің ұлттық
табысының 23-34 бөлігін жалақы құрайды.
Жұмыс істейтін қызметкер табысының 70%-дан астамы жалақыдан құралады.
Елбасымыз Н.Ә.Назабаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына жолдауына былай
дейді:
Келесі жылдан бастап еліміздің тарихында тұнғыш рет мемлекеттік
бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің негізі 3 жылдық бюджет болады.
Мемекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке
қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана
тиімді болады
Жаңа үшжылдық бюджет бойынша бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын
кезең-кезеңімен өсіру арқылы 2012жылы 2 есе деңгейге, оның ішінде 2009 жылы
– 25 % 2010 жылы – 25 % 2011 жылы – 30 % арыттыруды қамтамасыз етілуі
тиіс.
Әлеуметтік игілікті қамтамасыз ету өмір сүру саласын арттыруымен,
сондай-ақ еліміздің адам ресурстарын ұлғайтумен қатар жүргізілуі тиіс.
Халықтың әл-ауқатын арттыру – басты мақсатымыз.
Дәстүрлі түрде жалақы қызметкердің жұмыс орнындағы авторитетін, жанама
түрде оның әлеуметтік статусын көрсетеді. Сонымен қатар, жалақының
ынталандыратын функциясы бар: өзінің жалақысымен қанағаттанатын
қызметкердің еңбек істеуге ынтасы артады. Ал бұл, өз алдынан, экономиканың
алға басушылығына әкеледі.
Курстық жұмысымның өзектілігі де сонда: жалақының халық өміріндегі
және жалпы рыноктық экономикада табыстың түрі ретінде алатын орнының үлкен
екендігі.
Курстық жұмысты жазғанда төмендегі мақсаттар мен міндеттерді ашуға
көздедім:
1) Жалақы туралы белгілі экономистердің ойларын қорытындылай отырып,
оның мәнін ашу;
2) Жалақының түрлері мен нысандарын қарастыру;
3) Жалақының дәрежесіне әсер ететін факторларды талдап, ҚР-да жалақы
мөлшерлемесінің сала аралық жіктеуін статистикалық мәліметтерді пайдаланып,
зерттеу;
4) Қазақстандағы жалақы реттеудегі мемлекет ролін көрсету.
Курстық жұмысты жазу барысында ҚР және шет ел авторларының тақырыпқа
байланысты еңбектерін, Қазақстан Республикасының Статистикалық Агенттігінің
мәліметтерін, экономикалық сөздіктерді пайдаландым.
I тарау Жалақы рыноктық экономиканың күрделі
категориясы ретінде
1. Жалақы туралы теориялар.

Экономистер бұрыннан бері жалақының мәні, оның атқаратын функциялары,
мөлшері, динамикасы секілді мәселелерді қарастырған.
Жалдамалы жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу туралы көптеген пікірлер
мен теориялар бар. Экономикалық теорияда жалақы табиғатын анықтаудың екі
негізгі концепциясы бар:
Жалақы - еңбек бағасы. Оның мөлшері мен динамикасы рыноктық
факторлардың, яғни, сұраныс пен ұсыныстың әсерінен қалыптасады.
Жалақы - жұмыс күші, тауар құнының ақшалай көрінісі. Бұл жерде жалақы
еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды. Жалақы өндіріс
жағдайымен де, сұраныс және ұсыныспен де анықталады.
Жалақы - еңбек бағасы, бұл концепцияның теоретикалық негізін
экономистер А.Смит пен Д.Рикардо қалыптастырды.
А. Смит бойынша, еңбек тауар болып табылады, оның табиғи бағасы, яғни
табиғи жалақысы болады. Ол құрамына жұмысшы мен оның жанұясы үшін өмір
сүруге қажетті қаражаттар кіретін өндіріс шығындарымен анықталады. А.Смит
еңбек пен жұмыс күшінің арасында айырмашылықтарды көрсетпеген, сондықтан да
табиғи жалақы ретінде жұмыс күшінің құнын түсінген. Оның пайымдауынша,
жалақының мөлшері адамның өмір сүруінің физикалық минимумымен анықталады.
Жұмысшылардың табысы - жалақы - А.Смиттің қарастыруы бойынша
мемлекеттің экономикалық дамуымен тікелей байланысты. Жалақы физикалық
минимумнан кішкене ғана асқан, ал экономикасы дағдарыста болған Қытайды
мысал ретінде келтіреді. Бірақ шаруашылығы қалыпты немесе тез дамыған
мемлекеттерде, Смиттің айтуы бойынша, жалақы минимумнан жоғарырақ деңгейде
болады: мәселен АҚШ-тағы жалақы деңгейі Ұлыбританиямен салыстырғанда
жоғары, өйткені біріншісінің экономикасы неғұрлым прогрессивті түрде дамып
келе жатқан. Яғни жалақының артуы экономикалық прогрестің артуымен
ерекшелінеді, өйткені жалақының артуы еңбекке деген үлкен сұранысты
білдіреді.
Смит өз еңбектерінде жалақының нормасын айқындауға тырысады.
Жалақының қалыпты деңгейі кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы келісімге
байланысты. Бірақ осы деңгей өмір сүру үшін қажетті минимуммен анықтала ма
деген сұраққа Смит қарсылықпен жауап береді де төмендегідей аргументтерді
келтіреді:
1 ауылшаруашылық жұмысшыларының жалақы деңгейі қысқа қарағанда жазда
жоғары, әйтсе де өмір сүру құны қыста сөзсіз жоғарырақ;
2 елдің әр бөлігінде жалақы деңгейі әр түрлі, әйтсе де өндіріс
тауарларына баға бірдей, т.б.
Оның көзқарасы бойынша "жалақының жоғары деңгейі жағдайында төмен
жалақыға қарағанда ынталы, ақылды жұмысшыларды таба аламыз."
Өзінің жалақы туралы теориясында Д.Рикардо Смиттің идеясын
жалғастырады: жалақы көлемі еркін рыноктық бәсекелестікпен реттелуі керек.
Смиттің ойларын дамыта отырып, Рикардо жалақыны жұмысшы мен оның отбасының
өмір сүруіне қажетті құн ретінде қарастырады, бірақ Смитке қарама-қарсы
жалақының өмірлік сүру деңгейінің минимуммен шектелетіндігін айтқан. Ол
жалақының мәнін Мальтустың екі болжауымен байланыстырады: жер құнарының
кемімелі заңы мен халық өсуінің заңымен.
Бірінші заңға сәйкес, Рикардо мынадай тұжырым жасады: қоғамның
дамуымен қатар, өмір сүрудің деңгейі өседі, яғни, жалақының да өсуі керек.
Екінші заңға сәйкес экономисттің тұжырымы: жалақы өмірлік сүру
деңгейінің минимуммен шектеледі және одан аспайды. Бұл тұжырымның мәні
мынада: жалақының өсуі туу деңгейін ынталандырады, ал бұл, еңбек ұсынысының
өсуі мен жалақының төмендеуіне әкеледі. Жалақының кемуі, өз алдынан, халық
саны мен еңбек ұсынысының кемуіне әкеледі, ал бұл жалақының өсуіне әкеледі.
Еңбек ұсынысының осындай ауытқуының салдарынан жалақы өмір сүру деңгейінің
физикалық минимумы көлемінде қандай да бір қалыпты күйінде сақталады.
Жалақы - жұмыс күші, бұл концепцияны К.Маркс қалыптастырды.
Оның негізінде жұмыс күші мен еңбек ұғымдарының айырмашылығы жатыр.
Маркстің айтуы бойынша, тауар - еңбек емес (Смит, Рикардо), тауар - жұмыс
күші. Осы теория бойынша жалақы жұмысшы мен оның отбасы үшін қажетті
тауарлардың эквивалентіне тең. Оның дәрежесі еңбек өнімділігіне байланысты,
ал соңғысы өндірістің технологиясы мен механизациялануының дәрежесіне
тәуелді. Ал бұлар жалақының өсуіне кедергі - техникалық-экономикалық
прогресс үнемі артық жұмыс күшін туғызады. Соңғысы капиталистер мен
жұмысшылардың айырбас қатынастарын қорытындылап, жұмысшыларға зиян
келтіреді. Жалақының мөлшері жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсыныстың
арақатынасына, еңбектің әрекет ету ұзақтығына, еңбек өнімділігіне, еңбектің
қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді болады.
Сонымен, Маркс бойынша, жұмысшы бүкіл еңбегі үшін емес, қажетті
еңбегі үшін жалақы алады. Жұмысшы еңбегін емес, жұмыс күшін сатқандықтан,
төленбеген еңбекті өлшеуге, табуға болады, бірақ оның жалақыға қатысы жоқ.
Ал төленбеген жұмыс күші тіркелінбейді, өйткені іс жұмысшының толық жұмыс
күшіне айырбас түрінде болады. Бірақ Блауг атап өткеніндей: "күндылықтың
еңбектік теориясы жұмыс күші өзінің еңбегінің құны бойынша сатылады деп
толық кепілдік бере алмайды.
Маркс жалақының өмір сүру деңгейінің минимумен шектелмейтіндігін
көрсетіп, оның қоғамның экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуы мен еңбек
өнімділігі мен интенсивтілігіне, рыноктық конъюнктурасына байланысты
екендігін айтқан.
И.Бентам, Т.Мальтус, Дж.Милль "жалақы қоры" теориясын ұсынған.
Бұл теория бойынша, жұмыс күшіне жұмсалатын капитал - тұрақты шама.
Жұмыс қорынан төленетін жалақы мөлшері өндіріске дейін белгіленеді және
оның қосымша табыстың көбеюіне байланысты өсуі мүмкін емес, себебі бұл
жағдайда капиталистер қордың өздеріне тиесілі бөлігінен айрылады да,
өндірістің ары қарай дамуына деген ынтасы жойылады.
Жалақының өндірістік теориясына сәйкес, жалақының мөлшерін анықтайтын
негізгі фактор - еңбек өнімділігінің деңгейі. Американдық экономист
Г.Кәрридің пайымдауынша, жалақы еңбек өнімділігіне үйлесімді (пропорция)
түрде өседі және кемиді. Бұл теорияның негізгі кемшілігі - жалақы
деңгейінің айырмашылығын анықтағанда тек бір фактордың - еңбек
өнімділігінің - ескерілуі.
Жалақының мәнін қарастырғанда, атақты экономист Дж.Кейнс шектік
өнімділік туралы теориясын ұсынған. Оның ойынша, капиталдың, іскерлік
жұмыстың және халықтың жұмыспен қамтылуының шектік тиімділігін жоғарылату
үшін айналымда тұрақты ақша көлемі болуы керек. Бұған мемлекеттік шаралар
арқылы жетуге болады (шаралар іскерлік қатынастағы ақшаның абсолютті немесе
салыстырмалы түрде көбейтуге бағытталуы тиіс).
Кейнстің тұжырымы бойынша, жалақының, басқа да табыстың неғұрлым
төмен болуы адамдардың жинақтау бөлігінің төмендеуіне әкеледі, ал бұл, өз
алдынан, табыстың тұтынуға жұмсалатын бөлігінің артуына әкеледі. Яғни
жалақының кемуі тұтыну рыногының ұлғаюына себепші болады. Кейнс мемлекеттің
бөлу процестеріндегі белсенді ролін қолдай отырып, жалақының қатал саясатын
жүргізу керек деп ойлады.
Неоклассиктер жалақыны еңбекке баға ретінде қарастырады, оларды
жалақының мәні емес, сұраныс пен ұсыныс арақатынасы арқылы дәстүрлі түрде
анықтайтын оның деңгейі қызықтырады. Еңбекке сұраныс пен ұсыныс теңескен
жерде жалақының тепе-теңдік деңгейі орнатылады. Еңбекке шектік өніммен,
яғни жұмыспен қамтылу бір жұмысшыға өскендегі өнімнің өсуімен анықталады:
егер шектік өнім еңбекті қолдануда жоғары болса, онда еңбекке сұраныс
көтеріледі және керісінше.
Сонымен, еңбек ұсынысына әсер ететіндер: еңбекке қабілетті халықтың
елдегі саны; жұмыс күнінің ұзақтығы; халықтың мамандық деңгейі және
кәсіпшілік дайындығы.
Жалақының тиімділігі туралы теория айтарлықтай қызықты. Негізгі ойы
мынада: фирма өз қызметкерлеріне тепе-теңдік деңгейінен жоғары жалақы
төлеуден пайда түсіруі мүмкін. Фирма мен қызметкерлер арасындағы еңбек
келісімі бойынша, жалақы белгілі еңбек еткені үшін беріледі деп келіседі.
Ал осы келісім орындалған кезде екі жақ та белгіленген шарттан бас тартуы
мүмкін: мысалы, қызметкерлер сапасыз және аз көлемде еңбектенуі мүмкін.
Сондықтан осындай іске жол бермеу үшін, жұмыс беруші оны қадағалап отыру
керек: қызметкер жалқауланса, оны жұмыстан босатуға болады.
Бәсекелестік еңбек рыногында тепе-теңдік жалақы орнау жағдайында
босатылған қызметкер тез жұмыс тауып алуы мүмкін, сондықтан оны жазалау
қиын; жұмыс беруші тұрақты қадағалап амалсыз үлкен шығынға ұшырайды.Таза
бәсеке нарығы мына жағдайларды талап етеді: жұмыскерлерді жалдайтын
бәсекелес фирмалардың көп болуын, жұмыс орнын таңдауда балама мүмкіндігі
болатын, бірдей квалификациясы бар жұмыскерлердің көп болуын, жалақының
нарықтық ставкасына кәсіпкерлер мен жұмысшы жағынан бақылаудың болмауын,
жұмыссыздық пен кәсіподағының ықпалының болмауын талап етеді.
Балама шешім жалақы деңгейін көтеруде жатыр. Онда қызметкер басқа
фирмадағы жалақыдан көп алғандықтан, жұмыс орнынан айрылғысы келмейді. Оның
үстіне, ағымдыққа байланысты шығын азаяды, фирма ең жақсы қызметкерлерді
таңдай алады. Сонымен жалақыны көтеру, қадағалау шығынын азайтып, пайданы
көбейтеді. Ал бәсекелесті еңбек рыногы жағдайында қызметкерлерді еңбекке
ынталандыру және шығынды барынша төмен түсіру үшін орнатылған жоғары
жалақыны "тиімді жалақы" деп атайды.
Нарық процестерін зерттейтін қазіргі экономикалық теорияда: еңбек -
күмәнсіз өндіріс факторы, ал жалақы - жұмыскердің еңбегін пайдалану бағасы
деп есептеледі. Еңбек кең тараптан қаралып, пайда алушының қандайы
болмасын, ол соның іс-әрекеті деп ұйғарылады. Осы бағыттан қарағанда, елдің
ұлттық табысының көлеміндегі жалақының үлесі елеулі.
Қазіргі кезде мынадай анықтамалар орын алады:
Жалақы - ақшалай түрде берілетін ұлттық табыстың бөлігі, ол әр жұмысшы
істеген еңбек көлемі мен сапасына байланысты бөлініп, олардың жеке
тұтынуына жұмсалады;
Жалақы - еңбек үшін берілетін сыйақы, ол заңмен белгіленген минималды
жалақы деңгеінен кем болмауы керек.
Жалақы- бұл жұмыс күшінің баға және құн формасында көрініс беруі.
Жалақының мөлшері жұмыс күшін жаңғыртылуына кеткен шығындар мен оған деген
сұраныспен, еңбек нарығындағы бағасы мен құнымен анықталады. Еңбек
төлемдеріне қатысты мәселелер кәсіпорын деңгейінде шешіледі. Жұмысшының
бюджеті оның тамақ пен киіміне кететін шығындарды ғана емес, бұнымен қатар,
үй, машина сатып алуға мүмкіндік туғызуы керек (бұл еңбек өнімділігі мен
жұмысшының біліктілігіне байланысты).

1.2. Жалақының түрлері және нысандары.
Жалақы туралы экономистер ойлары мен оның мәнін анықтағаннан кейін,
қазіргі кездегі жалақы түрлері мен нысандарына тоқталып өтейін.
Жалақы негізгі және қосымша болып ажыратылады.
Жұмысшының негізгі жалақысы тарифтік ставкалар, кесімді бағалау мен
заңмен белгіленген үстеме ақыларға байланысты есептелінеді.
Қосымша жалақы заңмен белгіленбеген, кәсіпорынның жұмысына байланысты
жұмысшыларға үстеме немесе сыйақы түрінде беріледі. Ол жұмысты нормадан тыс
орындағанға, өте жақсы жұмыс үшін, т.б берілуі мүмкін.
Жалақының номиналды және нақты түрлері бар.
Номиналды жалақы (Wn) - бұл ақшаға шағып берілетін жалақы, оны
жалдамалы жұмысшы апталық немесе айлық еңбегі үшін алады. Номиналды жалақы
тұтыну мен халық тұрмысының дәрежесін толық сипаттай алмайды.
Нақты жалақы (Wr) - жұмысшының күн көруіне қажетті заттарға шағылған
жалақысы, яғни жұмысшының тапқан ақшасына өзі және отбасы үшін қандай
күнкөріс заттарын сатып алуға болатынын көрсетеді. Оның дәрежесі номиналды
жалақыға және тұтыну заттары мен қызмет көрсету бағасына тәуелді болады.
Қазақстан Республикасының Стастика жөніндегі агенттігінің 2006 жылдың
сәуіріндегі мәліметтері бойынша республикада бір қызметкердің орташа айлық
номиналды жалақысы 38197 теңгені құраған, осы номиналды жалақының пайыздық
көрсеткіші 124,4% болды.
Ал нақты жалақы 2006 жылдың қаңтар-мамыр айларындағы мерзімде 114,7%
болды.
Нақты жалақы бірқатар факторларға тәуелді болады:
1 номиналды жалақының деңгейіне;
2 тауарлар мен қызметтердің бағаларына;
3 халықтың бюджетке төлейтін салық мөлшеріне.
Бұл жалақының екі түрі арасындағы байланыс тауарлар мен қызметтерге
деген баға деңгейімен (Р) анықталады:
Wr = WnР
Номиналды мен нақты жалақының айтарлықтай айырмашылықтары бар.
Мәселен, жоғары инфляция кезінде (Ресейде ондай жағдай 1992-1993 жылдары,
АҚШ-та 1973, 1979 жылдары байқалды), номиналды жалақының өсуімен қатар
халықтың өмір сүру деңгейі күрт азаяды, яғни нақты жалақының динамикасы
инфляция салдарынан бағаның өсуіне қарағанда анағұрлым баяу жүреді.
Жалақыны төлеу тәртібі жалақының түрлі нысандары мен жүйелеріне
байланысты.
Жалақының нысаны мен жүйесі - еңбектің сапасы мен көлемі арасындағы
байланысты анықтайтын тәсіл. Бұл үшін еңбек қорытындысы мен нақты жұмыс
істеген уақытты анықтайтын түрлі көрсеткіштер пайдаланылады.
Тарифтік жүйе - жалақының саралануы (дифференциация) мен реттелуі
жүзеге асырылатын нормативтердің жиынтығы.
Тарифтік жүйеге кіретін негізгі нормативтер:
1 тарифтік тор
2 тарифтік ставка (мөлшерлеме)
3 тарифтік-квалификациондық анықтағыштар
Еңбек төлемінің тарифтік торы - еңбектің ауырлығына (біліктілігіне)
байланысты саралауды жүзеге асыратын құрал.
Белгілі бір разрядқа қатысты тарифтік ставканы есептеу үшін: 1-ші
разрядтың тарифтік ставкасын сәйкес разрядтың тарифтік коэффициентіне
көбейтеміз. Тарифтік коэффициент -тарифтік тордың сәйкес разрядының
ставкасының бірлік ретінде алынатын тарифтік ставканың 1-ші разрядына
бөлінуі.
Жұмысты тарифтеу (тарифті орнату) үшін тарифтік-квалификаңиондық
анықтағыштар пайдаланылады. Оларда жұмысшының разрядқа байланысты
біліктілік деңгейі, білімінің деңгейі сияқты мәлімет беріледі.
Жұмысшылардың еңбегі мерзімді, кесімді, басқа да жүйе бойынша төленуі
мүмкін.
Қазіргі кезде еңбек төлемдері дәстүрлу түрде екі нысанда болады:
1 мерзімді
2 кесімді
Мерзімді нысан кезінде, жұмыскер жалақысының мөлшері оның еңбек
қылған уақыты мен тарифтік мөлшерлемесіне (қызметақы) тікелей байланысты.
Мерзімді жалақының қолданылуы келесі жағдайларда орынды:
1 егер жұмысшы өндіріс процестерінің қатаң регламентациясы
салдарынан өнім шығаруын көбейте алмайды;
2 шығарылған өнімнің сандық көрсеткіштері жоқ болса;
3 уақыттың қатаң есепке алуы белгіленсе;
4 жұмысшылардың еңбегі дұрыс тарифтелсе. Мерзімді жалақы
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.