XIX ғ. II жартысы, XX ғ. бас кезіндегі қазақ әдеби тілінің діни лексикалық сипаты

Ата-бабаларымыз сан жылдардан бері аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері руханиятымыздың тамыр-тарихына қан жүгіріп, елімізде Ислам дінінің қарқынды дамып келе жатқаны баршамызға аян. Бұған республика көлемінде жүргізіліп жатқан оң өзгерістер дәләл. Айталық, діни баспалардың ашылуы, діни бірқатар газет-журналдар т.б. күннен күнге көбеюі. Кеңес заманында аты аталуға тыйым салынған «халық жауларының» еңбектерін зерттеп, өз ата-бабаларымызбен қайта қауышудамыз. Сол кісілердің еңбектерін оқып, көп дүниелерге көз жеткізіп, ата дініміз қайта ашық уағыздалып, халықтың көкірек көзі ашыла бастаған тәрізді.
Қазақ топырағынан нәр алып, халқына қызмет еткен көптеген ақын-жазушыларды білеміз. Олар халыққа тек қана дүнияуи білім беріп қана қойған жоқ, сонымен қатар дінияуи білім де беріп, соған көптеген еңбектер жазды. Себебі, халыққа тек қана материалдық білім ғана емес, сонымен бірге рухани тәрбие, рухани білім керек екенін түсінді. Сол арқылы қазақ жастарына тәлім-тәрбие берді. Ислам шариғатымен жүріп, ислами тәрбие берген ақын-жазушылардың қатарында төмендегілерді кіргізсек болады. Олар: Абай, Шәкәрім, Шортанбай, Мақыш Қалтаев, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Әбубәкір Кердері, Ыбырай, Т. Ізтілеуов т.б. Бұлардың ішіндегі біразын әдебиетшілер «зар заман» ақындары деп бөледі. Зар заман ақындары шығармаларында сол дәуірдегі кемшіліктер, халық жағдайы айқын көрініс табады. Олар сол кезеңдегі арамза, дүмше молдаларды қатты сынға алады. Өз еңбектерінде молдалардың өлік аңдып жүретіндігі келтіріледі. Дүмше молдаларды сынағандардың бірі – Абай, Шәкәрім. Бұлайша молдаларды сынау үшін, сол молдалардан асатын білім болуы керектігі айтпаса да түсінікті. Біз әңгіме қылып отырған халық зиялылары осы сатылардан өтіп, өз көзқарастарын ашық жеткізді.
Біздің халқымызда жақсы ақындар Аллаға шүкір, баршылық, алайда, Абайдың жолы бөлек, парасат-пайымы кең, ойы терең, өресі биік. Оның әрбір сөзі мағынаға толы, қайсы бір өлеңін алып қарасаң да әсем сурет, бейнелі, кестелі, түпсіз терең тұңғиықтан ақырын-ақырын шымырлап, тұла бойыңды билеп кететін бір құпия сиқыры тағы бар.
Жастайынан медреседе тәрбие алған жас Абай мұсылманша сауат ашады. Жас Абайдың бұлайша тәрбиеленуіне себеп болған – әкесі Құнанбай. Бұлай болуы заңды да. Өйткені, қазақ жерінде ең алғаш қажылық сапарын орындаған кісілердің бірі – осы Құнанбай.
Енді осы Абай шығармаларындағы мұсылманшылықты сөз ететін діни лексикондарды шама-шарқымыз жеткенше тауып көрейік. Көп оқып, ғылымға телміре үңілген Абай он сегіз мың ғаламды жаратып, соған патша болған жалғыз жаратушы Алланы өз өлеңдерінде кең қолданды. Мысалы:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан, оның төрті
Алланы танытуға сөз айырмас...
Осы өлеңінде Абайдың діннен біраз сусындағанын көреміз. Себебі, бұл өлең жолдарының барлығы тек діни ұйқасқа құрылған. Мұндағы «Алла» сөзі баршамызға мәлім. Өзі деп отырғаны – Өзі, ал сөзі деп отырғаны – қасиетті Құран Кәрім. Осы кітаптар жөнінде қасиетті Құранда және пайғамбар хадистерінде жиі айтылады. Солардың ішінде төрт кітапқа «әһли кітап» деп түсінік берген. Олай дейтініміз, алдыңғы үш кітаппен бір кездері шариғат үкімдері жүрген. Уақыт өте келе, кітаптар өзгеріске ұшырап, соңғы ахирет шариғаты немесе кітабы – Құран түсті. Тағы да мысал келтіре кетейік:
Аманту оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер,
Жарлық берді ол сіздерге, сөзді ұғарға.
Бұл жолдардағы бізге түсініксіз термин – аманту, уактубиһи сөздері. Алғашқы жолдағы аманту – араб сөзі (ә-мән), иман келтірдім, яғни сендім деген мағынада. Уәктубиһи – араб сөзі, кітаптарына мағынасын береді. Жоғырыда айтып өткеніміздей, бұл өлең жолдары бірыңғай дін тақырыбы. Енді басқа да өлең жолдарына көз жүгіртіп көрелік:
«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» атты өлеңінде де дін лексикасы көрінбей қалмаған. Мысалы:
Әуелі аят, хадис – сөздің басы,
Қосарлы бәйітмысал келді арасы.
Қисынымен қызықты болмаса сөз,
Неге айтсын пайғамбар мен оны Алласы.
Қазақта сөздің басы «бісміллә» деп бекер айтылмаса керек. Осы қазақтықты бойына сіңірген ақынымыз өз өлең жолдарында бұл ұстанымды жақсы бейнелеп кеткен. Абайдың өлең жолдарында мұндай тіркестерді көптеп кездестіруге болады, алайда біздің мақаламыздың көлеміне сыймайтын болғандықтан, Абайдың қарасөздерінен де бірнеше мысал келтіре кетуді жөн деп ойлаймын. Абай өзінің қарасөздерінде Алла, ахирет, сенім, пайғамбар туралы да ойларын айтып кетеді. Мысалы он үшінші қарасөзінде былай дейді:

1. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым, Алматы «Білім» 1998.
2. Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы, Алматы «Жазушы» 2005.
3. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы, Алматы «Білім» 2003.
4. Сейітбеков С. Иман негіздері, Алматы «Көкжиек» 2010.
5. Имам Бухари. Жеке тұлғаның әдептері, Алматы «Халифа Алтай халықаралық қоры» 2005.
6. Жолдыбайұлы Қ. Дін мен діл, Алматы «Дәуір» 2010.
7. Халифа Алтай, Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Мадина.