Абай еңбектерінің негізінде ана тілі оқу сабағында оқушылардың құлықтық тәрбиесін қалыптастыру
Жоспар
Кіріспе
I Тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына құлық тәрбиесін беруде Абай шығармаларының алатын ролі.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында құлықты қалыптастырудың негіздері.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларыныњ құлықтыќ тәрбиесінде Абай шығармаларының тәрбиелік мәні.
ІІ. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларына ќұлыќтыќ тєрбие беруде ана тілі сабағында Абай еңбектерінің ролі.
2.1. Бастауыш мектепте ана тілі оқу сабағында Абай шыѓармаларын ќолдану арќылы ќұлыќтыќ тєрбиені жүзеге асырудыњ өзіндік ерекшеліктері.
2.2. Ана тілі оқу сабағында Абай еңбектерін негізге ала отырып, өз іс.тәжірибемде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
I Тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына құлық тәрбиесін беруде Абай шығармаларының алатын ролі.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында құлықты қалыптастырудың негіздері.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларыныњ құлықтыќ тәрбиесінде Абай шығармаларының тәрбиелік мәні.
ІІ. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларына ќұлыќтыќ тєрбие беруде ана тілі сабағында Абай еңбектерінің ролі.
2.1. Бастауыш мектепте ана тілі оқу сабағында Абай шыѓармаларын ќолдану арќылы ќұлыќтыќ тєрбиені жүзеге асырудыњ өзіндік ерекшеліктері.
2.2. Ана тілі оқу сабағында Абай еңбектерін негізге ала отырып, өз іс.тәжірибемде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Диплом ж±мысыныњ көкейтестілігі. 1.Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшкендігін ірі өркениетті елдер мойындай бастады. (АҚШ, Италия, Франция, Англия т.б. елді мекендер).
2. «Бєсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бєсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге халық үшін». Президенттің қазақ халқына жолдауы. Астана 2004ж. 19-наурыз.
3. Бастауыш мектеп оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесін ғана емес, сонымен бірге баланың ақыл - ой әрекеті тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға қою болып табылады.
4. Ана тілі оқу пәнінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді. «Оқытатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән - ана тілі» ] Оқулық тек білім құралы ғана емес, тәрбие құралы да. Негізгі идеясы - адамгершілік тәрбиесі оқушы жүрегіне ізгілік егу болып табылатын шығармалар жинақталып, оқулыққа ±лы Абайдың «Адам болам десеңіз» деген сөзімен үлкен бөлім енгізілген.
5. Тұлғаны шығармашылық деңгейінің дамуы жетістігі барлық
педагогиткалық технологияның жоғарғы нәтежесі болып есептеледі.
Шығармашылыққа тән - ой тереңдігі, ой икемдігі, даралық,
таңғажайыптылық, сезім дамуы және т.б.
6. «Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі» - деген Әл-Фараби ењбегінде.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, адамның рухани өмірін сақтайды. Бала дамуынынң алғашқы кезеңінен яғни адамгершілік нормалары, дәстүрлері, мінез – қ±лық ережелері туралы түсініктер пайда болғаннан бастап, адамгершілік ±ғымдары санасына сіңіре бастайды.
Егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы бастауыш мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр түрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, қабілетін сомдауға үлес қосады. Әсіресе, баланың адамгершілік - құлықтық тәрбиесін ұштап ұлттық тәрбие береміз. Баланың тілін ұзартпай, ойы, мінез-құлқы қалыптаспайды. Ќазіргі кезде Абай еңбектеріндегі және тұлғаның «Кемелдену» мәселелерінде адамгершілік - құлықтық ерекше орын алып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Абай еңбектерінің негізінде ана тілі оқу сабағында оқушылардың құлықтық тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеу нысанасы: Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие жүйе-сінде құлықтық тәрбиені қалыптастырудың бағыттары мен жолдарын зерттеу.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
1. Теориялық-әдістемелік материалдарға сүйеніп, бастауыш сынып оқушыларына құлықтық тәрбие қалыптастырудың негіздерін анықтау.
2. Қазақ халық педагогикасында құлықтық мәселелерге талдау
жасау және олардың Абай еңбектерімен байланысын анықтау
арқылы құлықтық тәрбиенің мәселелерін анықтау.
3. Қазақстандағы озат тәжірибелерге талдау жасау.
4. Ана тілі оқу сабағында оқушылардың Абай туралы білімдерін, білік, дағдыларын зерттеу.
5. Ана тілін оқу сабағында Абай шығармаларының тәрбиелік мәнін анықтау, қалыптастыру туралы философтардың, психологтардың, әдебиетшілердің еңбектері, т.б.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи-этнографиялық, теориялық және әдістемелік әдебиеттерге сүйеніп теориялық іс-тәжірибелерімен танысу және орта сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау.
Зерттеу пәні: ана тілі оқыту үдерісінде оқушылардың құлық тәрбиесін қалыптастыру
Диплом ж±мысыныњ көкейтестілігі. 1.Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшкендігін ірі өркениетті елдер мойындай бастады. (АҚШ, Италия, Франция, Англия т.б. елді мекендер).
2. «Бєсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бєсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге халық үшін». Президенттің қазақ халқына жолдауы. Астана 2004ж. 19-наурыз.
3. Бастауыш мектеп оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесін ғана емес, сонымен бірге баланың ақыл - ой әрекеті тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға қою болып табылады.
4. Ана тілі оқу пәнінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді. «Оқытатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән - ана тілі» ] Оқулық тек білім құралы ғана емес, тәрбие құралы да. Негізгі идеясы - адамгершілік тәрбиесі оқушы жүрегіне ізгілік егу болып табылатын шығармалар жинақталып, оқулыққа ±лы Абайдың «Адам болам десеңіз» деген сөзімен үлкен бөлім енгізілген.
5. Тұлғаны шығармашылық деңгейінің дамуы жетістігі барлық
педагогиткалық технологияның жоғарғы нәтежесі болып есептеледі.
Шығармашылыққа тән - ой тереңдігі, ой икемдігі, даралық,
таңғажайыптылық, сезім дамуы және т.б.
6. «Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі» - деген Әл-Фараби ењбегінде.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, адамның рухани өмірін сақтайды. Бала дамуынынң алғашқы кезеңінен яғни адамгершілік нормалары, дәстүрлері, мінез – қ±лық ережелері туралы түсініктер пайда болғаннан бастап, адамгершілік ±ғымдары санасына сіңіре бастайды.
Егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы бастауыш мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр түрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, қабілетін сомдауға үлес қосады. Әсіресе, баланың адамгершілік - құлықтық тәрбиесін ұштап ұлттық тәрбие береміз. Баланың тілін ұзартпай, ойы, мінез-құлқы қалыптаспайды. Ќазіргі кезде Абай еңбектеріндегі және тұлғаның «Кемелдену» мәселелерінде адамгершілік - құлықтық ерекше орын алып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Абай еңбектерінің негізінде ана тілі оқу сабағында оқушылардың құлықтық тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеу нысанасы: Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие жүйе-сінде құлықтық тәрбиені қалыптастырудың бағыттары мен жолдарын зерттеу.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
1. Теориялық-әдістемелік материалдарға сүйеніп, бастауыш сынып оқушыларына құлықтық тәрбие қалыптастырудың негіздерін анықтау.
2. Қазақ халық педагогикасында құлықтық мәселелерге талдау
жасау және олардың Абай еңбектерімен байланысын анықтау
арқылы құлықтық тәрбиенің мәселелерін анықтау.
3. Қазақстандағы озат тәжірибелерге талдау жасау.
4. Ана тілі оқу сабағында оқушылардың Абай туралы білімдерін, білік, дағдыларын зерттеу.
5. Ана тілін оқу сабағында Абай шығармаларының тәрбиелік мәнін анықтау, қалыптастыру туралы философтардың, психологтардың, әдебиетшілердің еңбектері, т.б.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи-этнографиялық, теориялық және әдістемелік әдебиеттерге сүйеніп теориялық іс-тәжірибелерімен танысу және орта сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау.
Зерттеу пәні: ана тілі оқыту үдерісінде оқушылардың құлық тәрбиесін қалыптастыру
Пайдаланған әдебиеттер
1. Білім заңы. 2030ж
2. Қ. Жарықбаев, "Қазақтың тәлім-тәрбиесі", Алматы.
3. Президенттің жолдауы.
4. ҚР бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты, Алматы, 1998ж
5. Қ. Анарбеков, Үсен Қарасай±лы. Шымкент 1994ж
"Абайдың кейбір мінез машықтары"
6. "Абай оқу әліппесі", Алматы, "Рауан" 1994 ж, 15 бет. "Оқу мен өлең соңында".
7. "Әдеп және жантану", Атам±ра, 1996ж, 41-42 бет, (Хрестоматия)
8. Аль-Фараби "Саяси этникалық трактаттар", Алматы "Ғылым",
1975ж, 225-379 бет.
9. "Абайдың ќара сөздері" 32-137 бет.
10. В.В. Воголовский "Жалпы психология", Алматы, "Мектеп",
1980ж, 323-324 бет.
11. Балалар энциклопедиясы 70-74 бет.
12. Ж.Базилов, С.Калиев "Қазақ халқының салт-дәстүрлері жөне демократ ағартушылар", Алматы, 1993ж 31 бет.
13. ЕАбетаева "¦лағат" журналы, 12 .2002ж
"Абайдың педагогикалық және психологиялық көзқарастары", 49-55 бет
14. Богдамова, Ќайыров, "Адамгершілікке тєрбиелеу өліппесі",
Алматы, 1998ж
15. М. Ж±мабаев "Педагогика", Алматы 1993ж, 42-21 бет.
16. И. Жарықбаев "Жантану негіздері", Алматы 302,316-
317,313бет.
17. М. Зейнеденова. ¦лағат журналы 11. 2002ж
"Ақыл-ой ұстаханасында", 46-47 бет.
18. Б.К. Игенбаев "Адамгершілік сабақгары", 147 бет.
19. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев "Педагогика" 2 басылымы,
117-119бет.
20. "Психология", Орта мекгепке арналған окулық, Алматы
1953ж, 178 бет.
21. А.Тұрғынбаева "Дамыта оқыту технологиясы", Алматы 2000ж.
22. Ұлмекен Қосбайқызы, Таңбаева "Жасымнан ғылым
бар деп ескердім" Бастауыш мекгеп К2,1995ж, 45 бет,
23. Зәуреш Қазмағанбетова "Бастауыш класта Абай
шығармасын оқыту" Бастауыш мектеп ШД995ж,5 бет,
24. Омар Қаймолда±лы "Абайнама құдіреті"
Бастауыш мектеп N5 1995ж, 3 бет.
25. Бастауыш мектеп N5 1995ж, 19 бет.
Ақбота "Бала біздің болашағымыз"
26. Ә.Тоқбергенов "Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу"
Бастауыш мектеп N5 1995ж, 9 бет.
А.Кобесов "Абай және діни тәрбие мәселелері"
Бастауыш мектеп N7-8 1995ж, 1 бет.
27. Ғ. Қарамолдаева "Абай және музыка"
Бастауыш мектеп 41-45 бет, N7-8 1995ж.
28. К. Төлім±лы "Абайдай ақын бар ма?", "¦лы Абай
жылының шарапаты"
И.Құнантаева, И.Халтова «Абай шығармалары төрбие
жұмысында», Бастауыш мектеп N7-8 1995ж, 45-46 бет. 12-13 бет.
29. Ж. Таубалдиева "¦лттық төрбие арќауы"
Бастауыш мектеп N11-12 1995ж, 45 бет.
30. ¦йќасов "Абай заман туралы" Бастауыш мектеп N7-8 1996ж, 38 бет.
32. Бастауыш мектеп N9-10 1996ж, 36 бет.
И. Құнантаева, И. Халтова "Абай шығармалары тәрбие жұмысында"
33. Бастауыш мектеп N3 1998ж, 29 бет.
Ж. Момынбаева "Жасымнан ғылым бар деп ескердім"
34. Сағымбала Әбенова "Абай және табиғат"
Бастауыш мектеп N3 1999ж, 33 бет.
35. Ә.Әмірова "Абай м±расы мектептегі тәрбие ж±мысында"
Бастауыш мектеп N1 2002ж, 6 бет.
36. К. Төрешова "Ана тілі сабағы" Абайдың қара сөздері, Бастауыш мектеп N4 2003ж, 33 бет.
37.Бастауыш мектеп N9-10 1995ж,
1. Білім заңы. 2030ж
2. Қ. Жарықбаев, "Қазақтың тәлім-тәрбиесі", Алматы.
3. Президенттің жолдауы.
4. ҚР бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты, Алматы, 1998ж
5. Қ. Анарбеков, Үсен Қарасай±лы. Шымкент 1994ж
"Абайдың кейбір мінез машықтары"
6. "Абай оқу әліппесі", Алматы, "Рауан" 1994 ж, 15 бет. "Оқу мен өлең соңында".
7. "Әдеп және жантану", Атам±ра, 1996ж, 41-42 бет, (Хрестоматия)
8. Аль-Фараби "Саяси этникалық трактаттар", Алматы "Ғылым",
1975ж, 225-379 бет.
9. "Абайдың ќара сөздері" 32-137 бет.
10. В.В. Воголовский "Жалпы психология", Алматы, "Мектеп",
1980ж, 323-324 бет.
11. Балалар энциклопедиясы 70-74 бет.
12. Ж.Базилов, С.Калиев "Қазақ халқының салт-дәстүрлері жөне демократ ағартушылар", Алматы, 1993ж 31 бет.
13. ЕАбетаева "¦лағат" журналы, 12 .2002ж
"Абайдың педагогикалық және психологиялық көзқарастары", 49-55 бет
14. Богдамова, Ќайыров, "Адамгершілікке тєрбиелеу өліппесі",
Алматы, 1998ж
15. М. Ж±мабаев "Педагогика", Алматы 1993ж, 42-21 бет.
16. И. Жарықбаев "Жантану негіздері", Алматы 302,316-
317,313бет.
17. М. Зейнеденова. ¦лағат журналы 11. 2002ж
"Ақыл-ой ұстаханасында", 46-47 бет.
18. Б.К. Игенбаев "Адамгершілік сабақгары", 147 бет.
19. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев "Педагогика" 2 басылымы,
117-119бет.
20. "Психология", Орта мекгепке арналған окулық, Алматы
1953ж, 178 бет.
21. А.Тұрғынбаева "Дамыта оқыту технологиясы", Алматы 2000ж.
22. Ұлмекен Қосбайқызы, Таңбаева "Жасымнан ғылым
бар деп ескердім" Бастауыш мекгеп К2,1995ж, 45 бет,
23. Зәуреш Қазмағанбетова "Бастауыш класта Абай
шығармасын оқыту" Бастауыш мектеп ШД995ж,5 бет,
24. Омар Қаймолда±лы "Абайнама құдіреті"
Бастауыш мектеп N5 1995ж, 3 бет.
25. Бастауыш мектеп N5 1995ж, 19 бет.
Ақбота "Бала біздің болашағымыз"
26. Ә.Тоқбергенов "Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу"
Бастауыш мектеп N5 1995ж, 9 бет.
А.Кобесов "Абай және діни тәрбие мәселелері"
Бастауыш мектеп N7-8 1995ж, 1 бет.
27. Ғ. Қарамолдаева "Абай және музыка"
Бастауыш мектеп 41-45 бет, N7-8 1995ж.
28. К. Төлім±лы "Абайдай ақын бар ма?", "¦лы Абай
жылының шарапаты"
И.Құнантаева, И.Халтова «Абай шығармалары төрбие
жұмысында», Бастауыш мектеп N7-8 1995ж, 45-46 бет. 12-13 бет.
29. Ж. Таубалдиева "¦лттық төрбие арќауы"
Бастауыш мектеп N11-12 1995ж, 45 бет.
30. ¦йќасов "Абай заман туралы" Бастауыш мектеп N7-8 1996ж, 38 бет.
32. Бастауыш мектеп N9-10 1996ж, 36 бет.
И. Құнантаева, И. Халтова "Абай шығармалары тәрбие жұмысында"
33. Бастауыш мектеп N3 1998ж, 29 бет.
Ж. Момынбаева "Жасымнан ғылым бар деп ескердім"
34. Сағымбала Әбенова "Абай және табиғат"
Бастауыш мектеп N3 1999ж, 33 бет.
35. Ә.Әмірова "Абай м±расы мектептегі тәрбие ж±мысында"
Бастауыш мектеп N1 2002ж, 6 бет.
36. К. Төрешова "Ана тілі сабағы" Абайдың қара сөздері, Бастауыш мектеп N4 2003ж, 33 бет.
37.Бастауыш мектеп N9-10 1995ж,
Жоспар
Кіріспе
I Тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына құлық тәрбиесін беруде Абай
шығармаларының алатын ролі.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында құлықты қалыптастырудың негіздері.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларыныњ құлықтыќ тәрбиесінде Абай
шығармаларының тәрбиелік мәні.
ІІ. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларына ќұлыќтыќ тєрбие беруде ана тілі
сабағында Абай еңбектерінің ролі.
1. Бастауыш мектепте ана тілі оқу сабағында Абай шыѓармаларын ќолдану
арќылы ќұлыќтыќ тєрбиені жүзеге асырудыњ өзіндік ерекшеліктері.
2.2. Ана тілі оқу сабағында Абай еңбектерін негізге ала отырып, өз іс-
тәжірибемде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Диплом ж±мысыныњ көкейтестілігі. 1.Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға көшкендігін ірі өркениетті елдер мойындай бастады. (АҚШ,
Италия, Франция, Англия т.б. елді мекендер).
2. Бєсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бєсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге халық үшін. Президенттің қазақ халқына жолдауы. Астана
2004ж. 19-наурыз.
3. Бастауыш мектеп оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білімі
мен дағдыларының дәрежесін ғана емес, сонымен бірге баланың ақыл - ой
әрекеті тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға
қою болып табылады.
4. Ана тілі оқу пәнінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді.
Оқытатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән -
ана тілі ] Оқулық тек білім құралы ғана емес, тәрбие құралы да. Негізгі
идеясы - адамгершілік тәрбиесі оқушы жүрегіне ізгілік егу болып табылатын
шығармалар жинақталып, оқулыққа ±лы Абайдың Адам болам десеңіз деген
сөзімен үлкен бөлім енгізілген.
5. Тұлғаны шығармашылық деңгейінің дамуы жетістігі барлық
педагогиткалық технологияның жоғарғы нәтежесі болып есептеледі.
Шығармашылыққа тән - ой тереңдігі, ой икемдігі, даралық,
таңғажайыптылық, сезім дамуы және т.б.
6. Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген
білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі - деген
Әл-Фараби ењбегінде.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, адамның рухани өмірін
сақтайды. Бала дамуынынң алғашқы кезеңінен яғни адамгершілік нормалары,
дәстүрлері, мінез – қ±лық ережелері туралы түсініктер пайда болғаннан
бастап, адамгершілік ±ғымдары санасына сіңіре бастайды.
Егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр түрлі пәндер
тоғысып, оқушы білімін дамытып, қабілетін сомдауға үлес қосады. Әсіресе,
баланың адамгершілік - құлықтық тәрбиесін ұштап ұлттық тәрбие береміз.
Баланың тілін ұзартпай, ойы, мінез-құлқы қалыптаспайды. Ќазіргі кезде Абай
еңбектеріндегі және тұлғаның Кемелдену мәселелерінде адамгершілік -
құлықтық ерекше орын алып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Абай еңбектерінің негізінде ана тілі оқу
сабағында оқушылардың құлықтық тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеу нысанасы: Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие жүйе-сінде
құлықтық тәрбиені қалыптастырудың бағыттары мен жолдарын зерттеу.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
1. Теориялық-әдістемелік материалдарға сүйеніп, бастауыш сынып
оқушыларына құлықтық тәрбие қалыптастырудың негіздерін анықтау.
2. Қазақ халық педагогикасында құлықтық мәселелерге талдау
жасау және олардың Абай еңбектерімен байланысын анықтау
арқылы құлықтық тәрбиенің мәселелерін анықтау.
3. Қазақстандағы озат тәжірибелерге талдау жасау.
4. Ана тілі оқу сабағында оқушылардың Абай туралы білімдерін, білік,
дағдыларын зерттеу.
5. Ана тілін оқу сабағында Абай шығармаларының тәрбиелік мәнін
анықтау, қалыптастыру туралы философтардың, психологтардың,
әдебиетшілердің еңбектері, т.б.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, тарихи-этнографиялық, теориялық және
әдістемелік әдебиеттерге сүйеніп теориялық іс-тәжірибелерімен танысу және
орта сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау.
Зерттеу пәні: ана тілі оқыту үдерісінде оқушылардың құлық тәрбиесін
қалыптастыру.
I Тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына құлық тәрбиесін беруде Абай
шығармаларының алатын ролі.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында құлықты қалыптастырудың негіздері.
Халқымыз тәуелсіздікке қол жеткізісімен оқушыларға құлықтық тәрбие беру
жан сала кірісуі уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат екені даусыз.
Білім туралы заңда осы саладағы қоғамдық қатынастарды болашағымыздың
мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері берілуі қарастырылады.
Білім беру заңдық жүйесінің негізгі міндеттері ескеріліп жүргені жөн:
1. Жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу,
адамгершілікпен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру.
2. Азаматтықты, халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы
жеке адамның құқылары мен міндеттерін ұғыну.
Бұл заңда балаларды мінез құлық тәрбиелеуде, балаларды жаман єдеттен
арылту, оқу сабақтарда құқық бұзушылықты болдырмауды қамтамасыз етуді
кездейді.
Қазіргі қиын кезеңге қарамастан мектепте жан-жақты тәрбие, білім
берудің бірден-бір мекемесі мектеп болып отыр.
Қай қоғамда болмасын ұрпақ тәрбиелеудің алатын орны ерекше. Білім
негізі мектепте қаланады десек, ұрпақ тәрбиесі алдында мектеп
мұғалімдерінің жауапкершілігі арасан зор.
Күнде өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы-бергі тарихы
мен дәстүрін, тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп, бүгініміз бен
келешегіміздің нәрлі қайнарына айналдыру. Өмір қажеттілігінен туындап
отырған әрқайсымыздың азаматтық, перзенттік парызымыз.
Еліміз егемендікке ие болып Қазақстан өз алдына мемлекет мәртебесіне
жетіп, бүкіл әлемге, жер жүзіне өзінің елдігін, саясатын таныстырып жан-
жаққа жетіп отыр.
"Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы ... Ал біздің барлық
үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы, тек қана осы мектептерде" - деп
Ыбырай Алтынсарин атамыз айтқандай, бүгінгі мектептерден де қоғамның үміті
мол.
Білім беру жүйесінің негізгі ордасы мектеп екенін ескере отырып
оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім - білік, дағдыларды меңгертумен
бірге табиғат, қоғам, адам, айналаны, қоршаған дүние туралы танымын
қалыптастыру, оның жеке басының қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғарғы
адамгершілік принциптерге тәрбиелеу бүгінгі күннің басты талабы.
Бүгін мектеп табалдырығында жүрген әрбір өскелең жас ұрпақ - ол ертеңгі
қоғам иесі. Сондықтан да оқытуды мектеп қабырғасынан бастап оқушыларға
сапалы білім мен саналы білім, тәрбие беру, халықтық педагогиканың нәрлі
қайнарымен сусындатуды болашақ ұстаз білуі тиіс.
Бүгінгі таңда, оқушылармен жұмыс барысында, барлық мұғалімдер,
педагогтар Президентіміздің 2030 жылға дейінгі жолдамасын басшылыққа ала
отырып ойланып, әр мектептің күшіне сай, оқушылар мен жақсы жұмыстар
жүргізіледі.
Бұған ұлы Абайдың мына пікірлері дәл келгендей "Егер де ұлың адам
болсын десең, оны оқуға бер! Қайырымдылықты аяма! Ол білімсіз оңбаған болып
қалса, одан кімге пайда? Ол сен үшін жұбаныш бола ма? Оның өзі бақытты бола
ма? Өзі халыққа жақсылық жасай ма?"
Оқушыларды тәрбиелеу барысында сабақтан тыс жұмыстар жүргізуде үлкен
орын алады.
Оқушылардың мінез бітістерінің саңылауы мектеп жасына дейінгі кезеңде
көріне бастайды. Төрт-бес жастағы балалардың мазмұнды, рольді ойындарынан
мінез бітістерін көрсететін жолдастық ұжымшылдық, ұстамдылық сияқты
сапаларды байқауға болады. Оларда мәдени мінез-құлықтың қарапайым
ережелеріне түсіне алушылық және ол ережелердің кейбір нақтылы түрлерін іс
жүзінде орындай алушылық жиі кездеседі.
Жас балалардың мінез бітістерінің ересек адамдардың ісіне, мінез-
құлқына, өнегесіне еліктеу арқылы қалыптасып отырады.
Бастауыш мектеп бала мінезінің жақсы жақтарын жүйелі түрде дамытып
отыратын негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез-құлқының
қалыптасуында шешуші роль атқарады. Оқушылардың мінезін тәрбиелеудегі басты
міндет - олардың жан-жақты болып өсуін, мінез құлқының өлеуметтік мәнге ие
болу жағын көздестіру. Бұл үшін мұғалім жас ұрпақтың адамгершілік идеяларын
баяндайтын иманшарт принциптерін басшылыққа алып, тәрбие жұмысының жоспарын
көздеген.
Халқымыздың әр заманда кешкен ардагер перзенттерінің Аль-Фараби, Асан-
Қайғы, Қабанбай, Төле би, т.б. үлгі өнегелеріне тәрбиелеу - осындай
әдістердің негізгілерінің бірі. Бұларды өмір жолы,
моральдық тұлғасы - жоғары идеалдықтың батылдық пен ерліктің, табандылық
пен ұстамдылықтың, халық ісіне берілгендіктің теңдесі жоқ өнегелері.
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше
жауап қайтарып отырады. Әр адамның әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның
сыртқы ортамен түрліше қарым-қатынасы болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Мінез - адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік
әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол - көп қасиеттің
бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет.
Мінез - кең мағыналы ұғым. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі,
бірқалыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы - оның
негізгі сапалары болып есептеледі. Рухани дүниесі бай қажеттері мен
қызығулары, талғамы мен ой өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейді.
"Адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа
байланысты" - дөп Аль-Фараби айтқан.
Адамның жеке басына біткен мінезін құрайтын және белгілі жағдайда оның
қылығы қалай болатынын жобалауға мүмкіншілік бөрөтін психикалық қасиөттөрін
мінөздік бітісі дөйді.
Ерлік, адалдық, жігөрлік, өңбөкті сүюшілік, адал ниеттілік, қорқақтық,
жалқаулық, тымыр мінезділік - мінез бітісінің түрлі сипаттарының мысалдары.
Біреуді ер жүрек, тағы біреуді қорқақ, жүрексіз адам десек, осылар бірер
қауіп-қатерге ұшыраса өздерін қалай ұстайтынын да шамалап айтуымызға
болады. Адамның екпінділігіне қарап, оның бір жаңа істе қалай қимыл
көрсететінін болжай аламыз.
"Мінез деген ұғым адамның мінез құлқындағы ерекшеліктерді білдіреді,
адамның қылықтары да оның осы ерекшеліктеріне қарай болады, сондықтан мұның
тікелей өмірлік маңызы бар".
Мінез адамның өмір сүру барысында, тұрмыс салтына ықпал жасайды.
Табанды, қажырлы, қайратты кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, көздеген
мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп
ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады...
Адам өзінің әрбір ісіне, әрбір ойына ішінен баға беріп отырады.
Ізгі ой, ізгі іс адамда жағымды сезім туғызады, адамға қалай да болса,
қашанда болса пайда келтіретін ой һәм іс ізгілік - деп аталады. Ізгілікке
ұмтылу, жауыздықтан безу - адамның жаратылысының өзінде бар нәрсе.
Қазақтың жазушысы Міржақып Дулатов бір өлеңінде:
"Мен - біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп, тамаша ағаш,
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан шаруаңа жараса, ағаш."
Құлық сезімдері, яғни адамның жауыздықтан безіп, ізгілікке ұмтылатын
мінезі адамның өзінің жаратылысында бар. Сондықтан адамның құлықтан
сезімдөріне дін сезімдерін негіз қылып алу, адамды құлықты болуын дінді
болуына бойлау дұрыстыққа келмейді.
Құлық сезімдерін өрнектеу жолдарын былайша көрсетуге болады:
1. Баланың маңайындағы адамдардың құлықты
болуы. Бала ізгі құлық пен жауыз құлықты айыра алмайды. Баланы ізгі құлықты
болуы үшін маңайындағы адамдар, ата-ана, туған-туысқандары өздері ізгі
құлықты болуы тиіс. Балаларда құлық сезімдері болуы үшін балаға әдебиеттен,
тарихи өрнек әңгімелер айту және оқып беру керек.
2. Үйде және мектепте дұрыс тәртіпті болуы.
3. Баланы құлық туралы ой жүргізіп үйрету. Бала салыстырып, сынап
үйренсе, құлық туралы белгілі бір ұғымға ие болады. Ол уақытта алдағы дұрыс
пен терісті, ізгі мен жауызды, ақ пен қараны, дұрыс және жеңіл айыратын
болады.
Сана сезім жақсы жетілген адам ғана өмірдің сан түрлі құбылыстарын
таразыға салып, оның әр түрлі ағымына төтеп бере алады. Жақсы адам көрсе
қызар, жел көкпе өмес, тек антына адал, уәдесіне берік адамды ғана ер кісі
деуге болады. Бейбастық, өсек-аяң, әңгіме айту, әсіресе ер адамға
жараспайды. Салқын қандылық, тұрақтылық, мінезділік - адамға ауадай қажет.
"Адам болу үшін де ерлікпен қатар ақкөңілділік те керек" - деп Жүсіп
Баласағұни адамның жақсы қасиеттерін айтады.
С. Макаренко - баланың мінез-құлқы 5 жасқа дейін қалыптасады, ал
американың психолог ғалымы білім 7-8 жасқа дейін қалыптасады дөйді
Әрине ор баланың табиғаты ор түрлі. Бірінің есте сақтау ќабілеті зор
болса, ал екіншісінің ойлау қабілеті зор, ал үшіншісінің елестеу қабілеті
дамыған.
Дамыта оқыту жүйесінде оқытудың барлық кешенде мақсаттары мен шешімдері
бала дамуына бағытталған. Сондықган соның нәтижесінде барлық бала ойлауға,
ізденуге, қорытындылауға мүмкіндік алып, өз деңгейінде нәтижелерге жетеді —
деп Л.В. Занков айтып кеткен.
Халқымыздың рухани бейнесін бір жағынан әдебиет, өнер, ғылым, екінші
жағынан мінез-құлық, ±лттық сезім, әдет-ғұрыптар бейнелейді. ¦лттық мінез-
құлық ерекшеліктері адамдардың біріккен өмірі мен күресінде, әлеуметтік,
табиғи-географиялық, материалдық мәдени жағдайдың шарттарына лайықты
қалыптаскдн. Әрбір адамда үлттық мінез-құлық, саналы тәртіп, болымды
қылықгар, сезім көріністері, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары пайда болады.
Қазақтардың өзін қоршаған әлеуметтік және табиғи ортаға мейірбандықпен,
қайырымдылықпен және ізгілікпен қатынас жасауын айрықша айтуға болады.
Олардың көшпенді өмір салты өздерінің табиғатының бір бөлігі. Қазақ
халқының мінез-қ±лқында орын алған өзара көмектесу, әсіресе басқа түскен
қуаныш пен қайғыда бір-біріне риясыз көмектесу, баға жетпес моральдық
сүйемелдеу кезінде байқалады.
Жас ұрпақтың құлық тәрбиесінде ұлттық тәртіп пен мінез ерекшеліктерінің
алатын орны зор. ¦лттық қадір-қасиет дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ұрпақган-
ұрпаққа жалғасып, біздің заманымызға жетіп отыр. Тәртіп пен мінез
ерекшеліктері өзгеріп отырады.
Қоғамдағы болып жатқан саяси әлеуметтік және экономикалық өзгерістер
мектеп м±ғалімдерінің білім беру қызметіне жаңаша қарауды, яғни имандылық
тәрбиенің ғылыми педагогикалық негіздерін қызмет барысында қолдануды талап
етеді. Имандылық тәрбиесін бала жүрегіне дарытатын, оның пәрменділігін
арттыратын ±стаз қауымы, соның ішінде бастауыш мектеп м±ғалімдерінің
сауатты іс қимылы өз жемісін бермек. Себебі "білім негізі бастауышта",
"білім іргетасы бастауышта қаланады" деген ой-т±жырым өте д±рыс айтылған.
Бала жас шыбық сияқты, қалай исең, солай ќарай бейімделіп өседі. Орта
сынып оқушыларының психикалық танымдық процестер, мінез-құлық нормалары,
адамгершілік, имандылық принциптерін қарастыратын кейбір мәселелер сияқты
жалпы адамзаттық мораль нышандары айқын байқалып, қалыптаса бастайды.
Жастайынан адамгершілік, имандылық қасиеттерді бойына сіңіріп, жүрегіне
дарытқан баладан жамандыққа әуес болады деп ойлаудың өзі қиын. Оқушыларды
±лттық тәрбие, имандық қасиеттерді бойына сіңіруге, жақсы мінез- қ±лықка
бой ±руға, жаман мінезден аулақ болуға тәрбиелеу.
Бастауыш мұғалімдер өз жұмысында құлық тәрбиесінің міндеттерін былайша
іске асыру керек:
1. Оқушыларды қоғамның моральдік нормасын орындауда
ќатыстыру.
2. Оқушылардың тәртіп және мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру.
3. Балалардың санасына және мінезіне педагогикалық ықпал жасаудың
бірлігін қамтамасыз ету.
Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс әрекетке балалардың
жауапкершілік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру, біріншіден: төрбие процесінің обьсктивті
жєне субъсктивті жақтарының бірлігіне, яғни оќушыларға қойылатын
педагогикалық талаптарға - бұл объективті жағынан; ал жеке адамның қоғамдық
норманы меңгеруі – б±л тәртіп пен мінез-қ±лық тәрбиесінің субъективті
жағына байланысты; екіншіден: тәрбие шараларының мазм±нына, идеялық
деңгейіне байланысты.
Құлық тәрбиесі балалардың жас және дербес ерекшелікгеріне сәйкес
жүргізіледі.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларыныњ құлықтыќ тәрбиесінде Абай шығармаларының
тәрбиелік мәні.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың тәртіп, кұлық, достық және Отан туралы
ұғымы қалыптасады, ата-аналарын, үлкен адамдарды құрметтеуді үйренеді,
еңбекке сүйсініп қарайды, ізгілікті сақтайды.
Әр түрлі іс-әрекеттің барысында бастауыш сынып оќушылары тәртіпке,
жолдастық өзара көмек беруге, өзара түсінуге дағдыланады.
Оқу және тәрбие барысында бастауыш сынып оќушыларының дербес және
қоғамдық мінез-құлық туралы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны байиды.
Оќушылар єділеттілік , борыш, ұят, адалдық, ерлік, намыс сияқты
моральдік категорияларға ерекше көңіл бөлінеді. Олар үлкендермен қарым-
ќатынас жасауды, өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Жас өспірімдік шақтағы
балалардың ерекшеліктерін еске алып, олардың әр-түрлі іс-әрекеттеріндегі
еріктілігіне, бастамаларына мүмкіндік беру керек.
Қорытып айтқанда, әдет баланың тәртібінің, мінез құлқының тәрбиелік
өлшеміне айналуы керек.
Осы орайда ұстаздардың мінез-құлық нормасы мынадай болуѓа тиіс: ол тым
ќатал да болмауға тиіс, тым ырықќа да жытыла бсрмсуі ксрек, ойтксні тым
қаталдық шәкірттің өзін ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа көне беру
ұстаздық ќадірін кслтіреді, оның берген сабағы мен оның ғылымына шєкірті
селқос қарайтын болады.
Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде — бұлар
адамшылық қасиеттер болып табылады. Қасиеттер дегенде біз әрбір нәрсенің
игілікті жағы, соның өзінің және оның әрекеттерінің абзалдылығында және
жетілгенділігінде деген мағынада айтамыз.
Адамның белгілі бір мінез құлыкқа ие болуына немесе жақсы ж±ғысудың
арқасында бір мінез-құлықган басқа бір мінез-құлыққа ауысуына себепші
болатын нәрсе - әдет болады, ал әдет деп мен белгілі бір әрекеттің жиі-жиі
және ±зақ уақыт қайталануын айтамын.
Жақсы мінез-құлықгың өзі де әдет арқылы келетін болғандықган , біз
әдеттене келе біздің жақсы мінез-құлқымызды т±дыратын нәрселерді де әңгіме
етуіміз керек.
ұлағатты сөздер.
Сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске асыруға
болады. ( Әл-Фараби )
Мен егер закон куаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
бомайды деген кісінің тілін кесер едім. (Абай Құнанбаев).
Мінез-құлық - әркім өзінің кейпін көрсететін айна. (И.Гете).
Жақсы мінез бүкіл өміріңнің сарқылмас байлығы. (У. Гэзлит).
Егер адам бойындағы зиянды әдет-дағдыларын түп-тамырымен бір уақытта
жою үшін аз да болса бар күш-жігерімен кіріссе, одан к±тылу да қиынға
түспес еді... Бірақ та қиыншылығы сонда — мысқылдап ±зақ ауқыт енген жаман
әдет — дағдыны қ±рту үшін, соншама ±зақ уақыт күресу керек (К.Д.
Ушинский.)
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық тәрбиесін қалыптастыруда Абай
шығармаларының тәрбиелік маңызы ерекше. Абай шығармалары мен байланысы бар
деген кейбір жанама деректерді ақынның дүние, дін, өнер, әсіресе этикалық
пікірлеріне нақтылы салыстырулар жүргізіп барып, оның өзін ерекше сын
елегінен өткізе отырып анықтасақ қана жемісін бермек.
Осы тұрғыдан қарағанда, Абай оқыған және оның қара сөздерімен белгілі
дәрежеде ќатысы бар деректер көзінің бірі — Шыѓыс єлеміне ертеден әйгілі
"Насихаттама" (Кабуснама) кітабы деп білеміз.
Орта Азия мен Қазақстан, Татарстан ағартушыларының бәрі де кітапқа
назар аудармай қалған емес. Сондықтан да олар осы кітапты жергілікті
халықтың тіліне аударып, танытуға күш салған.
Бұл кітапты өзбек тілінде тұңғыш рет өзбек халқының белгілі тарихшысы,
әрі ақын, атақты аудармашы Мұхаммед Ерниязбекұлы аударған. Өз т±стастары
ерекше назар аударған б±л кітапты Шығысты олардың бәрінен тереңірек білген
Абайдың оқымауы, білмеуі мүмкін емес. Абайдың "Насихаттамаға" қатысы
әсіресе оның қазақ әдебиетінің тарихында б±рын болып көрмеген жанрлық,
стильдік ерекшелігімен айрықша дараланатын ќара сµздерінен айқынырақ
аңғарылады. Б±лай дейтін себебіміз, осы кітаппен Абайдыц ќара сµздсрінің
сµз етер мєселелерінің көбі тақырып жаѓынан бір сыпыра ±қсас болып келсе
де, оларды шешуі ор түрлі кµзќарастың т±рғысынан болып отырады. Әрі қазақ
әдебиетінің тарихында жанрлық формасы мен стильдік ерекшелігі бар Абайдың
қара сөздерінің елеулі түрде ұқсастығы барлығын да ескермеуге, онымен
есептеспеуге болмайды.
Аса дарынды ақын С±лтанмахм±т Торайғыровтың Абай өлеңдері "Соқыр кісі
сыбырынан танырлық" деген бағасы екі ғасырдың түйілісінде дүниеге көзін
жаңа ашқан кілең дарынды жаңа буын зиялылардың ортақ ой сезімі еді.
Абай үлгілі ақын даналығы халқымыздың оқып тауыса алмай келе жатқан
мектебі, білім ќазынасы болып қалуда. Арғы-бергі замандарда ғұмыр кешкен
барлық данышпандар сияқты, Абай да ұрпақ жаңарған сайын жаңа қырынан
танылып, жаңғыра беретін "артына өлмейтұғын сөз қалдырған" ардақты жан.
Еліміздегі егеменді ел болғалы қ±рылысын, құлашын кең жайып өрістеген
сайын, жас ұрпақќа Абай атамыз "Қазіргі замавдағы жастарды тәрбиелеу,
оқыту, үйрету ж±мысының бәрі де оларды адамгершілік моральға баулу болып
шығуы керек" - деген.
Мектеп оќушыларды ұзақ жылдар бойы оқытып, білім берумен ќатар, олардың
ақыл ойының, сана-сезімінің, адамгершілік қасиеттерінің ќалыптасуына жағдай
жасайды.
Абай шығармаларының өмірі — ќазақ әдебиеті тарихының кіндік т±тқасы.
Абай м±расын зерттеп, ол туралы көркем туындылар жасауға бар өмірін арнаған
±лы М±хтар Әуезовтың арамыздан кеткеніне азырық үш жыл болып қалыпты.
Содан бергі дәуірде Абайдың өмірі мен шығармаларын, қоѓамдық-єлеуметтік
көзќарасын зерттеу ісіне жеткілікті көңіл бµлінгсн жоқ.
1995 жылы Абайдың туғанына 150 жыл толуына Республикамызда үлкен мерке,
Халықаралық Абай жылы болып аталып өтілді. Сол тойға әлемнің түпкір-
түпкірінен ақындар, әншілер, жазушылар, журналистер, ғүлама ғалымдар
жиналды.
Абай жылының мәнді де жанды өтуіне санасында сәулесі бар әрбір азамат
қолынан келген көмегін аямады, өйткені Абай тойы — азамат тойы, ел тойы.
Сол тойдағы аса қадірлі қонақгардың маржан сөздері:
I Абай дүниежүзінің ±лы ақыны, ол арқылы Қазақстанды және оның өзіндік
мәдениетін бүкіл әлем біледі. Осман Түрік (Туркия)
II Абай ұлы ақын, ол Тогор мен Гете қатарында тұр.
Саид Америдин (Индия)
III Абай әлемге ашылған терезе еді, оның жаны жаңарып жатқан дүниенің
алыстағы сарынын сезе білді. Тек ақынға тән қабілеттік, романтикке тән
жоғары сезімталдық пен халық өмірінен өзгеруін,
найзағай отының өлкесін де дүрсілсіндіруін де тіледі. Қамықты да.
Б±л ретте де ол ХҮПІ-ХІХ ғасырдың Гете мен Толстой сынды көптеген заңғар
гуманист т±лғаларының даналық бауырласы екенін
танытты. Шыңғыс Айтматов (Қырғызстан)
IV Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда Абай халқының ғана емес,
әлдеқайда кең ауқымды қабылданады. Ол — көркем ойдың әлемдік т±рғыдағы
қ±діреті. Федерико Мойор (ЮНЕСКО-ның бас директоры)
Абай м±расының соңғы кездегі зерттеушілері Абайдың орыс әдебиеті
классиктерімен творчестволық байланысы туралы мәселені
негізінен ±лы ақын өмір сүрген дәуірдің нақтылық тарихи шындығымен
байланыстыра қарастырды.
Абайдың орыс әдебиетінің ұлы классиктерімен творчестволық ќарым-
ќатынасы төңкеріске дейін азды-көпті сөз болса, соңғы кездерде аса мол
пікір айтылып, көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нақтылы деректерге
сүйенген құнды зерттеу еңбектері туа бастады. Бірақ осы соңғы дәуірдің
өзінде де Абай мен Пушкин, Лермонтов пен Крылов туралы жазылған мақалалар
әлі де болса мерейтой тұстарында жазылып, б±рыннан танымал пікірлер
қайталанып байқалуда.
Абайдың ақын мен поэзия туралы көзқарасының ќалыптасуына Лермонтовтың
ыќпалы болғандығын екі ақынның шығармаларын салыстыра отырып көрсетеді.
Зертеушілер пікірінше XIX ғасырдың екінші жартысывда дамыған халық
поэзиясындағы азаматтық лирика — Абай творчествосының негізгі реалистік
бағытын айқындаушы тума кұбылыс болмақ.
Абай халық лирикасындағы өмір шындығын тудырып отырған қабылдаушы ғана
емес, дамыта отырып жетіддіруші.
Мысалы: әдетте халық лирикасы көп тақырыпты болып келсе, Абай
лирикалары да солай.
Ќазақ мектептерінің бастауыш сыныптарының жаңа бағдарламасында Абай
шығармалары калай ќарастырылып отыр? Жаңа бағдарламасының осы мәселе
жөніндегі ерекшеліктері қандай? ұрпақ тәрбиесінде орны бөлек Абай мұрасының
бөбектерге нені, қашан, қалай таныту болады? — сияқты сұрақтарға сөз
қозғаймын. Қазіргі тањда қолымызда барын пайдаланып жүрген
бағдарламаларында және соған сай жасалған "Ана тілі" оќулықгарында Абай
шығармаларының ішінде кейбір өлеңдерінен үзінділер берілген.
Абай даналығы мен өсиетін балалардың жас кезінен бастап бойларына
сіңіре беру үшін, халқының сөз өнерін еркін қолдана білуі мен шешендік
талантына тәнті ету үшін, сол арқылы балалардың сөз өнеріне сүйіспеншілігін
оятуға, халқының әдет-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрівде тәрбиелеуге ықпал ету
үшін мына шығармаларды 2003-2004 арасында жұмыс жоспарыма енгіздім. Мысалы:
"Ата-ана көз куаныш", "Досыңа достық - қарыз іс", "Ќуанбањдар жастықќа",
т.с.с., ал аудармаларынан "Жарлы бай", "Қарға мен бүркіт" сияқгы
шығармаларды енгізіп отырдым. Өйткені бұл шығармалардың мазмұны түсінікті,
сөздері қарапайым.
Жалпы 2003-2004 жылдарындағы бағдарламада көрсетілген өлең-мысалдарды
бастауыш сыныптарда былайша жүйелеуге болады:
"Әсемпаз болма әрнеге", "Ғылым таппай маќтанба, "Жаз" ("¦шып тұрса
сымпылдап" жолына дейін), "Шегіртке мен құмырсқа". "Жазғытұры", "Күз",
"Қыс", "Желсіз түнде жарық-ай", "Ќарға мен түлкі","Ата-ана көз қуаныш",
"Ғылым таппай мақтанба", "Қыс", "Абдрахман өліміне", "Күз", "Желсіз түнде
жарық ай", "Қарға мен бүркіт","Жасымда ғылым бар деп ескермедім","Әсемпаз
болма әрнеге", "Жазғыт±ры", "Күз", "Қыс", "Кешегі Оспан ағасы",
"Абдрахманға", "Қуанбандар жастыққа", "Жарлыбай".
Ендігі мәселе орта сыныптарда арналған өлењдер ќалай оқытылуы,
түсіндірілуі тиіс? Ең алдымен әр сыныптарда қойылатын талаптар оќушыларды
мәнерлеп, әуезді-сазды ерекшеліктерін сақтай отырып оқуға үйретіп, сонан
соң оқығанын түсіне білуге жетелеген жөн.
Әрине шығармалардағы сөздерді талдап түсіндіруден барып ќалыптасады.
Сондықтан көрсетілген өлендерді оќудың әдістемесі сыныбына қарай алуан
түрлі болып іске асырылады. Көбінесе, Абай өлендерін — мәнерлеп оќу үлгісін
мұғалім өзі көрсетеді. Осыдан кейін өлеңдегі сөздер мен тіркестерге ерекше
тоқталып, олардың мән мағынасын ашуы, сөздердің, тіркестердің мағыналас
ќатарын, синонимдерін тапқызуы қажет.
Мысалы: "Әсемпаз болма әрнеге" өлеңдегі "әсемпаз", "өнерпаз" сөздерінің
мәнін ±ғындыруда "әсемпаз" адам қандай?, "өнерпаз" адам ше?, неге Абай
"арќалан" деп т±р, "Сен де бір кірпіш" дегені несі?, "кетігі" деген сөзге
қалай түсінесің? Оны тағы қандай сµздермен ауыстыруға болады?, т.б.
с±рауларға оќушылардың өздерінен жауап алу - оларды ойлантуға, онан єрі өз
пікірі мен ойын ауызша жеткізуге жетелейді, яғни ойы мен тілін дамытады. Ал
оқып отырған шығарманың тақырыбы мен идеясын сабақ барысында түсіндіруде
ақынның көзқарасын, оның ой пікірімен қоса түсіндіру, өмірімен
байланыстыру, баланың жас дүниесіне әсер ету сияқты мәселелерді бала
түсінігіне сай жеткізу м±ғалімнің әдіскерлігіне, тіл байлығына байланысты.
Сонымен бірге жоғарыдағы өлеңдердің адамгершілік-қ±лықтық мәселелеріне
тоқталу керек. Абай өлеңдеріндегі с±лу суреттеулерге, теңеулерге оқушы
көңілін аударту. Балаларға шығармаларының көркемдігін, бейнелілігін танытып
т±рған көркем сөздерге тоқталу арқылы өз құлқының сұлулығына, көркемдік
ерекшелігіне көңіл аудартуы керек. Мысалы: "Күз" өлеңіндегі "с±р бұлт",
"дымқыл тұман" тіркестердің мәнін ашу арқылы табиғат қ±былыстарын ауа
райындағы өзгерістерді көз алдарына елестету, ол өзгерісті қазақ тұрмысынан
байланыстыра баяндату, мұндағы суреттеу тәсіліне тоқталу арқылы оқушының
табиғат арқылы өздерінің мінез-қ±лқына ерекше көңіл аудару.
Абай шығармаларын бастауыш сыныптарда оқытудың маңызы өте зор екені
тәжірибеде дәлелденді. Олай дейтін себебіміз оќушылар Абай шығармаларын оқи
отырып, одан рухани ләззат алады. Олардың табиғатқа сүйіспеншілігі оянады.
ІІ. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларына ќұлыќтыќ тєрбие беруде ана тілі
сабағында Абай еңбектерінің ролі.
2..1Орта мектепте ана тілі оқу сабағында Абай шыѓармаларын ќолдану
арќылы ќұлыќтыќ тєрбиені жүзеге асырудыњ өзіндік ерекшеліктері.
Жалпы білім беретін мектеп мұғалімінің басты міндеті — оқушылардың
бойындағы поэзияға, лирикаға, көркем шығармаға деген қызығушылығын ояту.
Бұл жастағы балалар ерекше әсершіл, еліктегіш болып келеді. Сондықтан
бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту өте пайдалы.
Әдетте кімнің де болмасын шыѓармаларын оқып үйренбес б±рын, сол шығарма
иесінің өмірімен танысу керек. Б±л әдісті Абай шығармаларын өткенде өте
±тымды пайдалану қажет. Олай дейтініміз, Абай — қазақ мәдениеті тарихында
орны зор, замандастарынан ойы озық, еңсесі биік ерекше т±лға. Сондықтан да
өзім ақынның шыѓармаларын оқытпас б±рын, ақынның өмірімен таныстырып
кеткенді жөн көрдім. Ондағы мақсатым — оќушылар ақынның шығармаларын шын
ықыласпен оқып-үйреніп, ақынның өзін қ±рмет т±тып, үлгі аларлық дәрежеде
тәрбиеленуі керек. Әрі қарай сабақты түрлендіре отырып, оқушыларға Абайды
әр қырынан таныстыруға тырыстым.
Мысалы: Абай және табиғат, Абай — аудармашы, Абай — сөз зергері деп
алып, оның табиғат тақырыбына жазған өлеңдерін, аударған мысалдарын,
адамгершілік тақырыбына жазған өлеңдері мен қара сөздерін оқыттым.
Б±л сабақтарымды таным сабағы ситуациялық сабақ және іздендіру сабағы
деп атадым.
М±ғалім қиялына ќанат бітірер дәстүрлі емес сабақ түрлерін Абай
шығармаларын оқытуда пайдаланудың берері мол.
Алдымен Абай шығармаларын оқытпас бұрын оның өмірбаянымен таныстыру
қажет.
"Асыл сөзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе,
Адамдықты көздесең, жаттап оқы көңілге".
-деп С±лтанмахмұт Торайғыров айтқандай келешек ±рпақќа Абай өмірін
оқыту барысында берілетін өнегелі тәрбие ұшаң-теңіз. Абай өзге жұрттың
тілін, халықтың қалпын біліп, өз ж±ртымен салыстырып, керегін алып ғибрат
етті. Абай армандаған, әсер ±рпақ бойынан кµргісі келетін тамаша
қасиеттерді шєкірт жүрегіне ±ялата алса, ор ±стаз еңбегінің жанғаны.
"Адамдықтың ең жаманы -талапсыздық" - деп ақын өзі айтқандай, қазір не
ғылымға, не еңбекке, не өнерге талаптана алмайтын өмірге икемсіз жандар
өмірде кездесіп жатады. Сондықтан да ±стаздар жүгі ауырлап, адамға өмір
сүру міндеті қиындап келе жатқан жағдайлар байқалады.
Абай өмірін оқытудың барысында оның өскен ортасының өнегелік жағын
көрсете оқытудың маңызы зор.
Абайдың өнегелі өмірін естіп өскен шәкірттен ешқандай жамандық күтуге
болмайды. Тек соны жеткізе білу, оқушылардың санасына ±ялату мұғалімнің
алдына қоятын мақсаттарының бірі. Сондықтан да бастауыш сыныптарда Абай
шығармаларын оқытпас бұрын оның өнегелі өмірімен таныстырудың пайдасы зор.
Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы. Ол — керемет суреткер
ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері. Олай дейтін себебіміз
Абай табиғаттың көрінісін, жыл мерзімін, адам мінезін суреттегенде де оның
тамаша көрінісін өмірмен, тіршілікпен ұштастырып, тілдестіріп, сұлулықќа
өң, рух беріп отырды.
Мысалы: "Күз" деген өлеңінде Абай:
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ б±рынғыдай,
Жастар күлмес, жүгірмес, бала шулай,
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айырылған ағаш-қ±рай.
Сидиған, көркінен айырылған ағаш-ќ±райды, мүсәпір, өмірінің көркі жоқ
қайыршы шал-кемпірге ±ќсатады. Немесе:
Ќар жауса да тоңбайды бай баласы,
Үй жылы, т±тќан айналасы,
Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,
Ағып жүріп ойнатар көздің жасы -деп, күз түсіп,
табиғаттың, құлпырған әсем н±ры кеткен соң, ол жабырқаңқы тартып, қабағы
түсіп, сұрт б±лт пен дымқыл т±ман қаптап, қара суық малдың да, адамның да
табиғаттың да реңін кетіреді. Сонда күз біреуге күт, біреуге жұт боп
келеді. Бай жылы үйде отырып, ет жеп, қымызын ішіп, сонау күздің аяғына
дейін малын семіртіп, соғымын баптай отырса, кедей күндіз қара суықта мал
бағып, кешке жыртық үйде бүрсең қағып, жағуға отын, союға соғымы жоқ,
қылышын сүйретіп келе жатқан қыстан шығуы зор уайым болмақ.
Ақын осылайша күзді суреттеу арқылы, адам өмірінің жабырқаңқы тартқан
көңілсіз бір кезеңін шебер суреттеген. Тек оны түсініп оқып, Абайша толғана
ойлау қажет. Сонда ғана ақынның осы өлең арқылы не айтқысы келетінін
түсінесің.
Абай өзінің - "Жаз" өлеңінде табиғаттың ең тамаша көріністерін
суреттейді. Жер ана жасыл күйге еніп, қырда бәйшешектер өседі. Өзеннің
жанына ауылдар көшіп келіп, мәре-сәре болып жатќанын, ат, айғырлар, биелер
көк шөпке тойып бүйірлері шығып, тойынғанын суреттесе, көлдерде үйрек-
қазылардың жоғары-төмен ұшып жүргенін өте тамаша суреттейді. Бұдан біз жаз
мезгілі тек адамдарға ғана емес, жан-жануарларға да, к±старға да көңілді
екенін білеміз. Мысалы:
"Жазды күні шілде болғанда,
Көкорай шалғын, бөйшешек.
¦зарып өсіп толғанда,
Күркіреп жатќан өзенге,
Кешіп ауыл қонғанда; - деп ақын жырлайды.
Абай өзінің б±л өлеңін өзінің досы Көкбаймен ‰әделесіп шығарған. Досы
оған осы табиғаттың тамаша көрінісін суреттеп жіберші деп ±сыныс жасайды.
Сонда ақын, айналасында болып жатқан табиғат құбылыстарын осылайша өлеңге
айналдырады. Досы оған разы болып, міне сен тамаша ақынсың, деп ќуанды.
Сонымен бірге ақын өзінің "Қыс" өлеңінде табиғаттың ќатал да, қаһарлы
көріністерін адам мінезімен алмастыра шебер суреттеген.
Абай бұл өлендерін өз ойынан шығармаған. Ол өмір шындығы. Абай толғана
отырып осы өмірде болып жатқан келеңсіз ќұбылыстарды жырға қосты. Ол ќара
халықтың ќамын ойлады. Байлардың әділетсіз кедейлерге көрсетіп жүрген
қысымшылығын, табиғаттың қатал мінезімен салыстыра жырлады.
Абай қысты ақ киімді денелі, ақ сақалды байға теңейді. Оны түсі суық,
ешкімді елемейтін соқыр, мылқау т±лғада сипаттайды. Мысалы:
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,
Соқыр, мылќау танымас тірі жанды.
Үсті басы ақ қырау, түсі суық,
Баскдн жері сықырлап келіп ќалды.
Сонымсн бірге ақын қысты тойымсыз, с±раншақ қ±даға теңеп, оның
басталуын елдің мазасын алып, µлењ салған кдһарлы, кайырымсыз қонақтың
келгені сияқты деп суреттейді. Тынымсыз жауған ќар, бұрқ-сарқ етіп соќќан
боран адамдардың мазасын алған. Мұндай боранға шыдай алмаған малшылардың
жай-күйі мәз емес. Ішерге тамақ, киерге киім жоқ, байға жалынышты
кедейлердің көрген күні күн емес. Міне, осылардың бәрін көрген Абай өзінің
өлең жырлары арқылы үстем тап өкілдерімен күреседі.
Ал енді "Жазғытұрым" өлеңінде бәрі керісінше, қаһарлы қыстың кетіп,
жердің жүзі масатыдай ќ±лпырып, күннің көзі өзінің шуағын төгіп, дүниені
н±рландырады. Адамзатпен бірге, жан-жануарлар да ќуанып, өздерінше мәз-
мейрам болады. Оны мынадай өлең жолдарынан көруге болады:
Түйе боздап, қой қоздап, қорада шу,
Көбелек пен қ±стар да сайда ду-ду,
Гүл мен ағаш майысып қарағанда,
Сыбыр қағып, б±рањдап ағады су.
Міне, осылайша ақын табиғатты жырға қосты. Біз Абайдың б±л өлендерінен
көретініміз, адамның мінезі сияқты жыл мезгілдерінің де ќ±былыстары бар
екен. Табиғат та қуана да, ренжи де біледі. Тек оны жүрегіңмен түсініп,
аялай біл. Сонда ғана сен табиғатты сүйе білесің, оны түсіне білесің.
Абай м±расы туралы сөз қозғасақ, данышпандық, көрегендік, ±лылық
±ғымдар қоса жүреді. Сондықтан да біз Абай м±расын мєңгілік өнеге мектебі
дейміз. Бүгінде жан аямай кәсіп қылудан безінетін, бейнет көрмей доулет жоқ
екенін парасаттамайтын, "±рлық псн қ±лықты қызық кµретін" жастарды жақсы
мінез-қ±лық пен имандылықќа үйрететін, ел болып ер жетуімізге жол н±сқайтын
асыл - Абай м±расы.
Абай ќара сөздерді терең оймен күрделі пікірге қ±рылған Абай
шығармаларындағы терең ойды м±ғалім өзі түсінгенде ғана баламен
жүргізілетін білімдік және тәрбиелік істері нәтижелі болмақ. Мектеп
бағдарламасында Абайдың бесінші, жетінші, он бірінші, он сегізінші, жиырма
бесінші және отыз бірінші ќара сөздерін береді. Ал екінші, қырық бірінші,
он төртінші, он сегізінші сөздерін факультативтік сабақѓа оқыту көзделген.
Бірінші қара сөзінде Абай жазуға кіріскендегі мақсатын айтады. ¦лы
ойшылдың айтпақ ойының өміршендігі мен біріңгі заманмен үндестігіне таң
қаласыз. "... ақыры ойладым: Осы ойыма келген нәрселерді ќағазға жаза
берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен
керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім
өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым" - дейді. ~ Абай барлық қара
сөзінде де бейне бір оќушысымен әңгімелесіп отырғандай, өзіне-өзі сұрақ
қойып, оѓан жауап береді.
Абайдың бесінші сөзінде:
"Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына құлық тәрбиесін беруде Абай
шығармаларының алатын ролі.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында құлықты қалыптастырудың негіздері.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларыныњ құлықтыќ тәрбиесінде Абай
шығармаларының тәрбиелік мәні.
ІІ. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларына ќұлыќтыќ тєрбие беруде ана тілі
сабағында Абай еңбектерінің ролі.
1. Бастауыш мектепте ана тілі оқу сабағында Абай шыѓармаларын ќолдану
арќылы ќұлыќтыќ тєрбиені жүзеге асырудыњ өзіндік ерекшеліктері.
2.2. Ана тілі оқу сабағында Абай еңбектерін негізге ала отырып, өз іс-
тәжірибемде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Диплом ж±мысыныњ көкейтестілігі. 1.Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға көшкендігін ірі өркениетті елдер мойындай бастады. (АҚШ,
Италия, Франция, Англия т.б. елді мекендер).
2. Бєсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бєсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге халық үшін. Президенттің қазақ халқына жолдауы. Астана
2004ж. 19-наурыз.
3. Бастауыш мектеп оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білімі
мен дағдыларының дәрежесін ғана емес, сонымен бірге баланың ақыл - ой
әрекеті тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға
қою болып табылады.
4. Ана тілі оқу пәнінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді.
Оқытатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән -
ана тілі ] Оқулық тек білім құралы ғана емес, тәрбие құралы да. Негізгі
идеясы - адамгершілік тәрбиесі оқушы жүрегіне ізгілік егу болып табылатын
шығармалар жинақталып, оқулыққа ±лы Абайдың Адам болам десеңіз деген
сөзімен үлкен бөлім енгізілген.
5. Тұлғаны шығармашылық деңгейінің дамуы жетістігі барлық
педагогиткалық технологияның жоғарғы нәтежесі болып есептеледі.
Шығармашылыққа тән - ой тереңдігі, ой икемдігі, даралық,
таңғажайыптылық, сезім дамуы және т.б.
6. Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген
білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі - деген
Әл-Фараби ењбегінде.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, адамның рухани өмірін
сақтайды. Бала дамуынынң алғашқы кезеңінен яғни адамгершілік нормалары,
дәстүрлері, мінез – қ±лық ережелері туралы түсініктер пайда болғаннан
бастап, адамгершілік ±ғымдары санасына сіңіре бастайды.
Егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр түрлі пәндер
тоғысып, оқушы білімін дамытып, қабілетін сомдауға үлес қосады. Әсіресе,
баланың адамгершілік - құлықтық тәрбиесін ұштап ұлттық тәрбие береміз.
Баланың тілін ұзартпай, ойы, мінез-құлқы қалыптаспайды. Ќазіргі кезде Абай
еңбектеріндегі және тұлғаның Кемелдену мәселелерінде адамгершілік -
құлықтық ерекше орын алып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Абай еңбектерінің негізінде ана тілі оқу
сабағында оқушылардың құлықтық тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеу нысанасы: Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие жүйе-сінде
құлықтық тәрбиені қалыптастырудың бағыттары мен жолдарын зерттеу.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
1. Теориялық-әдістемелік материалдарға сүйеніп, бастауыш сынып
оқушыларына құлықтық тәрбие қалыптастырудың негіздерін анықтау.
2. Қазақ халық педагогикасында құлықтық мәселелерге талдау
жасау және олардың Абай еңбектерімен байланысын анықтау
арқылы құлықтық тәрбиенің мәселелерін анықтау.
3. Қазақстандағы озат тәжірибелерге талдау жасау.
4. Ана тілі оқу сабағында оқушылардың Абай туралы білімдерін, білік,
дағдыларын зерттеу.
5. Ана тілін оқу сабағында Абай шығармаларының тәрбиелік мәнін
анықтау, қалыптастыру туралы философтардың, психологтардың,
әдебиетшілердің еңбектері, т.б.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, тарихи-этнографиялық, теориялық және
әдістемелік әдебиеттерге сүйеніп теориялық іс-тәжірибелерімен танысу және
орта сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау.
Зерттеу пәні: ана тілі оқыту үдерісінде оқушылардың құлық тәрбиесін
қалыптастыру.
I Тарау. Бастауыш мектеп оқушыларына құлық тәрбиесін беруде Абай
шығармаларының алатын ролі.
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында құлықты қалыптастырудың негіздері.
Халқымыз тәуелсіздікке қол жеткізісімен оқушыларға құлықтық тәрбие беру
жан сала кірісуі уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат екені даусыз.
Білім туралы заңда осы саладағы қоғамдық қатынастарды болашағымыздың
мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері берілуі қарастырылады.
Білім беру заңдық жүйесінің негізгі міндеттері ескеріліп жүргені жөн:
1. Жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу,
адамгершілікпен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру.
2. Азаматтықты, халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы
жеке адамның құқылары мен міндеттерін ұғыну.
Бұл заңда балаларды мінез құлық тәрбиелеуде, балаларды жаман єдеттен
арылту, оқу сабақтарда құқық бұзушылықты болдырмауды қамтамасыз етуді
кездейді.
Қазіргі қиын кезеңге қарамастан мектепте жан-жақты тәрбие, білім
берудің бірден-бір мекемесі мектеп болып отыр.
Қай қоғамда болмасын ұрпақ тәрбиелеудің алатын орны ерекше. Білім
негізі мектепте қаланады десек, ұрпақ тәрбиесі алдында мектеп
мұғалімдерінің жауапкершілігі арасан зор.
Күнде өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы-бергі тарихы
мен дәстүрін, тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп, бүгініміз бен
келешегіміздің нәрлі қайнарына айналдыру. Өмір қажеттілігінен туындап
отырған әрқайсымыздың азаматтық, перзенттік парызымыз.
Еліміз егемендікке ие болып Қазақстан өз алдына мемлекет мәртебесіне
жетіп, бүкіл әлемге, жер жүзіне өзінің елдігін, саясатын таныстырып жан-
жаққа жетіп отыр.
"Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы ... Ал біздің барлық
үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы, тек қана осы мектептерде" - деп
Ыбырай Алтынсарин атамыз айтқандай, бүгінгі мектептерден де қоғамның үміті
мол.
Білім беру жүйесінің негізгі ордасы мектеп екенін ескере отырып
оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім - білік, дағдыларды меңгертумен
бірге табиғат, қоғам, адам, айналаны, қоршаған дүние туралы танымын
қалыптастыру, оның жеке басының қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғарғы
адамгершілік принциптерге тәрбиелеу бүгінгі күннің басты талабы.
Бүгін мектеп табалдырығында жүрген әрбір өскелең жас ұрпақ - ол ертеңгі
қоғам иесі. Сондықтан да оқытуды мектеп қабырғасынан бастап оқушыларға
сапалы білім мен саналы білім, тәрбие беру, халықтық педагогиканың нәрлі
қайнарымен сусындатуды болашақ ұстаз білуі тиіс.
Бүгінгі таңда, оқушылармен жұмыс барысында, барлық мұғалімдер,
педагогтар Президентіміздің 2030 жылға дейінгі жолдамасын басшылыққа ала
отырып ойланып, әр мектептің күшіне сай, оқушылар мен жақсы жұмыстар
жүргізіледі.
Бұған ұлы Абайдың мына пікірлері дәл келгендей "Егер де ұлың адам
болсын десең, оны оқуға бер! Қайырымдылықты аяма! Ол білімсіз оңбаған болып
қалса, одан кімге пайда? Ол сен үшін жұбаныш бола ма? Оның өзі бақытты бола
ма? Өзі халыққа жақсылық жасай ма?"
Оқушыларды тәрбиелеу барысында сабақтан тыс жұмыстар жүргізуде үлкен
орын алады.
Оқушылардың мінез бітістерінің саңылауы мектеп жасына дейінгі кезеңде
көріне бастайды. Төрт-бес жастағы балалардың мазмұнды, рольді ойындарынан
мінез бітістерін көрсететін жолдастық ұжымшылдық, ұстамдылық сияқты
сапаларды байқауға болады. Оларда мәдени мінез-құлықтың қарапайым
ережелеріне түсіне алушылық және ол ережелердің кейбір нақтылы түрлерін іс
жүзінде орындай алушылық жиі кездеседі.
Жас балалардың мінез бітістерінің ересек адамдардың ісіне, мінез-
құлқына, өнегесіне еліктеу арқылы қалыптасып отырады.
Бастауыш мектеп бала мінезінің жақсы жақтарын жүйелі түрде дамытып
отыратын негізгі орын. Мектептік өмір балалардың мінез-құлқының
қалыптасуында шешуші роль атқарады. Оқушылардың мінезін тәрбиелеудегі басты
міндет - олардың жан-жақты болып өсуін, мінез құлқының өлеуметтік мәнге ие
болу жағын көздестіру. Бұл үшін мұғалім жас ұрпақтың адамгершілік идеяларын
баяндайтын иманшарт принциптерін басшылыққа алып, тәрбие жұмысының жоспарын
көздеген.
Халқымыздың әр заманда кешкен ардагер перзенттерінің Аль-Фараби, Асан-
Қайғы, Қабанбай, Төле би, т.б. үлгі өнегелеріне тәрбиелеу - осындай
әдістердің негізгілерінің бірі. Бұларды өмір жолы,
моральдық тұлғасы - жоғары идеалдықтың батылдық пен ерліктің, табандылық
пен ұстамдылықтың, халық ісіне берілгендіктің теңдесі жоқ өнегелері.
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше
жауап қайтарып отырады. Әр адамның әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның
сыртқы ортамен түрліше қарым-қатынасы болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Мінез - адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік
әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол - көп қасиеттің
бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет.
Мінез - кең мағыналы ұғым. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі,
бірқалыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы - оның
негізгі сапалары болып есептеледі. Рухани дүниесі бай қажеттері мен
қызығулары, талғамы мен ой өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейді.
"Адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа
байланысты" - дөп Аль-Фараби айтқан.
Адамның жеке басына біткен мінезін құрайтын және белгілі жағдайда оның
қылығы қалай болатынын жобалауға мүмкіншілік бөрөтін психикалық қасиөттөрін
мінөздік бітісі дөйді.
Ерлік, адалдық, жігөрлік, өңбөкті сүюшілік, адал ниеттілік, қорқақтық,
жалқаулық, тымыр мінезділік - мінез бітісінің түрлі сипаттарының мысалдары.
Біреуді ер жүрек, тағы біреуді қорқақ, жүрексіз адам десек, осылар бірер
қауіп-қатерге ұшыраса өздерін қалай ұстайтынын да шамалап айтуымызға
болады. Адамның екпінділігіне қарап, оның бір жаңа істе қалай қимыл
көрсететінін болжай аламыз.
"Мінез деген ұғым адамның мінез құлқындағы ерекшеліктерді білдіреді,
адамның қылықтары да оның осы ерекшеліктеріне қарай болады, сондықтан мұның
тікелей өмірлік маңызы бар".
Мінез адамның өмір сүру барысында, тұрмыс салтына ықпал жасайды.
Табанды, қажырлы, қайратты кісі қандай кедергіні болса да жеңіп, көздеген
мақсатына жете алады, осы жолда өз еңбегін, тұрмысын тиімді етіп
ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете пайдаланады...
Адам өзінің әрбір ісіне, әрбір ойына ішінен баға беріп отырады.
Ізгі ой, ізгі іс адамда жағымды сезім туғызады, адамға қалай да болса,
қашанда болса пайда келтіретін ой һәм іс ізгілік - деп аталады. Ізгілікке
ұмтылу, жауыздықтан безу - адамның жаратылысының өзінде бар нәрсе.
Қазақтың жазушысы Міржақып Дулатов бір өлеңінде:
"Мен - біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп, тамаша ағаш,
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан шаруаңа жараса, ағаш."
Құлық сезімдері, яғни адамның жауыздықтан безіп, ізгілікке ұмтылатын
мінезі адамның өзінің жаратылысында бар. Сондықтан адамның құлықтан
сезімдөріне дін сезімдерін негіз қылып алу, адамды құлықты болуын дінді
болуына бойлау дұрыстыққа келмейді.
Құлық сезімдерін өрнектеу жолдарын былайша көрсетуге болады:
1. Баланың маңайындағы адамдардың құлықты
болуы. Бала ізгі құлық пен жауыз құлықты айыра алмайды. Баланы ізгі құлықты
болуы үшін маңайындағы адамдар, ата-ана, туған-туысқандары өздері ізгі
құлықты болуы тиіс. Балаларда құлық сезімдері болуы үшін балаға әдебиеттен,
тарихи өрнек әңгімелер айту және оқып беру керек.
2. Үйде және мектепте дұрыс тәртіпті болуы.
3. Баланы құлық туралы ой жүргізіп үйрету. Бала салыстырып, сынап
үйренсе, құлық туралы белгілі бір ұғымға ие болады. Ол уақытта алдағы дұрыс
пен терісті, ізгі мен жауызды, ақ пен қараны, дұрыс және жеңіл айыратын
болады.
Сана сезім жақсы жетілген адам ғана өмірдің сан түрлі құбылыстарын
таразыға салып, оның әр түрлі ағымына төтеп бере алады. Жақсы адам көрсе
қызар, жел көкпе өмес, тек антына адал, уәдесіне берік адамды ғана ер кісі
деуге болады. Бейбастық, өсек-аяң, әңгіме айту, әсіресе ер адамға
жараспайды. Салқын қандылық, тұрақтылық, мінезділік - адамға ауадай қажет.
"Адам болу үшін де ерлікпен қатар ақкөңілділік те керек" - деп Жүсіп
Баласағұни адамның жақсы қасиеттерін айтады.
С. Макаренко - баланың мінез-құлқы 5 жасқа дейін қалыптасады, ал
американың психолог ғалымы білім 7-8 жасқа дейін қалыптасады дөйді
Әрине ор баланың табиғаты ор түрлі. Бірінің есте сақтау ќабілеті зор
болса, ал екіншісінің ойлау қабілеті зор, ал үшіншісінің елестеу қабілеті
дамыған.
Дамыта оқыту жүйесінде оқытудың барлық кешенде мақсаттары мен шешімдері
бала дамуына бағытталған. Сондықган соның нәтижесінде барлық бала ойлауға,
ізденуге, қорытындылауға мүмкіндік алып, өз деңгейінде нәтижелерге жетеді —
деп Л.В. Занков айтып кеткен.
Халқымыздың рухани бейнесін бір жағынан әдебиет, өнер, ғылым, екінші
жағынан мінез-құлық, ±лттық сезім, әдет-ғұрыптар бейнелейді. ¦лттық мінез-
құлық ерекшеліктері адамдардың біріккен өмірі мен күресінде, әлеуметтік,
табиғи-географиялық, материалдық мәдени жағдайдың шарттарына лайықты
қалыптаскдн. Әрбір адамда үлттық мінез-құлық, саналы тәртіп, болымды
қылықгар, сезім көріністері, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары пайда болады.
Қазақтардың өзін қоршаған әлеуметтік және табиғи ортаға мейірбандықпен,
қайырымдылықпен және ізгілікпен қатынас жасауын айрықша айтуға болады.
Олардың көшпенді өмір салты өздерінің табиғатының бір бөлігі. Қазақ
халқының мінез-қ±лқында орын алған өзара көмектесу, әсіресе басқа түскен
қуаныш пен қайғыда бір-біріне риясыз көмектесу, баға жетпес моральдық
сүйемелдеу кезінде байқалады.
Жас ұрпақтың құлық тәрбиесінде ұлттық тәртіп пен мінез ерекшеліктерінің
алатын орны зор. ¦лттық қадір-қасиет дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ұрпақган-
ұрпаққа жалғасып, біздің заманымызға жетіп отыр. Тәртіп пен мінез
ерекшеліктері өзгеріп отырады.
Қоғамдағы болып жатқан саяси әлеуметтік және экономикалық өзгерістер
мектеп м±ғалімдерінің білім беру қызметіне жаңаша қарауды, яғни имандылық
тәрбиенің ғылыми педагогикалық негіздерін қызмет барысында қолдануды талап
етеді. Имандылық тәрбиесін бала жүрегіне дарытатын, оның пәрменділігін
арттыратын ±стаз қауымы, соның ішінде бастауыш мектеп м±ғалімдерінің
сауатты іс қимылы өз жемісін бермек. Себебі "білім негізі бастауышта",
"білім іргетасы бастауышта қаланады" деген ой-т±жырым өте д±рыс айтылған.
Бала жас шыбық сияқты, қалай исең, солай ќарай бейімделіп өседі. Орта
сынып оқушыларының психикалық танымдық процестер, мінез-құлық нормалары,
адамгершілік, имандылық принциптерін қарастыратын кейбір мәселелер сияқты
жалпы адамзаттық мораль нышандары айқын байқалып, қалыптаса бастайды.
Жастайынан адамгершілік, имандылық қасиеттерді бойына сіңіріп, жүрегіне
дарытқан баладан жамандыққа әуес болады деп ойлаудың өзі қиын. Оқушыларды
±лттық тәрбие, имандық қасиеттерді бойына сіңіруге, жақсы мінез- қ±лықка
бой ±руға, жаман мінезден аулақ болуға тәрбиелеу.
Бастауыш мұғалімдер өз жұмысында құлық тәрбиесінің міндеттерін былайша
іске асыру керек:
1. Оқушыларды қоғамның моральдік нормасын орындауда
ќатыстыру.
2. Оқушылардың тәртіп және мінез-құлық тәжірибесін
қалыптастыру.
3. Балалардың санасына және мінезіне педагогикалық ықпал жасаудың
бірлігін қамтамасыз ету.
Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс әрекетке балалардың
жауапкершілік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру, біріншіден: төрбие процесінің обьсктивті
жєне субъсктивті жақтарының бірлігіне, яғни оќушыларға қойылатын
педагогикалық талаптарға - бұл объективті жағынан; ал жеке адамның қоғамдық
норманы меңгеруі – б±л тәртіп пен мінез-қ±лық тәрбиесінің субъективті
жағына байланысты; екіншіден: тәрбие шараларының мазм±нына, идеялық
деңгейіне байланысты.
Құлық тәрбиесі балалардың жас және дербес ерекшелікгеріне сәйкес
жүргізіледі.
1.2.Бастауыш сынып оқушыларыныњ құлықтыќ тәрбиесінде Абай шығармаларының
тәрбиелік мәні.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың тәртіп, кұлық, достық және Отан туралы
ұғымы қалыптасады, ата-аналарын, үлкен адамдарды құрметтеуді үйренеді,
еңбекке сүйсініп қарайды, ізгілікті сақтайды.
Әр түрлі іс-әрекеттің барысында бастауыш сынып оќушылары тәртіпке,
жолдастық өзара көмек беруге, өзара түсінуге дағдыланады.
Оқу және тәрбие барысында бастауыш сынып оќушыларының дербес және
қоғамдық мінез-құлық туралы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны байиды.
Оќушылар єділеттілік , борыш, ұят, адалдық, ерлік, намыс сияқты
моральдік категорияларға ерекше көңіл бөлінеді. Олар үлкендермен қарым-
ќатынас жасауды, өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Жас өспірімдік шақтағы
балалардың ерекшеліктерін еске алып, олардың әр-түрлі іс-әрекеттеріндегі
еріктілігіне, бастамаларына мүмкіндік беру керек.
Қорытып айтқанда, әдет баланың тәртібінің, мінез құлқының тәрбиелік
өлшеміне айналуы керек.
Осы орайда ұстаздардың мінез-құлық нормасы мынадай болуѓа тиіс: ол тым
ќатал да болмауға тиіс, тым ырықќа да жытыла бсрмсуі ксрек, ойтксні тым
қаталдық шәкірттің өзін ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа көне беру
ұстаздық ќадірін кслтіреді, оның берген сабағы мен оның ғылымына шєкірті
селқос қарайтын болады.
Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде — бұлар
адамшылық қасиеттер болып табылады. Қасиеттер дегенде біз әрбір нәрсенің
игілікті жағы, соның өзінің және оның әрекеттерінің абзалдылығында және
жетілгенділігінде деген мағынада айтамыз.
Адамның белгілі бір мінез құлыкқа ие болуына немесе жақсы ж±ғысудың
арқасында бір мінез-құлықган басқа бір мінез-құлыққа ауысуына себепші
болатын нәрсе - әдет болады, ал әдет деп мен белгілі бір әрекеттің жиі-жиі
және ±зақ уақыт қайталануын айтамын.
Жақсы мінез-құлықгың өзі де әдет арқылы келетін болғандықган , біз
әдеттене келе біздің жақсы мінез-құлқымызды т±дыратын нәрселерді де әңгіме
етуіміз керек.
ұлағатты сөздер.
Сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске асыруға
болады. ( Әл-Фараби )
Мен егер закон куаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
бомайды деген кісінің тілін кесер едім. (Абай Құнанбаев).
Мінез-құлық - әркім өзінің кейпін көрсететін айна. (И.Гете).
Жақсы мінез бүкіл өміріңнің сарқылмас байлығы. (У. Гэзлит).
Егер адам бойындағы зиянды әдет-дағдыларын түп-тамырымен бір уақытта
жою үшін аз да болса бар күш-жігерімен кіріссе, одан к±тылу да қиынға
түспес еді... Бірақ та қиыншылығы сонда — мысқылдап ±зақ ауқыт енген жаман
әдет — дағдыны қ±рту үшін, соншама ±зақ уақыт күресу керек (К.Д.
Ушинский.)
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық тәрбиесін қалыптастыруда Абай
шығармаларының тәрбиелік маңызы ерекше. Абай шығармалары мен байланысы бар
деген кейбір жанама деректерді ақынның дүние, дін, өнер, әсіресе этикалық
пікірлеріне нақтылы салыстырулар жүргізіп барып, оның өзін ерекше сын
елегінен өткізе отырып анықтасақ қана жемісін бермек.
Осы тұрғыдан қарағанда, Абай оқыған және оның қара сөздерімен белгілі
дәрежеде ќатысы бар деректер көзінің бірі — Шыѓыс єлеміне ертеден әйгілі
"Насихаттама" (Кабуснама) кітабы деп білеміз.
Орта Азия мен Қазақстан, Татарстан ағартушыларының бәрі де кітапқа
назар аудармай қалған емес. Сондықтан да олар осы кітапты жергілікті
халықтың тіліне аударып, танытуға күш салған.
Бұл кітапты өзбек тілінде тұңғыш рет өзбек халқының белгілі тарихшысы,
әрі ақын, атақты аудармашы Мұхаммед Ерниязбекұлы аударған. Өз т±стастары
ерекше назар аударған б±л кітапты Шығысты олардың бәрінен тереңірек білген
Абайдың оқымауы, білмеуі мүмкін емес. Абайдың "Насихаттамаға" қатысы
әсіресе оның қазақ әдебиетінің тарихында б±рын болып көрмеген жанрлық,
стильдік ерекшелігімен айрықша дараланатын ќара сµздерінен айқынырақ
аңғарылады. Б±лай дейтін себебіміз, осы кітаппен Абайдыц ќара сµздсрінің
сµз етер мєселелерінің көбі тақырып жаѓынан бір сыпыра ±қсас болып келсе
де, оларды шешуі ор түрлі кµзќарастың т±рғысынан болып отырады. Әрі қазақ
әдебиетінің тарихында жанрлық формасы мен стильдік ерекшелігі бар Абайдың
қара сөздерінің елеулі түрде ұқсастығы барлығын да ескермеуге, онымен
есептеспеуге болмайды.
Аса дарынды ақын С±лтанмахм±т Торайғыровтың Абай өлеңдері "Соқыр кісі
сыбырынан танырлық" деген бағасы екі ғасырдың түйілісінде дүниеге көзін
жаңа ашқан кілең дарынды жаңа буын зиялылардың ортақ ой сезімі еді.
Абай үлгілі ақын даналығы халқымыздың оқып тауыса алмай келе жатқан
мектебі, білім ќазынасы болып қалуда. Арғы-бергі замандарда ғұмыр кешкен
барлық данышпандар сияқты, Абай да ұрпақ жаңарған сайын жаңа қырынан
танылып, жаңғыра беретін "артына өлмейтұғын сөз қалдырған" ардақты жан.
Еліміздегі егеменді ел болғалы қ±рылысын, құлашын кең жайып өрістеген
сайын, жас ұрпақќа Абай атамыз "Қазіргі замавдағы жастарды тәрбиелеу,
оқыту, үйрету ж±мысының бәрі де оларды адамгершілік моральға баулу болып
шығуы керек" - деген.
Мектеп оќушыларды ұзақ жылдар бойы оқытып, білім берумен ќатар, олардың
ақыл ойының, сана-сезімінің, адамгершілік қасиеттерінің ќалыптасуына жағдай
жасайды.
Абай шығармаларының өмірі — ќазақ әдебиеті тарихының кіндік т±тқасы.
Абай м±расын зерттеп, ол туралы көркем туындылар жасауға бар өмірін арнаған
±лы М±хтар Әуезовтың арамыздан кеткеніне азырық үш жыл болып қалыпты.
Содан бергі дәуірде Абайдың өмірі мен шығармаларын, қоѓамдық-єлеуметтік
көзќарасын зерттеу ісіне жеткілікті көңіл бµлінгсн жоқ.
1995 жылы Абайдың туғанына 150 жыл толуына Республикамызда үлкен мерке,
Халықаралық Абай жылы болып аталып өтілді. Сол тойға әлемнің түпкір-
түпкірінен ақындар, әншілер, жазушылар, журналистер, ғүлама ғалымдар
жиналды.
Абай жылының мәнді де жанды өтуіне санасында сәулесі бар әрбір азамат
қолынан келген көмегін аямады, өйткені Абай тойы — азамат тойы, ел тойы.
Сол тойдағы аса қадірлі қонақгардың маржан сөздері:
I Абай дүниежүзінің ±лы ақыны, ол арқылы Қазақстанды және оның өзіндік
мәдениетін бүкіл әлем біледі. Осман Түрік (Туркия)
II Абай ұлы ақын, ол Тогор мен Гете қатарында тұр.
Саид Америдин (Индия)
III Абай әлемге ашылған терезе еді, оның жаны жаңарып жатқан дүниенің
алыстағы сарынын сезе білді. Тек ақынға тән қабілеттік, романтикке тән
жоғары сезімталдық пен халық өмірінен өзгеруін,
найзағай отының өлкесін де дүрсілсіндіруін де тіледі. Қамықты да.
Б±л ретте де ол ХҮПІ-ХІХ ғасырдың Гете мен Толстой сынды көптеген заңғар
гуманист т±лғаларының даналық бауырласы екенін
танытты. Шыңғыс Айтматов (Қырғызстан)
IV Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда Абай халқының ғана емес,
әлдеқайда кең ауқымды қабылданады. Ол — көркем ойдың әлемдік т±рғыдағы
қ±діреті. Федерико Мойор (ЮНЕСКО-ның бас директоры)
Абай м±расының соңғы кездегі зерттеушілері Абайдың орыс әдебиеті
классиктерімен творчестволық байланысы туралы мәселені
негізінен ±лы ақын өмір сүрген дәуірдің нақтылық тарихи шындығымен
байланыстыра қарастырды.
Абайдың орыс әдебиетінің ұлы классиктерімен творчестволық ќарым-
ќатынасы төңкеріске дейін азды-көпті сөз болса, соңғы кездерде аса мол
пікір айтылып, көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нақтылы деректерге
сүйенген құнды зерттеу еңбектері туа бастады. Бірақ осы соңғы дәуірдің
өзінде де Абай мен Пушкин, Лермонтов пен Крылов туралы жазылған мақалалар
әлі де болса мерейтой тұстарында жазылып, б±рыннан танымал пікірлер
қайталанып байқалуда.
Абайдың ақын мен поэзия туралы көзқарасының ќалыптасуына Лермонтовтың
ыќпалы болғандығын екі ақынның шығармаларын салыстыра отырып көрсетеді.
Зертеушілер пікірінше XIX ғасырдың екінші жартысывда дамыған халық
поэзиясындағы азаматтық лирика — Абай творчествосының негізгі реалистік
бағытын айқындаушы тума кұбылыс болмақ.
Абай халық лирикасындағы өмір шындығын тудырып отырған қабылдаушы ғана
емес, дамыта отырып жетіддіруші.
Мысалы: әдетте халық лирикасы көп тақырыпты болып келсе, Абай
лирикалары да солай.
Ќазақ мектептерінің бастауыш сыныптарының жаңа бағдарламасында Абай
шығармалары калай ќарастырылып отыр? Жаңа бағдарламасының осы мәселе
жөніндегі ерекшеліктері қандай? ұрпақ тәрбиесінде орны бөлек Абай мұрасының
бөбектерге нені, қашан, қалай таныту болады? — сияқты сұрақтарға сөз
қозғаймын. Қазіргі тањда қолымызда барын пайдаланып жүрген
бағдарламаларында және соған сай жасалған "Ана тілі" оќулықгарында Абай
шығармаларының ішінде кейбір өлеңдерінен үзінділер берілген.
Абай даналығы мен өсиетін балалардың жас кезінен бастап бойларына
сіңіре беру үшін, халқының сөз өнерін еркін қолдана білуі мен шешендік
талантына тәнті ету үшін, сол арқылы балалардың сөз өнеріне сүйіспеншілігін
оятуға, халқының әдет-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрівде тәрбиелеуге ықпал ету
үшін мына шығармаларды 2003-2004 арасында жұмыс жоспарыма енгіздім. Мысалы:
"Ата-ана көз куаныш", "Досыңа достық - қарыз іс", "Ќуанбањдар жастықќа",
т.с.с., ал аудармаларынан "Жарлы бай", "Қарға мен бүркіт" сияқгы
шығармаларды енгізіп отырдым. Өйткені бұл шығармалардың мазмұны түсінікті,
сөздері қарапайым.
Жалпы 2003-2004 жылдарындағы бағдарламада көрсетілген өлең-мысалдарды
бастауыш сыныптарда былайша жүйелеуге болады:
"Әсемпаз болма әрнеге", "Ғылым таппай маќтанба, "Жаз" ("¦шып тұрса
сымпылдап" жолына дейін), "Шегіртке мен құмырсқа". "Жазғытұры", "Күз",
"Қыс", "Желсіз түнде жарық-ай", "Ќарға мен түлкі","Ата-ана көз қуаныш",
"Ғылым таппай мақтанба", "Қыс", "Абдрахман өліміне", "Күз", "Желсіз түнде
жарық ай", "Қарға мен бүркіт","Жасымда ғылым бар деп ескермедім","Әсемпаз
болма әрнеге", "Жазғыт±ры", "Күз", "Қыс", "Кешегі Оспан ағасы",
"Абдрахманға", "Қуанбандар жастыққа", "Жарлыбай".
Ендігі мәселе орта сыныптарда арналған өлењдер ќалай оқытылуы,
түсіндірілуі тиіс? Ең алдымен әр сыныптарда қойылатын талаптар оќушыларды
мәнерлеп, әуезді-сазды ерекшеліктерін сақтай отырып оқуға үйретіп, сонан
соң оқығанын түсіне білуге жетелеген жөн.
Әрине шығармалардағы сөздерді талдап түсіндіруден барып ќалыптасады.
Сондықтан көрсетілген өлендерді оќудың әдістемесі сыныбына қарай алуан
түрлі болып іске асырылады. Көбінесе, Абай өлендерін — мәнерлеп оќу үлгісін
мұғалім өзі көрсетеді. Осыдан кейін өлеңдегі сөздер мен тіркестерге ерекше
тоқталып, олардың мән мағынасын ашуы, сөздердің, тіркестердің мағыналас
ќатарын, синонимдерін тапқызуы қажет.
Мысалы: "Әсемпаз болма әрнеге" өлеңдегі "әсемпаз", "өнерпаз" сөздерінің
мәнін ±ғындыруда "әсемпаз" адам қандай?, "өнерпаз" адам ше?, неге Абай
"арќалан" деп т±р, "Сен де бір кірпіш" дегені несі?, "кетігі" деген сөзге
қалай түсінесің? Оны тағы қандай сµздермен ауыстыруға болады?, т.б.
с±рауларға оќушылардың өздерінен жауап алу - оларды ойлантуға, онан єрі өз
пікірі мен ойын ауызша жеткізуге жетелейді, яғни ойы мен тілін дамытады. Ал
оқып отырған шығарманың тақырыбы мен идеясын сабақ барысында түсіндіруде
ақынның көзқарасын, оның ой пікірімен қоса түсіндіру, өмірімен
байланыстыру, баланың жас дүниесіне әсер ету сияқты мәселелерді бала
түсінігіне сай жеткізу м±ғалімнің әдіскерлігіне, тіл байлығына байланысты.
Сонымен бірге жоғарыдағы өлеңдердің адамгершілік-қ±лықтық мәселелеріне
тоқталу керек. Абай өлеңдеріндегі с±лу суреттеулерге, теңеулерге оқушы
көңілін аударту. Балаларға шығармаларының көркемдігін, бейнелілігін танытып
т±рған көркем сөздерге тоқталу арқылы өз құлқының сұлулығына, көркемдік
ерекшелігіне көңіл аудартуы керек. Мысалы: "Күз" өлеңіндегі "с±р бұлт",
"дымқыл тұман" тіркестердің мәнін ашу арқылы табиғат қ±былыстарын ауа
райындағы өзгерістерді көз алдарына елестету, ол өзгерісті қазақ тұрмысынан
байланыстыра баяндату, мұндағы суреттеу тәсіліне тоқталу арқылы оқушының
табиғат арқылы өздерінің мінез-қ±лқына ерекше көңіл аудару.
Абай шығармаларын бастауыш сыныптарда оқытудың маңызы өте зор екені
тәжірибеде дәлелденді. Олай дейтін себебіміз оќушылар Абай шығармаларын оқи
отырып, одан рухани ләззат алады. Олардың табиғатқа сүйіспеншілігі оянады.
ІІ. Тарау. Бастауыш сынып оқушыларына ќұлыќтыќ тєрбие беруде ана тілі
сабағында Абай еңбектерінің ролі.
2..1Орта мектепте ана тілі оқу сабағында Абай шыѓармаларын ќолдану
арќылы ќұлыќтыќ тєрбиені жүзеге асырудыњ өзіндік ерекшеліктері.
Жалпы білім беретін мектеп мұғалімінің басты міндеті — оқушылардың
бойындағы поэзияға, лирикаға, көркем шығармаға деген қызығушылығын ояту.
Бұл жастағы балалар ерекше әсершіл, еліктегіш болып келеді. Сондықтан
бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту өте пайдалы.
Әдетте кімнің де болмасын шыѓармаларын оқып үйренбес б±рын, сол шығарма
иесінің өмірімен танысу керек. Б±л әдісті Абай шығармаларын өткенде өте
±тымды пайдалану қажет. Олай дейтініміз, Абай — қазақ мәдениеті тарихында
орны зор, замандастарынан ойы озық, еңсесі биік ерекше т±лға. Сондықтан да
өзім ақынның шыѓармаларын оқытпас б±рын, ақынның өмірімен таныстырып
кеткенді жөн көрдім. Ондағы мақсатым — оќушылар ақынның шығармаларын шын
ықыласпен оқып-үйреніп, ақынның өзін қ±рмет т±тып, үлгі аларлық дәрежеде
тәрбиеленуі керек. Әрі қарай сабақты түрлендіре отырып, оқушыларға Абайды
әр қырынан таныстыруға тырыстым.
Мысалы: Абай және табиғат, Абай — аудармашы, Абай — сөз зергері деп
алып, оның табиғат тақырыбына жазған өлеңдерін, аударған мысалдарын,
адамгершілік тақырыбына жазған өлеңдері мен қара сөздерін оқыттым.
Б±л сабақтарымды таным сабағы ситуациялық сабақ және іздендіру сабағы
деп атадым.
М±ғалім қиялына ќанат бітірер дәстүрлі емес сабақ түрлерін Абай
шығармаларын оқытуда пайдаланудың берері мол.
Алдымен Абай шығармаларын оқытпас бұрын оның өмірбаянымен таныстыру
қажет.
"Асыл сөзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе,
Адамдықты көздесең, жаттап оқы көңілге".
-деп С±лтанмахмұт Торайғыров айтқандай келешек ±рпақќа Абай өмірін
оқыту барысында берілетін өнегелі тәрбие ұшаң-теңіз. Абай өзге жұрттың
тілін, халықтың қалпын біліп, өз ж±ртымен салыстырып, керегін алып ғибрат
етті. Абай армандаған, әсер ±рпақ бойынан кµргісі келетін тамаша
қасиеттерді шєкірт жүрегіне ±ялата алса, ор ±стаз еңбегінің жанғаны.
"Адамдықтың ең жаманы -талапсыздық" - деп ақын өзі айтқандай, қазір не
ғылымға, не еңбекке, не өнерге талаптана алмайтын өмірге икемсіз жандар
өмірде кездесіп жатады. Сондықтан да ±стаздар жүгі ауырлап, адамға өмір
сүру міндеті қиындап келе жатқан жағдайлар байқалады.
Абай өмірін оқытудың барысында оның өскен ортасының өнегелік жағын
көрсете оқытудың маңызы зор.
Абайдың өнегелі өмірін естіп өскен шәкірттен ешқандай жамандық күтуге
болмайды. Тек соны жеткізе білу, оқушылардың санасына ±ялату мұғалімнің
алдына қоятын мақсаттарының бірі. Сондықтан да бастауыш сыныптарда Абай
шығармаларын оқытпас бұрын оның өнегелі өмірімен таныстырудың пайдасы зор.
Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы. Ол — керемет суреткер
ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері. Олай дейтін себебіміз
Абай табиғаттың көрінісін, жыл мерзімін, адам мінезін суреттегенде де оның
тамаша көрінісін өмірмен, тіршілікпен ұштастырып, тілдестіріп, сұлулықќа
өң, рух беріп отырды.
Мысалы: "Күз" деген өлеңінде Абай:
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ б±рынғыдай,
Жастар күлмес, жүгірмес, бала шулай,
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айырылған ағаш-қ±рай.
Сидиған, көркінен айырылған ағаш-ќ±райды, мүсәпір, өмірінің көркі жоқ
қайыршы шал-кемпірге ±ќсатады. Немесе:
Ќар жауса да тоңбайды бай баласы,
Үй жылы, т±тќан айналасы,
Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,
Ағып жүріп ойнатар көздің жасы -деп, күз түсіп,
табиғаттың, құлпырған әсем н±ры кеткен соң, ол жабырқаңқы тартып, қабағы
түсіп, сұрт б±лт пен дымқыл т±ман қаптап, қара суық малдың да, адамның да
табиғаттың да реңін кетіреді. Сонда күз біреуге күт, біреуге жұт боп
келеді. Бай жылы үйде отырып, ет жеп, қымызын ішіп, сонау күздің аяғына
дейін малын семіртіп, соғымын баптай отырса, кедей күндіз қара суықта мал
бағып, кешке жыртық үйде бүрсең қағып, жағуға отын, союға соғымы жоқ,
қылышын сүйретіп келе жатқан қыстан шығуы зор уайым болмақ.
Ақын осылайша күзді суреттеу арқылы, адам өмірінің жабырқаңқы тартқан
көңілсіз бір кезеңін шебер суреттеген. Тек оны түсініп оқып, Абайша толғана
ойлау қажет. Сонда ғана ақынның осы өлең арқылы не айтқысы келетінін
түсінесің.
Абай өзінің - "Жаз" өлеңінде табиғаттың ең тамаша көріністерін
суреттейді. Жер ана жасыл күйге еніп, қырда бәйшешектер өседі. Өзеннің
жанына ауылдар көшіп келіп, мәре-сәре болып жатќанын, ат, айғырлар, биелер
көк шөпке тойып бүйірлері шығып, тойынғанын суреттесе, көлдерде үйрек-
қазылардың жоғары-төмен ұшып жүргенін өте тамаша суреттейді. Бұдан біз жаз
мезгілі тек адамдарға ғана емес, жан-жануарларға да, к±старға да көңілді
екенін білеміз. Мысалы:
"Жазды күні шілде болғанда,
Көкорай шалғын, бөйшешек.
¦зарып өсіп толғанда,
Күркіреп жатќан өзенге,
Кешіп ауыл қонғанда; - деп ақын жырлайды.
Абай өзінің б±л өлеңін өзінің досы Көкбаймен ‰әделесіп шығарған. Досы
оған осы табиғаттың тамаша көрінісін суреттеп жіберші деп ±сыныс жасайды.
Сонда ақын, айналасында болып жатқан табиғат құбылыстарын осылайша өлеңге
айналдырады. Досы оған разы болып, міне сен тамаша ақынсың, деп ќуанды.
Сонымен бірге ақын өзінің "Қыс" өлеңінде табиғаттың ќатал да, қаһарлы
көріністерін адам мінезімен алмастыра шебер суреттеген.
Абай бұл өлендерін өз ойынан шығармаған. Ол өмір шындығы. Абай толғана
отырып осы өмірде болып жатқан келеңсіз ќұбылыстарды жырға қосты. Ол ќара
халықтың ќамын ойлады. Байлардың әділетсіз кедейлерге көрсетіп жүрген
қысымшылығын, табиғаттың қатал мінезімен салыстыра жырлады.
Абай қысты ақ киімді денелі, ақ сақалды байға теңейді. Оны түсі суық,
ешкімді елемейтін соқыр, мылқау т±лғада сипаттайды. Мысалы:
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,
Соқыр, мылќау танымас тірі жанды.
Үсті басы ақ қырау, түсі суық,
Баскдн жері сықырлап келіп ќалды.
Сонымсн бірге ақын қысты тойымсыз, с±раншақ қ±даға теңеп, оның
басталуын елдің мазасын алып, µлењ салған кдһарлы, кайырымсыз қонақтың
келгені сияқты деп суреттейді. Тынымсыз жауған ќар, бұрқ-сарқ етіп соќќан
боран адамдардың мазасын алған. Мұндай боранға шыдай алмаған малшылардың
жай-күйі мәз емес. Ішерге тамақ, киерге киім жоқ, байға жалынышты
кедейлердің көрген күні күн емес. Міне, осылардың бәрін көрген Абай өзінің
өлең жырлары арқылы үстем тап өкілдерімен күреседі.
Ал енді "Жазғытұрым" өлеңінде бәрі керісінше, қаһарлы қыстың кетіп,
жердің жүзі масатыдай ќ±лпырып, күннің көзі өзінің шуағын төгіп, дүниені
н±рландырады. Адамзатпен бірге, жан-жануарлар да ќуанып, өздерінше мәз-
мейрам болады. Оны мынадай өлең жолдарынан көруге болады:
Түйе боздап, қой қоздап, қорада шу,
Көбелек пен қ±стар да сайда ду-ду,
Гүл мен ағаш майысып қарағанда,
Сыбыр қағып, б±рањдап ағады су.
Міне, осылайша ақын табиғатты жырға қосты. Біз Абайдың б±л өлендерінен
көретініміз, адамның мінезі сияқты жыл мезгілдерінің де ќ±былыстары бар
екен. Табиғат та қуана да, ренжи де біледі. Тек оны жүрегіңмен түсініп,
аялай біл. Сонда ғана сен табиғатты сүйе білесің, оны түсіне білесің.
Абай м±расы туралы сөз қозғасақ, данышпандық, көрегендік, ±лылық
±ғымдар қоса жүреді. Сондықтан да біз Абай м±расын мєңгілік өнеге мектебі
дейміз. Бүгінде жан аямай кәсіп қылудан безінетін, бейнет көрмей доулет жоқ
екенін парасаттамайтын, "±рлық псн қ±лықты қызық кµретін" жастарды жақсы
мінез-қ±лық пен имандылықќа үйрететін, ел болып ер жетуімізге жол н±сқайтын
асыл - Абай м±расы.
Абай ќара сөздерді терең оймен күрделі пікірге қ±рылған Абай
шығармаларындағы терең ойды м±ғалім өзі түсінгенде ғана баламен
жүргізілетін білімдік және тәрбиелік істері нәтижелі болмақ. Мектеп
бағдарламасында Абайдың бесінші, жетінші, он бірінші, он сегізінші, жиырма
бесінші және отыз бірінші ќара сөздерін береді. Ал екінші, қырық бірінші,
он төртінші, он сегізінші сөздерін факультативтік сабақѓа оқыту көзделген.
Бірінші қара сөзінде Абай жазуға кіріскендегі мақсатын айтады. ¦лы
ойшылдың айтпақ ойының өміршендігі мен біріңгі заманмен үндестігіне таң
қаласыз. "... ақыры ойладым: Осы ойыма келген нәрселерді ќағазға жаза
берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен
керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім
өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым" - дейді. ~ Абай барлық қара
сөзінде де бейне бір оќушысымен әңгімелесіп отырғандай, өзіне-өзі сұрақ
қойып, оѓан жауап береді.
Абайдың бесінші сөзінде:
"Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz