Абай Құнанбаевтың дүниетанымындағы адам мәселесі
Жоспар
Кіріспе
I.тарау
1. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері
II . тарау
2. Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
III . тарау
2. Абайдың адам туралы прблемасының тарихи маңызы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
I.тарау
1. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері
II . тарау
2. Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
III . тарау
2. Абайдың адам туралы прблемасының тарихи маңызы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Абай дүниетанымындағы ең өзекті мәселе адам проблемасы және адамның толық адам ретінде қалыптасуы.
Абай көтерген бұл мәселелер адам өмірінде әлі де болса да өз орнын алып келе жатыр. Бірнеше жылдар өтсе де бұл мәселенің маңыздылығы жойылған жоқ. Өмір өзерсе де, заман өтсе де адамның табиғаты, адам өзгерген жоқ.
Сол баяғы Абай дүниетанымында көтерілген адам бойындағы жаман және жақсы қасиеттер әлі де болса да адам бойында өз өрнегін табады. Сондықтан да Абай дүниетанымындағы адам мәселесінің адам өмірінде әлі де болса да өз маңызын жойған жоқ, әлі де маңызды. Абайдың кең арнаулы ақындығы мен кемеңгер ойшылдығы оның шығармаларында, дүниетанымында ерекше орын алады. Абай қазақ халқының –ұлы кемеңгер, дана ойшыл екені-ақиқат. Оның ұлылығы қазақ дүниетанымын дүниежүзілік көркемдік ойдың деңгейіне көтере білуінде.
Абадйың ағартушы болып қалыптасуына Батыс Еуропа елдерінің мәдениетінің игі әсері мол болса, ал гуманист ойшыл болуына Шығыс және төл халықтың мәдениетінің орны да ерекше болған.
Физули, Шәмси, Сейхали, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз сияқты гуманситердің көптеген шығармалары қазақ даласында ортағасырларда мәлім болған Абай оларды бала жасынан жаттап өседі.
Ең алғаш Абай шығармаларын халқының санасына тезірек жеткізуге белсене ат салысқан “Қазақ” газетінің төңірегіне топтасқан қоғам қайраткерлері болды.
Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы “Қазақтың бас ақыны” деген тақырыппен газеттің үш санында көлемді мақал жариялап көптеген байсалды пікірлер білдіреді.Дүниеде өткенше он жыл өткеннен кейінде Міржақып Дулатов жазады “Қазақ халқының атасы тарихта аты алтынмен жазылар Абай” [4] – деп қарастырады.
Ғасырдың басында аса көрнекті ақындары Мағжан Жұмабаев пен Сұлтанмахмұт Торайғыров та Абай атын ұран етіп, оның баға жетпес мұраларына бас иеді. Мағжанның 1912 жылы жазылған “Алтын хаким Абайға” атты өлеңі ең алғашқы көркем шығармалардың бірі еді. Сонымен қоса Абайдың шыққан тегі, тәрбиеленген ортасы, алған білім, азаматтық қызметі, шығармашылық жолы туралы идеялар қазақтың кемеңгер ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтың “Абай жолы” атты поэмасында толық баяндалады. Абайдың шығармаларына Абай дүниетанымына әлі де болса да зерттеулер өте көп.
Абайтануға елімізде мол жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыстың басты мақсаты Хаким Абай мұрасындағы адам туралы идеяларына талдау жасау, оның қазіргі қоғамның адамдардың дамуы үшін қосатын үлесін анықтау. Зерттеу көздері: Ұлы ақын-пәлсапашының қазақ жастарын тәрбиелеу дамыту және оқыту жөніндегі ғылыми әдеби мұрасы абайтанушы ғылымдардың монографиялық еңбектері мен дүнияуи әдебиеттерін қолданады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері туралы материалдар жинастырылады.
ІІ кезеңде Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны тұжырымдалады.
ІІІ кезеңде Абайдың адам туралы проблемасының тарихи маңыздылығын қарастырамын.
Ұлы ақынның мұрасы туған халқы үшін сан рет басылып шықса да сарқылмайды. Абай мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа ғасырдан-ғасырға өтпек ол зертелген сайын жаңа қырларымен алмаздай нұрланып, жарқырап, жасарып нұр төге бермек.
Табиғаттың көркемдендіретін орман, көктем сайын жасарып, шешек атып әлемге шырай беріп тұрмай ма. Сусыз жерге, ауасыз жерге орман өсеме, олар жоқ жерде орман да жоқ, гүл де жоқ, кеуіп құрғап қалмақ. Сол сияқты Абай поэзиясына суарып жасартып тұратын ауа мен нәрлі бұлақ туған халқы, көп тілді –ем, өлеңдері басылып зерттеулер жүргізілген сайын Абайда көктемгі ормандай жасара бермек.
Абайдың өзі көзден таса болса да, сөзі көңілге ыстық көрінеді. Ұлы атамыздың бізге берген еншісі қалдырған аманаты осы асыл сөздерді, өлмес шығармашылығы, рухани мұрасы мәңгі өлмес құндылықтар.
Біз оны ардақтаймыз, мәпелейміз. Аз өмір сүріп, азапта өткен Абай бүгін бізбен бірге мың жасасып отыр. Абай дүниетанымы шығармалары өз айтқандай кең байтақ өмір базары. Әркімнің өз іздеген нәрсесі бар, саналап ақшасына соны алар дегендей іздеген адамдар өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек
Абай дүниетанымындағы ең өзекті мәселе адам проблемасы және адамның толық адам ретінде қалыптасуы.
Абай көтерген бұл мәселелер адам өмірінде әлі де болса да өз орнын алып келе жатыр. Бірнеше жылдар өтсе де бұл мәселенің маңыздылығы жойылған жоқ. Өмір өзерсе де, заман өтсе де адамның табиғаты, адам өзгерген жоқ.
Сол баяғы Абай дүниетанымында көтерілген адам бойындағы жаман және жақсы қасиеттер әлі де болса да адам бойында өз өрнегін табады. Сондықтан да Абай дүниетанымындағы адам мәселесінің адам өмірінде әлі де болса да өз маңызын жойған жоқ, әлі де маңызды. Абайдың кең арнаулы ақындығы мен кемеңгер ойшылдығы оның шығармаларында, дүниетанымында ерекше орын алады. Абай қазақ халқының –ұлы кемеңгер, дана ойшыл екені-ақиқат. Оның ұлылығы қазақ дүниетанымын дүниежүзілік көркемдік ойдың деңгейіне көтере білуінде.
Абадйың ағартушы болып қалыптасуына Батыс Еуропа елдерінің мәдениетінің игі әсері мол болса, ал гуманист ойшыл болуына Шығыс және төл халықтың мәдениетінің орны да ерекше болған.
Физули, Шәмси, Сейхали, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз сияқты гуманситердің көптеген шығармалары қазақ даласында ортағасырларда мәлім болған Абай оларды бала жасынан жаттап өседі.
Ең алғаш Абай шығармаларын халқының санасына тезірек жеткізуге белсене ат салысқан “Қазақ” газетінің төңірегіне топтасқан қоғам қайраткерлері болды.
Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы “Қазақтың бас ақыны” деген тақырыппен газеттің үш санында көлемді мақал жариялап көптеген байсалды пікірлер білдіреді.Дүниеде өткенше он жыл өткеннен кейінде Міржақып Дулатов жазады “Қазақ халқының атасы тарихта аты алтынмен жазылар Абай” [4] – деп қарастырады.
Ғасырдың басында аса көрнекті ақындары Мағжан Жұмабаев пен Сұлтанмахмұт Торайғыров та Абай атын ұран етіп, оның баға жетпес мұраларына бас иеді. Мағжанның 1912 жылы жазылған “Алтын хаким Абайға” атты өлеңі ең алғашқы көркем шығармалардың бірі еді. Сонымен қоса Абайдың шыққан тегі, тәрбиеленген ортасы, алған білім, азаматтық қызметі, шығармашылық жолы туралы идеялар қазақтың кемеңгер ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтың “Абай жолы” атты поэмасында толық баяндалады. Абайдың шығармаларына Абай дүниетанымына әлі де болса да зерттеулер өте көп.
Абайтануға елімізде мол жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыстың басты мақсаты Хаким Абай мұрасындағы адам туралы идеяларына талдау жасау, оның қазіргі қоғамның адамдардың дамуы үшін қосатын үлесін анықтау. Зерттеу көздері: Ұлы ақын-пәлсапашының қазақ жастарын тәрбиелеу дамыту және оқыту жөніндегі ғылыми әдеби мұрасы абайтанушы ғылымдардың монографиялық еңбектері мен дүнияуи әдебиеттерін қолданады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері туралы материалдар жинастырылады.
ІІ кезеңде Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны тұжырымдалады.
ІІІ кезеңде Абайдың адам туралы проблемасының тарихи маңыздылығын қарастырамын.
Ұлы ақынның мұрасы туған халқы үшін сан рет басылып шықса да сарқылмайды. Абай мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа ғасырдан-ғасырға өтпек ол зертелген сайын жаңа қырларымен алмаздай нұрланып, жарқырап, жасарып нұр төге бермек.
Табиғаттың көркемдендіретін орман, көктем сайын жасарып, шешек атып әлемге шырай беріп тұрмай ма. Сусыз жерге, ауасыз жерге орман өсеме, олар жоқ жерде орман да жоқ, гүл де жоқ, кеуіп құрғап қалмақ. Сол сияқты Абай поэзиясына суарып жасартып тұратын ауа мен нәрлі бұлақ туған халқы, көп тілді –ем, өлеңдері басылып зерттеулер жүргізілген сайын Абайда көктемгі ормандай жасара бермек.
Абайдың өзі көзден таса болса да, сөзі көңілге ыстық көрінеді. Ұлы атамыздың бізге берген еншісі қалдырған аманаты осы асыл сөздерді, өлмес шығармашылығы, рухани мұрасы мәңгі өлмес құндылықтар.
Біз оны ардақтаймыз, мәпелейміз. Аз өмір сүріп, азапта өткен Абай бүгін бізбен бірге мың жасасып отыр. Абай дүниетанымы шығармалары өз айтқандай кең байтақ өмір базары. Әркімнің өз іздеген нәрсесі бар, саналап ақшасына соны алар дегендей іздеген адамдар өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек
Қолданылған әдебиеттер
1. ''Қалың елім қазағым''. А. 1995 ж. Б (21-177)
2. А.Құнабаев ''Шығармалар жинағы'' А.1991ж. Б (444-462-453)
3. Ж.Ысмағұлов ''Абайдың ақындық тағылымы'' А.1994.
Б (254-257-252)
4. М.Әуезов, А.Құнанбаев ''Мақалалар мен зерттеулер'' (169 бет).
5. Абай энциклопедиясы. А 1996 ж. Б (79-93-195 )
6. Абай дүниетанымымен философиясы. А. 1996 ж
7. Есімов Ғ. ''Хакім абай. Алматы'' 1996 ж, Б (129-159-160)
8. Абай және қазіргі заман А. 1994 ж, Б (258-272-273 )
9. А.13 ''Шығармалар жинағы'' А.2002Б (45-60)
10. А.13. ''Өлеңдерімен аудармалар'' 1995. Б /5-56/
11. Абай және рухани - имандылық тәрбие- Алматы: Білім 2000.
Б (6-43 )
12.Абай надандық туралы //Социально-гуманитарные дисциплины: состояние проблема, перспективы. \Сборник научных трудов. –Алматы: Эверо, 1998.-Б (43-45)
13. Абай тағылымы Алматы: Эверо, 1997 Б (43-45)
14. Студенттердің ақыл-ойын қалыптастырудағыАбай тағылымы мәні. Алматы: Эверо, 1997 Б (17-18)
15. Абай имандылық тәрбиесі туралы. Алматы: Дарын, 1998 Б (28)
1. ''Қалың елім қазағым''. А. 1995 ж. Б (21-177)
2. А.Құнабаев ''Шығармалар жинағы'' А.1991ж. Б (444-462-453)
3. Ж.Ысмағұлов ''Абайдың ақындық тағылымы'' А.1994.
Б (254-257-252)
4. М.Әуезов, А.Құнанбаев ''Мақалалар мен зерттеулер'' (169 бет).
5. Абай энциклопедиясы. А 1996 ж. Б (79-93-195 )
6. Абай дүниетанымымен философиясы. А. 1996 ж
7. Есімов Ғ. ''Хакім абай. Алматы'' 1996 ж, Б (129-159-160)
8. Абай және қазіргі заман А. 1994 ж, Б (258-272-273 )
9. А.13 ''Шығармалар жинағы'' А.2002Б (45-60)
10. А.13. ''Өлеңдерімен аудармалар'' 1995. Б /5-56/
11. Абай және рухани - имандылық тәрбие- Алматы: Білім 2000.
Б (6-43 )
12.Абай надандық туралы //Социально-гуманитарные дисциплины: состояние проблема, перспективы. \Сборник научных трудов. –Алматы: Эверо, 1998.-Б (43-45)
13. Абай тағылымы Алматы: Эверо, 1997 Б (43-45)
14. Студенттердің ақыл-ойын қалыптастырудағыАбай тағылымы мәні. Алматы: Эверо, 1997 Б (17-18)
15. Абай имандылық тәрбиесі туралы. Алматы: Дарын, 1998 Б (28)
Қазақстан Республикасының ғылым және жоғарғы білім министрлігі.
Философия және психология факультеті
Философия тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
''____ '' ___________ 20__ ж
Дипломдық жұмыс
Абай Құнанбаевтың дүниетанымындағы адам мәселесі
Студент ___________________
Ғылыми жетекші ____________________
Жоспар
Кіріспе
I-тарау
1. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері
II – тарау
2. Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
III – тарау
2. Абайдың адам туралы прблемасының тарихи маңызы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Абай дүниетанымындағы ең өзекті мәселе адам проблемасы және адамның
толық адам ретінде қалыптасуы.
Абай көтерген бұл мәселелер адам өмірінде әлі де болса да өз орнын алып
келе жатыр. Бірнеше жылдар өтсе де бұл мәселенің маңыздылығы жойылған жоқ.
Өмір өзерсе де, заман өтсе де адамның табиғаты, адам өзгерген жоқ.
Сол баяғы Абай дүниетанымында көтерілген адам бойындағы жаман және
жақсы қасиеттер әлі де болса да адам бойында өз өрнегін табады. Сондықтан
да Абай дүниетанымындағы адам мәселесінің адам өмірінде әлі де болса да өз
маңызын жойған жоқ, әлі де маңызды. Абайдың кең арнаулы ақындығы мен
кемеңгер ойшылдығы оның шығармаларында, дүниетанымында ерекше орын алады.
Абай қазақ халқының –ұлы кемеңгер, дана ойшыл екені-ақиқат. Оның ұлылығы
қазақ дүниетанымын дүниежүзілік көркемдік ойдың деңгейіне көтере білуінде.
Абадйың ағартушы болып қалыптасуына Батыс Еуропа елдерінің мәдениетінің
игі әсері мол болса, ал гуманист ойшыл болуына Шығыс және төл халықтың
мәдениетінің орны да ерекше болған.
Физули, Шәмси, Сейхали, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз сияқты
гуманситердің көптеген шығармалары қазақ даласында ортағасырларда мәлім
болған Абай оларды бала жасынан жаттап өседі.
Ең алғаш Абай шығармаларын халқының санасына тезірек жеткізуге белсене
ат салысқан “Қазақ” газетінің төңірегіне топтасқан қоғам қайраткерлері
болды.
Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы “Қазақтың бас ақыны” деген тақырыппен
газеттің үш санында көлемді мақал жариялап көптеген байсалды пікірлер
білдіреді.Дүниеде өткенше он жыл өткеннен кейінде Міржақып Дулатов жазады
“Қазақ халқының атасы тарихта аты алтынмен жазылар Абай” [4] – деп
қарастырады.
Ғасырдың басында аса көрнекті ақындары Мағжан Жұмабаев пен Сұлтанмахмұт
Торайғыров та Абай атын ұран етіп, оның баға жетпес мұраларына бас иеді.
Мағжанның 1912 жылы жазылған “Алтын хаким Абайға” атты өлеңі ең алғашқы
көркем шығармалардың бірі еді. Сонымен қоса Абайдың шыққан тегі,
тәрбиеленген ортасы, алған білім, азаматтық қызметі, шығармашылық жолы
туралы идеялар қазақтың кемеңгер ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтың “Абай жолы”
атты поэмасында толық баяндалады. Абайдың шығармаларына Абай дүниетанымына
әлі де болса да зерттеулер өте көп.
Абайтануға елімізде мол жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыстың басты
мақсаты Хаким Абай мұрасындағы адам туралы идеяларына талдау жасау, оның
қазіргі қоғамның адамдардың дамуы үшін қосатын үлесін анықтау. Зерттеу
көздері: Ұлы ақын-пәлсапашының қазақ жастарын тәрбиелеу дамыту және оқыту
жөніндегі ғылыми әдеби мұрасы абайтанушы ғылымдардың монографиялық
еңбектері мен дүнияуи әдебиеттерін қолданады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері туралы материалдар
жинастырылады.
ІІ кезеңде Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
тұжырымдалады.
ІІІ кезеңде Абайдың адам туралы проблемасының тарихи маңыздылығын
қарастырамын.
Ұлы ақынның мұрасы туған халқы үшін сан рет басылып шықса да
сарқылмайды. Абай мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа ғасырдан-ғасырға өтпек ол
зертелген сайын жаңа қырларымен алмаздай нұрланып, жарқырап, жасарып нұр
төге бермек.
Табиғаттың көркемдендіретін орман, көктем сайын жасарып, шешек атып
әлемге шырай беріп тұрмай ма. Сусыз жерге, ауасыз жерге орман өсеме, олар
жоқ жерде орман да жоқ, гүл де жоқ, кеуіп құрғап қалмақ. Сол сияқты Абай
поэзиясына суарып жасартып тұратын ауа мен нәрлі бұлақ туған халқы, көп
тілді –ем, өлеңдері басылып зерттеулер жүргізілген сайын Абайда көктемгі
ормандай жасара бермек.
Абайдың өзі көзден таса болса да, сөзі көңілге ыстық көрінеді. Ұлы
атамыздың бізге берген еншісі қалдырған аманаты осы асыл сөздерді, өлмес
шығармашылығы, рухани мұрасы мәңгі өлмес құндылықтар.
Біз оны ардақтаймыз, мәпелейміз. Аз өмір сүріп, азапта өткен Абай бүгін
бізбен бірге мың жасасып отыр. Абай дүниетанымы шығармалары өз айтқандай
кең байтақ өмір базары. Әркімнің өз іздеген нәрсесі бар, саналап ақшасына
соны алар дегендей іздеген адамдар өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек
І тарау. Абай адамының қалыптасу ерекшеліктері
Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы- халқымыздың ғасырлар бойы маңызын
жоймайтын рухани қазынасы.
Маңызын жоймау былай тұрсын,заман өзгеріп,қоғамдық санада күрт
сопырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен
жорқырай ашылып, арта түсуде.
Абайдың дүниеге келгеніне біржарым ғасыр,ал өзінің мәңгі өлмес
шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына
ғасырдан астам уақыт өтті.
Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы ел мен жұртының рухани
өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында айнымас темір қазық.
Абай шығармасы әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды.Ана сүті
жас сәбидің буыны бекіп,бұғанасы қатаюына қызмет етсе,Абай дүниетанымы сол
ұрпақтың азаматтық рухының көтерілуіне және де жанына мәңгі азық бола алады
деп білеміз.Абай шығармалары әрбір өсіп келе жатқан ұрпақ,әрбір азамат өз
өмір жолдарындағы,көлденең тартылған сұрауларға тиісті жауапты,дұрыс
көзқарасты Абай шығармаларынан іздеп,Абай даналығынан табады,-деп білеміз.
Жоғарыда қарастырылып өткендей Абай дуниетанымындағы,
шығармашылығындағы ең негізгі көтерген мәселе адам проблемасы және адамның
адам ретінде қалыптасуы. Ең негізгі бұл идея оның қара сөздерімен,өлеңінде
өз өрнегін тереңнен табады.
Атымды адам қойған,
Қайтіп надан болайын. [1]
Міне Абайдың шығармашылығындағы адам мәселесінің алатын орнын осы ойдан-
ақ байқауға болады. Бұл жолдан мынадай ойды байқауға болады.
Әрбір адам өзінің атына сай,адам деген болмысына сай әрекет ету қажет.
Өмірде адам бойынан адамдық әрекеттерден де басқа хайуандық әрекеттерде бой
алады.Оны біз өмірде жиі кездестіреміз. Мысалы: тек ғана жеп, ішіп асхана
мен дәретхананың арасын жалғастыру бұл тек әрине хайуандық қана әрект емес
пе.
Хайуанда сол сияқты тамақтанады өзінің тән қажеттілігін ғана қамтамасыз
етеді. Ал адамды алып қарастырсақ хайуаннан ол ақыл-ой, санасы арқылы
өзгешеленбейді ме? Міне адам сол ақыл-ой, санасын өзінің өткізген өмірінде
ертең өкінбейтіндей “Ей өтіп кеткен қайран күндерім -ай” демейтіндей өзінің
адами табиғатына сай қызмет еңбек қылу қажет.
Бұл жөнінде немістің ұлы философы Хайдгер “Адам ғана өле алады ал
жануарлар сеспей қатады” –дейді. Дәл осы Абайдың идеясына жақтас идея.
Көбінесе адам да биологиялық қажеттіліктері басым. Мысалы: іштарлық,
өзімшілдік, менмендік т.б. қасиеттерді атап көрсетуге болады. Өмір өткінші
сондықтан да адамдар өзінің адамдық, адами болмысна тән өмір кешу, адами
табиғатына сай әрекет ету. Ол адам үшін өлмес құндылыққа қол созу болып
табылмай ма? Ол осы ойына сай жиырма үшінші сөзінде ой толғайды. Біздің
қазақты оңдырмай жүрген бір қуаныш, бір жұбаныш бар. Оның қуанышы- елде бір
жаман туып иә бір адамның бұл өзі қылмаған жаманшылығы шықса қуанады.
“Құдай пәленшеден сақтасын, ода адаммын деп жүр ғой, оның қасында біз
сәлелі кісінің бірі емеспіз бе, оған қарағанда мен таза кісі емеспін бе?”
–деп.
Оған құдай тағала айтып па? “Пәленшеден тәуір болсаң болды”-деп. “Өзінің
наданшылығыңнан асқан жаманшылығы артылған кісі табылса сен жаманға
қалмайсың”- деп. Жаманға салысып жақсы боладыдағы.
Екінші жұбаныш- “Жалғыз біз бе елдің бәрі сөйтіп –ақ жүр ғой көппен
көрген-ұлы той, көппен бірге болсақ болды дағы” деген сөзді жұбаныш қылады.
Абай өзінің жиырма үшінші қара сөзінде осылай дейді. Енді тоқталсақ өте
орынды айтады адам өмірінде осы айтылған идея жиі кездеседі.
Көппен көрген ұлы той деп өз-өзіне жұбаныш қылады. Бұл қате. Біреу надан
болса, сен де надан боласың ба. Ғылым көпке келіппе еді, біреуден тарайды.
Көп ақымақ бір ақымаққа несі жұбаныш? Әркімнің өзінің ақылы, өзінің ойы
болуы қажет. Жақсы адам өзінің ақылымен біреудің сезімімен жүреді. Сол
жаман адам біреудің ақылымен, өзінің сезімімен жүреді. Міне, Абайдың ойы
осылай осыған сай. Адам өзінен жаман адам арқылы өзін сынауға болмайды,
жақсы адаммен салыстыру арқылы өзін сынау қажет.
Көбінесе адамдар өздерін осындай қуаныш, осындай бір жұбаныш арқылы
надандылыққа жол бастайды. Мұның бәрі қателік. [2]
Өте орынды Абайдың он сегізінші қара сөзінде қозғайды. Тегінде адам баласы
адам баласынан ақыл, ғылым , ар , мінез деген нәрселерден озбақ. Онан басқа
нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де –ақымақшылдық, кербездің ісі.
Кербеөздің екі түрлі қылығы болады.Бірі- бет пішіні, сақал-мұртын,
мүшесін, жүріс –тұрысын, қас-қабағын қолдан түзеп, шынтағын көтеріп, қолын
тарақтап әуре болмақ.
Біреуі-атын, киімін “айран ішемін деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды
жігіт атанбақ.”Өзінен ілгер-ілгерілерге елеулі болып, өз қатардың ішінен
күйдіріп, өзінен кейінгіге Әттең, дүние-ай, осылардың атындай ат мініп,
киіміндей киім кигеннің не арманы бар екен?-дейтұғынын болмаққа ойланбақ.
Шындығына қазіргі заманда осы мәселе терең орын алған.
Кейбіреулер киімін, затын, пішінін сыртын түзеп соны мақтан етіп соодан
басқа адамдардан өзгешелендім, ерекшелендім-деп біледі.
Шындығында жоғарыда айтылғандай адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым,
ар, мінез деген нәрселерден озбақ.
Менің ойымша ақыл, ғылым ар мінез адам бойында табылса ондай адам өмірде
мәңгі құндылықтарға әкетеді.
Мұндай адамға-атақты, мансапты бәрі іздемей-ақ өзі келеді.
Адам олрынды әрекет етсе, бәрі де іздемей –ақ келеді. Орынды әрекет етіп,
еңбек қылса білім алып, арлы болып, ақылды болса сол бақыт. Басқа тегін
бақыт іздеп қажеті жоқ. Тағы да мына өлеңінде үлкен ойды байқауға болады.
Тоты құс түсті көбелек.
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қой жон билемек?
Замана оны илемек. [1]
Деген өлең жолдарында бүкіл өмір философиясы, пенденің болмысы адам мен
қоғамның және заманның ара қатынасы белгіленіп тұр.
Заманға жаман күйлемек.
Заман оны илемек –деген жолдарында жаман адам заманға мойынсына береді,
езіле береді, өзінде ынта, жігер, талап жоқ заманға мінген сайын,
міндетсінген сайын замана оны езгіге салады. Күнделікті тіршілікте көп
кездеседі.
Керісінше сенде талапта, жігерде , ынта да болып өмірдің қырына байланысты
әрекет етсең онда сен замана көтереді.
Болмасаң да ұқсап бақ-дейді.
Кез-келген адамда талап болу қажет. Талапсыз адам өмірге жігерленбейді,
ынталанбайды. Талаптану арқылы ғана адам үлкен зиялыларды, оқымыстыларды,
кемеңгер ойшылдарға қарап мен ондай бола алмаймын. Маған ондай болу қайда-
деп ойласа онда ол өзін-өзі құртқан адам.
Керісінше ол да мен секілді қарапайым адам болды-ғой, ол да талаптану,
іздену , өзінен жоғары кемеңгерлерге еліктеудің нәтижесінде осындай
дәрежелерге жетті ғой-деп ойлап өзінің рухын күшейтіп, жігерлендіре
болмасаң да ұқсап бақ-дегендей, соған еліктеп қалай солай боламын –деп
тырысуы қажет.
Сонда ғана адам өзінің рухын жігерлендіреді.
Мысалы: бір ер жігіт соғысқа аттанды дейік.
Егерде ол сол соғыста қорқып мен жеңіліп қаламын деп ойласа немесе өліп
қаламын ау деп ойласа, онда ол өз-өзінің рухын, барлық күш-жігерін жоғалтып
алады. Керісінше мен жеңем онда оның рухы, жігері қайраттанып күшіне-күш,
жігеріне-жігер қосылып қиыншылықтан оп-оңай өтеді.
Ертеде дәл осылай қазақ халқының ұлттық санасы өте мықты болған.
Оны біз сол замандағы жыраулар ілімінен аңғарамыз.
Ереулі найза қолға алып
Ажалымыз қайдан дүр, деп жырлай отырып жауға қарсы тұрған. Соның
нәтижесінде өз халқының ұлттық санасының жоғарылығының нәтижесінде жеңіске
жеткен. Сол сияқты адамдарда рухын жоғары қойып кез-келген әрекетте ол
менің қолымнан келмейді-демей керісінше мен істей аламын деп алға ұмтылуы
қажет.
Көбінесе адамдар осындай жағдайда өз-өздерін құртып алады.
Болмай жатып сөнсе істемей жатып жоққа шығарса әрине ондай жағдай
орындалмайды. Сондықтан әр дайын “Қалай сондай боламыз” –деп ұмтылуы қажет.
Әйтпесе бәрі бос әурешілік болып табылады.
Жиырма сегізінші сөзінде.
Ей, мұсылмандар ! “Біреу бай болса, біреу ең кедей болса біреу, есер
болса, біреудің көңілі жақсылыққа мейілді, бір елдің көңілі жаманшылыққа
мейілді бұлар неліктен?”-десе біреу, сөздер айтасыңдар: Құдай тағаланың
жаратуынан, бұйрығынша болған деп.
Жә, олай болса, біз құдай тағаланың ғайыбы жоқ, міні жоқ, өзі әділ деп
иман келтіріп едік.
Енді құдай тағала бір антұрғанға еңбек сізге мал береді екен. Бір
құдайдан тілеп, еңбек қылып, пайда іздеген кісінің еңбегіне жандырмай қатын
баласына жөндеп асырарлықта қылмай, кедей қылады екен. Ешкімге залалсыз бір
момынды ауру қылып, қор қылады екен. Қайда бір ұры, залымның денін сау
қылады екен.
Әке шешесі бір екі баланың бірін есті, бірін есер қылады екен. Тамам
жұртқа: “Бұзық болма, түзік бол”,-деп жарлық шашып жол салады екен.
“Түзікті бейіске шығарамын, бұзықты тозаққа саламын” –деп айта тұрып,
пендесінің біреуін жақсылыққа мейірлендіріп біреуін жаманшылыққа
мейірлендіріп, өзі құдайлық құдіретімен біреуін жақсылыққа бұрып, біреуін
жамандыққа бұрып жіберіп тұрады екен.
Осының бәрі құдай тағаланың ғайыпсыз, мінсіз ғафур, рахимдылығы (
кешіруші).
Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден болады? Әуелі иманды түзетпей
жатып, қалған ғибадат не болады?
Жоқ: сен ”жақсылық, жамандықты жаратқан –құдай, ләки ауыртқан құдай емес,
байлықты кедейлікті жаратқан құдай, бай қылған, кедей қылған-құдай емес”
–деп нанып, ұқсаң болар, әйтпесе жоқ. Өте орынды ой. [7]
Себебі шындығында адамдар біреу кедей болса ауру болса, біреу өз
қатарынан ілгері болса көбінесе адамдар басына қиыншылық түссе ауыртпашылық
көрсе адамдар көбінесе о құдайдың қылғаны ғой –деп өзіне аудара салады.
Дәл өзіне келсек, байлықты да, бақытты да, дәулетті де, жақсылықты да,
кемеңгерлікті те, барлық бағалы құндылыққа жету жолы адамдардың өз қолында
емес пе?
Сен егер білім алып, өткінші өмірдің өтпелі екенін біліп барлық
әрекетіңді орынды харекетке жұмсап әрекет қылсаң, сенің қолыңнан ешкім
тартып алмайды ғой.
Кедейлікке, бейшаралыққа, өмірдің өз қатарласыңнан кейін қалуға өзің
себепші емессің бе, өзіңнің жалқаулығыңнан өзіңнің білімсіздігіңнен,
өзіңнің талапсыздығыңнан өзіңнің ақылсыздығыңнан , ойсыздығыңнан тек тәндік
мұқтаждықтарды қамтамасыз етудің нәтижесінде осындай нашар халге түсесің.
Адам өмірінде барлық мүмкіншіліктер берілген,тек соны өзі жасай орындай
білу қажет.
Күн сәулесі шуағын қалай таратып тұр, сол сияқты адамға жақсылықты құдай
мейірлене солай беріп тұр.
Мысалы: Күн шуағын құдай сен кедейсің, сен бейшарасың, сен сорлысың, сен
ақылсызсың, сен байсың, сен ақылдысың, сен бәрін білесің жақсы және
жамансың деп бөліп жара отырып таратып отырған жоқ қой.
Бәріне бірдей тең нұрын таратады. Құдайда дәл солай бәріне жақсылықты,
жақсылық нұрын, жақсылық шуағын тең бірдей дәл күн нұрын қалай шашады,
құдайда дәл солай жақсылық нұрын солай төгеді.
Сондықтан бақытты да, байлықты да барлық жер бетіндегі Ұлылықты, қол
жетпес құндылықтарға, қол соза отырып қол жеткізу әркімнің өз қолында және
әркімнің өзіне байланысты.
Әркім өз тағдырын-өзі жасайды. Оның жақсы немесе жаман болуы өзіне
байланысты, оны ешкімнен көріп керегі жоқ. Сондықтан адам өз бақытының
кілті өз қолында, оны дұрыс бұрап аша білу қажет. Біз өмірде дәл осы
проблеманы адам бойынан жиі кездестіреміз. Мысалы: Кім де кім білім алып,
оқып үнемі жоғары құндылықтарға ұмтылып, үйреніп , алға бассам, білсем деп
тек орынды әрекет харекет қылып, бар мүмкіншілігін қолданып, өзгелерге
үлгі боларлықтай жоғарғы құндылыққа қолы жетеді.
Ал керісінше, ештемеге ұмтылмай, жігерсіз, талапсыз , еріншек, жалқау
(болса сол өмірге) тек тәндік мұқтаждықты қамтамасыз ететін болса, ол тек
ішіп-жеудің жолында өмірін сарп етсе, оған қойдан келеді қол жетпес
құндылықтар.
Ондай адамды өмір одан сайын езгіге салады, бейшара қылады сорлылығына
сорлылық қосады, түскен қиыншылығынан құтқарудың орнынан одан сайын оның
қиыншылығына қиыыншылық қоса түседі.
Жоғарыда айтып өткендей:
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек.
Деген ойы дәл келеді. Адам неғұрлым төменгі деңгейде өмір сүрсе талпыныс
болмаса одан сайын төмендете береді.
Кім талпынады, кім тырысады оны жоғарылатады, көтереді.
Сондықтан, адам өмірдің бірақ рет берілетінін біле отырып тек қана орынды
харекетте өмір кешкен дұрыс сияқты.
Бұдан әркім өз тағдырына өзі жауапты. Абайдың жоғарыда айтылған ойы өте
дұрыс.
“Жақсылық, жамандықты жаратқан құдай, ләкин ауыртқан құдай емес,
байлықты, кедейлікті жаратқан құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес”-
- деп айтқан сөзі өте орынды сияқты. Дәл осы идеяға Абайдың
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек деген өлеңінде мына шумағында
өрнектелген. [1]
Ел бұзылса құрады шайтан өрнек,
Періште төменшіктеп, қойды жемек.
“Өзімнің иттігімнен болды”-демей,
“Жеңді ғой”- деп шайтанға берер көмек.
Өзі істеген ісін, өзінің жіберген қателігін өзгеге жабу нәтижесінде
өзінің үмітін арттырады. Өзіне рақат сезінеді, біреуге сілтеу нәтижесінде.
Ал шындығында сол қателікті түсінуі, жоюудың нәтижесінде ғана адам адами
болмысын аша алмай ма?. Оны түсіне білу қажет. Абай өз шығармаларында
тағыда бір көтерген проблема адамның адам ретінде қалыптасуына үлкен әсер
ететін оның өскен ортасы-деп біледі.
Оны былай дейді: Адамның адамшылығы –ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана,
жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады- деп айтады.
Шындығында кейбіреулер адамға адамшылық туа бітеді-деп айтады. Ал, Абай
дүниетанымында адамға адам ретінде қалыптасуына адамның адамшылығына әсер
ететін оның өмір сүрген ортасы деп таниды.
Дәл осы ойын оның жетінші қара сөзінен аңғаруға болады.
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем,
ұйықтасам деп туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар болмаса тән жанға қонақ үй
бола алмайды һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреу – білсем екен демелік не көрсе соған талпынып,жалт-жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап сырнай-керней болса
дауысына ұмтылып,онан ержетіңкірегенде ит үрседе, мал шуласа да, біреу
жыласа да тұра жүгіріп.” Ол немене?”, ” Бұл немене?” –деп. Ол неге үйтеді?,
Бұл неге бүйтеді-деп көзі көрген құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық
көрмейді. Мұның бәрі-жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен-
деген. [2]
Абай өте орынды айтқан себебі: адам тек қана дүниеге ұмтылмай білсем,
көрсем, үйренсем демей, жеп-ішіу, тәндік мұқтаждықты қамтамасыз ететін ғана
болса онда оның жаны адам жаны болмай, хайуанның жаны болар еді. Адамды
хайуыннан бөлек, ерекше жаратқан.
Оған ойлау, сөйлеу, ой қорыту, соны беріп сол арқылы хайуаннан
ерекшелендірген, егер де біз бұл қабілеттерді қолдана алмасақ, хайуаннан еш
артықшылығымыз болмас еді.
Адам табиғаттың аясында туған ұланы. Ендеше, сол табиғаттың аясында бұта,
сол берілген еркіндікті мүмкіншілікті пайдалана отырып неге өспейді.
Өздерінің болмсыз әрекеттерімен өмірдің тұнығын шайқап, шат-шалғай
болатындығы не?. Адам атына лайық іс істеліп, оның мәртебесін көтеретін
биік мұраттан мұрындық болмаса, өзгенің бәрі –бәрін қойғанда – пендешілік ,
ал әрілеп айтсақ хайуандықтың айналасындағы бірдеңелер болып шығады.
Ондай адам тіршілігінде от оттап су сулаған жабайы жануар “ Нәжістің
қабы”, ал өлгеннен кейін, одан да сасық өлексе, бара-бара қара топыраққа
айналып кететін шірінді.
Адам деген ұлы ұғымды осылай қор етпеу үшін Абай жоғары да айтылғандай
адам жан құмарлығымен білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен – деп
талпынады. Осылай талпыну нәтижесінде адамның адамшылығы артып мәңгілік
өлмес биік құндылықтарға қол жеткізеді.
Абайдың адамның адамшылығының қалыптасуына, өскен орта, алған білім,
жақсы дос, жақсы ата-ана деген идеясы өте орынды айтылған. Себебі адамның
адам ретінде қалыптасуына әсер ететін оның өскен ортасы – деп білемін.
Себебі, адамдардың жануарлардан өзгешелігі бар, төмендігі көп. Адам
табиғаты әлсіз, адамның табиғатының әлсіздігі мынада, мысалы адамды
жануарлардың ортасында өссе адам адамдық табиғатын жоғалтып, жануарлық
кейіпке енеді.
Сол жануарларды адамдардың ортасында өсірсек, оны қаншама жыл, қаншама
рет адамдар ортасында болсада ол ешқашан жануарлық табиғатын жоғалтпайды,
жануарлық әрекет жасайды, бәрібірде.
Міне, адам табиғатының әлсіздігі осында. Адамда туа сала оны жетілмей
жатып хайуандармен бірге асыраса, адамның табиғаты, адамның дүниетанымы
хайуандық кейіпке кіреді.Өзінің адами табиғатын жоғалтады. Абайды жоғары да
айтылған ойына осы мысал дәлел деп білемін. Абай өте орынды айтқан, өйткені
адам табиғаты әлсіз адам ең алғаш дүниеге келгенде жазылмаған он парақ
секілді оны әрі қарай жазу оған таңбаны дұрыс түсіру, дұрыс таңба белгілеу.
Оның өскен ортасы Абай айтқандай жақсы ата, жақсы құрбы, жақсы ұстаз, ақыл
білім ғылымына байланысты.Абай дүниетанымында адамды адамагершілік әрекетке
бастайтын оңды қарекетке бастайтын алла ұғымы.
“Алла ішіңді айтқызбай , біледі, ойла,”
Пендесіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мумун болсаң
Ойла айттым, адамдық атын жойма !
Ол адамгершілік сезімі терең, жүрегі махаббатқа толы кісіні діні дұрыс
адам деп есептейді. [8] .
Аллаға сену адамның шын көңілі, адамгершілік қасиеті деп түсінеді. Басына
сәлдесін орап, бес уақыт намазын қоса жібермей, ораза ұстап жүргендердің
бәрін діні дұрыс адамдар қатарына қоспайды. Себебі, “Ғылымсыз оқыған намаз
тұтқан ораза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына бармайды.”,-дейді
Алланың ақиқаттығын ғылым жолымен танып, шын көңіл мен бар ықыласын
аударып, махаббат тұтуды керек етеді.
“Ғылым – алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақылық һәм
адамдық дүр” –дейді.
Жалпы Мұхаммед Пайғамбар өз хадистерінде осы Абай дүниетанымында айтылған
ойға сай: Бір ай намаз оқығанша, бір сағат дәріс алғаным артық –деп біледі.
Және де Абай дүниетанымында “Алла деген сөз жеңіл” деп аталатын екінші
бір уәжін тыңдағанда аңғарамыз.
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі хаққа жол емес.
Мұндағы негізгі ой Алла атын құр ауызға ғана алып, бер жағыңмен айту
жеткіліксіз екен. Ол үшін сенің жүрегің ынтығып, көңілің шынымен егіліп,
елжіреп тұруы керек екен.
Адамның бойындағы күш-қуаты дарын –қабілеті, өнер жолына жұмсалуы мүмкін.
Ал ақылдан нәр алған жүрек махаббаты түгелдей тәңірге бағышталуы керек.
Алла адам ақылының аясына сыймайтын ұлы-ұғым.Оны түгел біліп болу мүмкін
емес.
Бірақ оның бар екеніне ешқандай шүбә болмасқа тиіс. Адам оны тек ақылмен,
өзінің бүкіл түсінік-түйсігімен бір ғана жүрек арқылы сезініп білуі керек.
Абайдың атақ атақты “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” – деп басталатын
өлеңінде:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас.
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келеді алладан, оның төрті.
Алланы танытуға сөз арылмас.
Амантуды оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер
Жарлықпен ол сіздерге, сіз де оларға. [5]
Бұл өлеңде нағыз имандылық, адамгершілік Алланы ақиқат білуден танудан,
оны шексіз мойындаудан оның жүректен шыққан сезімді орындаудан басталады-
деп біледі.
Мұнда: Әрбір ісіңді құдай тағала қарап тұрғандай істе деп айтады Абай.
Абай дүниетанымындағы Алла ұғымы бұл ұлы данышпанның ойынша алла адамның
жүрегінде, оны көктен іздеп, көкке жалбыранып керегі жоқ, Алла ол адамның
жүрегінің түбіндегі шын айнасы. Сол жүрегінен шыққан: адамгершілік,
кішпейілділік, мейірімділік, қарапайымдылық, инабаттылық, ар-ұят, ұждан
осының бәрі адамның жүрегіндегі алланың ісі.
Адамның шын ниеті алланы тек ауызбен айта салуға тұрмайды, алла адамның
берген жүрек сезімі, адал ниеті.
Дәл осындай ойды Үмбетей жырау шығармасында кездестіреміз.
Онда ол: Тіл-мұсылман,
Дін – мұсылман – деп қарастырады.
Мұндағы Тіл мұсылман, тек ауызбен ғана айтады барлық адамгершілік алланың
әрекетін тек сөзбен ғана істейтін, сөзбен ғана айтатындарды айтады.
Ал екнішісі Дін мұсылман. Мұнда онда шын ниет адал жүрек, барлығы іспен,
орынды әрекетпен істейтін адамдарды айтады.
Дәл Абай дүниетанымында да осылай Аллаға –ауыз жол емес деген жолда
аңғаруға болады. Тіл мұсылмандық емес, Абай дүниетанымы дін мұсылман болуды
қажет етеді. Алла тағала адамзатты өзгелерден артықша етіп, ерекше
махаббатпен жаратқан. Сондықтан әр адам әуелі алланы сүй. Содан соң алланы
сүйген адамды сүй деп біледі. Содан соң хақтың жолы деп әділетті сүй деп
қарастырады. Бұл үшеуін бұзатын үш іс бар деп қарастырады. Олар пайда,
мақтан, әуесқойлық осыдан аулақ бол – деп біледі. Бұл ойын Абай мына
өлеңінде дамытты:
Махаббатпен жаратқан адамзатты.
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті ,
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Осы үш сүю болды иманы гүл,
Иманның асылы үш деп сен тақиқ біл
Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл.
Дінде осы шын ойласаң, тағатта осы,
Екі дүние бұл тас дік, хақтың досы
Осыларды бұзатын және үш іс бар,
Пайда, мақтан, әуесқой-оның жолы.
Осындан аңғаруға болады .[3]
Жалпы Абай дүниетанымын алла ұғымы, алла адамның жүрегінде, пенде дінмен,
жүрегімен, сезім-түйсігімен бір жаратушыны сезбек жолына түсу керек.
Абайдың дүниетанымында келесі ерекше орын алған мәселелердің бірі адамның
адам ретінде қалыптасуына үлкен әсер ететін – надандықпен күрестің басты
құралы-білім.
Білімсіздің қолы қысқа, жолы тар-дей отырып Абай шығармаларының көбшілігі
білім проблемасына, білім мәселесіне арналады.
Дана ойшылымыздың айтуынша адамның шынай артықшылығына өлшеуші болар
бірден-бір ерекшелігі-оның оқыған, тоқыған білімі. Білген адамның айтқаны
-әрдайым әділ, ақиқат. Абай данамыздың ойынша ақылсыз, білімсіз надан адам
қашан да жөндіге мойындамай қыңыр тартып жүреді. Және сонысына өзінің
сондай надандық іс-әрекетіне мәз.
Ақ пен қараны, жақсы мен жаманды айырамын деп әуре болмайды. Білімділік
пен надандықтың арасында өмірі жақындаспас жаттықтың келісімге келмес
керағарлықтың қаншалықты қашық жатқаны ойға таңба басқандай анық.
Бірақ надан сол надан бетінде қала бермей, білген адамнан, білімдіден
үлгі, білім ала білуі қажет.
“Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын, көруге
Көкірегінде болсын көз”
Білімді адамның жүрегі – айна, көңілі ояу. Білімді адам үнемі білген
сайын білуге талпынады өйткені көкірегі ояу, бірдеңе айтса, жаны балқып шын
көңілімен, еліге тыңдайды, беріле ұғынады.
Білімдіден шыққан сөз осындай көкірегінде көзі бар адамдарға кез болса
екен-деп тілейді. Ал білімсіз көкірегі байлаулы, жүрегі толы ол еш нәрсені
ұқпайды, себебі оның ақылында байлау, ойында тұрлау жоқ. Кез-келген нәрсені
білу үшін ұғыну үшін оның көкірегі ояу, көзі ашық болуы қажет. Өзге
қызықтың бәрі өткінші болғанда, ғылым-білімге ізденістің ізі суалмайды
екен, бір салған сонар ескірмей, барған сайын даңғылдана береді екен.
Өзгеге қанағат болса да, Абайда білімге тойымдылық жоқ екенін “Жасымда
ғылым бар деп ескермедім” -өлеңінен аңғаруға болады.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Бұл махрум қалмағыма кім кінәлі,
Қолымды доп сермедім, өстер ме едім? [9]
Міне өміріне, артқы ұрпағына осындай өлмес мәңгі қаншама құндылықтар
жасаса да, қаншама өлмес баға жетпес құндылықтар туғызса да Абай өзінің
ғылым-білімге қанағат, тойымдылық жоқ екендігін аңғарамыз.
Дәл осы идеясына сай Сократ былай дейді.
Адамның білген сайын, адамның білмегені көбейе береді-деп қарастырған.
Шыныда адам білген сайын оның білмегені көбейіп, үнемі білуге ұмтылады.Адам
өсімдік тәрізді жақсы күтпесе жақсы өспейді. Жиреншікті жамандықтан бойыңды
тартып ұстап, ғибрат аларлық жақсылықты ойға түйе, бойға жинай жүр, ізгі
мақсатқа, ғылым , білім жолында қандай әдіс-тәсіл, айла амалдан бас
тартпауға кеңес береді.
Ғылымның қажеттілігіне көз жеткізу үшін, ауыл адамына түсінікті етіп оның
тіршілігіне тигізер пайдасында қалдырмай айтады:
Дүние де өзі, мал да өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
Кемеңгер, ойшылдық ғылым-білім жөніндегі пайымның шебері өте кең. Адамның
парасат биігіне апаратын өмірдің адастырмас сатыларының бірі ғылым-білім-
деп санаймыз. Оқу-ағарту ісінің барлығын ғылым деген бір ғана сөздің аясына
сиғызады да, оған жан-жақты, көп қырлы, әмбебап мағына береді. “Әуелден бір
суық мұз-ақыл зерек” - өлеңінде:
Ақыл, қайрат жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден бөлек, -деген ақыл-кеңесіне тоқтала
келіп, солардың барлығының кілті бір ғана ғылымға апарып тірейтінін айтқан
еді.
“ Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жолын білмек” [5].
Жалпы оқу, білім арқылы адамның бойына біткен табиғи қажеттерін биік
адамгершілік арнасына түсіріп, мәдениетті, зиялы қауымның тәрбиесімен
ізгілендіруді, адамның жеке басының туа біткен , дарын қабілетін адамзаттың
ғасырлар бой қалыптасқан мораль қағидаларымен үйлесімді , жарастыққа
келтірудің жолы.
Жан байлығының шынайы парасаттылықтың ауылы сол жақта екенін меңзеп отыр.
Отыз екінші сөзінде Абай білім-ғылымды үйренудің біраз шарттарын ұсынады.
Тіпті Мұхаммед Пайғамбардың хадистерінде: “ бір сағат білім үйрену бір
кеш бойы құлшылық етуден жақсы бір күн бойы дәріс алу” – үш ай ораза
тұтқаннан жақсы дейді.
Пайғамбардың өзі де Құдай жеткізеді деп күтіп отыра беретін соқыр сенімді
емес, оқуға, ілім-білімге, ізденуге үндеуі осыдан-ақ көрініп тұр.
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған .
Би болған болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Тәннің ләззаты-сұлулығында,
Жанның ләззаты-білімде.
Қандай адам болмасын еңбек етіп, білім алуы қажет, өмірдің мәні мен
мұраты, оның бақытымен мақсатыда осында.
Қандай мұратың мақсатың болса да өзіне сен өзіңнің білімділігіңе сен
басқа біреуге телмірудің қажеті жоқ. Адам үшін ең ғажабы, ең қымбаты да
оның өміршең өзі ол өмір тірегі-жан-жақты, жігерлі еңбек. Адам еңбегі
тоқыраса, оның тіршілігі де тоқырай бастайды. Абай халқының санасына сәуле
түсіргісі келді, ол сәулені Абай ғылымнан іздеді.
Абай шығармаларындағы ең өзекті мәселе адам осы адам мәселесіне
байланысты ол ғылым-білімге, құдай, жақсылық пен жамандық т.б. барлық
мәселелер дүниетанымында ерекше орын алады. Өмірде барлығын жасайтын,
өзгертетін адам осы адамды адам деген табиғатына сай болуға шақырады. Абай-
халықты білімге, ғылымға көп үндеген ақын. “Ғылым таппай мақтанба”,
“Интернатта оқып жүр”, “Жігіттер ойын арзан күлкі қымбат”, “Бір дәурен
келді күнге бозбалалық” деген өлеңдерінде “Он бесінші”, “Он сегізінші” ,
“Он тоғызыншы”, “Отыз алтыншы”, “Отыз жетінші”, “Отыз тоғызыншы” т.б.
сөздерінде адамдық қасиеттерге асық болу қажетін ескертеді. Адам болам
десең байлықпен озбай, ақыл, әділеттілік, ғылым, ар, мінезбен оз дейді.
Кісінің адамшылық қасиетін бірінші орынға қояды.
ІІ тарау. Абай адамының қалыптасуындағы этиканың алатын орны.
Абай дүниетанымында адам өмірімен және өзара қарым-қатынастарындағы
адамдардың іс-әрекеттерін іс-қимылдарын сынай отырып терең бағалайды.
Адамның қоғамдық және өмірдің барлық салаларындағы моральдық қатынастарды
көрсетеді. Қоғамдық қатынастардағы адамның үйлесімді дамуын асқақ және
ерлік істер атқаруға “Өмірде жаманшылықпен сұрықсыздықпен күресуге
шақыратын Абайдың этикалық ойлары.”
Адамдардың қайырымдылық, адамгершілік, бойына құрмет, өмірде жүрегінде
жылы сезім тудырады өзіне де өзгеге де қуаныш , рахат сыйлайды-деп біледі.
Жағымсыз образдар адамдардың әрекеттерімен қылықтарындағы әдепсіздік
жақтарын аша келіп, моральдық айыптау сезімін туғызады- деп біледі.
Сөйтіп этикалық сезімдер қоғам өмірінде, адам өмірінде атқаратын
тәрбиелік маңызы өте зор екенін Абай шығармашылығнда терең толғанады.
Абай дүниетанымында ерекше орын алған мәселелердің бірі адамның жаман
қасиеттер өз шығармашылығында ерекше орын алады.
Аадам бойындағы жаман және жақсы қасиеттер адамның болмысына үлкен әсерін
тигізеді- деп біледі. Адам бойындағы жаман қасиеттер, ұрлық өсек,
мақтаншақтық, сараңдық, мен-мендік, надандық, жалқаулық барлық адам
бойындағы шығармасындағы жаман қасиеттер Абай шығармасында және қара
сөзінде кеңінен тоқталады.
Ал, жақсы қасиеттер: адамдық, кеңпейілділік, адамгершілік, ұлылық,
парасаттылық, еңбекшілділік қандай адам бойында ұлы қасиеттер кездеседі
Абай оны өте жоғары және бағалы құндылықтар-деп біледі.
Адам бойында адамның адам ретінде қалыптасуына үлкен әсерін адам
бойындағы жақсы ұлы осы жақсы қасиеттер-деп біледі.
Бірақ адам бойында кездесетін жаман жағымсыз қасиет-аадам тәрбие, оқу-
білім арқылы түзетуге болады-деп біледі.
Мен егер закон қуаты қолымда болса бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім- дейді Абай.
Сонда адам бойындағы жағымсыз әрекеттерді жеңуге және құртуға болады.
“Ғылым таппай мақтанба” өлеңінде былай дейді.
Ғылым таппай-мақтанба,
Орын таппай-баптанба.
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге
Бес нәрседен қашық бол
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз
Оған қайғы жесеңіз
Өсек, өтірік, мақтаншақ
Еріншек бекер мал шашпақ.
Бес дұшпанды білсеңіз
Талап, еңбек,терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз – деп жырлайды. [9]
Жағымсыз мінездерді айта отырып олардың нысына еліктеп жақсы
қасиеттерді айғақтатады. Ұлы ойшыл данамыз осы жақсылықтың жолын қайта-
қайта ашып, үнемі даңғылдатып отырады да, табаны тайып бара жатып жастарды,
жөнге салып жіберуді әрбір жақсы, ұлылардың міндеті деп санайды.
Жиіркенішті жамандықтан бойыңды тартып ұстап, ғибрат аралық жақсылықты
ойға, бойға жинай жүру қажет.
Мұнда жақсы адам өзі жақсы табиғаты жақсы жамандықтың өзін жақсылыққа
балайды, ал жаман адам табиғаты жаман жақсылықтың өзін жамандыққа балайды.
Абай дүниетанымында:
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын
Жаман мінез – құлық, рухани кесел. Надандық орынсыз әрекетке ұмтылу
ғылыми – білімнің жоқтығы.
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ
Күлкішіл кердең наданның
Көп айтса көнді,
Жұрт айтса болды
Әдеті надан адамның – дей отырып жамандық жаман қасиет
адамның өміріне, жан дүниесінің дамуына, рухының шыңдадлуына, өте зиян,
көлденең қойған кедергі деп біледі.
Жақсы адам өз ақылымен басқаның сезімімен жүреді. Жаман адам басқанын
ақылымен, өзгенің сезімімен жүреді.
Надан кісілер менменшіл, мақтаншақ келеді. Олардың бар мақсаты –ішіп-
жеп киіну. Одан өзге мәселелердің бәріне ткіргені бар.
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Содан қашпақ керек: әуелі-
надандық екіншісі-еріншектік, үшіншісі-зұлымдық.
Надандықтың нәтижесінде адам өмірінде жоғарғы құндылыққа қол созбай тек
тәндік мұқтаждықпен өзімшілдік пен менменділікпен өмір кешіп өтетіндер.
Еріншектік-бұл адамға үлкен кесапат, бүгін істейтін әрекетін ертеңге
тастап адамды алға бастырмайтын қасиеттің бірі еріншек.
Адам жалпы бүгін істейтін әрекетін көбінесе еріншектіктің нәтижесінде
ертең , ертең дегізіп , дәл бүгін істейтін ертеңге қолданады.
Шындығында өмір өткінші өмірдің өзінде бүгін барсың ертең жоқсың.
Зұлымдық-адам баласының дұшпаны.
Жүректе оты жоқ.
Адамда ми болмас.
Адам баласының ең жаманы талапсыздық. Қандай адам болмасын ең жаманды-
талапсыздық талап адамды өмірге жетелейді. Талапты адам-дүниеде өзін
табатын пенде.
Бойда қайрат, ойда көз,
Болмаған соң, айтпа сөз.[3]
Бірақта өзінің ойы жоқ, өзінің түсінігі жоқ адамда ештеңені атып, оны
ұғыныстырып қажеті жоқ. Егер онда өзінің санасы болып өзі түсінетін болса
өзіақ ешқандай орынсыз әрекетке бас сұқпас еді.
Қазақта мынандай мақал бар ғой :
Жаманға айтқан ақылың,
Далаға атқан оқпен тең –деп
Дәл осы ойға сәйккес. Өмір болғаннан кейін қандай адам баласында бойында
жақсы және жаман қасиеттер кездеседі. Әрине, біз өмірде жақсылық, жамандық
көру арқылы мәнін аша аламыз.Бірінсіз бәрінің мәні оның негізгі айтылмайды.
Жақсылықытың мәнін жамандық арқылы біле аламыз. Ұзынды қысқа арқылы күніді
түн арқылы т.б. мәні ашылады. Бірақ адам өмірінде өмір кешкенде жақсылықтан
гөрі жамандық жиі кездеседі. Жақсылық тек найзағайдай жарық етеді. Абай
дүниетанымында бұл өте орынды ой қозғаған ойшыл. Абайдың этикалық
моральдық ойлары адамгершілік идеясы негізгі мұраты қысқаша ғана “Адам бол”
деген формулаға тұжырым. Адам болу кісіліктің кісі, шын мәнісінде азамат
болу қарабастың қамы емес елінің қамын бүкіл адамзаттың қамын ойлайтын
дүниеге әлем тұрғысанан қарайтын адам болу. Этикалық ойларында Абай уайым
және қайғы мәселесін де қарастырады.
Абай дүниетанымында ерекше орын алған мәселелердің бірі уайыммен күлкі.
“Уайым –ер қорғаны, есі барлық”. Абай осы өлеңінде “уайымды” категория
ретінде қарастырып отыр. “Уайымның” антологиялық мәнін, болмысын ашып
көрсетеді.
Жалпы уайым-қайғы арқылы адам өз болмысын аша алады, дүние сырына
тереңнен бойлайды, орынды харекетке жүгінеді.
Күлкіге салынған адам Абай дүниетанымы бойынша небір шаруадан, не бір
ақылдан, не бір ұят дерлік істен, көп ғафил жібереді.
Төртінші қара сөзінде Абай әрбір байқаған адам білсе керек, күлкі өзі бір
мастық етеді.
Мастық бұл адамның өзін-өзі ұмытуы. Мұндай адам көп нәрседен құр қалады
және де өзіне ғана зиян тигізіп қоймай, өзгелерге де зиянын тигізеді.
Жасындағы адамның басын уаыртып мезі қылады дейді Абай. Бұндай адам егер
өлім түрі жүретін болса не дүниеде неахрелетте әйтеуір бір басы ауырмай
қалса керек –деп жазады. [7]
Жалпы Абай күлкінің адам өмірінде алатын орнын айға таңба басқандай бізге
анықтап береді. Күлкі адамды тіршіліктің болмысын сырына байлатпай оны жел
қуған қаңбақтай өмірдің сыртқы бетінде ғана қалдырады.
Мұндай адам өмірінің сырын тіршіліктің сырын ешқашан ұға
алмайды.Сондықтан күлкінің зиянын білген қазақтар шын мақал шығарған.
Еркектің қары күледі, әйелдің қары күледі-деп қарастырған. Ал тіршіліктің
сырына бойлататын, сол арқылы адам өзін кім екендігін көрсетуге түсінетін
адамның адам ретінде ашылуына мүмкіндік беретін, бір нәрсе уайым-қайғы.
Адам баласы оны ұнаптпаса да, одан мүмкіндінгіше қашсада сол уайым-қайғы
арқылы сана адам өз болмысын аша алады екен.
Абай шығармашылығына келсек қайғының адам өмірінде алатын ролі зор
екенін аңғарамыз. Әрбір уайым-қайғыны ойлағыш кісі не дүние шаруасынан, не
ахрет шаруасынан өзгелерден жинақырақ келеді. Әрбір жинақтылықтың түбі
кеніш болады.
Тіпті уайым ер қорғаны есі барлық. Өмір сүруші адамға уайым қалайша
қорған болмақ және неден қорғамақ?
Осы кезде, өткінші жалған дүние ұғымын алға тартады. Дүние өткінші, оған
судай арқырап бір орнында тұрмақ емес. Бәрі де өзгереді, бұл дүниеде мәңгі
еш нәрсе жоқ.
Өмір өтпестей, өшпестей көрінеді. Шындығына келсек бәрі уақытша бүгін
барсың, ертең жоқсың. Әсіресе адам жастық шағына тән нәрсе жас адам
қартаймастай, жас болып жүре беретіндей көрінеді. Абай ескертеді:
қартаймастай көрмелік, ойланарлық. Дүниемен бірге сен де өзгересің. Жастық
шақ, бойдағы тасыған күш, бәрі де уақытша берілген нәрселер, ол сенің
мүмкіндігің. Осы мүмкіндігіңді жіберіп алма, жіберіп алсаң қайта қайтара
алмайсың – деп ескертеді. Адам дүниенің жалған өткінші екнін бірден
сезінбейді. Өйткені: жастықта көкірегі зор, уайым жоқ''.
Уайым категориясы ол мәңгілікпен салыстырғанда қас қағымдық адам өмірін
тұтастай басталуын бар өмірдің аяғы да бар екндігін сезінуге мұрсат береді.
Уайым болмыстық сырына тереңдеуге мүмкіндік береді.
Осы тұтастыққа ие болған адам ғана еш нәрседен ғапыл қалмауға тырысады.
Абай ''уайым – ер қорғаны'' дегенді осыны көздесе керек. Уайым-қайғы жоқ
жерде күлкі шығады. ''Күлкі'' уайымға қарама-қарсы категория. Абай
“жастықта бір күлгенін бір қаралық” дейді. Жастық шағыңда күлгеніңмен
қартайғанда еш күлкіні қайтарға тура келеді. Өмір – қатал.
Егер сен қайрат қылатын кезіңде қайрат қылмай мүмкіндігіңді жіберіп алсаң
ертең өмір сені аямайды. Қандай адам болмасын адам болғаннан кейін, күлме
деп қалай айтасың. Сондықтан Абай “Күлме” демейді, күлкі боқ па дейді.
Құмарлық қылма демейді салынба дейді. “Бір дәурен күнге боз балалық” – деп
басталатын өлеңінде бастау алған “уайым - күлкі” жоғарыда қарастырылып
өткендей төртіншітқара сөзінде қозғалады. Абай уайымға өте терең көңіл
бөледі. Сонды адам уайымсыз өмір сүруге болмайды ма? Адам өмірге келгеннен
кейін тамақ табу, ұрпақ өсіру адамдықтың отын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және психология факультеті
Философия тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
''____ '' ___________ 20__ ж
Дипломдық жұмыс
Абай Құнанбаевтың дүниетанымындағы адам мәселесі
Студент ___________________
Ғылыми жетекші ____________________
Жоспар
Кіріспе
I-тарау
1. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері
II – тарау
2. Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
III – тарау
2. Абайдың адам туралы прблемасының тарихи маңызы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Абай дүниетанымындағы ең өзекті мәселе адам проблемасы және адамның
толық адам ретінде қалыптасуы.
Абай көтерген бұл мәселелер адам өмірінде әлі де болса да өз орнын алып
келе жатыр. Бірнеше жылдар өтсе де бұл мәселенің маңыздылығы жойылған жоқ.
Өмір өзерсе де, заман өтсе де адамның табиғаты, адам өзгерген жоқ.
Сол баяғы Абай дүниетанымында көтерілген адам бойындағы жаман және
жақсы қасиеттер әлі де болса да адам бойында өз өрнегін табады. Сондықтан
да Абай дүниетанымындағы адам мәселесінің адам өмірінде әлі де болса да өз
маңызын жойған жоқ, әлі де маңызды. Абайдың кең арнаулы ақындығы мен
кемеңгер ойшылдығы оның шығармаларында, дүниетанымында ерекше орын алады.
Абай қазақ халқының –ұлы кемеңгер, дана ойшыл екені-ақиқат. Оның ұлылығы
қазақ дүниетанымын дүниежүзілік көркемдік ойдың деңгейіне көтере білуінде.
Абадйың ағартушы болып қалыптасуына Батыс Еуропа елдерінің мәдениетінің
игі әсері мол болса, ал гуманист ойшыл болуына Шығыс және төл халықтың
мәдениетінің орны да ерекше болған.
Физули, Шәмси, Сейхали, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз сияқты
гуманситердің көптеген шығармалары қазақ даласында ортағасырларда мәлім
болған Абай оларды бала жасынан жаттап өседі.
Ең алғаш Абай шығармаларын халқының санасына тезірек жеткізуге белсене
ат салысқан “Қазақ” газетінің төңірегіне топтасқан қоғам қайраткерлері
болды.
Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы “Қазақтың бас ақыны” деген тақырыппен
газеттің үш санында көлемді мақал жариялап көптеген байсалды пікірлер
білдіреді.Дүниеде өткенше он жыл өткеннен кейінде Міржақып Дулатов жазады
“Қазақ халқының атасы тарихта аты алтынмен жазылар Абай” [4] – деп
қарастырады.
Ғасырдың басында аса көрнекті ақындары Мағжан Жұмабаев пен Сұлтанмахмұт
Торайғыров та Абай атын ұран етіп, оның баға жетпес мұраларына бас иеді.
Мағжанның 1912 жылы жазылған “Алтын хаким Абайға” атты өлеңі ең алғашқы
көркем шығармалардың бірі еді. Сонымен қоса Абайдың шыққан тегі,
тәрбиеленген ортасы, алған білім, азаматтық қызметі, шығармашылық жолы
туралы идеялар қазақтың кемеңгер ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтың “Абай жолы”
атты поэмасында толық баяндалады. Абайдың шығармаларына Абай дүниетанымына
әлі де болса да зерттеулер өте көп.
Абайтануға елімізде мол жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыстың басты
мақсаты Хаким Абай мұрасындағы адам туралы идеяларына талдау жасау, оның
қазіргі қоғамның адамдардың дамуы үшін қосатын үлесін анықтау. Зерттеу
көздері: Ұлы ақын-пәлсапашының қазақ жастарын тәрбиелеу дамыту және оқыту
жөніндегі ғылыми әдеби мұрасы абайтанушы ғылымдардың монографиялық
еңбектері мен дүнияуи әдебиеттерін қолданады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері туралы материалдар
жинастырылады.
ІІ кезеңде Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
тұжырымдалады.
ІІІ кезеңде Абайдың адам туралы проблемасының тарихи маңыздылығын
қарастырамын.
Ұлы ақынның мұрасы туған халқы үшін сан рет басылып шықса да
сарқылмайды. Абай мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа ғасырдан-ғасырға өтпек ол
зертелген сайын жаңа қырларымен алмаздай нұрланып, жарқырап, жасарып нұр
төге бермек.
Табиғаттың көркемдендіретін орман, көктем сайын жасарып, шешек атып
әлемге шырай беріп тұрмай ма. Сусыз жерге, ауасыз жерге орман өсеме, олар
жоқ жерде орман да жоқ, гүл де жоқ, кеуіп құрғап қалмақ. Сол сияқты Абай
поэзиясына суарып жасартып тұратын ауа мен нәрлі бұлақ туған халқы, көп
тілді –ем, өлеңдері басылып зерттеулер жүргізілген сайын Абайда көктемгі
ормандай жасара бермек.
Абайдың өзі көзден таса болса да, сөзі көңілге ыстық көрінеді. Ұлы
атамыздың бізге берген еншісі қалдырған аманаты осы асыл сөздерді, өлмес
шығармашылығы, рухани мұрасы мәңгі өлмес құндылықтар.
Біз оны ардақтаймыз, мәпелейміз. Аз өмір сүріп, азапта өткен Абай бүгін
бізбен бірге мың жасасып отыр. Абай дүниетанымы шығармалары өз айтқандай
кең байтақ өмір базары. Әркімнің өз іздеген нәрсесі бар, саналап ақшасына
соны алар дегендей іздеген адамдар өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек
І тарау. Абай адамының қалыптасу ерекшеліктері
Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы- халқымыздың ғасырлар бойы маңызын
жоймайтын рухани қазынасы.
Маңызын жоймау былай тұрсын,заман өзгеріп,қоғамдық санада күрт
сопырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен
жорқырай ашылып, арта түсуде.
Абайдың дүниеге келгеніне біржарым ғасыр,ал өзінің мәңгі өлмес
шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына
ғасырдан астам уақыт өтті.
Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы ел мен жұртының рухани
өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында айнымас темір қазық.
Абай шығармасы әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды.Ана сүті
жас сәбидің буыны бекіп,бұғанасы қатаюына қызмет етсе,Абай дүниетанымы сол
ұрпақтың азаматтық рухының көтерілуіне және де жанына мәңгі азық бола алады
деп білеміз.Абай шығармалары әрбір өсіп келе жатқан ұрпақ,әрбір азамат өз
өмір жолдарындағы,көлденең тартылған сұрауларға тиісті жауапты,дұрыс
көзқарасты Абай шығармаларынан іздеп,Абай даналығынан табады,-деп білеміз.
Жоғарыда қарастырылып өткендей Абай дуниетанымындағы,
шығармашылығындағы ең негізгі көтерген мәселе адам проблемасы және адамның
адам ретінде қалыптасуы. Ең негізгі бұл идея оның қара сөздерімен,өлеңінде
өз өрнегін тереңнен табады.
Атымды адам қойған,
Қайтіп надан болайын. [1]
Міне Абайдың шығармашылығындағы адам мәселесінің алатын орнын осы ойдан-
ақ байқауға болады. Бұл жолдан мынадай ойды байқауға болады.
Әрбір адам өзінің атына сай,адам деген болмысына сай әрекет ету қажет.
Өмірде адам бойынан адамдық әрекеттерден де басқа хайуандық әрекеттерде бой
алады.Оны біз өмірде жиі кездестіреміз. Мысалы: тек ғана жеп, ішіп асхана
мен дәретхананың арасын жалғастыру бұл тек әрине хайуандық қана әрект емес
пе.
Хайуанда сол сияқты тамақтанады өзінің тән қажеттілігін ғана қамтамасыз
етеді. Ал адамды алып қарастырсақ хайуаннан ол ақыл-ой, санасы арқылы
өзгешеленбейді ме? Міне адам сол ақыл-ой, санасын өзінің өткізген өмірінде
ертең өкінбейтіндей “Ей өтіп кеткен қайран күндерім -ай” демейтіндей өзінің
адами табиғатына сай қызмет еңбек қылу қажет.
Бұл жөнінде немістің ұлы философы Хайдгер “Адам ғана өле алады ал
жануарлар сеспей қатады” –дейді. Дәл осы Абайдың идеясына жақтас идея.
Көбінесе адам да биологиялық қажеттіліктері басым. Мысалы: іштарлық,
өзімшілдік, менмендік т.б. қасиеттерді атап көрсетуге болады. Өмір өткінші
сондықтан да адамдар өзінің адамдық, адами болмысна тән өмір кешу, адами
табиғатына сай әрекет ету. Ол адам үшін өлмес құндылыққа қол созу болып
табылмай ма? Ол осы ойына сай жиырма үшінші сөзінде ой толғайды. Біздің
қазақты оңдырмай жүрген бір қуаныш, бір жұбаныш бар. Оның қуанышы- елде бір
жаман туып иә бір адамның бұл өзі қылмаған жаманшылығы шықса қуанады.
“Құдай пәленшеден сақтасын, ода адаммын деп жүр ғой, оның қасында біз
сәлелі кісінің бірі емеспіз бе, оған қарағанда мен таза кісі емеспін бе?”
–деп.
Оған құдай тағала айтып па? “Пәленшеден тәуір болсаң болды”-деп. “Өзінің
наданшылығыңнан асқан жаманшылығы артылған кісі табылса сен жаманға
қалмайсың”- деп. Жаманға салысып жақсы боладыдағы.
Екінші жұбаныш- “Жалғыз біз бе елдің бәрі сөйтіп –ақ жүр ғой көппен
көрген-ұлы той, көппен бірге болсақ болды дағы” деген сөзді жұбаныш қылады.
Абай өзінің жиырма үшінші қара сөзінде осылай дейді. Енді тоқталсақ өте
орынды айтады адам өмірінде осы айтылған идея жиі кездеседі.
Көппен көрген ұлы той деп өз-өзіне жұбаныш қылады. Бұл қате. Біреу надан
болса, сен де надан боласың ба. Ғылым көпке келіппе еді, біреуден тарайды.
Көп ақымақ бір ақымаққа несі жұбаныш? Әркімнің өзінің ақылы, өзінің ойы
болуы қажет. Жақсы адам өзінің ақылымен біреудің сезімімен жүреді. Сол
жаман адам біреудің ақылымен, өзінің сезімімен жүреді. Міне, Абайдың ойы
осылай осыған сай. Адам өзінен жаман адам арқылы өзін сынауға болмайды,
жақсы адаммен салыстыру арқылы өзін сынау қажет.
Көбінесе адамдар өздерін осындай қуаныш, осындай бір жұбаныш арқылы
надандылыққа жол бастайды. Мұның бәрі қателік. [2]
Өте орынды Абайдың он сегізінші қара сөзінде қозғайды. Тегінде адам баласы
адам баласынан ақыл, ғылым , ар , мінез деген нәрселерден озбақ. Онан басқа
нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де –ақымақшылдық, кербездің ісі.
Кербеөздің екі түрлі қылығы болады.Бірі- бет пішіні, сақал-мұртын,
мүшесін, жүріс –тұрысын, қас-қабағын қолдан түзеп, шынтағын көтеріп, қолын
тарақтап әуре болмақ.
Біреуі-атын, киімін “айран ішемін деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды
жігіт атанбақ.”Өзінен ілгер-ілгерілерге елеулі болып, өз қатардың ішінен
күйдіріп, өзінен кейінгіге Әттең, дүние-ай, осылардың атындай ат мініп,
киіміндей киім кигеннің не арманы бар екен?-дейтұғынын болмаққа ойланбақ.
Шындығына қазіргі заманда осы мәселе терең орын алған.
Кейбіреулер киімін, затын, пішінін сыртын түзеп соны мақтан етіп соодан
басқа адамдардан өзгешелендім, ерекшелендім-деп біледі.
Шындығында жоғарыда айтылғандай адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым,
ар, мінез деген нәрселерден озбақ.
Менің ойымша ақыл, ғылым ар мінез адам бойында табылса ондай адам өмірде
мәңгі құндылықтарға әкетеді.
Мұндай адамға-атақты, мансапты бәрі іздемей-ақ өзі келеді.
Адам олрынды әрекет етсе, бәрі де іздемей –ақ келеді. Орынды әрекет етіп,
еңбек қылса білім алып, арлы болып, ақылды болса сол бақыт. Басқа тегін
бақыт іздеп қажеті жоқ. Тағы да мына өлеңінде үлкен ойды байқауға болады.
Тоты құс түсті көбелек.
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қой жон билемек?
Замана оны илемек. [1]
Деген өлең жолдарында бүкіл өмір философиясы, пенденің болмысы адам мен
қоғамның және заманның ара қатынасы белгіленіп тұр.
Заманға жаман күйлемек.
Заман оны илемек –деген жолдарында жаман адам заманға мойынсына береді,
езіле береді, өзінде ынта, жігер, талап жоқ заманға мінген сайын,
міндетсінген сайын замана оны езгіге салады. Күнделікті тіршілікте көп
кездеседі.
Керісінше сенде талапта, жігерде , ынта да болып өмірдің қырына байланысты
әрекет етсең онда сен замана көтереді.
Болмасаң да ұқсап бақ-дейді.
Кез-келген адамда талап болу қажет. Талапсыз адам өмірге жігерленбейді,
ынталанбайды. Талаптану арқылы ғана адам үлкен зиялыларды, оқымыстыларды,
кемеңгер ойшылдарға қарап мен ондай бола алмаймын. Маған ондай болу қайда-
деп ойласа онда ол өзін-өзі құртқан адам.
Керісінше ол да мен секілді қарапайым адам болды-ғой, ол да талаптану,
іздену , өзінен жоғары кемеңгерлерге еліктеудің нәтижесінде осындай
дәрежелерге жетті ғой-деп ойлап өзінің рухын күшейтіп, жігерлендіре
болмасаң да ұқсап бақ-дегендей, соған еліктеп қалай солай боламын –деп
тырысуы қажет.
Сонда ғана адам өзінің рухын жігерлендіреді.
Мысалы: бір ер жігіт соғысқа аттанды дейік.
Егерде ол сол соғыста қорқып мен жеңіліп қаламын деп ойласа немесе өліп
қаламын ау деп ойласа, онда ол өз-өзінің рухын, барлық күш-жігерін жоғалтып
алады. Керісінше мен жеңем онда оның рухы, жігері қайраттанып күшіне-күш,
жігеріне-жігер қосылып қиыншылықтан оп-оңай өтеді.
Ертеде дәл осылай қазақ халқының ұлттық санасы өте мықты болған.
Оны біз сол замандағы жыраулар ілімінен аңғарамыз.
Ереулі найза қолға алып
Ажалымыз қайдан дүр, деп жырлай отырып жауға қарсы тұрған. Соның
нәтижесінде өз халқының ұлттық санасының жоғарылығының нәтижесінде жеңіске
жеткен. Сол сияқты адамдарда рухын жоғары қойып кез-келген әрекетте ол
менің қолымнан келмейді-демей керісінше мен істей аламын деп алға ұмтылуы
қажет.
Көбінесе адамдар осындай жағдайда өз-өздерін құртып алады.
Болмай жатып сөнсе істемей жатып жоққа шығарса әрине ондай жағдай
орындалмайды. Сондықтан әр дайын “Қалай сондай боламыз” –деп ұмтылуы қажет.
Әйтпесе бәрі бос әурешілік болып табылады.
Жиырма сегізінші сөзінде.
Ей, мұсылмандар ! “Біреу бай болса, біреу ең кедей болса біреу, есер
болса, біреудің көңілі жақсылыққа мейілді, бір елдің көңілі жаманшылыққа
мейілді бұлар неліктен?”-десе біреу, сөздер айтасыңдар: Құдай тағаланың
жаратуынан, бұйрығынша болған деп.
Жә, олай болса, біз құдай тағаланың ғайыбы жоқ, міні жоқ, өзі әділ деп
иман келтіріп едік.
Енді құдай тағала бір антұрғанға еңбек сізге мал береді екен. Бір
құдайдан тілеп, еңбек қылып, пайда іздеген кісінің еңбегіне жандырмай қатын
баласына жөндеп асырарлықта қылмай, кедей қылады екен. Ешкімге залалсыз бір
момынды ауру қылып, қор қылады екен. Қайда бір ұры, залымның денін сау
қылады екен.
Әке шешесі бір екі баланың бірін есті, бірін есер қылады екен. Тамам
жұртқа: “Бұзық болма, түзік бол”,-деп жарлық шашып жол салады екен.
“Түзікті бейіске шығарамын, бұзықты тозаққа саламын” –деп айта тұрып,
пендесінің біреуін жақсылыққа мейірлендіріп біреуін жаманшылыққа
мейірлендіріп, өзі құдайлық құдіретімен біреуін жақсылыққа бұрып, біреуін
жамандыққа бұрып жіберіп тұрады екен.
Осының бәрі құдай тағаланың ғайыпсыз, мінсіз ғафур, рахимдылығы (
кешіруші).
Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден болады? Әуелі иманды түзетпей
жатып, қалған ғибадат не болады?
Жоқ: сен ”жақсылық, жамандықты жаратқан –құдай, ләки ауыртқан құдай емес,
байлықты кедейлікті жаратқан құдай, бай қылған, кедей қылған-құдай емес”
–деп нанып, ұқсаң болар, әйтпесе жоқ. Өте орынды ой. [7]
Себебі шындығында адамдар біреу кедей болса ауру болса, біреу өз
қатарынан ілгері болса көбінесе адамдар басына қиыншылық түссе ауыртпашылық
көрсе адамдар көбінесе о құдайдың қылғаны ғой –деп өзіне аудара салады.
Дәл өзіне келсек, байлықты да, бақытты да, дәулетті де, жақсылықты да,
кемеңгерлікті те, барлық бағалы құндылыққа жету жолы адамдардың өз қолында
емес пе?
Сен егер білім алып, өткінші өмірдің өтпелі екенін біліп барлық
әрекетіңді орынды харекетке жұмсап әрекет қылсаң, сенің қолыңнан ешкім
тартып алмайды ғой.
Кедейлікке, бейшаралыққа, өмірдің өз қатарласыңнан кейін қалуға өзің
себепші емессің бе, өзіңнің жалқаулығыңнан өзіңнің білімсіздігіңнен,
өзіңнің талапсыздығыңнан өзіңнің ақылсыздығыңнан , ойсыздығыңнан тек тәндік
мұқтаждықтарды қамтамасыз етудің нәтижесінде осындай нашар халге түсесің.
Адам өмірінде барлық мүмкіншіліктер берілген,тек соны өзі жасай орындай
білу қажет.
Күн сәулесі шуағын қалай таратып тұр, сол сияқты адамға жақсылықты құдай
мейірлене солай беріп тұр.
Мысалы: Күн шуағын құдай сен кедейсің, сен бейшарасың, сен сорлысың, сен
ақылсызсың, сен байсың, сен ақылдысың, сен бәрін білесің жақсы және
жамансың деп бөліп жара отырып таратып отырған жоқ қой.
Бәріне бірдей тең нұрын таратады. Құдайда дәл солай бәріне жақсылықты,
жақсылық нұрын, жақсылық шуағын тең бірдей дәл күн нұрын қалай шашады,
құдайда дәл солай жақсылық нұрын солай төгеді.
Сондықтан бақытты да, байлықты да барлық жер бетіндегі Ұлылықты, қол
жетпес құндылықтарға, қол соза отырып қол жеткізу әркімнің өз қолында және
әркімнің өзіне байланысты.
Әркім өз тағдырын-өзі жасайды. Оның жақсы немесе жаман болуы өзіне
байланысты, оны ешкімнен көріп керегі жоқ. Сондықтан адам өз бақытының
кілті өз қолында, оны дұрыс бұрап аша білу қажет. Біз өмірде дәл осы
проблеманы адам бойынан жиі кездестіреміз. Мысалы: Кім де кім білім алып,
оқып үнемі жоғары құндылықтарға ұмтылып, үйреніп , алға бассам, білсем деп
тек орынды әрекет харекет қылып, бар мүмкіншілігін қолданып, өзгелерге
үлгі боларлықтай жоғарғы құндылыққа қолы жетеді.
Ал керісінше, ештемеге ұмтылмай, жігерсіз, талапсыз , еріншек, жалқау
(болса сол өмірге) тек тәндік мұқтаждықты қамтамасыз ететін болса, ол тек
ішіп-жеудің жолында өмірін сарп етсе, оған қойдан келеді қол жетпес
құндылықтар.
Ондай адамды өмір одан сайын езгіге салады, бейшара қылады сорлылығына
сорлылық қосады, түскен қиыншылығынан құтқарудың орнынан одан сайын оның
қиыншылығына қиыыншылық қоса түседі.
Жоғарыда айтып өткендей:
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек.
Деген ойы дәл келеді. Адам неғұрлым төменгі деңгейде өмір сүрсе талпыныс
болмаса одан сайын төмендете береді.
Кім талпынады, кім тырысады оны жоғарылатады, көтереді.
Сондықтан, адам өмірдің бірақ рет берілетінін біле отырып тек қана орынды
харекетте өмір кешкен дұрыс сияқты.
Бұдан әркім өз тағдырына өзі жауапты. Абайдың жоғарыда айтылған ойы өте
дұрыс.
“Жақсылық, жамандықты жаратқан құдай, ләкин ауыртқан құдай емес,
байлықты, кедейлікті жаратқан құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес”-
- деп айтқан сөзі өте орынды сияқты. Дәл осы идеяға Абайдың
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек деген өлеңінде мына шумағында
өрнектелген. [1]
Ел бұзылса құрады шайтан өрнек,
Періште төменшіктеп, қойды жемек.
“Өзімнің иттігімнен болды”-демей,
“Жеңді ғой”- деп шайтанға берер көмек.
Өзі істеген ісін, өзінің жіберген қателігін өзгеге жабу нәтижесінде
өзінің үмітін арттырады. Өзіне рақат сезінеді, біреуге сілтеу нәтижесінде.
Ал шындығында сол қателікті түсінуі, жоюудың нәтижесінде ғана адам адами
болмысын аша алмай ма?. Оны түсіне білу қажет. Абай өз шығармаларында
тағыда бір көтерген проблема адамның адам ретінде қалыптасуына үлкен әсер
ететін оның өскен ортасы-деп біледі.
Оны былай дейді: Адамның адамшылығы –ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана,
жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады- деп айтады.
Шындығында кейбіреулер адамға адамшылық туа бітеді-деп айтады. Ал, Абай
дүниетанымында адамға адам ретінде қалыптасуына адамның адамшылығына әсер
ететін оның өмір сүрген ортасы деп таниды.
Дәл осы ойын оның жетінші қара сөзінен аңғаруға болады.
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем,
ұйықтасам деп туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар болмаса тән жанға қонақ үй
бола алмайды һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреу – білсем екен демелік не көрсе соған талпынып,жалт-жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап сырнай-керней болса
дауысына ұмтылып,онан ержетіңкірегенде ит үрседе, мал шуласа да, біреу
жыласа да тұра жүгіріп.” Ол немене?”, ” Бұл немене?” –деп. Ол неге үйтеді?,
Бұл неге бүйтеді-деп көзі көрген құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық
көрмейді. Мұның бәрі-жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен-
деген. [2]
Абай өте орынды айтқан себебі: адам тек қана дүниеге ұмтылмай білсем,
көрсем, үйренсем демей, жеп-ішіу, тәндік мұқтаждықты қамтамасыз ететін ғана
болса онда оның жаны адам жаны болмай, хайуанның жаны болар еді. Адамды
хайуыннан бөлек, ерекше жаратқан.
Оған ойлау, сөйлеу, ой қорыту, соны беріп сол арқылы хайуаннан
ерекшелендірген, егер де біз бұл қабілеттерді қолдана алмасақ, хайуаннан еш
артықшылығымыз болмас еді.
Адам табиғаттың аясында туған ұланы. Ендеше, сол табиғаттың аясында бұта,
сол берілген еркіндікті мүмкіншілікті пайдалана отырып неге өспейді.
Өздерінің болмсыз әрекеттерімен өмірдің тұнығын шайқап, шат-шалғай
болатындығы не?. Адам атына лайық іс істеліп, оның мәртебесін көтеретін
биік мұраттан мұрындық болмаса, өзгенің бәрі –бәрін қойғанда – пендешілік ,
ал әрілеп айтсақ хайуандықтың айналасындағы бірдеңелер болып шығады.
Ондай адам тіршілігінде от оттап су сулаған жабайы жануар “ Нәжістің
қабы”, ал өлгеннен кейін, одан да сасық өлексе, бара-бара қара топыраққа
айналып кететін шірінді.
Адам деген ұлы ұғымды осылай қор етпеу үшін Абай жоғары да айтылғандай
адам жан құмарлығымен білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен – деп
талпынады. Осылай талпыну нәтижесінде адамның адамшылығы артып мәңгілік
өлмес биік құндылықтарға қол жеткізеді.
Абайдың адамның адамшылығының қалыптасуына, өскен орта, алған білім,
жақсы дос, жақсы ата-ана деген идеясы өте орынды айтылған. Себебі адамның
адам ретінде қалыптасуына әсер ететін оның өскен ортасы – деп білемін.
Себебі, адамдардың жануарлардан өзгешелігі бар, төмендігі көп. Адам
табиғаты әлсіз, адамның табиғатының әлсіздігі мынада, мысалы адамды
жануарлардың ортасында өссе адам адамдық табиғатын жоғалтып, жануарлық
кейіпке енеді.
Сол жануарларды адамдардың ортасында өсірсек, оны қаншама жыл, қаншама
рет адамдар ортасында болсада ол ешқашан жануарлық табиғатын жоғалтпайды,
жануарлық әрекет жасайды, бәрібірде.
Міне, адам табиғатының әлсіздігі осында. Адамда туа сала оны жетілмей
жатып хайуандармен бірге асыраса, адамның табиғаты, адамның дүниетанымы
хайуандық кейіпке кіреді.Өзінің адами табиғатын жоғалтады. Абайды жоғары да
айтылған ойына осы мысал дәлел деп білемін. Абай өте орынды айтқан, өйткені
адам табиғаты әлсіз адам ең алғаш дүниеге келгенде жазылмаған он парақ
секілді оны әрі қарай жазу оған таңбаны дұрыс түсіру, дұрыс таңба белгілеу.
Оның өскен ортасы Абай айтқандай жақсы ата, жақсы құрбы, жақсы ұстаз, ақыл
білім ғылымына байланысты.Абай дүниетанымында адамды адамагершілік әрекетке
бастайтын оңды қарекетке бастайтын алла ұғымы.
“Алла ішіңді айтқызбай , біледі, ойла,”
Пендесіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мумун болсаң
Ойла айттым, адамдық атын жойма !
Ол адамгершілік сезімі терең, жүрегі махаббатқа толы кісіні діні дұрыс
адам деп есептейді. [8] .
Аллаға сену адамның шын көңілі, адамгершілік қасиеті деп түсінеді. Басына
сәлдесін орап, бес уақыт намазын қоса жібермей, ораза ұстап жүргендердің
бәрін діні дұрыс адамдар қатарына қоспайды. Себебі, “Ғылымсыз оқыған намаз
тұтқан ораза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына бармайды.”,-дейді
Алланың ақиқаттығын ғылым жолымен танып, шын көңіл мен бар ықыласын
аударып, махаббат тұтуды керек етеді.
“Ғылым – алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақылық һәм
адамдық дүр” –дейді.
Жалпы Мұхаммед Пайғамбар өз хадистерінде осы Абай дүниетанымында айтылған
ойға сай: Бір ай намаз оқығанша, бір сағат дәріс алғаным артық –деп біледі.
Және де Абай дүниетанымында “Алла деген сөз жеңіл” деп аталатын екінші
бір уәжін тыңдағанда аңғарамыз.
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі хаққа жол емес.
Мұндағы негізгі ой Алла атын құр ауызға ғана алып, бер жағыңмен айту
жеткіліксіз екен. Ол үшін сенің жүрегің ынтығып, көңілің шынымен егіліп,
елжіреп тұруы керек екен.
Адамның бойындағы күш-қуаты дарын –қабілеті, өнер жолына жұмсалуы мүмкін.
Ал ақылдан нәр алған жүрек махаббаты түгелдей тәңірге бағышталуы керек.
Алла адам ақылының аясына сыймайтын ұлы-ұғым.Оны түгел біліп болу мүмкін
емес.
Бірақ оның бар екеніне ешқандай шүбә болмасқа тиіс. Адам оны тек ақылмен,
өзінің бүкіл түсінік-түйсігімен бір ғана жүрек арқылы сезініп білуі керек.
Абайдың атақ атақты “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” – деп басталатын
өлеңінде:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас.
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келеді алладан, оның төрті.
Алланы танытуға сөз арылмас.
Амантуды оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер
Жарлықпен ол сіздерге, сіз де оларға. [5]
Бұл өлеңде нағыз имандылық, адамгершілік Алланы ақиқат білуден танудан,
оны шексіз мойындаудан оның жүректен шыққан сезімді орындаудан басталады-
деп біледі.
Мұнда: Әрбір ісіңді құдай тағала қарап тұрғандай істе деп айтады Абай.
Абай дүниетанымындағы Алла ұғымы бұл ұлы данышпанның ойынша алла адамның
жүрегінде, оны көктен іздеп, көкке жалбыранып керегі жоқ, Алла ол адамның
жүрегінің түбіндегі шын айнасы. Сол жүрегінен шыққан: адамгершілік,
кішпейілділік, мейірімділік, қарапайымдылық, инабаттылық, ар-ұят, ұждан
осының бәрі адамның жүрегіндегі алланың ісі.
Адамның шын ниеті алланы тек ауызбен айта салуға тұрмайды, алла адамның
берген жүрек сезімі, адал ниеті.
Дәл осындай ойды Үмбетей жырау шығармасында кездестіреміз.
Онда ол: Тіл-мұсылман,
Дін – мұсылман – деп қарастырады.
Мұндағы Тіл мұсылман, тек ауызбен ғана айтады барлық адамгершілік алланың
әрекетін тек сөзбен ғана істейтін, сөзбен ғана айтатындарды айтады.
Ал екнішісі Дін мұсылман. Мұнда онда шын ниет адал жүрек, барлығы іспен,
орынды әрекетпен істейтін адамдарды айтады.
Дәл Абай дүниетанымында да осылай Аллаға –ауыз жол емес деген жолда
аңғаруға болады. Тіл мұсылмандық емес, Абай дүниетанымы дін мұсылман болуды
қажет етеді. Алла тағала адамзатты өзгелерден артықша етіп, ерекше
махаббатпен жаратқан. Сондықтан әр адам әуелі алланы сүй. Содан соң алланы
сүйген адамды сүй деп біледі. Содан соң хақтың жолы деп әділетті сүй деп
қарастырады. Бұл үшеуін бұзатын үш іс бар деп қарастырады. Олар пайда,
мақтан, әуесқойлық осыдан аулақ бол – деп біледі. Бұл ойын Абай мына
өлеңінде дамытты:
Махаббатпен жаратқан адамзатты.
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті ,
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Осы үш сүю болды иманы гүл,
Иманның асылы үш деп сен тақиқ біл
Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл.
Дінде осы шын ойласаң, тағатта осы,
Екі дүние бұл тас дік, хақтың досы
Осыларды бұзатын және үш іс бар,
Пайда, мақтан, әуесқой-оның жолы.
Осындан аңғаруға болады .[3]
Жалпы Абай дүниетанымын алла ұғымы, алла адамның жүрегінде, пенде дінмен,
жүрегімен, сезім-түйсігімен бір жаратушыны сезбек жолына түсу керек.
Абайдың дүниетанымында келесі ерекше орын алған мәселелердің бірі адамның
адам ретінде қалыптасуына үлкен әсер ететін – надандықпен күрестің басты
құралы-білім.
Білімсіздің қолы қысқа, жолы тар-дей отырып Абай шығармаларының көбшілігі
білім проблемасына, білім мәселесіне арналады.
Дана ойшылымыздың айтуынша адамның шынай артықшылығына өлшеуші болар
бірден-бір ерекшелігі-оның оқыған, тоқыған білімі. Білген адамның айтқаны
-әрдайым әділ, ақиқат. Абай данамыздың ойынша ақылсыз, білімсіз надан адам
қашан да жөндіге мойындамай қыңыр тартып жүреді. Және сонысына өзінің
сондай надандық іс-әрекетіне мәз.
Ақ пен қараны, жақсы мен жаманды айырамын деп әуре болмайды. Білімділік
пен надандықтың арасында өмірі жақындаспас жаттықтың келісімге келмес
керағарлықтың қаншалықты қашық жатқаны ойға таңба басқандай анық.
Бірақ надан сол надан бетінде қала бермей, білген адамнан, білімдіден
үлгі, білім ала білуі қажет.
“Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын, көруге
Көкірегінде болсын көз”
Білімді адамның жүрегі – айна, көңілі ояу. Білімді адам үнемі білген
сайын білуге талпынады өйткені көкірегі ояу, бірдеңе айтса, жаны балқып шын
көңілімен, еліге тыңдайды, беріле ұғынады.
Білімдіден шыққан сөз осындай көкірегінде көзі бар адамдарға кез болса
екен-деп тілейді. Ал білімсіз көкірегі байлаулы, жүрегі толы ол еш нәрсені
ұқпайды, себебі оның ақылында байлау, ойында тұрлау жоқ. Кез-келген нәрсені
білу үшін ұғыну үшін оның көкірегі ояу, көзі ашық болуы қажет. Өзге
қызықтың бәрі өткінші болғанда, ғылым-білімге ізденістің ізі суалмайды
екен, бір салған сонар ескірмей, барған сайын даңғылдана береді екен.
Өзгеге қанағат болса да, Абайда білімге тойымдылық жоқ екенін “Жасымда
ғылым бар деп ескермедім” -өлеңінен аңғаруға болады.
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Бұл махрум қалмағыма кім кінәлі,
Қолымды доп сермедім, өстер ме едім? [9]
Міне өміріне, артқы ұрпағына осындай өлмес мәңгі қаншама құндылықтар
жасаса да, қаншама өлмес баға жетпес құндылықтар туғызса да Абай өзінің
ғылым-білімге қанағат, тойымдылық жоқ екендігін аңғарамыз.
Дәл осы идеясына сай Сократ былай дейді.
Адамның білген сайын, адамның білмегені көбейе береді-деп қарастырған.
Шыныда адам білген сайын оның білмегені көбейіп, үнемі білуге ұмтылады.Адам
өсімдік тәрізді жақсы күтпесе жақсы өспейді. Жиреншікті жамандықтан бойыңды
тартып ұстап, ғибрат аларлық жақсылықты ойға түйе, бойға жинай жүр, ізгі
мақсатқа, ғылым , білім жолында қандай әдіс-тәсіл, айла амалдан бас
тартпауға кеңес береді.
Ғылымның қажеттілігіне көз жеткізу үшін, ауыл адамына түсінікті етіп оның
тіршілігіне тигізер пайдасында қалдырмай айтады:
Дүние де өзі, мал да өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
Кемеңгер, ойшылдық ғылым-білім жөніндегі пайымның шебері өте кең. Адамның
парасат биігіне апаратын өмірдің адастырмас сатыларының бірі ғылым-білім-
деп санаймыз. Оқу-ағарту ісінің барлығын ғылым деген бір ғана сөздің аясына
сиғызады да, оған жан-жақты, көп қырлы, әмбебап мағына береді. “Әуелден бір
суық мұз-ақыл зерек” - өлеңінде:
Ақыл, қайрат жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден бөлек, -деген ақыл-кеңесіне тоқтала
келіп, солардың барлығының кілті бір ғана ғылымға апарып тірейтінін айтқан
еді.
“ Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жолын білмек” [5].
Жалпы оқу, білім арқылы адамның бойына біткен табиғи қажеттерін биік
адамгершілік арнасына түсіріп, мәдениетті, зиялы қауымның тәрбиесімен
ізгілендіруді, адамның жеке басының туа біткен , дарын қабілетін адамзаттың
ғасырлар бой қалыптасқан мораль қағидаларымен үйлесімді , жарастыққа
келтірудің жолы.
Жан байлығының шынайы парасаттылықтың ауылы сол жақта екенін меңзеп отыр.
Отыз екінші сөзінде Абай білім-ғылымды үйренудің біраз шарттарын ұсынады.
Тіпті Мұхаммед Пайғамбардың хадистерінде: “ бір сағат білім үйрену бір
кеш бойы құлшылық етуден жақсы бір күн бойы дәріс алу” – үш ай ораза
тұтқаннан жақсы дейді.
Пайғамбардың өзі де Құдай жеткізеді деп күтіп отыра беретін соқыр сенімді
емес, оқуға, ілім-білімге, ізденуге үндеуі осыдан-ақ көрініп тұр.
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған .
Би болған болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Тәннің ләззаты-сұлулығында,
Жанның ләззаты-білімде.
Қандай адам болмасын еңбек етіп, білім алуы қажет, өмірдің мәні мен
мұраты, оның бақытымен мақсатыда осында.
Қандай мұратың мақсатың болса да өзіне сен өзіңнің білімділігіңе сен
басқа біреуге телмірудің қажеті жоқ. Адам үшін ең ғажабы, ең қымбаты да
оның өміршең өзі ол өмір тірегі-жан-жақты, жігерлі еңбек. Адам еңбегі
тоқыраса, оның тіршілігі де тоқырай бастайды. Абай халқының санасына сәуле
түсіргісі келді, ол сәулені Абай ғылымнан іздеді.
Абай шығармаларындағы ең өзекті мәселе адам осы адам мәселесіне
байланысты ол ғылым-білімге, құдай, жақсылық пен жамандық т.б. барлық
мәселелер дүниетанымында ерекше орын алады. Өмірде барлығын жасайтын,
өзгертетін адам осы адамды адам деген табиғатына сай болуға шақырады. Абай-
халықты білімге, ғылымға көп үндеген ақын. “Ғылым таппай мақтанба”,
“Интернатта оқып жүр”, “Жігіттер ойын арзан күлкі қымбат”, “Бір дәурен
келді күнге бозбалалық” деген өлеңдерінде “Он бесінші”, “Он сегізінші” ,
“Он тоғызыншы”, “Отыз алтыншы”, “Отыз жетінші”, “Отыз тоғызыншы” т.б.
сөздерінде адамдық қасиеттерге асық болу қажетін ескертеді. Адам болам
десең байлықпен озбай, ақыл, әділеттілік, ғылым, ар, мінезбен оз дейді.
Кісінің адамшылық қасиетін бірінші орынға қояды.
ІІ тарау. Абай адамының қалыптасуындағы этиканың алатын орны.
Абай дүниетанымында адам өмірімен және өзара қарым-қатынастарындағы
адамдардың іс-әрекеттерін іс-қимылдарын сынай отырып терең бағалайды.
Адамның қоғамдық және өмірдің барлық салаларындағы моральдық қатынастарды
көрсетеді. Қоғамдық қатынастардағы адамның үйлесімді дамуын асқақ және
ерлік істер атқаруға “Өмірде жаманшылықпен сұрықсыздықпен күресуге
шақыратын Абайдың этикалық ойлары.”
Адамдардың қайырымдылық, адамгершілік, бойына құрмет, өмірде жүрегінде
жылы сезім тудырады өзіне де өзгеге де қуаныш , рахат сыйлайды-деп біледі.
Жағымсыз образдар адамдардың әрекеттерімен қылықтарындағы әдепсіздік
жақтарын аша келіп, моральдық айыптау сезімін туғызады- деп біледі.
Сөйтіп этикалық сезімдер қоғам өмірінде, адам өмірінде атқаратын
тәрбиелік маңызы өте зор екенін Абай шығармашылығнда терең толғанады.
Абай дүниетанымында ерекше орын алған мәселелердің бірі адамның жаман
қасиеттер өз шығармашылығында ерекше орын алады.
Аадам бойындағы жаман және жақсы қасиеттер адамның болмысына үлкен әсерін
тигізеді- деп біледі. Адам бойындағы жаман қасиеттер, ұрлық өсек,
мақтаншақтық, сараңдық, мен-мендік, надандық, жалқаулық барлық адам
бойындағы шығармасындағы жаман қасиеттер Абай шығармасында және қара
сөзінде кеңінен тоқталады.
Ал, жақсы қасиеттер: адамдық, кеңпейілділік, адамгершілік, ұлылық,
парасаттылық, еңбекшілділік қандай адам бойында ұлы қасиеттер кездеседі
Абай оны өте жоғары және бағалы құндылықтар-деп біледі.
Адам бойында адамның адам ретінде қалыптасуына үлкен әсерін адам
бойындағы жақсы ұлы осы жақсы қасиеттер-деп біледі.
Бірақ адам бойында кездесетін жаман жағымсыз қасиет-аадам тәрбие, оқу-
білім арқылы түзетуге болады-деп біледі.
Мен егер закон қуаты қолымда болса бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім- дейді Абай.
Сонда адам бойындағы жағымсыз әрекеттерді жеңуге және құртуға болады.
“Ғылым таппай мақтанба” өлеңінде былай дейді.
Ғылым таппай-мақтанба,
Орын таппай-баптанба.
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге
Бес нәрседен қашық бол
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз
Оған қайғы жесеңіз
Өсек, өтірік, мақтаншақ
Еріншек бекер мал шашпақ.
Бес дұшпанды білсеңіз
Талап, еңбек,терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз – деп жырлайды. [9]
Жағымсыз мінездерді айта отырып олардың нысына еліктеп жақсы
қасиеттерді айғақтатады. Ұлы ойшыл данамыз осы жақсылықтың жолын қайта-
қайта ашып, үнемі даңғылдатып отырады да, табаны тайып бара жатып жастарды,
жөнге салып жіберуді әрбір жақсы, ұлылардың міндеті деп санайды.
Жиіркенішті жамандықтан бойыңды тартып ұстап, ғибрат аралық жақсылықты
ойға, бойға жинай жүру қажет.
Мұнда жақсы адам өзі жақсы табиғаты жақсы жамандықтың өзін жақсылыққа
балайды, ал жаман адам табиғаты жаман жақсылықтың өзін жамандыққа балайды.
Абай дүниетанымында:
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын
Жаман мінез – құлық, рухани кесел. Надандық орынсыз әрекетке ұмтылу
ғылыми – білімнің жоқтығы.
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ
Күлкішіл кердең наданның
Көп айтса көнді,
Жұрт айтса болды
Әдеті надан адамның – дей отырып жамандық жаман қасиет
адамның өміріне, жан дүниесінің дамуына, рухының шыңдадлуына, өте зиян,
көлденең қойған кедергі деп біледі.
Жақсы адам өз ақылымен басқаның сезімімен жүреді. Жаман адам басқанын
ақылымен, өзгенің сезімімен жүреді.
Надан кісілер менменшіл, мақтаншақ келеді. Олардың бар мақсаты –ішіп-
жеп киіну. Одан өзге мәселелердің бәріне ткіргені бар.
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Содан қашпақ керек: әуелі-
надандық екіншісі-еріншектік, үшіншісі-зұлымдық.
Надандықтың нәтижесінде адам өмірінде жоғарғы құндылыққа қол созбай тек
тәндік мұқтаждықпен өзімшілдік пен менменділікпен өмір кешіп өтетіндер.
Еріншектік-бұл адамға үлкен кесапат, бүгін істейтін әрекетін ертеңге
тастап адамды алға бастырмайтын қасиеттің бірі еріншек.
Адам жалпы бүгін істейтін әрекетін көбінесе еріншектіктің нәтижесінде
ертең , ертең дегізіп , дәл бүгін істейтін ертеңге қолданады.
Шындығында өмір өткінші өмірдің өзінде бүгін барсың ертең жоқсың.
Зұлымдық-адам баласының дұшпаны.
Жүректе оты жоқ.
Адамда ми болмас.
Адам баласының ең жаманы талапсыздық. Қандай адам болмасын ең жаманды-
талапсыздық талап адамды өмірге жетелейді. Талапты адам-дүниеде өзін
табатын пенде.
Бойда қайрат, ойда көз,
Болмаған соң, айтпа сөз.[3]
Бірақта өзінің ойы жоқ, өзінің түсінігі жоқ адамда ештеңені атып, оны
ұғыныстырып қажеті жоқ. Егер онда өзінің санасы болып өзі түсінетін болса
өзіақ ешқандай орынсыз әрекетке бас сұқпас еді.
Қазақта мынандай мақал бар ғой :
Жаманға айтқан ақылың,
Далаға атқан оқпен тең –деп
Дәл осы ойға сәйккес. Өмір болғаннан кейін қандай адам баласында бойында
жақсы және жаман қасиеттер кездеседі. Әрине, біз өмірде жақсылық, жамандық
көру арқылы мәнін аша аламыз.Бірінсіз бәрінің мәні оның негізгі айтылмайды.
Жақсылықытың мәнін жамандық арқылы біле аламыз. Ұзынды қысқа арқылы күніді
түн арқылы т.б. мәні ашылады. Бірақ адам өмірінде өмір кешкенде жақсылықтан
гөрі жамандық жиі кездеседі. Жақсылық тек найзағайдай жарық етеді. Абай
дүниетанымында бұл өте орынды ой қозғаған ойшыл. Абайдың этикалық
моральдық ойлары адамгершілік идеясы негізгі мұраты қысқаша ғана “Адам бол”
деген формулаға тұжырым. Адам болу кісіліктің кісі, шын мәнісінде азамат
болу қарабастың қамы емес елінің қамын бүкіл адамзаттың қамын ойлайтын
дүниеге әлем тұрғысанан қарайтын адам болу. Этикалық ойларында Абай уайым
және қайғы мәселесін де қарастырады.
Абай дүниетанымында ерекше орын алған мәселелердің бірі уайыммен күлкі.
“Уайым –ер қорғаны, есі барлық”. Абай осы өлеңінде “уайымды” категория
ретінде қарастырып отыр. “Уайымның” антологиялық мәнін, болмысын ашып
көрсетеді.
Жалпы уайым-қайғы арқылы адам өз болмысын аша алады, дүние сырына
тереңнен бойлайды, орынды харекетке жүгінеді.
Күлкіге салынған адам Абай дүниетанымы бойынша небір шаруадан, не бір
ақылдан, не бір ұят дерлік істен, көп ғафил жібереді.
Төртінші қара сөзінде Абай әрбір байқаған адам білсе керек, күлкі өзі бір
мастық етеді.
Мастық бұл адамның өзін-өзі ұмытуы. Мұндай адам көп нәрседен құр қалады
және де өзіне ғана зиян тигізіп қоймай, өзгелерге де зиянын тигізеді.
Жасындағы адамның басын уаыртып мезі қылады дейді Абай. Бұндай адам егер
өлім түрі жүретін болса не дүниеде неахрелетте әйтеуір бір басы ауырмай
қалса керек –деп жазады. [7]
Жалпы Абай күлкінің адам өмірінде алатын орнын айға таңба басқандай бізге
анықтап береді. Күлкі адамды тіршіліктің болмысын сырына байлатпай оны жел
қуған қаңбақтай өмірдің сыртқы бетінде ғана қалдырады.
Мұндай адам өмірінің сырын тіршіліктің сырын ешқашан ұға
алмайды.Сондықтан күлкінің зиянын білген қазақтар шын мақал шығарған.
Еркектің қары күледі, әйелдің қары күледі-деп қарастырған. Ал тіршіліктің
сырына бойлататын, сол арқылы адам өзін кім екендігін көрсетуге түсінетін
адамның адам ретінде ашылуына мүмкіндік беретін, бір нәрсе уайым-қайғы.
Адам баласы оны ұнаптпаса да, одан мүмкіндінгіше қашсада сол уайым-қайғы
арқылы сана адам өз болмысын аша алады екен.
Абай шығармашылығына келсек қайғының адам өмірінде алатын ролі зор
екенін аңғарамыз. Әрбір уайым-қайғыны ойлағыш кісі не дүние шаруасынан, не
ахрет шаруасынан өзгелерден жинақырақ келеді. Әрбір жинақтылықтың түбі
кеніш болады.
Тіпті уайым ер қорғаны есі барлық. Өмір сүруші адамға уайым қалайша
қорған болмақ және неден қорғамақ?
Осы кезде, өткінші жалған дүние ұғымын алға тартады. Дүние өткінші, оған
судай арқырап бір орнында тұрмақ емес. Бәрі де өзгереді, бұл дүниеде мәңгі
еш нәрсе жоқ.
Өмір өтпестей, өшпестей көрінеді. Шындығына келсек бәрі уақытша бүгін
барсың, ертең жоқсың. Әсіресе адам жастық шағына тән нәрсе жас адам
қартаймастай, жас болып жүре беретіндей көрінеді. Абай ескертеді:
қартаймастай көрмелік, ойланарлық. Дүниемен бірге сен де өзгересің. Жастық
шақ, бойдағы тасыған күш, бәрі де уақытша берілген нәрселер, ол сенің
мүмкіндігің. Осы мүмкіндігіңді жіберіп алма, жіберіп алсаң қайта қайтара
алмайсың – деп ескертеді. Адам дүниенің жалған өткінші екнін бірден
сезінбейді. Өйткені: жастықта көкірегі зор, уайым жоқ''.
Уайым категориясы ол мәңгілікпен салыстырғанда қас қағымдық адам өмірін
тұтастай басталуын бар өмірдің аяғы да бар екндігін сезінуге мұрсат береді.
Уайым болмыстық сырына тереңдеуге мүмкіндік береді.
Осы тұтастыққа ие болған адам ғана еш нәрседен ғапыл қалмауға тырысады.
Абай ''уайым – ер қорғаны'' дегенді осыны көздесе керек. Уайым-қайғы жоқ
жерде күлкі шығады. ''Күлкі'' уайымға қарама-қарсы категория. Абай
“жастықта бір күлгенін бір қаралық” дейді. Жастық шағыңда күлгеніңмен
қартайғанда еш күлкіні қайтарға тура келеді. Өмір – қатал.
Егер сен қайрат қылатын кезіңде қайрат қылмай мүмкіндігіңді жіберіп алсаң
ертең өмір сені аямайды. Қандай адам болмасын адам болғаннан кейін, күлме
деп қалай айтасың. Сондықтан Абай “Күлме” демейді, күлкі боқ па дейді.
Құмарлық қылма демейді салынба дейді. “Бір дәурен күнге боз балалық” – деп
басталатын өлеңінде бастау алған “уайым - күлкі” жоғарыда қарастырылып
өткендей төртіншітқара сөзінде қозғалады. Абай уайымға өте терең көңіл
бөледі. Сонды адам уайымсыз өмір сүруге болмайды ма? Адам өмірге келгеннен
кейін тамақ табу, ұрпақ өсіру адамдықтың отын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz