Ұлытау аймағындағы туризм
КІРІСПЕ
1 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Табиғи.климаттық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Әлеуметтік.экономикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ...19
2.1 Аймақ бойынша туристік нысандарының жағдайы ... ... ... ... ... .19
2.2 Аймақтағы әлеуметтік.экономикалық
және табиғи нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Өлкенің тарихи нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 ӨЛКЕДЕГІ ТУРИЗМ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.1 Ұлытау амағында туристік инфрақұрылымды құру ... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Ұлытау аймағы бойынша туристік.экскурсиялық
маршруттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
ҚОСЫМША В
1 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Табиғи.климаттық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Әлеуметтік.экономикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ...19
2.1 Аймақ бойынша туристік нысандарының жағдайы ... ... ... ... ... .19
2.2 Аймақтағы әлеуметтік.экономикалық
және табиғи нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Өлкенің тарихи нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 ӨЛКЕДЕГІ ТУРИЗМ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.1 Ұлытау амағында туристік инфрақұрылымды құру ... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Ұлытау аймағы бойынша туристік.экскурсиялық
маршруттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
ҚОСЫМША В
«Ұлытаудың ұлы атануы тауының биіктігінен емес, суының көптігінен емес, тарихтың үлкен оқиғаларында бүкіл ұлы қауымның бас қосқан, ортақ шешімге келген жері болғандықтан Ұлытау атанған...» деп Әбіш Кекілбайұлы атап кеткендей Қарағанды облысының Ұлытау аймағының Қазақстанда орны ерекше.
Ұлытау аймағы Шығыс пен Еуразияның мәдениет тарихы мен халқының қоныстану географиясында қызығушылық тудыратын шетелдік туристері үшін өзіндік бір Меккеге айналды. Қазақ халқының тарихи орталығы, дала цивилизациясының көшпенді мәдениетінің орталығы. Бұл ежелгі тауларының ұлылығы - Қазақстанның ұлттық тарихының оқиғалар маңыздылығында. Мұнда ұлы Шыңғысханның үлкен ұлы Жошының ордасы болған, бұл жерден Батый хан шығысқа бағытталған жорығын бастаған.
Әр адамның санасында өз қара шаңырағы,Отаны,Атамекені жарық дүниенің кіндігіндей сезіледі. Ұлттық мәдениет, туған халықтың әдет-ғұрпы содан бастау алады.Қазақтар үшін сондай ата-баба мекені -Ұлытау.«Ұлы», «тау» деген - қазақтың төл ұғымы. Оның ұлылығы тек атының халық арасында әйгілі болуында ғана емес , ұлт тарихындағы қазақ руларын біріктірген аса ұлы оқиғалар туғызған тарихи мәнділігінде.
Аймақ территориясында 1500 астам тарих пен мәдениет ескерткіштері табылған. Әсіресе жиі кездесетін аудандар Сарысу, Сарыкеңгір мен Қаракеңгір өзендерінің алыбында. Ұлытау аймағына туристік сапарлар жасау үшін Жезқазған қаласы шығу нүктесі, ал Сәтпаев қаласы байланыстыратын қала, сондай ақ Қарсақпай, Жезді серік қалалары және туристік қызығушылықтарды тудыратын қалашықтар болғандықтан, жұмыс осы қалалармен байланыстырылады.
Жұмыстың мақсаты: Ұлытау аймағының туристік мүмкіндіктерін ашып, көрсету. Міндеті:
1. рекреациялық табиғи ресурстарын бағалау;
2. мүмкін болатын туристік инфрақұрылымды жасау;
3. аймақта бар, туристердің қызығушылығын арттыратын, табиғи, тарихи, мәдени ескерткіштерді және өндірістік нысандарды ашып, көрсету;
4. туризмді дамытуға қолайлы ресурстарды анықтау.
Жұмыста Ұлытау аймағының географиялық орны мен табиғи-климаттық ресурстары, аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы талданып, келешек туристік потенциалына талдау жасалынды.
Жұмыстың бірінші тарауында аймақта туризм қалыптасуының алғышарттарына талдау жасалынған. Негізінен аймақтың туризм дамуына географиялық орналасуы, тарихи алғышарттары және халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы әсер етеді. Климаттың қатаңдығына қарамастан аймақта туризмді дамытуға мүмкіндіктері бар. Жер қойнауы мысқа бай болғанына байланысты ежелден бұл аймақты тайпалар мекен етіп, өз іздерін ежелгі тұрақтар мен обалар, артефактар түрінде қалдырған.
Ұлытау аймағы Шығыс пен Еуразияның мәдениет тарихы мен халқының қоныстану географиясында қызығушылық тудыратын шетелдік туристері үшін өзіндік бір Меккеге айналды. Қазақ халқының тарихи орталығы, дала цивилизациясының көшпенді мәдениетінің орталығы. Бұл ежелгі тауларының ұлылығы - Қазақстанның ұлттық тарихының оқиғалар маңыздылығында. Мұнда ұлы Шыңғысханның үлкен ұлы Жошының ордасы болған, бұл жерден Батый хан шығысқа бағытталған жорығын бастаған.
Әр адамның санасында өз қара шаңырағы,Отаны,Атамекені жарық дүниенің кіндігіндей сезіледі. Ұлттық мәдениет, туған халықтың әдет-ғұрпы содан бастау алады.Қазақтар үшін сондай ата-баба мекені -Ұлытау.«Ұлы», «тау» деген - қазақтың төл ұғымы. Оның ұлылығы тек атының халық арасында әйгілі болуында ғана емес , ұлт тарихындағы қазақ руларын біріктірген аса ұлы оқиғалар туғызған тарихи мәнділігінде.
Аймақ территориясында 1500 астам тарих пен мәдениет ескерткіштері табылған. Әсіресе жиі кездесетін аудандар Сарысу, Сарыкеңгір мен Қаракеңгір өзендерінің алыбында. Ұлытау аймағына туристік сапарлар жасау үшін Жезқазған қаласы шығу нүктесі, ал Сәтпаев қаласы байланыстыратын қала, сондай ақ Қарсақпай, Жезді серік қалалары және туристік қызығушылықтарды тудыратын қалашықтар болғандықтан, жұмыс осы қалалармен байланыстырылады.
Жұмыстың мақсаты: Ұлытау аймағының туристік мүмкіндіктерін ашып, көрсету. Міндеті:
1. рекреациялық табиғи ресурстарын бағалау;
2. мүмкін болатын туристік инфрақұрылымды жасау;
3. аймақта бар, туристердің қызығушылығын арттыратын, табиғи, тарихи, мәдени ескерткіштерді және өндірістік нысандарды ашып, көрсету;
4. туризмді дамытуға қолайлы ресурстарды анықтау.
Жұмыста Ұлытау аймағының географиялық орны мен табиғи-климаттық ресурстары, аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы талданып, келешек туристік потенциалына талдау жасалынды.
Жұмыстың бірінші тарауында аймақта туризм қалыптасуының алғышарттарына талдау жасалынған. Негізінен аймақтың туризм дамуына географиялық орналасуы, тарихи алғышарттары және халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы әсер етеді. Климаттың қатаңдығына қарамастан аймақта туризмді дамытуға мүмкіндіктері бар. Жер қойнауы мысқа бай болғанына байланысты ежелден бұл аймақты тайпалар мекен етіп, өз іздерін ежелгі тұрақтар мен обалар, артефактар түрінде қалдырған.
Кітаптар мен монографиялардың тізімі
1. Абусеитова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г., Масанов Н.Э., Султанов Т.И., Хазанов А.М., История Казахстана и Центральной Азии. Алматы, 2001.- 359 б.
2. Алиева Ж. Н. Экологический туризм. Алматы, 2001.- 101с
3. Амашев З., Жетибаев Ж. Қазақ петроглифтері. Алматы, 2005.- 312 б.
4. Ахметов Қ. Ұлытау. Астана: Фолиант. -2006.- 264 б.
5. Байпаков К.М. Археология Казахстана. Алматы, 1993.-112 б.
6. Байтенов Э.М. Мемориальное зодчество Казахстана: эволюция и проблемы формообразования. Алматы, 2004.- 256 б.
7. Басенов Т.К. Орнамент в архитектуре Казахстана. Алмат-ата, 1957. -123 б.
8. Галымжанова А.С., Глаудинова М.Б. История искусств Казахстана: учебник.-Алматы: Издат-Маркет, 2006.-248 б.
9. Герасимов Г.Г. Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир. Алма-Ата, 1957.- 254 б.
10. Глаудинов Б.А. История архитектуры Казахстана. Алматы, 1999.- 324 б.
11. Елеукенова Г.Ш. Очерк истории средневековой скульптуры Казахстана. Алматы, 1999. -Б. 38-45
12. Ердавлетов С.Р., Назарчук М.К., Кораблев В.А. Мифы и реальность Казахстанского туризма. Роль туризма в устойчивом развитии РК./ под.ред. С.Р.Ердавлетова. Алматы, 2001.- 150 с.
13. . Зорин И. В.,Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма: Справочник.- М.: ФиС, 2000.-Б. 56-61
14. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы, 2002.- 158 б.
15. Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности: Учебник.- М.: ФиС, 2000.- Б.26
16. Кадврбаев М.К., Курманкулов Ж.К: Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. Алматы, 1992-Б.14-23.
17. Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. Алматы, 1999.- 153 б.
18. Мырзабеков Б. Ұлытау-ұлттың ұясы (тарихи -көркем ой-толғау).Астана: Елорда - 2001.- 189 б.
19. Новоженов В.А. Петроглифы Сары-арки. Алматы, 2002.-Б. 41-46
20. Памятники наскального исскуства Центральной Азии: фотоальбом Алматы, 2004.- 79 б.
21. Плетнова С.А. Кочевники средневековья. М., 1999.-Б.56-69
22. Сенин В.С. Введение в туризм.- М.: 1993.-Б.156
23. Турсинбаева К.С., Концепцуальная схема развития туризма в Карагандинской области / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма ғылыми жұмыстарының жинағы. Жезқазған, 2005.-Б. 104-110.
24. Умиртаева А.Н., Жарасова К.М., Бимашев С.С. Жезді-Ұлытау өңірінің өзендері / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма ғылыми жұмыстарының жинағы. Жезқазған, 2005.- Б. 39-49 .
25. Ұлытау. Альбом-кітап. Астана: Өнер-Астана. -1998.- 56 б.
26. Жезқазған. Энциклопедиялық анықтама. Алматы: Эверо – 2004. 487 б.
Интернет көзінен алынған мәліметтер
27. www.atamekentours.kz
28. www.kazakh.ru
29. www.otdyh.ru
30. www.poedum.ru
31. www.bestreferates.ru
32. www.tour.kz
33. www.unwto.org
34. www.tourinfo.ru ,
35. www.visas.com.ua ,
1. Абусеитова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г., Масанов Н.Э., Султанов Т.И., Хазанов А.М., История Казахстана и Центральной Азии. Алматы, 2001.- 359 б.
2. Алиева Ж. Н. Экологический туризм. Алматы, 2001.- 101с
3. Амашев З., Жетибаев Ж. Қазақ петроглифтері. Алматы, 2005.- 312 б.
4. Ахметов Қ. Ұлытау. Астана: Фолиант. -2006.- 264 б.
5. Байпаков К.М. Археология Казахстана. Алматы, 1993.-112 б.
6. Байтенов Э.М. Мемориальное зодчество Казахстана: эволюция и проблемы формообразования. Алматы, 2004.- 256 б.
7. Басенов Т.К. Орнамент в архитектуре Казахстана. Алмат-ата, 1957. -123 б.
8. Галымжанова А.С., Глаудинова М.Б. История искусств Казахстана: учебник.-Алматы: Издат-Маркет, 2006.-248 б.
9. Герасимов Г.Г. Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир. Алма-Ата, 1957.- 254 б.
10. Глаудинов Б.А. История архитектуры Казахстана. Алматы, 1999.- 324 б.
11. Елеукенова Г.Ш. Очерк истории средневековой скульптуры Казахстана. Алматы, 1999. -Б. 38-45
12. Ердавлетов С.Р., Назарчук М.К., Кораблев В.А. Мифы и реальность Казахстанского туризма. Роль туризма в устойчивом развитии РК./ под.ред. С.Р.Ердавлетова. Алматы, 2001.- 150 с.
13. . Зорин И. В.,Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма: Справочник.- М.: ФиС, 2000.-Б. 56-61
14. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы, 2002.- 158 б.
15. Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности: Учебник.- М.: ФиС, 2000.- Б.26
16. Кадврбаев М.К., Курманкулов Ж.К: Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. Алматы, 1992-Б.14-23.
17. Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. Алматы, 1999.- 153 б.
18. Мырзабеков Б. Ұлытау-ұлттың ұясы (тарихи -көркем ой-толғау).Астана: Елорда - 2001.- 189 б.
19. Новоженов В.А. Петроглифы Сары-арки. Алматы, 2002.-Б. 41-46
20. Памятники наскального исскуства Центральной Азии: фотоальбом Алматы, 2004.- 79 б.
21. Плетнова С.А. Кочевники средневековья. М., 1999.-Б.56-69
22. Сенин В.С. Введение в туризм.- М.: 1993.-Б.156
23. Турсинбаева К.С., Концепцуальная схема развития туризма в Карагандинской области / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма ғылыми жұмыстарының жинағы. Жезқазған, 2005.-Б. 104-110.
24. Умиртаева А.Н., Жарасова К.М., Бимашев С.С. Жезді-Ұлытау өңірінің өзендері / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма ғылыми жұмыстарының жинағы. Жезқазған, 2005.- Б. 39-49 .
25. Ұлытау. Альбом-кітап. Астана: Өнер-Астана. -1998.- 56 б.
26. Жезқазған. Энциклопедиялық анықтама. Алматы: Эверо – 2004. 487 б.
Интернет көзінен алынған мәліметтер
27. www.atamekentours.kz
28. www.kazakh.ru
29. www.otdyh.ru
30. www.poedum.ru
31. www.bestreferates.ru
32. www.tour.kz
33. www.unwto.org
34. www.tourinfo.ru ,
35. www.visas.com.ua ,
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Табиғи-климаттық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Әлеуметтік-экономикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ...19
2.1 Аймақ бойынша туристік нысандарының жағдайы ... ... ... ... ... .19
2.2 Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық
және табиғи нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Өлкенің тарихи нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3 ӨЛКЕДЕГІ ТУРИЗМ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.1 Ұлытау амағында туристік инфрақұрылымды құру
... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Ұлытау аймағы бойынша туристік-экскурсиялық
маршруттар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
ҚОСЫМША В
КІРІСПЕ
Ұлытаудың ұлы атануы тауының биіктігінен емес, суының көптігінен емес,
тарихтың үлкен оқиғаларында бүкіл ұлы қауымның бас қосқан, ортақ шешімге
келген жері болғандықтан Ұлытау атанған... деп Әбіш Кекілбайұлы атап
кеткендей Қарағанды облысының Ұлытау аймағының Қазақстанда орны ерекше.
Ұлытау аймағы Шығыс пен Еуразияның мәдениет тарихы мен халқының
қоныстану географиясында қызығушылық тудыратын шетелдік туристері үшін
өзіндік бір Меккеге айналды. Қазақ халқының тарихи орталығы, дала
цивилизациясының көшпенді мәдениетінің орталығы. Бұл ежелгі тауларының
ұлылығы - Қазақстанның ұлттық тарихының оқиғалар маңыздылығында. Мұнда ұлы
Шыңғысханның үлкен ұлы Жошының ордасы болған, бұл жерден Батый хан шығысқа
бағытталған жорығын бастаған.
Әр адамның санасында өз қара шаңырағы,Отаны,Атамекені жарық дүниенің
кіндігіндей сезіледі. Ұлттық мәдениет, туған халықтың әдет-ғұрпы содан
бастау алады.Қазақтар үшін сондай ата-баба мекені -Ұлытау.Ұлы, тау
деген - қазақтың төл ұғымы. Оның ұлылығы тек атының халық арасында әйгілі
болуында ғана емес , ұлт тарихындағы қазақ руларын біріктірген аса ұлы
оқиғалар туғызған тарихи мәнділігінде.
Аймақ территориясында 1500 астам тарих пен мәдениет ескерткіштері
табылған. Әсіресе жиі кездесетін аудандар Сарысу, Сарыкеңгір мен Қаракеңгір
өзендерінің алыбында. Ұлытау аймағына туристік сапарлар жасау үшін
Жезқазған қаласы шығу нүктесі, ал Сәтпаев қаласы байланыстыратын қала,
сондай ақ Қарсақпай, Жезді серік қалалары және туристік қызығушылықтарды
тудыратын қалашықтар болғандықтан, жұмыс осы қалалармен байланыстырылады.
Жұмыстың мақсаты: Ұлытау аймағының туристік мүмкіндіктерін ашып,
көрсету. Міндеті:
1. рекреациялық табиғи ресурстарын бағалау;
2. мүмкін болатын туристік инфрақұрылымды жасау;
3. аймақта бар, туристердің қызығушылығын арттыратын, табиғи, тарихи,
мәдени ескерткіштерді және өндірістік нысандарды ашып, көрсету;
4. туризмді дамытуға қолайлы ресурстарды анықтау.
Жұмыста Ұлытау аймағының географиялық орны мен табиғи-климаттық
ресурстары, аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы талданып, келешек
туристік потенциалына талдау жасалынды.
Жұмыстың бірінші тарауында аймақта туризм қалыптасуының алғышарттарына
талдау жасалынған. Негізінен аймақтың туризм дамуына географиялық
орналасуы, тарихи алғышарттары және халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы әсер етеді. Климаттың қатаңдығына қарамастан аймақта туризмді
дамытуға мүмкіндіктері бар. Жер қойнауы мысқа бай болғанына байланысты
ежелден бұл аймақты тайпалар мекен етіп, өз іздерін ежелгі тұрақтар мен
обалар, артефактар түрінде қалдырған.
Екінші тарауында Ұлытау аймағындағы негізгі туристік нысандарына
сипаттама берілген. Аймақ тарихи-археологиялық ескерткіштеріне бай. Дәл осы
аймақ, көшпенділердің орталығы болып табылады. Ал, ерекше қорғалатын
табиғат территорияларында көптеген эндемик өсімдіктері өседі.
Үшінші тарауында аймақта туризм дамыту мүмкіндіктері бойынша нұсқаулар
берілген. Аймақта танымдық экскурсияларды ұйымдастыруға болады, сонымен
қатар, аңшылық, эклогиялық туризм түрлерін дамыту үшін көптеген
мүмкіндіктер бар.
Өлкенің тарихи және табиғи ескерткіштерінің бар болуына қарамастан,
инфрақұрылымы мүлдем дамымаған.
1 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Табиғи-климаттық алғышарттары
Аймақ Қарағанды облысының оңтүстік батысында орналасқан,
солтүстік–шығысында Қарағанды облысының Нұра ауданымен, солтүстік-батыста
Қостанай облысымен, оңтүстігінде Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда
облыстарымен, оңтүстік-шығысында Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданымен,
оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі. Ұлытау тауларының биіктігі
1181 м жетеді. Аймақ территориясын 400-1200 м абсолюттік биіктікке
көтерілген жазықтар аллып жатыр, арасында ретсіз созылған төбелер мен аласа
таулар бар. Ұлытау аймағының биік шыңдары: Жақсы-Арғанаты (757м), Ұлытау
(1133м), Едіге (1064м). Оңтүстік және оңтүстік батысында құм массивтері
орналасқан. Бұлар: Арал маңы Қарақұмдары, Мибұлақ, Мойынқұм, Жетіқоңыр.
Ұлытау – Қазақстанның географиялық орталығы. Картада Ұлытау
республикамыздың солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа қарай
созылған шекараларынан бірдей қашықтықта орналасқан. Сарыарқаның оңтүстік
батыс шетіндегі ұсақ шоқылы, аласа таулы массив. Рельефі –таулы-қыратты,
жазықты, топырағы ашық қара және сортаңдалған ашық қара.
Шұғыл континенталды ауа райы қалыптасқан аймақ болғандықтан Ұлытау
өңірінде Сібірдің сақылдаған аязы мен Орта Азияның ауыз аштырмас аптабы
тоғысып тұрады. Ұлытаудың қысы қатаң, жазы ыстық. Жаздағы орташа
температура +22 ºС болса, қыста бұл көрсеткіш -22 ºС тең. Аудан бойынша ең
суық ай – қаңтар, бұл айда орташа температура -14 -16 ºС болғанмен,
абсолюттік минимум -42 -50 ºС дейін төмендейді. Жыл бойындағы ең ыстық ай –
шілде, оның орташа температурасы +19-25 ºС , алайда абсолюттік минимум (ең
жоғарғы температура) +38-46 ºС деңгейді көрсетеді. Осыған сай ауа
температурасының жылдық ауытқуы (ең төменгі және жоғарғы температуралар
қосындысы) – 96 ºС.
Аудан аумағының басым бөлігінде жыл бойына жауын-шашын 200 мм-ден кем
түседі. Өлкенің оңтүстігі және батысындағы құмдарға жаңбыр мен қар тіпті аз
жауады. Арал маңы Қарақұмдағы бұл көрсеткіш мүлдем төмен, бар болғаны 80 мм
шамасында ғана.
Аудан жерінің таулы, қыраттары бөлігінде яғни солтүстікке қарай жылдық
ылғал мөлшері анағұрлым артады. Оның көлемі 200-250 мм-ге жетеді. Ең
ылғалды жауын-шашынды жер – Ұлытау тауының айналасы. Бұл маңайда жылдық
ылғал мөлшері 300-350 мм.
Ұлытау аймағына жауын-шашын жыл бойына да біркелкі жаумайды. Жылы
маусымдарда суық маусымдарға қарағанда ылғал молырақ түседі. Бірақ ол
жылдам буға айналады да, ауа өте құрғақ болады. Бұл өңірде орташа
салыстырмалы ылғалдық 55-60 пайыз болса, шілдедегі бұл көрсеткіш небары 35-
40 пайызға тең.
Климаттың қалыптасуына күн сәулесінің әсері орасан зор. Ұлытау ауданы
қоңыржай белдеудің оңтүстігінде жатыр. Күн сәулесі бұл өңірге мол түседі.
Бұл өңір материктің орталық ішкі аймағында болғандықтан бұлтты күндер көп
емес. Ашық, жарқырап күн нұрын сеуіп тұратын күндердің жылдық орташа
ұзақтығы 2000 – 2500 сағатқа созылады. Бұл – Ұлытау өңірінде ауыл
шаруашылық өнімдері толық пісіп үлгере алады деген сөз, әр күн сәулесін
техникалық мақсатта пайдалануға толық мүмкіндік барын білдіреді.
Ұлытау аймағына көктем айларының соңына дейін және күздің алғашқы
айларында аракідік солтүстіктен арктикалық ауа еніп тұрады. Осындай
тәуліктерде үсік (замороски) жиі қайталанып, ауылшаруашылығына, оның ішінде
егіншілікке, бау-бақшаға, мал төлдетуге зардабын тигізеді.
Аудан климатының шұғыл континенталдығын жыл мезгілдерінің алмасу
ерекшеліктерінен де байқауға болады. Бұл өңірде қыс қазан мен қараша
айларының тоғысар тұсында басталады. Осы кезде Сібір антициклонының
әсерінен солтүстіктен және солтүстік-шығыстан соғатын желдердің екпіні
күшейіп, кейбір күндері желдің жылдамдығы секундына 13-16 метрге дейін
артып, қарлы борасындар соғады. Ұлытау – Кішітау сілемдері төңірегінде
ауаның температурасы жазық даламен салыстырғанда 2-3 ºС жоғары болып
келеді. Өйткені тау қырқалары желге қалқан болып ішкі бөліктерге
өткізбейді.
Бұл өңірде қар жамылғысы желтоқсан айының бірінші жартысында
тұрақталады. Оның қалыңдығы әртүрлі – негізінен 15-25 см болып келеді.
Тоңның орташа тереңдігі (қалыңдығы) 30-40 см, кейбір қыс қатты болған
жылдары жер 150 см тереңдікке дейін қатады. Ол наурыз айының екінші
жартысынан бастап ери бастайды. Әдетте тоңның қалыңдығы күзгі жауын-
шашынның мөлшеріне байланысты болады.
Көктемгі ауа райы Ұлытау жерінде өте құбылмалы. Көктем бұл өңірде тез
өтеді. Көктем айларында үсік әрбір 10-15 күн сайын қайталанып тұрады, оның
ең кейінгісі мамырдың соңғы аптасында соғуы ықтимал. Бұл аймаққа жылдық
ылғал мөлшерінің 40 пайызы осы көктем айларында түседі.
Жаз келісімен ауа температурасы шұғыл көтеріліп, жердің беті тез
қызады. Бұл кезеңде ылғалдың көпшілік мөлшері маусым айының үлесіне келеді.
Бірақ күн қызуы күшті болғандықтан, ылғал жерге сіңіп үлгермей, буланып
кетеді [26].
Ауаның құрғақшылығы аңызақ желдер соққан уақытта тіпті күшейеді.
Секундына жылдамдығы 15 м, кейде одан да көп жел бұл аймақта жазда жиі
соғады. Жерден шаң-тозаң көтеріліп, дауыл тұрады. Мұндай құбылыстар әсіресе
Қарсақпай мен Жезқазған айналасында үнемі қайталанып отырады.
Аңзақ желдер мен солардың әсерінен туындайтын қуаңшылық зардабы жаз
айларында жазық далаларға, олардың өсімдіктер әлеміне зардабын молырақ
тигізеді. Дала сарғайып, өсімдіктер қурап, табиғат шөлдік рең алады.
Күз айларын да жылдам өте шығуын Ұлытау өңірі табиғатының ерекшелігіне
жатқызуға болады. Бұл кезде түн салқын болса да, күндіз жылы. Қыркүйектің
екінші онкүндігінен күзгі үсіктер басталады. Қазан айында циклондар соғып,
аспанды әлсін-әлсін бұлт басып, жауын-шашын жиі жауады да, қарашаның
басында жаңбырдың арты қарға айналады. Ұлытау өңіріндегі жыл мезгілдерінің
ауысу ерекшеліктерін төмендегі кестеден байқауға болады.
Ұлытау өңірінің жер бедері оңтүстік-батысқа қарай бірте-бірте аласара
бастайды. Аудан жерінің ең биік нүктесі – Ұлытаудағы Ақмешіт шыңы. Оның
биіктігі 1134 метр. Аудан аумағының ең төмен, ең аласа алқабы – Қарсақбай
қыратының оңтүстік беткейінде жатқан Мыңбұлақ ойысы. Оның өзі теңіз
деңгейінен 100 метр шамасында жоғары жатыр. Ойыстың сыртқы көрінісінде
ғажап ерекшеліктер көп. Оның айнала шекарасы биіктігі – 50-170 метр
аралығындағы тік жарқабақтармен қоршалған. Табан алқабында пішіні конусқа
ұқсас биік (15-20 метр) төмпешік төбелер жатыр. Олардың ұшар басынан бұлақ
суы атқылап тұрады. Мыңбұлақ атауы осы бұлақтардың көптігінен шыққанға
ұқсайды.
Ауданда Ұлытаудан басқа Арғанаты (757 метр), Желдіадыр (629 метр),
Кішітау (793 метр), Майтөбе (628 метр), Суықтөбе (546 метр), Ақмола (601
метр), Қарауылшы (503 метр) және т.б. да таулар бар. Жалпы алғанда аудан
аумағының 65-70 пайызын қазақтың ұсақ шоқылары алып жатыр.
Қарсақбай қыраты – Ұлытау-Кішітау тау сілемдерінің жалғасы екеуінің
арасын Бұланты – Білеуті өзен аңғары бөліп тұр. Қыраттың орташа биіктігі –
500-600 метр, шыңдарының ішіндегі ең биігі – Қарамола тауы (644 метр).
Қырат батыс, шығыс, оңтүстік бағыттарда созыла келе бірте-бірте аласарып,
жазық далаға ұласады. Оның Торғай қолатына қосылатын батыс беті өзен
аңғарларымен көп тілімделген. Осы өңір аудан жеріндегі өзендер жүйесі
айтарлықтай дамыған аймақ болып табылады.
Ұлытау – Сарыарқа тауларының ішіндегі ең көнесі. Оның Едіге, Қыземшек,
Айыртау, Ақмешіт әулие сияқты шоқылары мыңдаған ғасырлар бойы толассыз
жүріп жатқан қоршаған ортадағы табиғат құбылыстарының әсерінен әбден
қажалып, әр түрлі үгітілу процесіне бой алдырған. Тау шоқыларының тік
жарқабақтарының құлау бұрышы 20-25 градус арасында болғандықтан, олардың
арасындағы шатқалдардың ені тар.
Сарысу-Теңіз қыраты – Ұлытау ауданы территориясының шығысында жатыр .
Ол Теңіз ойпатының оңтүстік беткейдегі Сарысу алқабынан бөліп тұр. Қыраттың
жер бедері дөңес жазық болып келетіндігімен ерекшеленеді. Оның екі жағынан
құлап ағып жатқан өзендердің табандары кең әрі енді.
Бетпақдала үстірті – Ұлытау ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр, ол
Шу мен Сарысу өзендері аралығында орналасқан. Оның шығыс бөлігі ұсақ
шоқылардан, аласа таулардан тұрады. Ұлытау ауданы жерінің құрамына
Бетпақдаланың батыс бөлігі кіреді. Екеуінің арасын бөліп тұрған жазық
Қоғашық деп аталады [26].
Қоғашықтан батысқа қарай кебір сазды, құмақты және тастақты алқаптардан
тұратын жазық дала басталады. Әр жерде сорла мен табақтай дөңгеленген
ойпаңдар басталады. Жай көзбен қарағанда әрең білінетін жал-жал қырлардың
мұхит деңгейінен ең жоғары тұрған жоталарының биіктігі 200-250 метрдей
болып келеді.
Сарысу өзенін бойлай оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылған
құм сілемдерінің салыстырмалы биіктігі 15-20 метрге жуық. Олар бұйрат-
бұйрат төбелерден,жал-жал қырқалардан тұрады. Құм ішіндегі ойпаңдарға жер
асты суы жақын болғандықтан шөптесін өсімдіктер қаулап өседі де, құм
көшкініне тосқауыл болады.
Ұлытау ауданының оңтүстік-батысы Тұран ойпаты аумағына кіреді. Бұл өңір
сусымалы құмдармен ерекшеленеді. Арал маңы Қарақұмы шығыс бағытта Арысқұм
алқабымен қосылады. Құм шоқылар мен жалдардын дізбегінің ұзындығы 100-200
шақырымға дейін созылады. Үлкенқұм мен Жіңішкеқұмның ендері кейбір жерлерде
мардымсыз, бас-аяғы 3-5 шақырым болса,кей олар жалпақтанып 60-70 шақырымға
ұлғаяды. Өңірдің оңтүстік –шығысында Жетіқоңыр және Қрақойын құмды
алқаптары бар.
Ұлытау ауданының аумағында солтүстіктен оңтүстікке қарай үш табиғат
зонасы – құрғақ дала, шөлейт және шөл қалыптасқан. Осы зоналардың
шекараларының ендіктер бойымен алғанда түзу емес екендігі байқалады. Бұл
құбылыстың Сарыарқаның ұсақ шоқыларының тізбегінің әсерінен екендігі
білінеді.
Құрғақ дала зонасы ауданның қиыр солтүстігіне ғана тән. Оған Арғанаты,
Ұлытау таулар, Қайдауыл және Жыланшық жазығы, Қаптадыр ұсақ шоқылары аймағы
кіреді. Зонаның жер бедері жазықты және қыратты болып келеді. Қайдауыл мен
Жыланшық жазықтары (500-600 метр) Торғай қолатына қарай бірте-бірте аласара
бастайды. Бұл жазықтардың бедері - өзен аңғарларымен тілімденген, жыралы-
сайлы. Көктемде қар еріген кездегі су тасқындарының әсерінен жер бедері
осылай қалыптасқан.
Таулардан шығып жатқан су көздерінен Терісаққан, Ұлы Жыланшық,
Құланөтпес, Көң өзендері бастау алады. Өзендердің су қорының 95 пайызы
көктемсде, қар ерігендегі тасқынға ағады. Ауа райының құбылуына қарай су
деңгейі өзгеріп отырады, ылғалы мол жауын-шашынды жылдары өзендер арасынан
ағыс үзілмейді, ал құрғақшылық жылдары арналар қарасуларға бөлініп қалады.
Өсімдік жамылғысы алқаптардың ылғалдану мүмкіндігіне қарай әртүрлі
болып келеді. Қызғылт топырақты бетегелі – селеулі дала алаптары жиі
кездеседі. Бұл зонада Ұлытау ауданының астық өндіретін шаруашылықтары
орналасқан.
Шөлейт зонасы Ұлытау ауданы көлемінің үштен біріндейін алып жатыр. Ол
құрғақ дала зонасымен шөл зоналары арасында қалыптасқан аралық зона болып
есептеледі. Батыста Солтүстік Торғай жазығынан басталып, Қарсақбай қыратын
оңтүстіктен айналып, Сарысу өзені алқабымен Жезқазған қаласы тұсына келіп,
Одан әрі Сарысу-Теңіз қыраты арқылы Ақмола облысымен, Жаңарқа ауданымен
шектеседі.
Шөлейт зонаның климаты даламен салыстырғанда құрғақ. Батыстан шығысқа
жүрген сайын бұл зонаның бойында қазақтың ұсақ шоқылары аймағындағы жер
бедері түрлері түгел кездеседі. Солтүстік Торғай жазығы (300-400 метр)
қарсақбай қыратына (500-600 метр) жалғасып одан Ұлытау тауларымен (1134
метр) тоғысып, әрі қарай шығыс бетте Сарысу-Теңіз қыратына қосылады.
Зонаның теңіз деңгейінен біршама биікте жатқанының әсерінен мұндағы ауа
шөлейттің басқа аудандарына қарағанда ылғалдау болып келеді. Бұл зонада қар
жамылғысы қарашаның орта шенімен желтоқсанның бас кезінде тұрақтала
бастайды. Оның жату ұзақтығы - зонаның солтүстік және шығыс бөліктерінде
180 күн, ал батысы мен оңтүстігінде 60-120 күн аралығында. Қардың орташа
қалыңдығы – 10-20 см-ге тең.
Күз бен көктем мезгілдері қысқа, өтпелі. Ауа райы тез құбылып, Жауын-
шашын жиі болады. Суық ызғарлы күндер ашық шуақты күндермен жиі алмасып
отырады. Көктемгі ылғалы мол кездерге ғана жер беті клемдей құлпыратын
болса, шөптер жаз шыға тез сарғайып, қурап кетедң.
Шөл зонасы Ұлытау өңірінің оңтүстік бөлігін тегіс қамтиды деуге болады.
Бұл зона батыста Арал мен Қарақұмнан басталып, Мойынқұм Жетіқоңыр және
Бетпақдаланы тұтас алып жатыр. Табиғи ерекшеліктеріне қарай аудан аумағында
құмды және сазды шөлдер орналасқан. Сазды шөлдерге Бетпақдаланың батысы мен
жезқазған жазығы жатады. Топырағында тұз көп болғандықтан, өсімдік
жамылғысы жұтаңдау болып келеді.
Шөл далады жылу қоры мол болғанымен, судың тапшылығына байланысты
егіншілікке кеңінен пайдаланылмайды. Шөлді алқаптарды қыс, көктем айларында
маусымдық жайылым ретінде пайдалануға болады.
Ұлытау өңірінің жер бедері өте күрделі. Оның аумағына тасты, таулы,
құмды, шөлді-шөлейтті зоналар кіреді. Мұның өзі аудан көлемінде
шаруашылықтың көптеген салаларын дамытуға мүмкіндік береді. Жайылымдары
шұрайлы, ауыз суы мол аласа қасқырлар мен ұсақ шоқылардан тұратын алқаптар
мал шаруашылығын дамытуға қолайлы. Жер бетінің жазық аймақты өлке
қойнауындағы пайдалы қазбалар қорларын игеруге ыңғайлы. Таулардан басқа
бағытқа тарап ағып жатқан өзендердің жалғаулары суармалы егістікпен, бау-
бақша өсірумен айналысуға кеңінен мүмкіндік береді.
Ұлытау өңірінің гидрографиясынгың өзіндік ерекшелігі тұрақты ағыны бар
өзендер торының сиректігімен уақытша ағысы бар кіші өзендердің көпшілігімен
сипатталады [24].
Ұсақ шоқылы аласа таулы солтүстігінде өзен торы жиі, оңтүстігінде
жазық, шөлді бөлігінде өзендер торы сирек.
Сонымен жер беттік ағын қар жамылығысындағы су қорына тікелей тәуелді.
Қардағы су қоры Терісаққан мен Кеңгір өзендердің су айрығында 110 мм-ден
асады. Бірақ жер беттік ағын тек қана қар жамылғысына байланысты. олар;
еріген кездегі булану, инфильтрация, су жиналатын алқапта аккумуляциялануы,
т.б. Кей жылдары еріген судың буланып кетуі едәуір көп. Өңірдің өзендерінің
сипаттамасын алаптар бойынша беруге болады.
Сарысу өзенінің алабы өңірдің шығыс жартысын қамтиды. Суағарлардың
орналасу сипатына қарай одан тағы екі алаб асты бағыттарды көруге болады;
Кеңгір өзендері алабы және Қосөзен (Сарыкеңгір мен Қаракеңгір). Сарысу
өзенінің маңызды салалары Қосөзен Кеңгір, Сарыкеңгір, Жыланды және Жезді
өзендері болып табылады. Соңғы үшеуі кеңгір өзенінің маңызды салалары болып
табылады.
Сарысу өзені Жаңаарқа ауданындағы Атасу елді-мекеніндегі Жақсы мен
Даман Сарысу өзендерінің қиылысынан бастау алады. Сарысу өзені Ұлытау
ауданы территориясының шығысы арқылы ағып өтеді. Ол осы жерден Кеңгір
өзенінің мүйісіне дейін ешқандай ағыстарға ие болмастан, біренше
баурайларынан айырылады. Сонымен бірге соңғы 10 жылда Сарысу кеншеры
территориясында және 23-ші партсъезд атындағы кеншарда көптеген лимандар
салыну нәтижесінде өзенге құятын ағыстардың көлемі азайды. Кеңгір өзеніне
құятын тұста судың ағысы екі есеге дейін ұлғайып , бұндағы су әжептәуір
тұщиды.сарысу өзенінің жайылмасы мен иірімдердің жағасы өсімдіктерге толы.
Сарысу өзенінің көрсетілген бөлігіндегі иірімдердің ені бірнеше ондаған
метрлердан бастап 5-6 шақырымға дейін жетеді.
Кеңгір өзені негізгі саласы болып табылады және мүйіске 384 шақырым
бойлық арқылы келіп оң жағынан келіп құйылады. Ұлытау ауданы шетіндегі
басқа ад ағыстар ұзындығы 1-2 шақырым бірнеше оншақты шақырымға дейін
жететін құрғақ арналардан тұрады. Оның ішіндегі ең маңыздысы Сарысу өзеніне
сол жағалаудан барып құятын Талдысай (52 шақырым) және Құмдыеспе (70
шақырым) болып табылады.
Кеңгір өзені зерттелген территорииясындағы ең суы көп өзендердің бірі
болып табылады. Ол Қосөзен, Қаракеңгір және Сарыкеңгір өзендердің
қосылысынан түзіледі. Кеңгір өзенінің ұзындығы Сарыкеңгірөзенінің сағасынан
Сарысу өзеніне құяр тұсқа дейін 138 шақырым, ал әлдеқайда алыс
гидрографиялық желіліердің ұшы 3000 шақырым құрайды. Ол Ұлытау тауының
оңтүстік шығцысында орналасқан қатпарлы далаларды кесіп өтеді. Өзеннің
жайылымдары екі ждақты, ені 0,5-1,0 шақырымды құрайды. Өзеннің жағалаулары
шалғындар мен бұтақтарға толы. Кейбір жерлерде бірыңғай итмұрындар, шоқ
талдар және басқа да өсімдіктер кездлеседі. Өзеннің негізгі салаларын –
Қаркеңгір, Сарыкеңгір, Жыланды және Жезді өзендері құрайды.
Құрлықтың ортасында, Еуразия кіндігінде орналасқандықтан Ұлытау
ауданының ішкі суы тұйық алабта жатыр. Тек Терісаққан өзені ғана Солтүстік
Мұзды мұхитқа құятын өзендердің саласы болып табылады. Сулары жазда
тартылып, кесіліп қалса да, Ұлытаудан бастау алатын өзендер көп. Алпыс төрт
сала Торғай мен отыз төрт сала Кеңгір өңір халқының суға деген қажетін
өтеп отыр. Сондай-ақ аудан аумағында үлкенді-кішілі, ащылы-тұщылы көлдер де
аз емес [24].
Ұлытау жерінің өзендері қар, жер асты суларымен және атмосфералық жауын-
шашынмен қоректенеді. Өзен арналары негізінен қар еріген кезде толығып
тасиды. Су тасқыны сәуірдің екінші, мамырдың бірінші жартылары арасында
болып өтеді. Осы кезде өзендердің жылдық су қорының 80-90 пайызы ағады.
Ұлытаудың оңтүстік-батысынан басталатын үлкенді-кішілі өзендердің
барлығы Арала алабына жатады. Тау шатқалдарынан басталатын осы өзендерді
тау жоталары бірненше тұйық алабтарға бөліп тастайды. Торғай өзенінің ең
басты салалары: Сарыторғай, Қараторғай, Жалдама Торғай, Сабасалды Торғай,
Қарынсалды Торғай, Ашудасты Торғай, Ақтасты Торғай және т.б.
Қарсақпай қыратының әр жерінен басталатын өзендер: Байқоңыр (Бұланты),
Білеуті , Қалмаққырылған, Қияқты, Қимықы, Жимықы және т.б., біразы
тасығанда Шұбар-Теңіз көліне құяды. Ұлытау жерімен Сарысу секілді үлкен
өзеннің орта ағысы ғана өтеді. Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Жезді өзендері
Жезқазған қаласының маңында қосылып, Сарысуға сала болып құяды. Оның
ағысына елеулі екпін береді.
Ұлытау ауданының өзендері табиғатқа айрықша оң әсер етеді. Шөл және
шөлейт даланы жарып өтетін өзен аңғарларында табиғи көкорайлар (оазистар)
көптеп кездеседі. Тал, терек, қайың, шіліктен тұратын шоқ-шоқ шағын
тоғайлар, қамыс, қоға, шөптесінді өсімдіктердің көптеген түрлері өсіп,
жердің көркін кіргізеді. Мұндай алқабтарда жан-жануарлар әлемі де
айтарлықтай бай.
Өзендер Ұлытау өңірінде қандай көп болса, көлдер саны жағынан да Ұлытау
басқа аудандардан кемшін түспейді. Орталық Қазақстандағы ең үлкен көл
Балқаштан кейінгі ауданы 50 шаршы км-ден асатын Қарақойын мен Шұбар-Теңіз
көлдері осы Ұлытау ауданында. Аудан жерінде бұлардан да басқа Ащыкөл,
Барақкөл, Дәнсары, Обалы, Қоскөл, Бозбайтал, Бұршақтыкөл және т.б. ондаған
көлдер бар.
Көлдердің барлығы тұйық, сондықтан олардағы су деңгейі жыл маусымына
сәйкес тез өзгеріп отырады. Көлдер шаруашылық маңызға ие. Көпшілігіне
олардың жағалаулары шабындық болып келеді. Балық пен су құндызын (ондатра)
өсіруге, оларды аулауға мүмкіндік береді.
Ұлытау шатқалдарында таудың таңғажайып табиғатын танытатын кішкене
көлдер бар. Олар таудың сымбатына сымбат, көркіне көрік қосады. Сералы
қыстағы тұсынан басталатын сүрлеу жол апаратын көлді халық ежелден
Шайтанкөл деп атайды.
Аудан аумағында жер асты суларының да мол қоры бар. Олар – тұщы судың
сенімді көзі. Өңірдегі жер асты сулары әр түрлі тереңдікте жатыр. Ұлытау
өңірінде бірнеше үлкен-үлкен артезиан алабтары (жерасты сулары) бар. Сарысу-
Бетпақдала (қоры 206 млрд текше метр), Мыңбұлақ (180 млрд текше метр) және
Ұлытау (30 млрд текше метр) әлсіз минералданған таза судың теңдессіз
көздері болып табылады. Тек әзірге оларды пайдалану деңгейі өте төмен.
Өңірдегі су қоймалары көктемгі қар суын жинап, оны шаруашылық қажетке
тұрақты түрде пайдалануға мүмкіндік береді. Олардың ең ірісі – Кеңгір су
қоймасы (суының көлемі 319 млн текше метр). Сонымен бірге Жезді (60 млн
текше метр), Қумола (4,5 млн текше метр) және Қарсақпай (1,2 млн текше
метр) су қоймаларының аумақтағы шаруашылықтар үшін маңызы зор.
Ботаникалық зерттеу мәліметтері бойынша Ұлытауда 970 өсімдіктің түрі
есепке алынған. Оның 92 пайызы шөптесінді, 7 пайызы бұталы, қалған 1
пайызы ағаштар болып келеді. Бетпақдалада 306 түрлі өсімдік өседі.
Ұлытаудың байтақ даласында жазық пен шөл өсімдіктерінің араласуынан
шөлейтке бейімделген өсімдік түрлері көбірек таралған. Далалықтарда өсімдік
жамылғысы сирек, маусымдық өзгерістер анық байқалады. Ерте көктемде,
топырақта ылғал мол, жауын-шашынды кезде өсімдіктер барлық жерлерде қаулап
өседі де, жаз шыға жылдам қурайды. Күзде салқын түсіп, жаңбыр көбейген
кезде көптеген өсімдіктер қайта көгереді.
Бұл өңірде көпжылдық өсімдіктерден тырсық, боз бетеге, тарақ бидайығы,
сирек бас жусан, қара жусан, сұр жусан, көкпек, тұзды жерлерде сораңның
көптеген түрлері және өзен алқаптары мен көлдердің жағалауларында бидайық,
ақмамықтың бірнеше түрі, ши мен су оты өседі.
Өлкенің оңтүстік-батыс бетіндегі шөлдерге қарағанда құмдарда өсімдік
түрлері көп. Оларда ағаштар мен бұталар да, шөп түрлері де өседі. Ақ
сексеуіл, құм қарағаны, жүзген, жыңғыл, жиде, тал секілді ағаштар мен
бұталар, қияқ, өлең, құрақ, еркек сияқты көпжылдық шөптер – осы құмды
өңірге тән өсімдіктер.
Өсімдік жамылғысының ендік бағыт бойымен географиялық таралуы
шөптесінді өсімдік түрлерінен айқын байқалады. Солтүстік беттегі Терісаққан
өзен мен оның салалары алаптарында құрғақ далаға етене тән өсімдіктер
түрлері көбірек таралған. Осы астық тұқымдастар мен жусанның бірнеше
түрлері – құрғақшылыққа төзімді келеді. Бұл алаптарда астық тұқымдастардың
селеу, боз, кәдімгі бетеге, жуашақты қоңырбас, қылтықсыз қызылот, сабалақ
төскей сияқты түрлері өседі. Жусан түрлерін бетеге, шренк жусаны, майқара,
тамыржусан құрайды. Шоқылар арасындағы шатқалдар мен жазықтарда, ойпаңдарда
қараған мен тобылғы аралас қатар өседі.
Сазды, кебірлі шөлдерде сұр және қара жусанның көптеген түрлері өседі.
Сортаң алаптарға, сор жағалауларына бұйырған, көкпек, сарсазан, ақсораң,
бұзаубас сораң секілді өсімдіктер шығады.
Ірі өзендердің аңғарлары бойында өте сирек тоғайлар сақталған. Оларда
итмұрын, тал, жиде, қараған, тобылғы, долана, жабайы қарақат өседі. Ұлытау,
Кішітау тауларының беткейлеріне арша, бөктерлеріне шоғыр-шоғыр қайың-терек
шығады. Тоғайлы, көлеңкелі жерлерге дала қоңырбасы, қандыгүл, жалаң сабақ
көкнәр, бұдыр масақ сияқты шөптесінді өсімдіктер қаулап өседі.
Ұлытау өңірі, әсіресе, оның өзендері мен көлдерінің жағалары құнарлы
табиғи жайылымдарға бай. Сондықтан да бұл өлке мал өсіруге өте қолайлы.
Биологиялық ортаның қалыптасуына адамның араласуы, төңіректе
орналасқан ракета полигондарының тигізген зардабы және тағы да басқа
көптеген факторлардың әсерінен Ұлытау ауданында тұқымы құрып бітуге
жақындаған өсімдіктер түрі аз емес. Бүгінгі күнге дейін республикалық
“Қызыл кітапқа” осы өңірде өсетін альберт қызғалдағы, шренк қызғалдағы,
бетпақдала сылдыршөбі, қызғылт радиола, жіңішке көкнәр, түйесіңір, торғай
бұйырғыны, шренк тобылғысы сияқты 12 өсімдік еніп отыр. Оларға қоса тағы
бірнеше жер бетінен жойылуға таянған сирек өсімдіктер осы тізімге енгізуге
ұсынылған. Ұлытау түймешені - Tanacetum ulutavicum (астралылар тұқымдасы).
Биіктігі 25 см жететін, денесін түк басқан көпжылдық шөптесін өсімдік.
Жапырақтары қауырсынды тілімденген. Гүлдері ашық сары түсті себеттерге
жиналған. Бір сабақта бір себет гүлі болады. Маусымда гүлдеп, шілдеде жеміс
жарады. Жемісі - тұқымша. Ұлытау түймешені - тек Ұлытау адырлары мен тасты
тау шатқалдарында өсетін эндемдік түр. Оның іш өткенде және құрттарға қарсы
пайдаланатын дәрілік маңызы бар. Эфир майларына бай, иісінен күйе, маса
қашады. Қорғауды қажет етеді.
Ұлытаудың қыраттары мен тауларында, өзен аңғарлары мен жазық даласында
жергілікті жердің жағдайына толық бейімделген жануарлар тіршілік етеді.
Далалық зонадағы жабайы аңдар мен құстар сусыз құрғақ жазға, аласа
шөптесін арасында өмір сүруге әбден қалыптасқан, олардың сыртқы түстері де
өздері де өсіп-өнген шөл даладан аумайды. Көпшілік жануарлар
организмдеріне қажетті ылғалды қорек арқылы алады, олардың бірқатары ін
ішінде өмір сүреді, тіпті кейбіреулері түнде ғана сыртқа шығып, күндіз
көзге түспейді [24,26].
Ұлытау-Жезқазған аймағын жүзден аса сүтқоректі, 250-ге жуық құс түрі
мекендейді. Жер бедерінде табиғи тосқауыл болмағандықтан, жануарлар
көршілес жатқан аймақтардан ауысып келе береді.
Ертеректе Ұлытау өңірін бұлан, сілеусін, арқар, құлан сияқты жануарлар
мекен еткен. Алайда олар адамдардың етіне, терісіне және т.б. бола ретсіз
қырып-жоюынан биологиялық түр ретінде қайта оралмайтын болып жоғалды.
Құланның мың басқа жуық табыны Ұлытау мен Бетпақдала арасында 1880 жылдарға
дейін тіршілік еткені жайлы мәлімет бар. Арқар тіпті беріректе жойылды.
Бүгінде олардың тағдыры ақбөкендердің (киіктердің) басына түскен тәрізді.
Осыдан 20 жылдай уақыт бұрын Сарыарқа сілемдері мен Бетпақдала белдерінде
жыртылып айрылатын сан мыңдаған табындардан көңілге медет болатын тұқым
ғана қалды. Оларды қорғап, басын көбейту – күн тәртібінде тұрған кезек
күтпейтін мәселе.
Бұл аймақтың таулы өңірлерінде жартас сұлыкеші, тау шекілдегі, шымшық,
сарыторғай, құр және т.б. жануарлар мен құстар кездеседі. Көлдерінде қоңыр
қаз, бізқұйрық, барылдауық үйрек, қасқалдақ, аққу сияқты құстар ұя салып,
балапан басады. Үлкен көлдерде кәсіптік маңызға ие су құндызы (ондатра)
жерсіндірілген. Олардан алабұға, ақбалық, табан, сазан, шортан, жайын және
т.б. балықтар ауланады.
Далалық алқабтарда, жатаған қырқалар бойында, шөлейт зонаға жататын
өңірлерде жануарлар түрі көп. Бұлардың бәрінде дала алақоржыны, құмтышқан,
сары тышқан, атжалман, үлкен қосаяқ, шақылдақ тышқан, эверсман аламаны
секілді кеміргіштер, дала қыыраны, құзғын, қарақұс, ақсары, дала құладыны,
бөктергі, ителгі, қаршыға сияқты жыртқыш құстар, кесіртке мен жыланның түр-
түрлері, бозторғай, тасторғай, аққанат торғай және т.б. ұсақ құстар қасқыр,
түлкі, қарсақ, күзен, дала мысығы тәрізді жыртқыш аңдар тіршілік етеді.
Кеміргіштерден құм қояны, ор қоян, тышқанның түр-түрлері, балпақ пен суыр
көп кездеседі.
Ұлытау өңірінде әртүрлі себептермен жойылып кету қаупі төніп тұрған
жануарлар мен құстардың түрлері аз емес. Олардың “Қызыл кітапқа”
енгендерінің саны әжептәуір. Осы аймақты ежелден мекендеп келе жатқан ақбас
тырна, ақбауыр бұлдырық, аққұйрық қызғыш, ақ тырна, безгелдек, тау бүркіті,
бұйра бірқазан, жорға дуадақ, жұқатұмсық жылқышы, жыланбүркіт, қоқиқаз,
қараләйлік, сабаншы, сұңқылдақ аққу, тарғақ, ұзынқұйрық ақиық секілді
құстар мен үш башайлы ергежейлі қосаяқ, атжалман, бес башайлы қосаяқ,
қарақұйрық, шұбар күзен, дала мысығы тәрізді жануарлардың тұқымы мүлдем
жойылып кетуге жақын тұр.
Осындай жағдайда табиғат сұлулығын, қоршаған ортадағы тепе-теңдікті
тиісті деңгейде сақтаудың маңызы зор. Бұл проблеманы тиімді шешудің бірден-
бір ұтымды жолы табиғи қорықтар ашып, қорғалатын терриориялардың аумағын
көбейту болып табылады.
2. Тарихи алғышарттар
Ұшаң-теңіз Орталық Қазақстан даласы ежелден бастап осында тұрған
тайпалар мен халықтардың мәдени – экономикалық өмірлеріне әсер еткен
көптеген тарихи оқиғалар сахнасы, күәгері болып келді. Бұл, біздің
заманымызға дейін сақталған ескерткіштерде көрініс тапқан.
Соңғы жылдарда қазақ мемлекеттілігінің тарихына өскен қызығушылықтар,
көптеген жылдар бойы қастерленіп келген, Қазақ хандығының алғашқы саяси
орталығы ретінде Ұлытау аймағына да қызығушылықтар өсті.
1992 жылы тәуелсіз Қазақстанда өткізілген ең алғашқы қазақтардың
халықаралық құрылтайы әлемнің жан-жағынан қазақ ұлтының ең көрнекі
өкілдерін жинады. өзінің тамарын сезініп, ата-бабаларрухына бас ию үшін
келген жерлері – Ұлытау еді.
Атақты ғалым – гуманист Савицкий П. Н. Гумилев Л. Н. Жазған хатында
(1957 ж.) Ұлытауды былай деп бағалаған: ...Ұлытау, бұл Қазақстанның алтын
қазынасының бірі! Бұл дала өмірінің қорығы, тек қана даму орны ғана емес,
сондай-ақ этно даму орталығы...! .
Ғалымдардың айтуы бойынша Ұлытау аймағында халық сәулет өнерінің
ескерткіштері үлкен мөлшерде шоғырланған. Бұған тарихи оқиғалар, бұл
орындардың оңтүстік аймақтардан солтүстікке апарған керуен жолдарына жақын
орналасуы ықпал болған.
Ерте феодалдық кезеңде мұнда мазарлар құрылыстар түріндегі материалдық
мәдениет орын алған.
VIII ғасырға дейін мұнда қыпшақтар бірлестіктегі тайпалардың тұрғаны
тарихта белгілі. VIII ғасырда Қазақстан орасан көп бөлігінің арабтармен
басылуы ислам діні кең етек алады. Соған сәйкес әр мұсылман Меккеге, киелі
КААБ қажылық жасауға тиіс болды.
Бірақ, ислам дүниесінің басты киелі орны - Мекке өте алыс
орналасқандықтан, көптеген мұсылмандар үшін, оның ішінде қазақтар үшін де
қажылық жасау қиынға соқты. Сондықтан өзіншілік киелі орындар болып
жергілікті әулиелерге салынған мазарлар және кесенелер саналды. Оларға
қажылық, Меккеге қажылықпен теңестірілді.
Алғашқы мазарлар берік емес материалдардан салынды, сол себепті біздің
кезеңімізге дейін сақталмады. VIII-X ғасырларға жататын уникалды ескерткіш
– Домбауыл кесенесі.
1223 жылы Шыңғыс хан өзі бағындырған қыпшпқ даласын басқаруға үлкен ұлы
ұлы Жошыны қалдырды (әл-Идриси бойынша). Ақ Орданың саяси - әкімшілік
орталығы Ұлытау болды, осы жерден Жошы – хан өзінің империясын басқарды
[1].
Монғол кезенінің ескерткіштеріне Алаша-хан және Жошы хан кесенелері
жатады.
Келесі ғасырлар халық сәулет өнерін дамыту үшін өте қолайсыз болды:
хандар мен сұлтандар арасындағы жиі келіспеушіліктер, жоңғар
шапқыншылықтары қазақ халқының саяси- экономикалық өміріне кері әсер етті,
архитектураның көптеген ескерткіштері қиратылуға ұшырады.
Ұлытау аймағының мазарлары Оңтүстік аймақтарға қарағанда неғұрлым
қарапайым және қатаң архитектуралық пішінде салынған, сыртқы безендірулері
жоқ немесе безендірулер анық көрсетілмеген. Іштері де сондай қарапайым.
Мәдени – тарихи ресурстар туризм және демалысты дамыту үшін берілген
территорияның туристік тартымдылық деңгейін анықтайтын ең басты
факторлардың бірі. Ежелден қонытанған аймақтар тарихты, дәстүрлерды,
ескерткіштерді сақтап, табиғи жағынан көрікті безендірілген. Адамдар мекен
ететін жер ретінде әскери және көліктік жағынан ыңғайлы болуымен қатар,
әсем бейнелі аймақтарды таңдаған. Адамзат ежелден берік қоныстанған
жерлерде оның мәдениеті, шаруашылығы қалыптасқан.
Мәдени – тарихи ескерткіштер арасында тарих және мәдениет ескерткіштері
жетекші орын алады. Белгілеріне қарай олар бес топқа бөлінеді: тарих,
археология, өнер, документальды ескерткіштер.
Типология негізі ретінде ақпараттық мәдени – тарихи нышанның мазмұны
қабылданады: өзіншілділігі, берілген түрдегі нышандар ішіндегі әдеттілігі,
сыртқы тартымдылығы (Бочваров М., Мироненко Н. С., 1986).
Қазақ тарихының ұлы ескерткіштерін алғашқы ашушы және зерттеушісі
академик Марғұлан Ә. Х. болып табылады. 1946-1950 жылдар аралығындағы
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы Ұлытау өңірдегі археологиялық
және архитектуралық ескерткіштерін зерттеді. Келесі ескерткіштер
зерттеулері ҚР ҰҒА археология институтымен жүргізілді. 1988 жылдан бастап
1994 жылға дейін экспедиция құрамында Жезқазған отряды жұмыс істеді.
Ұлытаудың ежелгі түрғындарының таудан металл пештер қалдығы, пішінді
металл құю тәсілі-бұдан үш мың жыл бұрын жергілікті тайпалардың мыс,
қалайы, күміс, алтынды қазып алып, өңдеп, Иран,Үнді,Грекия, т.б. елдерге
шығарғандарына бірден-бір дәлел.Мұны тарих атасы деп жүрген Геродот өз
еңбектерінде растап отыр. Қола дәуірінде өмір сүрген Елуқұдық,Сорқұдық
секілді металл өндіру орталықтары кейінгі орта ғасырларға дейін өндірісін
тоқтатпаған.
Ежелгі шеберлер қолымен тасқа қашалып салынган суреттердің тұтастай
галереясы Ұлытаудың өзіндік мәдениетінің көрікті беттерін құрайды.Тіршілік
ету,аң аулау бейнелері, ғажайып жануарлар әлемі,ежелгі адамдардьң
дүниетанымын танытатын суреттер Теректі әулие, Зыңғыртас, Арғанаты таулары
жартасында, Байқоңыр, Тамды, Жаңғабыл, Жетіқыз өзендерінің бойларында
тұр.Бүл өлке орта ғасырларда Дешті қьпшақ (араб тілінен аударғанда -
қыпшақтар елі)аталған.Оның аумағы кейіннен қыпшақтардың,қимақтардың,ұлы
оғыздардың ірі рулық бірлестіктері арасында бөліске түскен.Ұлытау ешқашан
бір ғана тайпаның,не бір ғана рудың иелігінде болмаған. Бұл берекелі жер
көшпелі тайпа көсемдерінің сүйікті мекені еді,ол қашанда қасиетті,әрі киелі
қоныс саналған.
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының бұл жерде тұрақты қоныс еткені тегін
емес.Шығыс Еуропаны тізе бүктірген Бату өз жорығын осы жерден
бастаған.Ұлытау жерінде Шыңғыс ұрпақтарымен байланысты сәулеттік
ескерткіштер жетерлік.Бұлар-Жошы,Құтлық-Темір,Бо лған ана,Келін-там
мазарлары. Осы далада,аңызда айтылатындай, Шыңғыс ханға ұлы Жошының өлімін
жеткізген атақты Ақсақ құлан(ХШ ғ) күйі дүниеге келеді.
XIV ғасырда,шамамен VII-VIII ғасырларда өмір сүрген түркі руларының
негізін қалаушылардың бірі Алаша хан қабіріне мазар тұрғызылды.Ұлытау тауы
биігінің бірінде ұлы қолбасшы, саясаткер және шешен,Алтын Орда әмірі Едіге
жатыр.Оның аты Алтай,Орал,Солтүстік Кавказ,Қырым және Өзбекстан
халықтарының батырлық әңгімелері мен эпостарында сақталған.Алтын Орданың
жігерлі ханы Тоқтамысқа да Ұлытаудан топырақ бұйырған. Халық аңызы өмірінің
соңғы кезеңінде қарапайым пенде болып,Египеттің ұлы билеушісі,қыпшақ
Бейбарыс осы далаға оралғанын бүгінгі күнге жеткізеді. Ұлытау тарихының
білгірі,академик Әлкей Марғүланның жазуынша,Тұранның кұдіретті ханы
Афрасиаб өмірінің соңғы кезін Ұлытауда өткізген.
Құдіретті Ақсак Темір өзінің Ұлытауда болтаны туралы Алтыншокы тауында
тасқа қашап белгі қалдырған.Ұлытаудың ғажайып гранит шыңдары Бұқар ханы
Абдоллахты және Құдияр ханның қоқандық жауынгерлерін ұмытқан
жоқ.Монголдардың тұрақты қонысы-Қарақорымға беттеген ортағасырлық көптеген
еуропалық және орыс елшілері Ұлытау бұлағының суын ішіп, шөлін
басты.Кетбұғы,Керей,Жәнібек,Қасым,Т әуке,Барақ, Көшім, Абылай,
Әбілқайыр,Ақжол би, Қазыбек би және т.б. тарихи тұлғалардың өмірбаяны
Ұлытау атымен байланысты [1].
Ұлытау-Қазақстанның географиялық орталығы.Картадан оның Қазақстанның
солтүстігі мен оңтүстігі, сондай-ақ шығысы мен батысы аралығында бірдей
қашықтықта орналасқанын көресіз. Оның әскер шоғырландыруға және жасақты
Ұлытаудың айналасындағы бұлақтары мол жайылымға орналастыруға қолайлы орын
болғаны сондықтан болар.
Ақтабан шұбырынды жылдарында Ұлытаудың даңқы оңтүстік - шығысында
қазақ руларының біріккен күші алғаш рет жоңғарларға тойтарыс беруімен
шықты.Содан бері осы шатқал Қалмаққырған аталады .Ұлытаудьң тұғырлы таулары
патшалық-отаршылдық саясат жылдары қарсыласу мен тәуелсіздік ошағы болып
қала берді. Бұған XIX ғасырдың ортасындағы Кенесары Қасымұлы, 1916-1917
жылдардағы Амангелді Иманов бастаған ұлт-азаттық көтерілістер куә.
Ұлытау географиялық жағынан қолайлы жерге орналасқан. Ұлытау арқылы Ұлы
Жібек жолының Сарысу немесе мыс жол аталған негізгі тармақтарының бірі
өткен.Оның дәлелі-керуен жолы бойында орналасқан ондаған керуен-
сарайлар,бекініс-қоныстар,феодалдық қорғандар, қарауыл мұнаралар.Бұл
қоныстарда қалалық мәдениет,қол өнері,сауда-саттық дамыганын Басқамыр,Жошы-
орда,Аяққамыр,Орда-базар қалашықтарына жүргізілген археологиялық зерттеулер
нәтижесі дәлелдеді.Ғалымдар болжауынша, бұл сауда жолы Ұлы Жібек жолына
дейін пайда болып, біздің ғасырдың отызыншы жылдарына дейін сақталды,осы
өлкенің мәдениетінің дамуына үлес қосты. Табиғаттың өзі бұл жерге қисапсыз
қазына сыйлаған. Фирдауси өз поэма-эпосы ШахнамадаҰлытау өңірін әдемі
суреттеген. Ұлытаудың ғажайып көріністерін VI ғасырда араб саяхатшысы Әл-
Идриси өзінің қолжазбаларында суреттеген. Ұлытау жөнінде қазақ халқының
ертегісі Ер Төстікте де айтылады.Әйгілі Асанқайғы Сарыарқаның көптеген
түкпірін аралап,елге құт жерұйық іздегенде,көзіне Ұлытау түскен.Академик
Қаныш Сәтбаев Ұлытау даласын Қазақстанның қазынасы атаған.
Өйткені,Менделеев кестесі элементтерінің көбі Ұлытау аймағының қойнауынан
табылған.Ғасырдың заманалық мәні бар оқиғасы - адамның ғарышқа ұшуы да
Ұлытаумен-ғарыш аймағы Байқоңырмен байланысты.
Ұлытау өзінің жер бедерімен, терек -қайыңымен Көкшетау,Баянауыл,
Қарқаралының шипажай орындарын еске салады.Бұл өңір Қазақстанның тарихи
орталығы десек те болады.Қазақтардың бүкілдүниежүзілік құрылтайында форумға
қатысушылар ең әуелі казақ халқының осы қасиетті орнына баруды қалағаны да
тегін емес. Сол күндері Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев
осында қазақ мемлекетінің калыптасуындағы Ұлытаудың тарихи рөлін
құрметтеп,ескерткіш-белгі орнатуға қатысты.
3. Әлеуметтік-экономикалық алғышарттар
Аймақ бойынша 936 ауыл шаруашылық субъектісі тіркелген, олардың
851жұмыс істейтін мекеме, халықтың жұмыспен қамтылуы- 3278 адам. 2006
жылдың 1 қаңтарының мәліметі бойынша келесі өнім шығарылды: ет -8916 тонна,
сүт -14590 тонна, жүн-239 центнер, жұмыртқа- 843.2. аймақ бойынша бидай
өсірумен 99 ферма. Ауыл шаруашылығы үшін 9216344 га жер жарамды, оның
ішінде, егістік жер 48123 га, жайылым 8698173 га.
Өндіріс негізгі үш кәсіпорнымен анықталған:
1. Жезді байыту фабрикасы кенбасқармасы- негізгі қызметі- марганец
концетратын өндіру. Жезді кеншарында орналасқан. 1997 жылы Ақсу
ферробалқыту зауытына берілген.
2.Ақтас АҚ жоғары сапалы кварцты қайта өндіру мен қамтамасыз етумен
айналысады. Ақтас кеншарында орналасқан.
3.Қарсақпай металлургиялық зауыты. Қарсақпай кеншарында орналасқан.
Кәсіпорын Қазақмыс корпорациясының жеке меншігінде.
2006 жыл бойынша Ұлытау аймағында 231.6 млн теңге сомасына тең өндіріс
өнімдері өндірілген.
Жезқазған қаласы индустриалды қала болып табылады. Өнеркәсібі тау-кен
саласына негізделген. Бұл қала Ұлытау аймағының қалыптасуына әсерін
тигізді. Қалаға шетел инвесторлары шақырылған. Негізгі партнері оңтүстік
кореялық Самсунг фирмасы. 1998 ж бастап өндіріс бағдарламасы бойынша
Қазақмыс корпорациясы жұмыс істей бастады. Мыс өндірумен қатар, мұнда,
қосылқы металлдар да өндіріледі. Мысалы, күкірт қышқылы, алтын, күміс,
аммоний перронаты, сынап шаңдары, осмий. Жезқазған қаласынан 180 м
қашықтықта Жаман-Айбат мыс кендері орналасқан. Сәтпаев қаласында мыс
шахталары орналасқан.
Аймақтың территориясы арқылы республикалық маңызы бар Қызылорда-
Жезқазған-Ұлытау-Арқалық жолы өтеді. Жол ұзындығы 835 шақырым, 210 шақырымы
асфальтпен жабылған.
Телефонды желінің магистральды-кабельді ұзындығы 609 шақырым. Кеншарлар
телефон желісі 307 шақырым.
Аймақ халқы Ұлытау-Саламат, Жезді-Қарабұлақ су құбырлары арқылы
суменқамтамасыз етіледі. Құбырлар ұзындығы 16 шақырым. Аймақта 21 жылу
мекемелері жұмыс істеді. 2005 ж бойынша, Сарысу өзенінің су құбырларының
реконструкциясы, Ұлытау аймағының Шағана ЖШС. ЖШС МТС Гарант 2030
Қаракеңгір бойынша кеншарлар су құбырлар құрылысын жүргізіп жатыр.
Аймақ халқын электроэнергиямен қамтамасыз ету үшін Ұлытау мен Жанат
2000, Асет ЖШС жұмыс істейді. 2005ж пайдаланылған электроэнергия үшін
10млн668 мың теңге аударылған.
Аймақ территориясында әр түрлі ұлт өкілдері тұрады. Негізгі тұрғындары
қазақтар- 15508 адам (95.2%), басқа ұлт өкілдерінің сандық көрсеткіші 782
адам (4.8%). Халқы көп қоныстанған аймақ – орталық бөлігі. Жезқазғна қаласы
бойынша алатын болсам, қала территориясы 1760.97 шаршы шақырым, халқы 96.4
мың адам, этникалық құрамы: қазақтар-65%, орыстар-30%,басқа да ұлт өкілдері
-5% (татарлар, шешендер, корейлер). Сәтпаев қаласының территория көлемі 1.1
мың шаршы шақырым, халқы 70.4 мың адам, этникалық құрамы: қазақтар -40.3
мың, орыстар-17.8 мың,басқа да ұлт өкілдері-12.3 мың адам. ІІ. Ұлытау
аймағының туристік мүмкіндіктері [33]
2 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Аймақ бойынша туристік нысандарының жағдайы
Туризм жағдайы негізінен орналастыру жағдайымен сипатталады. Осы
саланың дамуымен туристік ағымдар байланысты. 2000 жылғы мәлімет бойынша
Қазақстанда 365 қонақ үй тіркелген. Қарағанды облысында 18 қонақ үй, оның
ішінде Жезқазған қаласында үш қонақ үйі тіркелген. Ең ірісі Байқоңыр
қонақ үйі, халықаралық стандарттарға жауап береді. Жоғарғы қызмет
көрсететін Самсунг медициналық кешені қала қонақтарын мен туристерін
қабылдайды.
Сондай-ақ туристік бизнестегі басты факторларының бірі туризм саласының
материалды базасы болып табылады, бірақ Ұлытау аймағында база өте
шектелген. Соңғы жылдары рекреациялық іс-әрекет құрылымында агро-
рекреацияның маңызы артты. Бұның себепшісі халықтың демалысты өндіріспен
және ауыл шаруашылығымен үйлестіру болып табылады. Дачалық-бақташылық іс-
әрекеттер де қысқа мерзімді демалысқа жатады.
Туристік рекреациялық ресурстары да маңызыды орын алады. ең басты
туристік нышаны Ұлытау зоологиялық заказнигі. Алып жатқан ауданы 54200 га
жер 1999 жылы құрылған. Негізінен Жезқазған-Сәтпаев өндірістік торабының
тұрғындарының демалатын орны. Қорғалатын аймаққа тарихи-мәдени кешендер
және табиғи кешендер де кіреді.
Туризм индустриясының негізі инфрақұрылым. Инфрақұрылым түсінігіне
отельдер, мейрамханалар, жоғары деңгейде дамыған туристерге қызмет көрсету
саласы, әсіресе шетел туристері үшін, себебі, олар үшін бұл қалыпты өмір
деңгейі болып табылады. Қонақ үй және мейрамханалар бизнесі салысы жетекші
орынға ие. Қонақ үйлер және мейрамханалар бойынша іскер адамдар мемлекет
ауқаттылық деңгейіне баға береді, ел қонақтары үшін бұл мемлекет келбеті.
Ұлытау өңірінің қалалары бойынша инфрақұрылымды құрайтын нышандарға
мынадай сипаттама беруге болады:
Жезқазған қаласында санаторий, балалар санаторийі, профилактори және
Қазақмыс корпорациясының спорт-сауықтыру лагері жұмыс істейді. Бірақ
халықтың көбісінде бұл мекемелердің қызметтерін пайдалануға мүмкіндігі жоқ.
Демалысқа өскен қажеттілік аймақ демалу мекемелерінің рекреациялық
сыйымдылығының нормасынан асып кетті. Жоғарғы рекреациялық қажеттіліктердің
бар болуы жөнінде соңғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Табиғи-климаттық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Әлеуметтік-экономикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ ... ... ... ... ...19
2.1 Аймақ бойынша туристік нысандарының жағдайы ... ... ... ... ... .19
2.2 Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық
және табиғи нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Өлкенің тарихи нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3 ӨЛКЕДЕГІ ТУРИЗМ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.1 Ұлытау амағында туристік инфрақұрылымды құру
... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Ұлытау аймағы бойынша туристік-экскурсиялық
маршруттар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
ҚОСЫМША В
КІРІСПЕ
Ұлытаудың ұлы атануы тауының биіктігінен емес, суының көптігінен емес,
тарихтың үлкен оқиғаларында бүкіл ұлы қауымның бас қосқан, ортақ шешімге
келген жері болғандықтан Ұлытау атанған... деп Әбіш Кекілбайұлы атап
кеткендей Қарағанды облысының Ұлытау аймағының Қазақстанда орны ерекше.
Ұлытау аймағы Шығыс пен Еуразияның мәдениет тарихы мен халқының
қоныстану географиясында қызығушылық тудыратын шетелдік туристері үшін
өзіндік бір Меккеге айналды. Қазақ халқының тарихи орталығы, дала
цивилизациясының көшпенді мәдениетінің орталығы. Бұл ежелгі тауларының
ұлылығы - Қазақстанның ұлттық тарихының оқиғалар маңыздылығында. Мұнда ұлы
Шыңғысханның үлкен ұлы Жошының ордасы болған, бұл жерден Батый хан шығысқа
бағытталған жорығын бастаған.
Әр адамның санасында өз қара шаңырағы,Отаны,Атамекені жарық дүниенің
кіндігіндей сезіледі. Ұлттық мәдениет, туған халықтың әдет-ғұрпы содан
бастау алады.Қазақтар үшін сондай ата-баба мекені -Ұлытау.Ұлы, тау
деген - қазақтың төл ұғымы. Оның ұлылығы тек атының халық арасында әйгілі
болуында ғана емес , ұлт тарихындағы қазақ руларын біріктірген аса ұлы
оқиғалар туғызған тарихи мәнділігінде.
Аймақ территориясында 1500 астам тарих пен мәдениет ескерткіштері
табылған. Әсіресе жиі кездесетін аудандар Сарысу, Сарыкеңгір мен Қаракеңгір
өзендерінің алыбында. Ұлытау аймағына туристік сапарлар жасау үшін
Жезқазған қаласы шығу нүктесі, ал Сәтпаев қаласы байланыстыратын қала,
сондай ақ Қарсақпай, Жезді серік қалалары және туристік қызығушылықтарды
тудыратын қалашықтар болғандықтан, жұмыс осы қалалармен байланыстырылады.
Жұмыстың мақсаты: Ұлытау аймағының туристік мүмкіндіктерін ашып,
көрсету. Міндеті:
1. рекреациялық табиғи ресурстарын бағалау;
2. мүмкін болатын туристік инфрақұрылымды жасау;
3. аймақта бар, туристердің қызығушылығын арттыратын, табиғи, тарихи,
мәдени ескерткіштерді және өндірістік нысандарды ашып, көрсету;
4. туризмді дамытуға қолайлы ресурстарды анықтау.
Жұмыста Ұлытау аймағының географиялық орны мен табиғи-климаттық
ресурстары, аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы талданып, келешек
туристік потенциалына талдау жасалынды.
Жұмыстың бірінші тарауында аймақта туризм қалыптасуының алғышарттарына
талдау жасалынған. Негізінен аймақтың туризм дамуына географиялық
орналасуы, тарихи алғышарттары және халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы әсер етеді. Климаттың қатаңдығына қарамастан аймақта туризмді
дамытуға мүмкіндіктері бар. Жер қойнауы мысқа бай болғанына байланысты
ежелден бұл аймақты тайпалар мекен етіп, өз іздерін ежелгі тұрақтар мен
обалар, артефактар түрінде қалдырған.
Екінші тарауында Ұлытау аймағындағы негізгі туристік нысандарына
сипаттама берілген. Аймақ тарихи-археологиялық ескерткіштеріне бай. Дәл осы
аймақ, көшпенділердің орталығы болып табылады. Ал, ерекше қорғалатын
табиғат территорияларында көптеген эндемик өсімдіктері өседі.
Үшінші тарауында аймақта туризм дамыту мүмкіндіктері бойынша нұсқаулар
берілген. Аймақта танымдық экскурсияларды ұйымдастыруға болады, сонымен
қатар, аңшылық, эклогиялық туризм түрлерін дамыту үшін көптеген
мүмкіндіктер бар.
Өлкенің тарихи және табиғи ескерткіштерінің бар болуына қарамастан,
инфрақұрылымы мүлдем дамымаған.
1 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Табиғи-климаттық алғышарттары
Аймақ Қарағанды облысының оңтүстік батысында орналасқан,
солтүстік–шығысында Қарағанды облысының Нұра ауданымен, солтүстік-батыста
Қостанай облысымен, оңтүстігінде Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда
облыстарымен, оңтүстік-шығысында Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданымен,
оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі. Ұлытау тауларының биіктігі
1181 м жетеді. Аймақ территориясын 400-1200 м абсолюттік биіктікке
көтерілген жазықтар аллып жатыр, арасында ретсіз созылған төбелер мен аласа
таулар бар. Ұлытау аймағының биік шыңдары: Жақсы-Арғанаты (757м), Ұлытау
(1133м), Едіге (1064м). Оңтүстік және оңтүстік батысында құм массивтері
орналасқан. Бұлар: Арал маңы Қарақұмдары, Мибұлақ, Мойынқұм, Жетіқоңыр.
Ұлытау – Қазақстанның географиялық орталығы. Картада Ұлытау
республикамыздың солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа қарай
созылған шекараларынан бірдей қашықтықта орналасқан. Сарыарқаның оңтүстік
батыс шетіндегі ұсақ шоқылы, аласа таулы массив. Рельефі –таулы-қыратты,
жазықты, топырағы ашық қара және сортаңдалған ашық қара.
Шұғыл континенталды ауа райы қалыптасқан аймақ болғандықтан Ұлытау
өңірінде Сібірдің сақылдаған аязы мен Орта Азияның ауыз аштырмас аптабы
тоғысып тұрады. Ұлытаудың қысы қатаң, жазы ыстық. Жаздағы орташа
температура +22 ºС болса, қыста бұл көрсеткіш -22 ºС тең. Аудан бойынша ең
суық ай – қаңтар, бұл айда орташа температура -14 -16 ºС болғанмен,
абсолюттік минимум -42 -50 ºС дейін төмендейді. Жыл бойындағы ең ыстық ай –
шілде, оның орташа температурасы +19-25 ºС , алайда абсолюттік минимум (ең
жоғарғы температура) +38-46 ºС деңгейді көрсетеді. Осыған сай ауа
температурасының жылдық ауытқуы (ең төменгі және жоғарғы температуралар
қосындысы) – 96 ºС.
Аудан аумағының басым бөлігінде жыл бойына жауын-шашын 200 мм-ден кем
түседі. Өлкенің оңтүстігі және батысындағы құмдарға жаңбыр мен қар тіпті аз
жауады. Арал маңы Қарақұмдағы бұл көрсеткіш мүлдем төмен, бар болғаны 80 мм
шамасында ғана.
Аудан жерінің таулы, қыраттары бөлігінде яғни солтүстікке қарай жылдық
ылғал мөлшері анағұрлым артады. Оның көлемі 200-250 мм-ге жетеді. Ең
ылғалды жауын-шашынды жер – Ұлытау тауының айналасы. Бұл маңайда жылдық
ылғал мөлшері 300-350 мм.
Ұлытау аймағына жауын-шашын жыл бойына да біркелкі жаумайды. Жылы
маусымдарда суық маусымдарға қарағанда ылғал молырақ түседі. Бірақ ол
жылдам буға айналады да, ауа өте құрғақ болады. Бұл өңірде орташа
салыстырмалы ылғалдық 55-60 пайыз болса, шілдедегі бұл көрсеткіш небары 35-
40 пайызға тең.
Климаттың қалыптасуына күн сәулесінің әсері орасан зор. Ұлытау ауданы
қоңыржай белдеудің оңтүстігінде жатыр. Күн сәулесі бұл өңірге мол түседі.
Бұл өңір материктің орталық ішкі аймағында болғандықтан бұлтты күндер көп
емес. Ашық, жарқырап күн нұрын сеуіп тұратын күндердің жылдық орташа
ұзақтығы 2000 – 2500 сағатқа созылады. Бұл – Ұлытау өңірінде ауыл
шаруашылық өнімдері толық пісіп үлгере алады деген сөз, әр күн сәулесін
техникалық мақсатта пайдалануға толық мүмкіндік барын білдіреді.
Ұлытау аймағына көктем айларының соңына дейін және күздің алғашқы
айларында аракідік солтүстіктен арктикалық ауа еніп тұрады. Осындай
тәуліктерде үсік (замороски) жиі қайталанып, ауылшаруашылығына, оның ішінде
егіншілікке, бау-бақшаға, мал төлдетуге зардабын тигізеді.
Аудан климатының шұғыл континенталдығын жыл мезгілдерінің алмасу
ерекшеліктерінен де байқауға болады. Бұл өңірде қыс қазан мен қараша
айларының тоғысар тұсында басталады. Осы кезде Сібір антициклонының
әсерінен солтүстіктен және солтүстік-шығыстан соғатын желдердің екпіні
күшейіп, кейбір күндері желдің жылдамдығы секундына 13-16 метрге дейін
артып, қарлы борасындар соғады. Ұлытау – Кішітау сілемдері төңірегінде
ауаның температурасы жазық даламен салыстырғанда 2-3 ºС жоғары болып
келеді. Өйткені тау қырқалары желге қалқан болып ішкі бөліктерге
өткізбейді.
Бұл өңірде қар жамылғысы желтоқсан айының бірінші жартысында
тұрақталады. Оның қалыңдығы әртүрлі – негізінен 15-25 см болып келеді.
Тоңның орташа тереңдігі (қалыңдығы) 30-40 см, кейбір қыс қатты болған
жылдары жер 150 см тереңдікке дейін қатады. Ол наурыз айының екінші
жартысынан бастап ери бастайды. Әдетте тоңның қалыңдығы күзгі жауын-
шашынның мөлшеріне байланысты болады.
Көктемгі ауа райы Ұлытау жерінде өте құбылмалы. Көктем бұл өңірде тез
өтеді. Көктем айларында үсік әрбір 10-15 күн сайын қайталанып тұрады, оның
ең кейінгісі мамырдың соңғы аптасында соғуы ықтимал. Бұл аймаққа жылдық
ылғал мөлшерінің 40 пайызы осы көктем айларында түседі.
Жаз келісімен ауа температурасы шұғыл көтеріліп, жердің беті тез
қызады. Бұл кезеңде ылғалдың көпшілік мөлшері маусым айының үлесіне келеді.
Бірақ күн қызуы күшті болғандықтан, ылғал жерге сіңіп үлгермей, буланып
кетеді [26].
Ауаның құрғақшылығы аңызақ желдер соққан уақытта тіпті күшейеді.
Секундына жылдамдығы 15 м, кейде одан да көп жел бұл аймақта жазда жиі
соғады. Жерден шаң-тозаң көтеріліп, дауыл тұрады. Мұндай құбылыстар әсіресе
Қарсақпай мен Жезқазған айналасында үнемі қайталанып отырады.
Аңзақ желдер мен солардың әсерінен туындайтын қуаңшылық зардабы жаз
айларында жазық далаларға, олардың өсімдіктер әлеміне зардабын молырақ
тигізеді. Дала сарғайып, өсімдіктер қурап, табиғат шөлдік рең алады.
Күз айларын да жылдам өте шығуын Ұлытау өңірі табиғатының ерекшелігіне
жатқызуға болады. Бұл кезде түн салқын болса да, күндіз жылы. Қыркүйектің
екінші онкүндігінен күзгі үсіктер басталады. Қазан айында циклондар соғып,
аспанды әлсін-әлсін бұлт басып, жауын-шашын жиі жауады да, қарашаның
басында жаңбырдың арты қарға айналады. Ұлытау өңіріндегі жыл мезгілдерінің
ауысу ерекшеліктерін төмендегі кестеден байқауға болады.
Ұлытау өңірінің жер бедері оңтүстік-батысқа қарай бірте-бірте аласара
бастайды. Аудан жерінің ең биік нүктесі – Ұлытаудағы Ақмешіт шыңы. Оның
биіктігі 1134 метр. Аудан аумағының ең төмен, ең аласа алқабы – Қарсақбай
қыратының оңтүстік беткейінде жатқан Мыңбұлақ ойысы. Оның өзі теңіз
деңгейінен 100 метр шамасында жоғары жатыр. Ойыстың сыртқы көрінісінде
ғажап ерекшеліктер көп. Оның айнала шекарасы биіктігі – 50-170 метр
аралығындағы тік жарқабақтармен қоршалған. Табан алқабында пішіні конусқа
ұқсас биік (15-20 метр) төмпешік төбелер жатыр. Олардың ұшар басынан бұлақ
суы атқылап тұрады. Мыңбұлақ атауы осы бұлақтардың көптігінен шыққанға
ұқсайды.
Ауданда Ұлытаудан басқа Арғанаты (757 метр), Желдіадыр (629 метр),
Кішітау (793 метр), Майтөбе (628 метр), Суықтөбе (546 метр), Ақмола (601
метр), Қарауылшы (503 метр) және т.б. да таулар бар. Жалпы алғанда аудан
аумағының 65-70 пайызын қазақтың ұсақ шоқылары алып жатыр.
Қарсақбай қыраты – Ұлытау-Кішітау тау сілемдерінің жалғасы екеуінің
арасын Бұланты – Білеуті өзен аңғары бөліп тұр. Қыраттың орташа биіктігі –
500-600 метр, шыңдарының ішіндегі ең биігі – Қарамола тауы (644 метр).
Қырат батыс, шығыс, оңтүстік бағыттарда созыла келе бірте-бірте аласарып,
жазық далаға ұласады. Оның Торғай қолатына қосылатын батыс беті өзен
аңғарларымен көп тілімделген. Осы өңір аудан жеріндегі өзендер жүйесі
айтарлықтай дамыған аймақ болып табылады.
Ұлытау – Сарыарқа тауларының ішіндегі ең көнесі. Оның Едіге, Қыземшек,
Айыртау, Ақмешіт әулие сияқты шоқылары мыңдаған ғасырлар бойы толассыз
жүріп жатқан қоршаған ортадағы табиғат құбылыстарының әсерінен әбден
қажалып, әр түрлі үгітілу процесіне бой алдырған. Тау шоқыларының тік
жарқабақтарының құлау бұрышы 20-25 градус арасында болғандықтан, олардың
арасындағы шатқалдардың ені тар.
Сарысу-Теңіз қыраты – Ұлытау ауданы территориясының шығысында жатыр .
Ол Теңіз ойпатының оңтүстік беткейдегі Сарысу алқабынан бөліп тұр. Қыраттың
жер бедері дөңес жазық болып келетіндігімен ерекшеленеді. Оның екі жағынан
құлап ағып жатқан өзендердің табандары кең әрі енді.
Бетпақдала үстірті – Ұлытау ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр, ол
Шу мен Сарысу өзендері аралығында орналасқан. Оның шығыс бөлігі ұсақ
шоқылардан, аласа таулардан тұрады. Ұлытау ауданы жерінің құрамына
Бетпақдаланың батыс бөлігі кіреді. Екеуінің арасын бөліп тұрған жазық
Қоғашық деп аталады [26].
Қоғашықтан батысқа қарай кебір сазды, құмақты және тастақты алқаптардан
тұратын жазық дала басталады. Әр жерде сорла мен табақтай дөңгеленген
ойпаңдар басталады. Жай көзбен қарағанда әрең білінетін жал-жал қырлардың
мұхит деңгейінен ең жоғары тұрған жоталарының биіктігі 200-250 метрдей
болып келеді.
Сарысу өзенін бойлай оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылған
құм сілемдерінің салыстырмалы биіктігі 15-20 метрге жуық. Олар бұйрат-
бұйрат төбелерден,жал-жал қырқалардан тұрады. Құм ішіндегі ойпаңдарға жер
асты суы жақын болғандықтан шөптесін өсімдіктер қаулап өседі де, құм
көшкініне тосқауыл болады.
Ұлытау ауданының оңтүстік-батысы Тұран ойпаты аумағына кіреді. Бұл өңір
сусымалы құмдармен ерекшеленеді. Арал маңы Қарақұмы шығыс бағытта Арысқұм
алқабымен қосылады. Құм шоқылар мен жалдардын дізбегінің ұзындығы 100-200
шақырымға дейін созылады. Үлкенқұм мен Жіңішкеқұмның ендері кейбір жерлерде
мардымсыз, бас-аяғы 3-5 шақырым болса,кей олар жалпақтанып 60-70 шақырымға
ұлғаяды. Өңірдің оңтүстік –шығысында Жетіқоңыр және Қрақойын құмды
алқаптары бар.
Ұлытау ауданының аумағында солтүстіктен оңтүстікке қарай үш табиғат
зонасы – құрғақ дала, шөлейт және шөл қалыптасқан. Осы зоналардың
шекараларының ендіктер бойымен алғанда түзу емес екендігі байқалады. Бұл
құбылыстың Сарыарқаның ұсақ шоқыларының тізбегінің әсерінен екендігі
білінеді.
Құрғақ дала зонасы ауданның қиыр солтүстігіне ғана тән. Оған Арғанаты,
Ұлытау таулар, Қайдауыл және Жыланшық жазығы, Қаптадыр ұсақ шоқылары аймағы
кіреді. Зонаның жер бедері жазықты және қыратты болып келеді. Қайдауыл мен
Жыланшық жазықтары (500-600 метр) Торғай қолатына қарай бірте-бірте аласара
бастайды. Бұл жазықтардың бедері - өзен аңғарларымен тілімденген, жыралы-
сайлы. Көктемде қар еріген кездегі су тасқындарының әсерінен жер бедері
осылай қалыптасқан.
Таулардан шығып жатқан су көздерінен Терісаққан, Ұлы Жыланшық,
Құланөтпес, Көң өзендері бастау алады. Өзендердің су қорының 95 пайызы
көктемсде, қар ерігендегі тасқынға ағады. Ауа райының құбылуына қарай су
деңгейі өзгеріп отырады, ылғалы мол жауын-шашынды жылдары өзендер арасынан
ағыс үзілмейді, ал құрғақшылық жылдары арналар қарасуларға бөлініп қалады.
Өсімдік жамылғысы алқаптардың ылғалдану мүмкіндігіне қарай әртүрлі
болып келеді. Қызғылт топырақты бетегелі – селеулі дала алаптары жиі
кездеседі. Бұл зонада Ұлытау ауданының астық өндіретін шаруашылықтары
орналасқан.
Шөлейт зонасы Ұлытау ауданы көлемінің үштен біріндейін алып жатыр. Ол
құрғақ дала зонасымен шөл зоналары арасында қалыптасқан аралық зона болып
есептеледі. Батыста Солтүстік Торғай жазығынан басталып, Қарсақбай қыратын
оңтүстіктен айналып, Сарысу өзені алқабымен Жезқазған қаласы тұсына келіп,
Одан әрі Сарысу-Теңіз қыраты арқылы Ақмола облысымен, Жаңарқа ауданымен
шектеседі.
Шөлейт зонаның климаты даламен салыстырғанда құрғақ. Батыстан шығысқа
жүрген сайын бұл зонаның бойында қазақтың ұсақ шоқылары аймағындағы жер
бедері түрлері түгел кездеседі. Солтүстік Торғай жазығы (300-400 метр)
қарсақбай қыратына (500-600 метр) жалғасып одан Ұлытау тауларымен (1134
метр) тоғысып, әрі қарай шығыс бетте Сарысу-Теңіз қыратына қосылады.
Зонаның теңіз деңгейінен біршама биікте жатқанының әсерінен мұндағы ауа
шөлейттің басқа аудандарына қарағанда ылғалдау болып келеді. Бұл зонада қар
жамылғысы қарашаның орта шенімен желтоқсанның бас кезінде тұрақтала
бастайды. Оның жату ұзақтығы - зонаның солтүстік және шығыс бөліктерінде
180 күн, ал батысы мен оңтүстігінде 60-120 күн аралығында. Қардың орташа
қалыңдығы – 10-20 см-ге тең.
Күз бен көктем мезгілдері қысқа, өтпелі. Ауа райы тез құбылып, Жауын-
шашын жиі болады. Суық ызғарлы күндер ашық шуақты күндермен жиі алмасып
отырады. Көктемгі ылғалы мол кездерге ғана жер беті клемдей құлпыратын
болса, шөптер жаз шыға тез сарғайып, қурап кетедң.
Шөл зонасы Ұлытау өңірінің оңтүстік бөлігін тегіс қамтиды деуге болады.
Бұл зона батыста Арал мен Қарақұмнан басталып, Мойынқұм Жетіқоңыр және
Бетпақдаланы тұтас алып жатыр. Табиғи ерекшеліктеріне қарай аудан аумағында
құмды және сазды шөлдер орналасқан. Сазды шөлдерге Бетпақдаланың батысы мен
жезқазған жазығы жатады. Топырағында тұз көп болғандықтан, өсімдік
жамылғысы жұтаңдау болып келеді.
Шөл далады жылу қоры мол болғанымен, судың тапшылығына байланысты
егіншілікке кеңінен пайдаланылмайды. Шөлді алқаптарды қыс, көктем айларында
маусымдық жайылым ретінде пайдалануға болады.
Ұлытау өңірінің жер бедері өте күрделі. Оның аумағына тасты, таулы,
құмды, шөлді-шөлейтті зоналар кіреді. Мұның өзі аудан көлемінде
шаруашылықтың көптеген салаларын дамытуға мүмкіндік береді. Жайылымдары
шұрайлы, ауыз суы мол аласа қасқырлар мен ұсақ шоқылардан тұратын алқаптар
мал шаруашылығын дамытуға қолайлы. Жер бетінің жазық аймақты өлке
қойнауындағы пайдалы қазбалар қорларын игеруге ыңғайлы. Таулардан басқа
бағытқа тарап ағып жатқан өзендердің жалғаулары суармалы егістікпен, бау-
бақша өсірумен айналысуға кеңінен мүмкіндік береді.
Ұлытау өңірінің гидрографиясынгың өзіндік ерекшелігі тұрақты ағыны бар
өзендер торының сиректігімен уақытша ағысы бар кіші өзендердің көпшілігімен
сипатталады [24].
Ұсақ шоқылы аласа таулы солтүстігінде өзен торы жиі, оңтүстігінде
жазық, шөлді бөлігінде өзендер торы сирек.
Сонымен жер беттік ағын қар жамылығысындағы су қорына тікелей тәуелді.
Қардағы су қоры Терісаққан мен Кеңгір өзендердің су айрығында 110 мм-ден
асады. Бірақ жер беттік ағын тек қана қар жамылғысына байланысты. олар;
еріген кездегі булану, инфильтрация, су жиналатын алқапта аккумуляциялануы,
т.б. Кей жылдары еріген судың буланып кетуі едәуір көп. Өңірдің өзендерінің
сипаттамасын алаптар бойынша беруге болады.
Сарысу өзенінің алабы өңірдің шығыс жартысын қамтиды. Суағарлардың
орналасу сипатына қарай одан тағы екі алаб асты бағыттарды көруге болады;
Кеңгір өзендері алабы және Қосөзен (Сарыкеңгір мен Қаракеңгір). Сарысу
өзенінің маңызды салалары Қосөзен Кеңгір, Сарыкеңгір, Жыланды және Жезді
өзендері болып табылады. Соңғы үшеуі кеңгір өзенінің маңызды салалары болып
табылады.
Сарысу өзені Жаңаарқа ауданындағы Атасу елді-мекеніндегі Жақсы мен
Даман Сарысу өзендерінің қиылысынан бастау алады. Сарысу өзені Ұлытау
ауданы территориясының шығысы арқылы ағып өтеді. Ол осы жерден Кеңгір
өзенінің мүйісіне дейін ешқандай ағыстарға ие болмастан, біренше
баурайларынан айырылады. Сонымен бірге соңғы 10 жылда Сарысу кеншеры
территориясында және 23-ші партсъезд атындағы кеншарда көптеген лимандар
салыну нәтижесінде өзенге құятын ағыстардың көлемі азайды. Кеңгір өзеніне
құятын тұста судың ағысы екі есеге дейін ұлғайып , бұндағы су әжептәуір
тұщиды.сарысу өзенінің жайылмасы мен иірімдердің жағасы өсімдіктерге толы.
Сарысу өзенінің көрсетілген бөлігіндегі иірімдердің ені бірнеше ондаған
метрлердан бастап 5-6 шақырымға дейін жетеді.
Кеңгір өзені негізгі саласы болып табылады және мүйіске 384 шақырым
бойлық арқылы келіп оң жағынан келіп құйылады. Ұлытау ауданы шетіндегі
басқа ад ағыстар ұзындығы 1-2 шақырым бірнеше оншақты шақырымға дейін
жететін құрғақ арналардан тұрады. Оның ішіндегі ең маңыздысы Сарысу өзеніне
сол жағалаудан барып құятын Талдысай (52 шақырым) және Құмдыеспе (70
шақырым) болып табылады.
Кеңгір өзені зерттелген территорииясындағы ең суы көп өзендердің бірі
болып табылады. Ол Қосөзен, Қаракеңгір және Сарыкеңгір өзендердің
қосылысынан түзіледі. Кеңгір өзенінің ұзындығы Сарыкеңгірөзенінің сағасынан
Сарысу өзеніне құяр тұсқа дейін 138 шақырым, ал әлдеқайда алыс
гидрографиялық желіліердің ұшы 3000 шақырым құрайды. Ол Ұлытау тауының
оңтүстік шығцысында орналасқан қатпарлы далаларды кесіп өтеді. Өзеннің
жайылымдары екі ждақты, ені 0,5-1,0 шақырымды құрайды. Өзеннің жағалаулары
шалғындар мен бұтақтарға толы. Кейбір жерлерде бірыңғай итмұрындар, шоқ
талдар және басқа да өсімдіктер кездлеседі. Өзеннің негізгі салаларын –
Қаркеңгір, Сарыкеңгір, Жыланды және Жезді өзендері құрайды.
Құрлықтың ортасында, Еуразия кіндігінде орналасқандықтан Ұлытау
ауданының ішкі суы тұйық алабта жатыр. Тек Терісаққан өзені ғана Солтүстік
Мұзды мұхитқа құятын өзендердің саласы болып табылады. Сулары жазда
тартылып, кесіліп қалса да, Ұлытаудан бастау алатын өзендер көп. Алпыс төрт
сала Торғай мен отыз төрт сала Кеңгір өңір халқының суға деген қажетін
өтеп отыр. Сондай-ақ аудан аумағында үлкенді-кішілі, ащылы-тұщылы көлдер де
аз емес [24].
Ұлытау жерінің өзендері қар, жер асты суларымен және атмосфералық жауын-
шашынмен қоректенеді. Өзен арналары негізінен қар еріген кезде толығып
тасиды. Су тасқыны сәуірдің екінші, мамырдың бірінші жартылары арасында
болып өтеді. Осы кезде өзендердің жылдық су қорының 80-90 пайызы ағады.
Ұлытаудың оңтүстік-батысынан басталатын үлкенді-кішілі өзендердің
барлығы Арала алабына жатады. Тау шатқалдарынан басталатын осы өзендерді
тау жоталары бірненше тұйық алабтарға бөліп тастайды. Торғай өзенінің ең
басты салалары: Сарыторғай, Қараторғай, Жалдама Торғай, Сабасалды Торғай,
Қарынсалды Торғай, Ашудасты Торғай, Ақтасты Торғай және т.б.
Қарсақпай қыратының әр жерінен басталатын өзендер: Байқоңыр (Бұланты),
Білеуті , Қалмаққырылған, Қияқты, Қимықы, Жимықы және т.б., біразы
тасығанда Шұбар-Теңіз көліне құяды. Ұлытау жерімен Сарысу секілді үлкен
өзеннің орта ағысы ғана өтеді. Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Жезді өзендері
Жезқазған қаласының маңында қосылып, Сарысуға сала болып құяды. Оның
ағысына елеулі екпін береді.
Ұлытау ауданының өзендері табиғатқа айрықша оң әсер етеді. Шөл және
шөлейт даланы жарып өтетін өзен аңғарларында табиғи көкорайлар (оазистар)
көптеп кездеседі. Тал, терек, қайың, шіліктен тұратын шоқ-шоқ шағын
тоғайлар, қамыс, қоға, шөптесінді өсімдіктердің көптеген түрлері өсіп,
жердің көркін кіргізеді. Мұндай алқабтарда жан-жануарлар әлемі де
айтарлықтай бай.
Өзендер Ұлытау өңірінде қандай көп болса, көлдер саны жағынан да Ұлытау
басқа аудандардан кемшін түспейді. Орталық Қазақстандағы ең үлкен көл
Балқаштан кейінгі ауданы 50 шаршы км-ден асатын Қарақойын мен Шұбар-Теңіз
көлдері осы Ұлытау ауданында. Аудан жерінде бұлардан да басқа Ащыкөл,
Барақкөл, Дәнсары, Обалы, Қоскөл, Бозбайтал, Бұршақтыкөл және т.б. ондаған
көлдер бар.
Көлдердің барлығы тұйық, сондықтан олардағы су деңгейі жыл маусымына
сәйкес тез өзгеріп отырады. Көлдер шаруашылық маңызға ие. Көпшілігіне
олардың жағалаулары шабындық болып келеді. Балық пен су құндызын (ондатра)
өсіруге, оларды аулауға мүмкіндік береді.
Ұлытау шатқалдарында таудың таңғажайып табиғатын танытатын кішкене
көлдер бар. Олар таудың сымбатына сымбат, көркіне көрік қосады. Сералы
қыстағы тұсынан басталатын сүрлеу жол апаратын көлді халық ежелден
Шайтанкөл деп атайды.
Аудан аумағында жер асты суларының да мол қоры бар. Олар – тұщы судың
сенімді көзі. Өңірдегі жер асты сулары әр түрлі тереңдікте жатыр. Ұлытау
өңірінде бірнеше үлкен-үлкен артезиан алабтары (жерасты сулары) бар. Сарысу-
Бетпақдала (қоры 206 млрд текше метр), Мыңбұлақ (180 млрд текше метр) және
Ұлытау (30 млрд текше метр) әлсіз минералданған таза судың теңдессіз
көздері болып табылады. Тек әзірге оларды пайдалану деңгейі өте төмен.
Өңірдегі су қоймалары көктемгі қар суын жинап, оны шаруашылық қажетке
тұрақты түрде пайдалануға мүмкіндік береді. Олардың ең ірісі – Кеңгір су
қоймасы (суының көлемі 319 млн текше метр). Сонымен бірге Жезді (60 млн
текше метр), Қумола (4,5 млн текше метр) және Қарсақпай (1,2 млн текше
метр) су қоймаларының аумақтағы шаруашылықтар үшін маңызы зор.
Ботаникалық зерттеу мәліметтері бойынша Ұлытауда 970 өсімдіктің түрі
есепке алынған. Оның 92 пайызы шөптесінді, 7 пайызы бұталы, қалған 1
пайызы ағаштар болып келеді. Бетпақдалада 306 түрлі өсімдік өседі.
Ұлытаудың байтақ даласында жазық пен шөл өсімдіктерінің араласуынан
шөлейтке бейімделген өсімдік түрлері көбірек таралған. Далалықтарда өсімдік
жамылғысы сирек, маусымдық өзгерістер анық байқалады. Ерте көктемде,
топырақта ылғал мол, жауын-шашынды кезде өсімдіктер барлық жерлерде қаулап
өседі де, жаз шыға жылдам қурайды. Күзде салқын түсіп, жаңбыр көбейген
кезде көптеген өсімдіктер қайта көгереді.
Бұл өңірде көпжылдық өсімдіктерден тырсық, боз бетеге, тарақ бидайығы,
сирек бас жусан, қара жусан, сұр жусан, көкпек, тұзды жерлерде сораңның
көптеген түрлері және өзен алқаптары мен көлдердің жағалауларында бидайық,
ақмамықтың бірнеше түрі, ши мен су оты өседі.
Өлкенің оңтүстік-батыс бетіндегі шөлдерге қарағанда құмдарда өсімдік
түрлері көп. Оларда ағаштар мен бұталар да, шөп түрлері де өседі. Ақ
сексеуіл, құм қарағаны, жүзген, жыңғыл, жиде, тал секілді ағаштар мен
бұталар, қияқ, өлең, құрақ, еркек сияқты көпжылдық шөптер – осы құмды
өңірге тән өсімдіктер.
Өсімдік жамылғысының ендік бағыт бойымен географиялық таралуы
шөптесінді өсімдік түрлерінен айқын байқалады. Солтүстік беттегі Терісаққан
өзен мен оның салалары алаптарында құрғақ далаға етене тән өсімдіктер
түрлері көбірек таралған. Осы астық тұқымдастар мен жусанның бірнеше
түрлері – құрғақшылыққа төзімді келеді. Бұл алаптарда астық тұқымдастардың
селеу, боз, кәдімгі бетеге, жуашақты қоңырбас, қылтықсыз қызылот, сабалақ
төскей сияқты түрлері өседі. Жусан түрлерін бетеге, шренк жусаны, майқара,
тамыржусан құрайды. Шоқылар арасындағы шатқалдар мен жазықтарда, ойпаңдарда
қараған мен тобылғы аралас қатар өседі.
Сазды, кебірлі шөлдерде сұр және қара жусанның көптеген түрлері өседі.
Сортаң алаптарға, сор жағалауларына бұйырған, көкпек, сарсазан, ақсораң,
бұзаубас сораң секілді өсімдіктер шығады.
Ірі өзендердің аңғарлары бойында өте сирек тоғайлар сақталған. Оларда
итмұрын, тал, жиде, қараған, тобылғы, долана, жабайы қарақат өседі. Ұлытау,
Кішітау тауларының беткейлеріне арша, бөктерлеріне шоғыр-шоғыр қайың-терек
шығады. Тоғайлы, көлеңкелі жерлерге дала қоңырбасы, қандыгүл, жалаң сабақ
көкнәр, бұдыр масақ сияқты шөптесінді өсімдіктер қаулап өседі.
Ұлытау өңірі, әсіресе, оның өзендері мен көлдерінің жағалары құнарлы
табиғи жайылымдарға бай. Сондықтан да бұл өлке мал өсіруге өте қолайлы.
Биологиялық ортаның қалыптасуына адамның араласуы, төңіректе
орналасқан ракета полигондарының тигізген зардабы және тағы да басқа
көптеген факторлардың әсерінен Ұлытау ауданында тұқымы құрып бітуге
жақындаған өсімдіктер түрі аз емес. Бүгінгі күнге дейін республикалық
“Қызыл кітапқа” осы өңірде өсетін альберт қызғалдағы, шренк қызғалдағы,
бетпақдала сылдыршөбі, қызғылт радиола, жіңішке көкнәр, түйесіңір, торғай
бұйырғыны, шренк тобылғысы сияқты 12 өсімдік еніп отыр. Оларға қоса тағы
бірнеше жер бетінен жойылуға таянған сирек өсімдіктер осы тізімге енгізуге
ұсынылған. Ұлытау түймешені - Tanacetum ulutavicum (астралылар тұқымдасы).
Биіктігі 25 см жететін, денесін түк басқан көпжылдық шөптесін өсімдік.
Жапырақтары қауырсынды тілімденген. Гүлдері ашық сары түсті себеттерге
жиналған. Бір сабақта бір себет гүлі болады. Маусымда гүлдеп, шілдеде жеміс
жарады. Жемісі - тұқымша. Ұлытау түймешені - тек Ұлытау адырлары мен тасты
тау шатқалдарында өсетін эндемдік түр. Оның іш өткенде және құрттарға қарсы
пайдаланатын дәрілік маңызы бар. Эфир майларына бай, иісінен күйе, маса
қашады. Қорғауды қажет етеді.
Ұлытаудың қыраттары мен тауларында, өзен аңғарлары мен жазық даласында
жергілікті жердің жағдайына толық бейімделген жануарлар тіршілік етеді.
Далалық зонадағы жабайы аңдар мен құстар сусыз құрғақ жазға, аласа
шөптесін арасында өмір сүруге әбден қалыптасқан, олардың сыртқы түстері де
өздері де өсіп-өнген шөл даладан аумайды. Көпшілік жануарлар
организмдеріне қажетті ылғалды қорек арқылы алады, олардың бірқатары ін
ішінде өмір сүреді, тіпті кейбіреулері түнде ғана сыртқа шығып, күндіз
көзге түспейді [24,26].
Ұлытау-Жезқазған аймағын жүзден аса сүтқоректі, 250-ге жуық құс түрі
мекендейді. Жер бедерінде табиғи тосқауыл болмағандықтан, жануарлар
көршілес жатқан аймақтардан ауысып келе береді.
Ертеректе Ұлытау өңірін бұлан, сілеусін, арқар, құлан сияқты жануарлар
мекен еткен. Алайда олар адамдардың етіне, терісіне және т.б. бола ретсіз
қырып-жоюынан биологиялық түр ретінде қайта оралмайтын болып жоғалды.
Құланның мың басқа жуық табыны Ұлытау мен Бетпақдала арасында 1880 жылдарға
дейін тіршілік еткені жайлы мәлімет бар. Арқар тіпті беріректе жойылды.
Бүгінде олардың тағдыры ақбөкендердің (киіктердің) басына түскен тәрізді.
Осыдан 20 жылдай уақыт бұрын Сарыарқа сілемдері мен Бетпақдала белдерінде
жыртылып айрылатын сан мыңдаған табындардан көңілге медет болатын тұқым
ғана қалды. Оларды қорғап, басын көбейту – күн тәртібінде тұрған кезек
күтпейтін мәселе.
Бұл аймақтың таулы өңірлерінде жартас сұлыкеші, тау шекілдегі, шымшық,
сарыторғай, құр және т.б. жануарлар мен құстар кездеседі. Көлдерінде қоңыр
қаз, бізқұйрық, барылдауық үйрек, қасқалдақ, аққу сияқты құстар ұя салып,
балапан басады. Үлкен көлдерде кәсіптік маңызға ие су құндызы (ондатра)
жерсіндірілген. Олардан алабұға, ақбалық, табан, сазан, шортан, жайын және
т.б. балықтар ауланады.
Далалық алқабтарда, жатаған қырқалар бойында, шөлейт зонаға жататын
өңірлерде жануарлар түрі көп. Бұлардың бәрінде дала алақоржыны, құмтышқан,
сары тышқан, атжалман, үлкен қосаяқ, шақылдақ тышқан, эверсман аламаны
секілді кеміргіштер, дала қыыраны, құзғын, қарақұс, ақсары, дала құладыны,
бөктергі, ителгі, қаршыға сияқты жыртқыш құстар, кесіртке мен жыланның түр-
түрлері, бозторғай, тасторғай, аққанат торғай және т.б. ұсақ құстар қасқыр,
түлкі, қарсақ, күзен, дала мысығы тәрізді жыртқыш аңдар тіршілік етеді.
Кеміргіштерден құм қояны, ор қоян, тышқанның түр-түрлері, балпақ пен суыр
көп кездеседі.
Ұлытау өңірінде әртүрлі себептермен жойылып кету қаупі төніп тұрған
жануарлар мен құстардың түрлері аз емес. Олардың “Қызыл кітапқа”
енгендерінің саны әжептәуір. Осы аймақты ежелден мекендеп келе жатқан ақбас
тырна, ақбауыр бұлдырық, аққұйрық қызғыш, ақ тырна, безгелдек, тау бүркіті,
бұйра бірқазан, жорға дуадақ, жұқатұмсық жылқышы, жыланбүркіт, қоқиқаз,
қараләйлік, сабаншы, сұңқылдақ аққу, тарғақ, ұзынқұйрық ақиық секілді
құстар мен үш башайлы ергежейлі қосаяқ, атжалман, бес башайлы қосаяқ,
қарақұйрық, шұбар күзен, дала мысығы тәрізді жануарлардың тұқымы мүлдем
жойылып кетуге жақын тұр.
Осындай жағдайда табиғат сұлулығын, қоршаған ортадағы тепе-теңдікті
тиісті деңгейде сақтаудың маңызы зор. Бұл проблеманы тиімді шешудің бірден-
бір ұтымды жолы табиғи қорықтар ашып, қорғалатын терриориялардың аумағын
көбейту болып табылады.
2. Тарихи алғышарттар
Ұшаң-теңіз Орталық Қазақстан даласы ежелден бастап осында тұрған
тайпалар мен халықтардың мәдени – экономикалық өмірлеріне әсер еткен
көптеген тарихи оқиғалар сахнасы, күәгері болып келді. Бұл, біздің
заманымызға дейін сақталған ескерткіштерде көрініс тапқан.
Соңғы жылдарда қазақ мемлекеттілігінің тарихына өскен қызығушылықтар,
көптеген жылдар бойы қастерленіп келген, Қазақ хандығының алғашқы саяси
орталығы ретінде Ұлытау аймағына да қызығушылықтар өсті.
1992 жылы тәуелсіз Қазақстанда өткізілген ең алғашқы қазақтардың
халықаралық құрылтайы әлемнің жан-жағынан қазақ ұлтының ең көрнекі
өкілдерін жинады. өзінің тамарын сезініп, ата-бабаларрухына бас ию үшін
келген жерлері – Ұлытау еді.
Атақты ғалым – гуманист Савицкий П. Н. Гумилев Л. Н. Жазған хатында
(1957 ж.) Ұлытауды былай деп бағалаған: ...Ұлытау, бұл Қазақстанның алтын
қазынасының бірі! Бұл дала өмірінің қорығы, тек қана даму орны ғана емес,
сондай-ақ этно даму орталығы...! .
Ғалымдардың айтуы бойынша Ұлытау аймағында халық сәулет өнерінің
ескерткіштері үлкен мөлшерде шоғырланған. Бұған тарихи оқиғалар, бұл
орындардың оңтүстік аймақтардан солтүстікке апарған керуен жолдарына жақын
орналасуы ықпал болған.
Ерте феодалдық кезеңде мұнда мазарлар құрылыстар түріндегі материалдық
мәдениет орын алған.
VIII ғасырға дейін мұнда қыпшақтар бірлестіктегі тайпалардың тұрғаны
тарихта белгілі. VIII ғасырда Қазақстан орасан көп бөлігінің арабтармен
басылуы ислам діні кең етек алады. Соған сәйкес әр мұсылман Меккеге, киелі
КААБ қажылық жасауға тиіс болды.
Бірақ, ислам дүниесінің басты киелі орны - Мекке өте алыс
орналасқандықтан, көптеген мұсылмандар үшін, оның ішінде қазақтар үшін де
қажылық жасау қиынға соқты. Сондықтан өзіншілік киелі орындар болып
жергілікті әулиелерге салынған мазарлар және кесенелер саналды. Оларға
қажылық, Меккеге қажылықпен теңестірілді.
Алғашқы мазарлар берік емес материалдардан салынды, сол себепті біздің
кезеңімізге дейін сақталмады. VIII-X ғасырларға жататын уникалды ескерткіш
– Домбауыл кесенесі.
1223 жылы Шыңғыс хан өзі бағындырған қыпшпқ даласын басқаруға үлкен ұлы
ұлы Жошыны қалдырды (әл-Идриси бойынша). Ақ Орданың саяси - әкімшілік
орталығы Ұлытау болды, осы жерден Жошы – хан өзінің империясын басқарды
[1].
Монғол кезенінің ескерткіштеріне Алаша-хан және Жошы хан кесенелері
жатады.
Келесі ғасырлар халық сәулет өнерін дамыту үшін өте қолайсыз болды:
хандар мен сұлтандар арасындағы жиі келіспеушіліктер, жоңғар
шапқыншылықтары қазақ халқының саяси- экономикалық өміріне кері әсер етті,
архитектураның көптеген ескерткіштері қиратылуға ұшырады.
Ұлытау аймағының мазарлары Оңтүстік аймақтарға қарағанда неғұрлым
қарапайым және қатаң архитектуралық пішінде салынған, сыртқы безендірулері
жоқ немесе безендірулер анық көрсетілмеген. Іштері де сондай қарапайым.
Мәдени – тарихи ресурстар туризм және демалысты дамыту үшін берілген
территорияның туристік тартымдылық деңгейін анықтайтын ең басты
факторлардың бірі. Ежелден қонытанған аймақтар тарихты, дәстүрлерды,
ескерткіштерді сақтап, табиғи жағынан көрікті безендірілген. Адамдар мекен
ететін жер ретінде әскери және көліктік жағынан ыңғайлы болуымен қатар,
әсем бейнелі аймақтарды таңдаған. Адамзат ежелден берік қоныстанған
жерлерде оның мәдениеті, шаруашылығы қалыптасқан.
Мәдени – тарихи ескерткіштер арасында тарих және мәдениет ескерткіштері
жетекші орын алады. Белгілеріне қарай олар бес топқа бөлінеді: тарих,
археология, өнер, документальды ескерткіштер.
Типология негізі ретінде ақпараттық мәдени – тарихи нышанның мазмұны
қабылданады: өзіншілділігі, берілген түрдегі нышандар ішіндегі әдеттілігі,
сыртқы тартымдылығы (Бочваров М., Мироненко Н. С., 1986).
Қазақ тарихының ұлы ескерткіштерін алғашқы ашушы және зерттеушісі
академик Марғұлан Ә. Х. болып табылады. 1946-1950 жылдар аралығындағы
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы Ұлытау өңірдегі археологиялық
және архитектуралық ескерткіштерін зерттеді. Келесі ескерткіштер
зерттеулері ҚР ҰҒА археология институтымен жүргізілді. 1988 жылдан бастап
1994 жылға дейін экспедиция құрамында Жезқазған отряды жұмыс істеді.
Ұлытаудың ежелгі түрғындарының таудан металл пештер қалдығы, пішінді
металл құю тәсілі-бұдан үш мың жыл бұрын жергілікті тайпалардың мыс,
қалайы, күміс, алтынды қазып алып, өңдеп, Иран,Үнді,Грекия, т.б. елдерге
шығарғандарына бірден-бір дәлел.Мұны тарих атасы деп жүрген Геродот өз
еңбектерінде растап отыр. Қола дәуірінде өмір сүрген Елуқұдық,Сорқұдық
секілді металл өндіру орталықтары кейінгі орта ғасырларға дейін өндірісін
тоқтатпаған.
Ежелгі шеберлер қолымен тасқа қашалып салынган суреттердің тұтастай
галереясы Ұлытаудың өзіндік мәдениетінің көрікті беттерін құрайды.Тіршілік
ету,аң аулау бейнелері, ғажайып жануарлар әлемі,ежелгі адамдардьң
дүниетанымын танытатын суреттер Теректі әулие, Зыңғыртас, Арғанаты таулары
жартасында, Байқоңыр, Тамды, Жаңғабыл, Жетіқыз өзендерінің бойларында
тұр.Бүл өлке орта ғасырларда Дешті қьпшақ (араб тілінен аударғанда -
қыпшақтар елі)аталған.Оның аумағы кейіннен қыпшақтардың,қимақтардың,ұлы
оғыздардың ірі рулық бірлестіктері арасында бөліске түскен.Ұлытау ешқашан
бір ғана тайпаның,не бір ғана рудың иелігінде болмаған. Бұл берекелі жер
көшпелі тайпа көсемдерінің сүйікті мекені еді,ол қашанда қасиетті,әрі киелі
қоныс саналған.
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының бұл жерде тұрақты қоныс еткені тегін
емес.Шығыс Еуропаны тізе бүктірген Бату өз жорығын осы жерден
бастаған.Ұлытау жерінде Шыңғыс ұрпақтарымен байланысты сәулеттік
ескерткіштер жетерлік.Бұлар-Жошы,Құтлық-Темір,Бо лған ана,Келін-там
мазарлары. Осы далада,аңызда айтылатындай, Шыңғыс ханға ұлы Жошының өлімін
жеткізген атақты Ақсақ құлан(ХШ ғ) күйі дүниеге келеді.
XIV ғасырда,шамамен VII-VIII ғасырларда өмір сүрген түркі руларының
негізін қалаушылардың бірі Алаша хан қабіріне мазар тұрғызылды.Ұлытау тауы
биігінің бірінде ұлы қолбасшы, саясаткер және шешен,Алтын Орда әмірі Едіге
жатыр.Оның аты Алтай,Орал,Солтүстік Кавказ,Қырым және Өзбекстан
халықтарының батырлық әңгімелері мен эпостарында сақталған.Алтын Орданың
жігерлі ханы Тоқтамысқа да Ұлытаудан топырақ бұйырған. Халық аңызы өмірінің
соңғы кезеңінде қарапайым пенде болып,Египеттің ұлы билеушісі,қыпшақ
Бейбарыс осы далаға оралғанын бүгінгі күнге жеткізеді. Ұлытау тарихының
білгірі,академик Әлкей Марғүланның жазуынша,Тұранның кұдіретті ханы
Афрасиаб өмірінің соңғы кезін Ұлытауда өткізген.
Құдіретті Ақсак Темір өзінің Ұлытауда болтаны туралы Алтыншокы тауында
тасқа қашап белгі қалдырған.Ұлытаудың ғажайып гранит шыңдары Бұқар ханы
Абдоллахты және Құдияр ханның қоқандық жауынгерлерін ұмытқан
жоқ.Монголдардың тұрақты қонысы-Қарақорымға беттеген ортағасырлық көптеген
еуропалық және орыс елшілері Ұлытау бұлағының суын ішіп, шөлін
басты.Кетбұғы,Керей,Жәнібек,Қасым,Т әуке,Барақ, Көшім, Абылай,
Әбілқайыр,Ақжол би, Қазыбек би және т.б. тарихи тұлғалардың өмірбаяны
Ұлытау атымен байланысты [1].
Ұлытау-Қазақстанның географиялық орталығы.Картадан оның Қазақстанның
солтүстігі мен оңтүстігі, сондай-ақ шығысы мен батысы аралығында бірдей
қашықтықта орналасқанын көресіз. Оның әскер шоғырландыруға және жасақты
Ұлытаудың айналасындағы бұлақтары мол жайылымға орналастыруға қолайлы орын
болғаны сондықтан болар.
Ақтабан шұбырынды жылдарында Ұлытаудың даңқы оңтүстік - шығысында
қазақ руларының біріккен күші алғаш рет жоңғарларға тойтарыс беруімен
шықты.Содан бері осы шатқал Қалмаққырған аталады .Ұлытаудьң тұғырлы таулары
патшалық-отаршылдық саясат жылдары қарсыласу мен тәуелсіздік ошағы болып
қала берді. Бұған XIX ғасырдың ортасындағы Кенесары Қасымұлы, 1916-1917
жылдардағы Амангелді Иманов бастаған ұлт-азаттық көтерілістер куә.
Ұлытау географиялық жағынан қолайлы жерге орналасқан. Ұлытау арқылы Ұлы
Жібек жолының Сарысу немесе мыс жол аталған негізгі тармақтарының бірі
өткен.Оның дәлелі-керуен жолы бойында орналасқан ондаған керуен-
сарайлар,бекініс-қоныстар,феодалдық қорғандар, қарауыл мұнаралар.Бұл
қоныстарда қалалық мәдениет,қол өнері,сауда-саттық дамыганын Басқамыр,Жошы-
орда,Аяққамыр,Орда-базар қалашықтарына жүргізілген археологиялық зерттеулер
нәтижесі дәлелдеді.Ғалымдар болжауынша, бұл сауда жолы Ұлы Жібек жолына
дейін пайда болып, біздің ғасырдың отызыншы жылдарына дейін сақталды,осы
өлкенің мәдениетінің дамуына үлес қосты. Табиғаттың өзі бұл жерге қисапсыз
қазына сыйлаған. Фирдауси өз поэма-эпосы ШахнамадаҰлытау өңірін әдемі
суреттеген. Ұлытаудың ғажайып көріністерін VI ғасырда араб саяхатшысы Әл-
Идриси өзінің қолжазбаларында суреттеген. Ұлытау жөнінде қазақ халқының
ертегісі Ер Төстікте де айтылады.Әйгілі Асанқайғы Сарыарқаның көптеген
түкпірін аралап,елге құт жерұйық іздегенде,көзіне Ұлытау түскен.Академик
Қаныш Сәтбаев Ұлытау даласын Қазақстанның қазынасы атаған.
Өйткені,Менделеев кестесі элементтерінің көбі Ұлытау аймағының қойнауынан
табылған.Ғасырдың заманалық мәні бар оқиғасы - адамның ғарышқа ұшуы да
Ұлытаумен-ғарыш аймағы Байқоңырмен байланысты.
Ұлытау өзінің жер бедерімен, терек -қайыңымен Көкшетау,Баянауыл,
Қарқаралының шипажай орындарын еске салады.Бұл өңір Қазақстанның тарихи
орталығы десек те болады.Қазақтардың бүкілдүниежүзілік құрылтайында форумға
қатысушылар ең әуелі казақ халқының осы қасиетті орнына баруды қалағаны да
тегін емес. Сол күндері Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев
осында қазақ мемлекетінің калыптасуындағы Ұлытаудың тарихи рөлін
құрметтеп,ескерткіш-белгі орнатуға қатысты.
3. Әлеуметтік-экономикалық алғышарттар
Аймақ бойынша 936 ауыл шаруашылық субъектісі тіркелген, олардың
851жұмыс істейтін мекеме, халықтың жұмыспен қамтылуы- 3278 адам. 2006
жылдың 1 қаңтарының мәліметі бойынша келесі өнім шығарылды: ет -8916 тонна,
сүт -14590 тонна, жүн-239 центнер, жұмыртқа- 843.2. аймақ бойынша бидай
өсірумен 99 ферма. Ауыл шаруашылығы үшін 9216344 га жер жарамды, оның
ішінде, егістік жер 48123 га, жайылым 8698173 га.
Өндіріс негізгі үш кәсіпорнымен анықталған:
1. Жезді байыту фабрикасы кенбасқармасы- негізгі қызметі- марганец
концетратын өндіру. Жезді кеншарында орналасқан. 1997 жылы Ақсу
ферробалқыту зауытына берілген.
2.Ақтас АҚ жоғары сапалы кварцты қайта өндіру мен қамтамасыз етумен
айналысады. Ақтас кеншарында орналасқан.
3.Қарсақпай металлургиялық зауыты. Қарсақпай кеншарында орналасқан.
Кәсіпорын Қазақмыс корпорациясының жеке меншігінде.
2006 жыл бойынша Ұлытау аймағында 231.6 млн теңге сомасына тең өндіріс
өнімдері өндірілген.
Жезқазған қаласы индустриалды қала болып табылады. Өнеркәсібі тау-кен
саласына негізделген. Бұл қала Ұлытау аймағының қалыптасуына әсерін
тигізді. Қалаға шетел инвесторлары шақырылған. Негізгі партнері оңтүстік
кореялық Самсунг фирмасы. 1998 ж бастап өндіріс бағдарламасы бойынша
Қазақмыс корпорациясы жұмыс істей бастады. Мыс өндірумен қатар, мұнда,
қосылқы металлдар да өндіріледі. Мысалы, күкірт қышқылы, алтын, күміс,
аммоний перронаты, сынап шаңдары, осмий. Жезқазған қаласынан 180 м
қашықтықта Жаман-Айбат мыс кендері орналасқан. Сәтпаев қаласында мыс
шахталары орналасқан.
Аймақтың территориясы арқылы республикалық маңызы бар Қызылорда-
Жезқазған-Ұлытау-Арқалық жолы өтеді. Жол ұзындығы 835 шақырым, 210 шақырымы
асфальтпен жабылған.
Телефонды желінің магистральды-кабельді ұзындығы 609 шақырым. Кеншарлар
телефон желісі 307 шақырым.
Аймақ халқы Ұлытау-Саламат, Жезді-Қарабұлақ су құбырлары арқылы
суменқамтамасыз етіледі. Құбырлар ұзындығы 16 шақырым. Аймақта 21 жылу
мекемелері жұмыс істеді. 2005 ж бойынша, Сарысу өзенінің су құбырларының
реконструкциясы, Ұлытау аймағының Шағана ЖШС. ЖШС МТС Гарант 2030
Қаракеңгір бойынша кеншарлар су құбырлар құрылысын жүргізіп жатыр.
Аймақ халқын электроэнергиямен қамтамасыз ету үшін Ұлытау мен Жанат
2000, Асет ЖШС жұмыс істейді. 2005ж пайдаланылған электроэнергия үшін
10млн668 мың теңге аударылған.
Аймақ территориясында әр түрлі ұлт өкілдері тұрады. Негізгі тұрғындары
қазақтар- 15508 адам (95.2%), басқа ұлт өкілдерінің сандық көрсеткіші 782
адам (4.8%). Халқы көп қоныстанған аймақ – орталық бөлігі. Жезқазғна қаласы
бойынша алатын болсам, қала территориясы 1760.97 шаршы шақырым, халқы 96.4
мың адам, этникалық құрамы: қазақтар-65%, орыстар-30%,басқа да ұлт өкілдері
-5% (татарлар, шешендер, корейлер). Сәтпаев қаласының территория көлемі 1.1
мың шаршы шақырым, халқы 70.4 мың адам, этникалық құрамы: қазақтар -40.3
мың, орыстар-17.8 мың,басқа да ұлт өкілдері-12.3 мың адам. ІІ. Ұлытау
аймағының туристік мүмкіндіктері [33]
2 ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Аймақ бойынша туристік нысандарының жағдайы
Туризм жағдайы негізінен орналастыру жағдайымен сипатталады. Осы
саланың дамуымен туристік ағымдар байланысты. 2000 жылғы мәлімет бойынша
Қазақстанда 365 қонақ үй тіркелген. Қарағанды облысында 18 қонақ үй, оның
ішінде Жезқазған қаласында үш қонақ үйі тіркелген. Ең ірісі Байқоңыр
қонақ үйі, халықаралық стандарттарға жауап береді. Жоғарғы қызмет
көрсететін Самсунг медициналық кешені қала қонақтарын мен туристерін
қабылдайды.
Сондай-ақ туристік бизнестегі басты факторларының бірі туризм саласының
материалды базасы болып табылады, бірақ Ұлытау аймағында база өте
шектелген. Соңғы жылдары рекреациялық іс-әрекет құрылымында агро-
рекреацияның маңызы артты. Бұның себепшісі халықтың демалысты өндіріспен
және ауыл шаруашылығымен үйлестіру болып табылады. Дачалық-бақташылық іс-
әрекеттер де қысқа мерзімді демалысқа жатады.
Туристік рекреациялық ресурстары да маңызыды орын алады. ең басты
туристік нышаны Ұлытау зоологиялық заказнигі. Алып жатқан ауданы 54200 га
жер 1999 жылы құрылған. Негізінен Жезқазған-Сәтпаев өндірістік торабының
тұрғындарының демалатын орны. Қорғалатын аймаққа тарихи-мәдени кешендер
және табиғи кешендер де кіреді.
Туризм индустриясының негізі инфрақұрылым. Инфрақұрылым түсінігіне
отельдер, мейрамханалар, жоғары деңгейде дамыған туристерге қызмет көрсету
саласы, әсіресе шетел туристері үшін, себебі, олар үшін бұл қалыпты өмір
деңгейі болып табылады. Қонақ үй және мейрамханалар бизнесі салысы жетекші
орынға ие. Қонақ үйлер және мейрамханалар бойынша іскер адамдар мемлекет
ауқаттылық деңгейіне баға береді, ел қонақтары үшін бұл мемлекет келбеті.
Ұлытау өңірінің қалалары бойынша инфрақұрылымды құрайтын нышандарға
мынадай сипаттама беруге болады:
Жезқазған қаласында санаторий, балалар санаторийі, профилактори және
Қазақмыс корпорациясының спорт-сауықтыру лагері жұмыс істейді. Бірақ
халықтың көбісінде бұл мекемелердің қызметтерін пайдалануға мүмкіндігі жоқ.
Демалысқа өскен қажеттілік аймақ демалу мекемелерінің рекреациялық
сыйымдылығының нормасынан асып кетті. Жоғарғы рекреациялық қажеттіліктердің
бар болуы жөнінде соңғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz