Қазақстан Республикасы және бірқатар экономикасы дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ . ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ РЕТІНДЕ
2.1 Қосылған құн салығының мемлекет табысын қалыптастырудағы ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Қазақстан Республикасы жағдайында қосылған құн салығын құру ерекшеліктері және оны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қосылған құн салығын салудағы шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдірудің мүмкін жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
1 САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ . ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ РЕТІНДЕ
2.1 Қосылған құн салығының мемлекет табысын қалыптастырудағы ролі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Қазақстан Республикасы жағдайында қосылған құн салығын құру ерекшеліктері және оны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қосылған құн салығын салудағы шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2 Қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдірудің мүмкін жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысы бүгінгі таңның маңызды мәселелерінің бірі – Қазақстан Республикасындағы қосымша құн салығын есептеу мен салу мәселесіне арналған. Осы еңбек мазмұнында салық түсінігі мен түрлері, салықтық құқықтық қатынастар, қосылған құн салығын есептеу мен салу ерекшеліктері, қосылған құн салығын салудағы дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасының жағдайында қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекеттің қаржылық-кредиттік механизмінің негізі, экономиканы ретке келтіруші маңызды құралы болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты дұрыс құрылса, шаруашылық қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды. Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне қатысты әдебиеттер де көп, бірқатар тәжірибе де жинақталған. Алайда, Қазақстанның тәуелсіз салық жүйесінің дәл бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен салық теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз. Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді жанама салықтар атқарады. Осыған қарағанда жанама салықтар, тікелей салықтарға қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады. Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында «Менің басты мақсатым – еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өр¬леуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкін¬дік¬тер¬ге жол ашу» [1]. Бұл жолда салық салу тетігінің тиімді жолға қойылуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекеттің қаржылық-кредиттік механизмінің негізі, экономиканы ретке келтіруші маңызды құралы болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты дұрыс құрылса, шаруашылық қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды. Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне қатысты әдебиеттер де көп, бірқатар тәжірибе де жинақталған. Алайда, Қазақстанның тәуелсіз салық жүйесінің дәл бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен салық теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз. Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді жанама салықтар атқарады. Осыған қарағанда жанама салықтар, тікелей салықтарға қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады. Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында «Менің басты мақсатым – еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өр¬леуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкін¬дік¬тер¬ге жол ашу» [1]. Бұл жолда салық салу тетігінің тиімді жолға қойылуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 20 қаңтар 2010 жыл. Астана
2. А.С.Мадиярова Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі құқықтық принциптер; заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация; Алматы-2005 жыл; 133 б.
3. 1995 жылы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы; (2007 жыл 21 мамырдағы, 2008жыл 7 қазандағы, 2011 жыл 2 ақпандағы өзгертулермен) – Алматы: Юрист, 2009 – 40 б.
4. Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы: Оқу құралы – Алматы:Жеті жарғы, 1997. – 96 б.
5. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. - М., 1962. - Т 1. - С.355.
6. Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. - М., 1988. - С.100.
7. Тургенев Н. Опыт теории налогов. - М., 1983. - С.11.
8. Тривус А. Налоги как орудие экономической политики - Баку, 1975. - С.12.
9. Соколов А. Теория налогов. - М., 1992. - С.11.
10. Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 1995. – 253 с.
11. Основы налогового права. Учебно–методическое пособие /Под ред. С. Г. Пепеляева. – М.: Инвест Фонд, 1995. - С.496.
12. Карагусова Г. Налоги: Сущность и практика использования. Алматы, Қаржы-Қаражат, 1994, С.15.
13. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2007. – 400 б.
14. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 304 с.
15. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. 115-бап, 3-тармағы. Алматы, Юрист, 2009. 43-бет.
16. Черник Д.Г. Налоги. М.: Финансы и статистика, 1997. – С.343.
17. Б.Ж.Ермекбаева Салықтар және салық салу. Оқу құралы. Алматы,2003 жыл.
18. Акпанбетова Б.Ж. Косвенные налони: их роль и значение в экономике Республики Казахстан; дисс. на соискание ученой степени кандидата экономических наук; Алматы, 2001.
19. Колчин С.П. Снижение налогового «пресса» и его вероятностные последстия // «Финансы», - 1999.-№7.-с.71
20. Мынбаев С. Бюджет 1999 года – основа укрепления финансовой стабильности республики // «Қаржы-Қаражат», - 1999.-№1.- с.48
21. Зейнельгабдин А. Реформирование бюджетной системы // «Қаржы-Қаражат», - 1999,- №5,с.50
22. Кучукова Н. Реформирование межбюджетных отношений в РК. // «Қаржы-Қаражат», - 1999,- №4,с.49
23. Илимжанова З.А. Кому оставлять прогноз? // «Қаржы-Қаражат», - 1998,- №11,с.64
24. Таджияков Б. Мы в ответе за пополнение государственного бюджета // «Қаржы-Қаражат», - 1999,- №2,с.46
25. Ильченко Е.В. «Проблемные вопросы отнесения сумм налога на добавленную стоимость в зачет», Джомартов А.К. «Типичные ошибки налогоплательшиков при отнесении сумм НДС в зачет» Налоговый консультант № 9 (46) сентябрь 2010
26. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Заңы ( Салық Кодексі ) Алматы, Юрист, 2010
27. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговая система Казахстана: опыт и проблемы» Мир финансов. Специальный выпуск, декабрь 2009 ж.
28. Статистический бюллетень № 9 (81) сентябрь 2008ж.
29. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М..Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Алматы, 2004 ж.
30. Булутай З.С. Субъекты налоговых правоотношений по действующему законодательству Республики Казахстан: Автореф. дис.канд. юрид. наук. – Алматы, 2003. – 29-б.
31. Какимжанов З. О совершенствовании налогового законодательства в Республике Казахстан //Вестник по налогам и инвестициям. – 2000. - № 5,6. - 12-18-бет.
32. www.wikipedia.com 04.03.2010 ж. мәлімет бойынша
33. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы Кодексі, Алматы, Юрист, 2009
34. Рахимжанова М.Т. «К вопросу построения эффективной системы налогообложения» Вестник КазНУ. Серия экономическая №5(39), 2003ж.
35. Лесбеков Г. Эконометрическое моделирование системы налогообложения: Дисс. канд. экон. наук. – Алматы, 2002. – 114-б.
36. www.nalog.kz (Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінің ресми сайты) 20.04.2011 ж. мәлімет бойынша
2. А.С.Мадиярова Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі құқықтық принциптер; заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация; Алматы-2005 жыл; 133 б.
3. 1995 жылы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы; (2007 жыл 21 мамырдағы, 2008жыл 7 қазандағы, 2011 жыл 2 ақпандағы өзгертулермен) – Алматы: Юрист, 2009 – 40 б.
4. Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева. Мемлекет және құқық теориясы: Оқу құралы – Алматы:Жеті жарғы, 1997. – 96 б.
5. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. - М., 1962. - Т 1. - С.355.
6. Рикардо Д. Начала политической экономии и податного обложения. - М., 1988. - С.100.
7. Тургенев Н. Опыт теории налогов. - М., 1983. - С.11.
8. Тривус А. Налоги как орудие экономической политики - Баку, 1975. - С.12.
9. Соколов А. Теория налогов. - М., 1992. - С.11.
10. Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 1995. – 253 с.
11. Основы налогового права. Учебно–методическое пособие /Под ред. С. Г. Пепеляева. – М.: Инвест Фонд, 1995. - С.496.
12. Карагусова Г. Налоги: Сущность и практика использования. Алматы, Қаржы-Қаражат, 1994, С.15.
13. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2007. – 400 б.
14. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 304 с.
15. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. 115-бап, 3-тармағы. Алматы, Юрист, 2009. 43-бет.
16. Черник Д.Г. Налоги. М.: Финансы и статистика, 1997. – С.343.
17. Б.Ж.Ермекбаева Салықтар және салық салу. Оқу құралы. Алматы,2003 жыл.
18. Акпанбетова Б.Ж. Косвенные налони: их роль и значение в экономике Республики Казахстан; дисс. на соискание ученой степени кандидата экономических наук; Алматы, 2001.
19. Колчин С.П. Снижение налогового «пресса» и его вероятностные последстия // «Финансы», - 1999.-№7.-с.71
20. Мынбаев С. Бюджет 1999 года – основа укрепления финансовой стабильности республики // «Қаржы-Қаражат», - 1999.-№1.- с.48
21. Зейнельгабдин А. Реформирование бюджетной системы // «Қаржы-Қаражат», - 1999,- №5,с.50
22. Кучукова Н. Реформирование межбюджетных отношений в РК. // «Қаржы-Қаражат», - 1999,- №4,с.49
23. Илимжанова З.А. Кому оставлять прогноз? // «Қаржы-Қаражат», - 1998,- №11,с.64
24. Таджияков Б. Мы в ответе за пополнение государственного бюджета // «Қаржы-Қаражат», - 1999,- №2,с.46
25. Ильченко Е.В. «Проблемные вопросы отнесения сумм налога на добавленную стоимость в зачет», Джомартов А.К. «Типичные ошибки налогоплательшиков при отнесении сумм НДС в зачет» Налоговый консультант № 9 (46) сентябрь 2010
26. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Заңы ( Салық Кодексі ) Алматы, Юрист, 2010
27. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговая система Казахстана: опыт и проблемы» Мир финансов. Специальный выпуск, декабрь 2009 ж.
28. Статистический бюллетень № 9 (81) сентябрь 2008ж.
29. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М..Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Алматы, 2004 ж.
30. Булутай З.С. Субъекты налоговых правоотношений по действующему законодательству Республики Казахстан: Автореф. дис.канд. юрид. наук. – Алматы, 2003. – 29-б.
31. Какимжанов З. О совершенствовании налогового законодательства в Республике Казахстан //Вестник по налогам и инвестициям. – 2000. - № 5,6. - 12-18-бет.
32. www.wikipedia.com 04.03.2010 ж. мәлімет бойынша
33. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы Кодексі, Алматы, Юрист, 2009
34. Рахимжанова М.Т. «К вопросу построения эффективной системы налогообложения» Вестник КазНУ. Серия экономическая №5(39), 2003ж.
35. Лесбеков Г. Эконометрическое моделирование системы налогообложения: Дисс. канд. экон. наук. – Алматы, 2002. – 114-б.
36. www.nalog.kz (Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінің ресми сайты) 20.04.2011 ж. мәлімет бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ – ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ РЕТІНДЕ
2.1 Қосылған құн салығының мемлекет табысын қалыптастырудағы ролі
мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Қазақстан Республикасы жағдайында қосылған құн салығын құру
ерекшеліктері және оны есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қосылған құн салығын салудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдірудің мүмкін
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысы бүгінгі таңның маңызды
мәселелерінің бірі – Қазақстан Республикасындағы қосымша құн салығын
есептеу мен салу мәселесіне арналған. Осы еңбек мазмұнында салық түсінігі
мен түрлері, салықтық құқықтық қатынастар, қосылған құн салығын есептеу мен
салу ерекшеліктері, қосылған құн салығын салудағы дамыған елдер тәжірибесі
мен Қазақстан Республикасының жағдайында қосылған құн салығын есептеу
тетігін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында салық
жүйесі мемлекеттің қаржылық-кредиттік механизмінің негізі, экономиканы
ретке келтіруші маңызды құралы болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты
дұрыс құрылса, шаруашылық қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды.
Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне қатысты әдебиеттер де көп, бірқатар
тәжірибе де жинақталған. Алайда, Қазақстанның тәуелсіз салық жүйесінің дәл
бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен салық
теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз. Мемлекеттің даму
қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштердің даму деңгейіне
байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың үлес салмағы өзгеріп отыруы
мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар экономикасы қалыптасқан және
тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс жүзінде барлық мемлекеттерді
фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді жанама салықтар атқарады.
Осыған қарағанда жанама салықтар, тікелей салықтарға қарағанда, кәсіпорын
салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға салынатын салықтар. Ал
кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады. Жанама салықтардың барлық
ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі
зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы
дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Менің басты мақсатым –
еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өрлеуін қамтамасыз етіп, жаңа
мүмкіндіктерге жол ашу [1]. Бұл жолда салық салу тетігінің тиімді жолға
қойылуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық
теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде
зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен
кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар
Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев,
А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігімен қатарлас пайда болған
салықтық құқық ғылымындағы проблемалық мәселелерді зерделеуге жоғарыда
арналған дипломдық жұмыстардың өзектілігі даусыз. Онда зерделенген
проблемалық сұрақтар еліміздің экономикалық және құқықтық дамуына өз
ықпалын тигізгені де сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде ұсынылып отырған зерттеу
жұмысының қажеттілігі уақыт талабынан туындап отыр деп тұжырымдауға
мүмкіндік бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасы және бірқатар
экономикасы дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып,
тәжірибелік негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу
және есептеу ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қойылған зерттеу мақсатына байланысты
дипломдық жұмыс келесі міндеттерді шешуге бағытталған:
- жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
- мемлекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
- жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
- дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасының әрекет етіп жүрген заңнамаларының және отандық, сонымен
қатар шетел мемлекеттерінің ғалымдарының ғылыми еңбектерінің негізінде
орындалды. Диплом жұмысының алдына қойылған міндеттерге жету үшін жалпы
диалектикалық, танымдық, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да
әдістер қолданылды.
Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасындағы қосылған құн
салығын есептеу мен салу кезінде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын
есептеу мен салуды мемлекеттік реттеудің құқықтық тетігі.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеудің тәжірибелік маңызы
төмендегілерден құралады:
• жасалған тұжырымдар, ұсыныстар мен қорытынды ұстанымдар қосылған құн
салығын есептеу мен салу тетігін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз
болады;
• республикамыздың салық заңнамасын жетілдіру мақсатында қолдану;
• қосылған құн салығын есептеу мен салу тетігін жүзеге асыру
барысында ұсынылған ұсыныстарды тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Азаматтық Кодексі, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) Заңы, Әкімшілік құқықбұзушылықтар
туралы Кодексі, шетел мемлекеттерінің салық заңнамалары құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зертеу жұмысының нақтыланған мына
бағыттағы түйіндері дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты және
міндеттерімен байланысты, әрі ғылыми ізденістегі жаңалықтардың жинағын
құрады.
Қазақстан Республикасындағы қосылған құн салығын салу тетіктерін
жетілдіру мақсатында қазіргі қолданыстағы қосылған құн салығын есептеу
жолдары қарастырылып, орын алып келе жатқан кемшіліктерге талдау жасалынды.
Әлемдік тәжірибедегі салықтар, оның ішінде, қосылған құн салығының
алатын орны мен оны мемлекеттік реттеу жолдарын зерттей отырып, Қазақстан
республикасының салықтық заңнамасының жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық
негіздері
Мемлекет пайда болғаннан бастап салықтар қоғамдағы қатынастардың
қажетті бөлшегі болып табылады. Мемлекеттің дамып, өзгеріске ұшырауы салық
жүйесінде үлкен өзгерістерге алып келеді.
Салықтар барлық елде олардың қоғамдық экономикалық құрылысымен саяси
іс бағыттарына қарамастан ұлттық мемлекеттік кірістің негізгі көзі –ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлеттік кірістің және
бюджеттің кірісін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық бір
уақытта материалдық, экономикалық және заңды категория болып табылатын көп
жақты құбылысты көрсетеді. біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті
сатысында келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің
экономикалық-қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз.
Кеңес дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі
салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық
субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық
талаптарына сай орната білдік. Сонымен, салық салу мәселесі әр уақытта да
қиыншылықты, жан-жақты талдауды талап ететін категория.
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі
мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып
табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың
табыстылығына байланысты болады [2].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [3].
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған
заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды
салықтар деп аталады. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары
мен басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше
құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер
тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады.
Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас
көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің
тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет
етуінің жиырма жылға жуық уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан
маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны
мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік
нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі
де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақстанда Салық кодексі өңделіп
жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында пайда
болатын құқықтық қатынастарды анықтайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді
айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде
осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға
болады [2, 11б.].
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда құқықтық даму жолын таңдаған
тәуелсіз мемлекет болып табылады. Осыған орай ол өз экономикасын
тұрақтандыруда нарықтық даму жолын таңдады.
Мемлекетіміздің егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық
қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, сондай-ақ мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы
және өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық
механизмінің жаңаша қалыптастырылуы салықтық құқықтың экономика және құқық
аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Демек,
мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының
тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде
көрініс табатын салық салу аясы әрқашан да мемлекеттің салықтық құқығының
реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші отандық ғалымдар Ғ.С.
Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып,
мемлекеттің белгілерін атап өтелік:
мемлекеттік егемендік;
билік органдары; басқару аппаратының болуы;
арнаулы қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау;
мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, қоғамдық тәртіп сақтайтын
органдардың болуы;
құқықтық жүйенің болуы;
халықтың аумаққа бөлінуі;
әскери қорғаныс;
полиция;
барлау;
ішкі әскер [4].
Мемлекет белгілерінің ішінде негізгілерінің бірі ретінде арнаулы
қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау органдарының болу қажеттігі
анықталды. Сондықтан бүгінгі таңда заң ғылымы алдында салық салудың негізгі
принциптерін, мемлекет өміріндегі салықтардың маңызы мен мәнін, салықтық
заңдылықтарын жан-жақты зерттеу қажеттілігі бірқатар себептермен
дәйектеледі. Атап айтатын болсақ:
- Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі толығымен қалыптасып болған
жоқ;
- Қазақстан Республикасы салық жүйесінің методологиялық базасының
қалыптасуына және одан арғы дамуына әлі де дамыған елдердің салық
салу тәжірибесі ықпал етуде;
- Қазақстан Республикасында салықтар теориясы әлі де қалыптасу үстінде.
Аталған себептерге салық жүйесінің осыдан арғы даму бағыттары отандық
ғалымдар мен мамандардың қандай да бір экономикалық концепцияларды
таңдауына байланысты.
Салықтар мен салықтық жүйенің экономикалық және құқықтық мазмұнының
ғылыми түсінігі ұзақ уақыттардан бері қалыптасты. Салық экономикалық
сипатқа ие болғандықтан оның мәні мен негіздерін экономикалық теориядан
іздеген жөн.
Кезінде экономика ғылымының классигі Адам Смит салық төлеу құлдықтың
емес, бостандықтың, еріктіліктің белгісі деген болатын.Сондықтан, Адам
Смиттің тұңғыш рет қалыптастырған мына салық салу жөніндегі қағидаларын
қарастырып көрейік:
Салықтардың ашық түрде алынуы: оның (Смиттің) айтуы бойынша, салық
мемлекет тарапынан заң нысанында төлеушілерге салынатын салмақ.Оның мөлшері
төлеу тәртібі заңда көрсетілген.Бірінші қағида бойынша: салық әрбір салық
төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуы тиіс, яғни әрбір азамат қзінің
тапқан табысына орай мемлекет шығындарын қтеуге ат салысуға тиісті.Екінші
қағида бойынша салық мөлшері, оны төлеу мерзімі мен тәртібі, салықтың
төлеушісі күнібұрын және дәл белгіленуі қажет.Үшінші ыңғайлылық қағидасына
сай әрбір салық салықты төлеушіге ыңғайлы уақытта және қолайлы әдіспен
алынуға тиісті.Төртінші үнемділік қағидасы бойынша әрбір салық өзі
мемлекетке әкелетін табыстан гөрі салық төлеушінің қалтасынан барынша аз
ақша алуға бейімделіп белгіленуі қажет, былайша айтқанда салық алу кезінде
салық төлеушінің шығындары барынша аз болуға тиісті.Шаруашылық дербестігі
тұрғысынан салық төлеуші ретінде өзінің белгілі бір меншігі бар және дербес
шаруашылық қызметінен табыс табатын жеке басы ерікті азамат болуға тиісті
[5].
Сөйтіп, қорыта келіп айтсақ Адам Смит салықтардың ашық (заң негізінде)
алынуына, жалпыға бірдейлігіне, айқындылығына (бәрі күнібұрын анықталған),
алу үнемділігіне (мейлінше аздығына), шаруашылық дербестігіне (бұл жерде
төлеушілердің) аса назар аударған.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей
болғанымен, кемшілік олқылықтары да жоқ емес.Осы берілген түсініктердің
негізгілерін қарастырып өтсек.
Мысалы, белгілі ғалым Давид Рикардо өзінің ’’Начала политической
экономики и податного обложения’’ деген еңбегінде салықтардың экономикалық
мәнін тиянақты зерттей келе, былай деп тұжырым жасаған: ’’ Салықтар -
үкімет билігіне келіп түсетін мемлекет азық-түлігі мен еңбегінің үлесі
болып табылады. Олар нәтижесінде капиталдан немесе ел табысынан төленеді’’
[6].
Салықтар теориясының қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар қатарында
зерттеуші Н.Тургеневтің де орны ерекше. Н. Тургеневтің пайымдауынша ’’Салық
дегеніміз - қоғам мен мемлекеттің өз мақсатына жетуінің мәні, яғни, адамдар
қоғамға бірлесе отырып мемлекет құрудағы мәні болып табылады. Осы
негіздерге сүйене отырып мемлекет халықтан алым алу құқығына ие болады’’
[7].
Ал А. Тривустың ойынша: ’’Салық дегеніміз – салық төлеушіден
бірқатар мөлшердегі материалдық игіліктерді сәйкес емес эквивалентсіз
мәжбүрлі түрде алу болып табылады [8].
Келесі ғалым А. Соколовтың тұжырымдауынша: Салық дегеніміз –
экономикалық саясаттың белгілі бір міндеттеріне қол жеткізу мақсатында
жекелеген шаруашылық қызмет етуші тұлғалар мен шаруашылықтардан мемлекет
билік органдары төлем ретінде алатын мәжбүрлі алым [9].
Ал, Гуреев В.И. салықтарды міндетті жарна деп атайды және мынадай
түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке тұлғалардың
кәсіпкерлік қызеттерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының
бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу [10]. Бұл жерде
айтылмай кеткен салықтың белгілері: міндеттілік, қайтарымсыздық және
баламасыздық [11].
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды, жеке тұлғалардан тиісті
деңгейдегі бюджетке (федералдық, регионалдық, жергілікті) алатын міндеті
жарнасы деген анықтама берген белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай
анықтама береді: Салық – мемлекеттің өкімет билігі субьектілерінің төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен
қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес – ақысыз түрде
заңды және жеке тұлғалардан алынатын меншіктері [11, 24б.].
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді
алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып
табылады.Ал салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар
меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі
құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті [11, 29б.].
Қазақстандық белгілі экономист – ғалым Қарағусова Г. салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждырды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады
деген анықтама береді [12].
Көбінесе авторлар сипаттап өткен салық ерекшеліктерін дұрыс деп қосыла
отырып салықтардың өзіміз тұжырымдаған, сондай-ақ оларды басқа міндетті
төлемдерден ажырататын мына белгілерін етпейді:
- Салық – тек мемлекеттік біржақты-өктем үрде белгіленетін төлем.
Салықтарды белгілеу және алу кезінде мемлекет салық төлеушілердің
келісімін, ерік білдіруін керек қылмайды;
- Салық – мәжбүрлі түрдегі төлем.Салық төлеушілер мемлекеттің біржақты-
өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр
болады;
- Салық – міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, қатаң
белгіленген мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;
- Салық – ақшалай нысандағы төлем.Заңды және жеке тұлғалардың
табыстарының заңда белгіленген бөлігі тиісті бюджетке ақшалай
аударылады;
- Салық – меншік нысаны ауысуымен сипатталатын төлем.Мемлекеттік емес
заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалар мемлекет
меншігіне айналады;
- Салық – заңды төлем.Мемлекеттің жоғарғы өкілді органы шығаратын заңның
негізінде белгіленген төлем;
- Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем.Салық заңды
және жеке тұлғалардың бәрінен бірдей, жаппай алынбай, тек нормативтік
актілерде көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. болған жағдайда
ғана алынады;
- Салық – тұрақты және жүйелі төлем.Салық заңда тұрақты бекітілген түрде
және белгіленген тәртіппен айтарлықтай алынады [13].
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың, жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді.Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады [13, 10б.].
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің (алымдар, баждар,
төлемдер) экономикалық-құқылық маңызы олардың құрамындағы қаржылық-
экономикалық және құқықтық қатынастар арқылы көрініс табады. Қаржылық-
экономикалық қатынастар салық төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген
ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал құқылық салық заңдарымен
белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі
органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайды.
Салықтың белгілері жөнінде А.И.Худяков олардың тығыз байланыста
болатынын ескере отырып, арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп
кейбір жағдайларды есепке ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол
салықтардың экономикалық сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем;
2. қайтарымсыз төлем;
3. баламасыз төлем;
4. салық салу объектісінің болуы;
5. салық субъектісінің айқындалуы;
6. төлеу мерзімдері;
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты;
8. салық мөлшерінің айқындалуы;
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы.
Салықтың заңи белгілеріне мыналар жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі;
2. салықтың тек құқықтық нысанда болуы;
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы;
4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы;
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы;
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі, тиісті құқықтық
нысанда болуы;
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамтамасыз ету;
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындатуы;
9. салықтарды төлеу – бұл заңды міндет;
10. салық – міндетті төлем.
Салықтар – өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып
мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
1)фискалдық функцияны;
2)бөлуші функцияны;
3)реттеуші функцияны;
4)бақылаушы функцияны;
5)жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
1)алыну тәсілдері бойынша;
2)салық салу субъектілері бойынша;
3)салық салу объектілері бойынша;
4)кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
5)салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
6)салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтық пайдалану ауқымы
бойынша;
7)салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер
жатады [13, 20б.].
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар;
тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті аумақтардағы салықтар;жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы
алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:
1.корпоративтік табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4.акциздер;
5.экспортқа рента салығы;
6.жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7.әлеуметтік салық;
8.көлік құралдары салығы;
9.жер салығы;
10.мүлік салығы;
11.ойын бизнесі салығы;
12.тіркелген салық;
13.бірыңғай жер салығы жатады [13, 21б.].
Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
көрініс табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін
ынталандыру фунциясы әрі дербес экономикалық категория болып
табылады.Салықтардың табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу
заңдарымен айқындалады, сондай ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық
құрылымымен ерекшеленеді.
Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге
асырылады.Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін
қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудың және тиімді
салықтық заң актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін
құрайды [13, 24-25бб.].
Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық-
қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық
Кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да
міндетті төледердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.
Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс
істейді.Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалып, Салық Кодексінің ережелерінде заңдық көрініс
тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіктерді
қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуетін білдіреді [13,
26б.].
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастар
Салықтық құқық өзінің құқықтық реттеу аясындағы қоғамдық
қатынастардың белгіленген, ерекше саласын қамтиды.Бұл қатынастардың
ерекшелігі мемлекет өзінің міндеттерін орындау кезінде салықтық қызметті
жүзеге асыруға байланысты салықтар сияқты экономикалық тұтқаны қолдану
процесінде туындауында.Бүгінде, салықтық қатынастарды құқықпен реттеу
мәселелері еліміздің әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінен өте
маңызды және елеулі орын алып отыр.
А.И.Худяков салықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушы болып
екі топқа бөлінеді деп жазған, сондай-ақ олардың кейбір өздеріне тән
айрықша белгілерін атап көрсеткен.Материалдық құқықтық қатынастардың мына
келесідей сипаттамасы берілген [14].
1.Бұл қатынастар мемлекеттің болмысымен шартталған және қаржылық
қызметінің нәтижесі болып табылады.
2.Бұл қатынастар мүліктік сипатта болады [15]. Бұл жерде айта
кететін бір жәйт, тікелей заттар, мүліктер салық салу объектісі ретінде
немесе салық салу көзі болып табылатын, үнемі құны өсіп отыратын қасиеті
бар игіліктер ретінде ғана салықтық қатынасқа араласа алады.Соның өзінде
салық салу кезінде заттай алынған табыстың құны ақшаға баламаланып барып
тиісті мөлшерде салық салынады.
3.Бұл қатынастар тауар нысанындағы құнның қарсы қозғалысына
жолықпаған ақшалай немесе өзге де мүліктік нысандағы құнның біржақты
қозғалысын білдіреді, яғни салық төлеушілер салық түрінде мемлекетке берген
ақшасының баламасы ретінде ешқандай тауар алмайды деген мағынада.
4.Бұл қатынастар бөлу сипатында көрініс табады, себебі мемлекет
әрдайым ұлттық табыстың заңмен белгіленген мөлшерін салық салу арқылы өз
пайдасына бөлуді жүзеге асырып отырады.
5.Бұл қатынастар ұзақ мерзімді және тұрақты сипатта болады.Ұзаққа
созылатын қатынастар ретінде табысқа салынатын салықты алуға байланысты
қатынастардың айтуға болады.Себебі қандай да болмасын кәсіпкердің өз
қызметінің нәтижесі ретінде пайда, табыс табуға тырысатынын, сондықтан
оның, ұзақ жылдар жүзінде тұрақты салық төлеуші болып табылатынын мемлекет
жақсы біледі.
6.Бұл қатынастар жекелей – айқындалған, яғни нақты сипатта болады.
7.Салықтық қатынастар экономикалық қатынастардың бір түрі болып
табылады.
8.Бұл қатынастар тек құқықтық нысанда болады, яғни мәні бойынша
экономикалық салықтық қатынастар, ал нысаны бойынша салықтық құқықтық
қатынастар болып саналады [14, 118б.].
Ұйымдастырушы салықтық қатынастар салықтық ұйымдарды қалыптастыруға
және олардың жұмыс істеулеріне, мемлекеттің салықтық қызметінің мақсат –
бағыттарын белгілеуге және қолдануға байланысты туындайды.Аталмыш
ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастардың мына келесідей түрлері
болады:
1.мемлекет пен оның салықтық органдарының арасындағы қатынастар;
2.салық қызметі органдарының өзара қатынастары;
3.салық төлеушілердің салық сомаларын мемлекетке өткізу жөніндегі
салық қызметі органдары мен банкілердің арасындағы қатынастар;
4.салық органдары мен табысты төлеу көзі деп аталатын субъекті
рөлінде көрінетін мемлекеттің салықтық агенттерінің арасындағы
қатынастар.Бұл қатынастар материалдық салықтық қатынастардың ойдаңғыдай
қызмет атқаруларын қамтамасыз ету құралы болып есептелінеді [14, 122б.].
Негізінде, салықтық-құқықтық қатынастар деп мемлекет пен салық
төлеушілердің арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын
қоғамдық байланыстарды айтамыз.Бұл жерде басты ерекшеліктер былайынша
сипатталады: мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажет
субъектілі құқығы бар; ал салық төлеушілерде оларды төлеу жөніндегі заңи
міндеттері бар.Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта болады
(ақшаны мүлік деп есептеуге болады), сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке
белгіленген соманы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты сипатта да болуы
ықтимал.Өйткені мемлекет тарапынан салық төлеушіге қатыстьы ешқандай
мүліктік міндеттеме қабылданбайды.Бұл қатынатар мемлекеттік мәжбүрлеу
күшімен қорғалады.Сонда да болса айта кететін бір жайт, мемлекет салықтан
жиылған қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға
міндеттенеді.Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық
қатынастар да тек мемлекет еркіне сай және тек қаржылық құқықтық
нормалардың негізінде пайда болады.Мемлекет өзінің мұқтаждықтары мен
мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде
қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық нормаларының негізінде осы
айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланысы нысанындағы моделін
құрады.Осы туындайтын салықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңи
(юридикалық) мәнімен сипатталады да, кейіннен бірте-бірте заңи нысан
субъектілердің жүріс-тұрысында материалдық көрініс таба бастайды.Құқық бұл
жерде реттеуші функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды
заңи нысанда безендіреді.Осы қатынастар кейіннен қатысушыларының
айтарлықтай әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұнға ие бола отырып
толыққанды, қоғамдық қатынастарға айналады.
Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола
алмайды.Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң
күші бар актілерге байланысты.Өте маңызды, басты әрі күрделі қоғамдық
қатынастар салықтық құқықтық қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару
арқылы белгілеп, бекіту және реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратындығы
ешкімге құпия емес шығар.
Заңи әдебиеттерде салықтық құқықтық қатынастарды ең басты құқықтық
қатынастар қатарына жатқызу екі факторға байланысты түсіндіріледі.
Біріншіден, жалпы салықтар жүйесі мен әрбір нақты төлем түрінің ұлттық
табысты бөлу, қайта бөлу процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс
мөлшерлеріне айтарлықтай ықпал етулеріне байланысты экономикалық және
әлеуметтік саяси маңызы; екіншіден, осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы
саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде
салықтар мен салықтық емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау [13,
33б.].
Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында
болады.Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушысы
нақты,жекелей белгіленген.Қандай да болмасын салықтық құқықтық
қатынастардың міндетті қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол
қатынастардың екінші жағында құқық нормасында көрсетілген, нақты жекелей
айқындалған жиынтық белгілері бар салық төлеуші тұрады.Бұл жерде, біздің
ойымызша былай деп тұжырымдауға болады: салықтық құқықтық қатынас біршама
нақты болып табылады, өйткені оның уәкілетті де, міндетті де субъектілері
нақтыландырып, жекеше белгіленген.
Салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалатын
қатынастар болып табылады.
Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде, оны
салық төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде, толығымен және
уақытылы орындайды.
Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда
немесе мемлекет алдында өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық
төлеушінің міндетін орындату жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.
Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні
мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге
асырады.Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның
құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады.Басқаша
айтсақ салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазалау
шаралары қолданылуы барысында салық төлеушінің құқықтарын қорғау жөніндегі
қатынастар туындайды.
Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз.Оның өзіне
тән үш элементі барын байқауға болады: материалдық және заңи мәні,
субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.
Заңи мағынада салықтық құқықтық қатынастың мәні оған қатысушылардың
субъектілік құқықтары мен міндеттері арқылы байланыстары болып табылады.
Субъектілік құқық дегеніміз уәкілетті тұлғаға оның өзіне жүктелген
міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген және басқа
тұлғалардың заңи міндеттерімен қамтамасыз етілген өктем-билік шаралары.Ал
заңи міндет деп мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті тұлғаның
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның талаптарын бұлжытпай орындау
үшін әмірлі түрде белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.
Салықтық құқықтық қатынастардағы субъектілік құқықтың иесі мемлекет
болып саналады.Осы мемлекеттің субъектілік құқығы салық төлеушілерден, яғни
міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты төлеуді талап ету құқығы
арқылы жүзеге асырылады.Талап ету құқығына салық төлеушінің осы талапты
мойындау жөніндегі заңи міндеті сай болуы қажет.
Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын
жүзеге асыруына байланысты, басқа әрекеттерді атқармай, тек міндетті
субъектілердің талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді.Егер салық
төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің міндетті
тұлғаға қарсы мемлекеттің мәжбүрлеу аппаратын іске қосу жөніндегі құқығы
жүзеге асырылады.Өйткені салықтық құқықтық қатынас мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен кепілдендірілген.Бұл жерде айта кетерлік бір ерекшелік, мемлекет
салықтық құқықтық қатынастардың субъектісі рөлінде және оларды қамтамасыз
ету кепілі рөлінде көрініс табады.Осы мемлекеттің қосарлы жағдайы оның өз
субъектілік құқығын екі тәсілмен жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады: 1)
талап ету құқығын жүзеге асыру жолымен, яғни мемлекеттік уәкілетті органның
мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып мемлекеттік мәжбүр ету органына
– сотқа жүгінуі; 2) осы мемлекеттік уәкілетті органдардың өз мемлекеттік –
өктем өкілеттіктерін пайдалану жолымен.Салықтық құқықтық қатынастардың
екінші маңызды жағы заңи міндеттер болып табылады.Заңи міндеттер белгілі
бір тұлға салық төлеушіге белгіленген, мемлекет тарапынан қойылған талапты
орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде көрініс табады.
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс-
тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу
жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады.Салық төлеуші салықты қалай
болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген мөлшерде
және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет.Қандай да болмасын салық туралы
заңда қажетті (міндетті) жүріп тұру шаралараның шеңбері қатаң айқындалады.
Салықтық құқықтық қатынастардың негізгі мәні – салық төлеушілердің
жаңағыдай біржақты міндеттемелері.
Салықтық құқық өз пәніне қатысты қоғамдық қатынастарды реттей
отырып, осы қатынастардың субъектілерінің шеңберін анықтайды, сондай –ақ
олардың құқықтары мен заңды міндеттерін белгілей ді.Осы құқық пен міндетке
ие болған субъектілер салықтық құқық субъектілері болып табылады.Сонымен,
салықтық құқық субъетілері деп, әрқашанда салықтық құқықтық қатынас
субъектісі болуға қабілеті (құқығы) бар тұлғаны айтамыз.
Қаржылық немесе салықтық құқық нормаларының күшіне байланысты салық
қызметі аясындағы құқықтар мнн міндеттер салықтық құқық субъектілеріне тән
болады.
Салықтық-құқықтық қатынастардың мемлекет уәкілдік берген уәкілетті
органдарына келесідей сипаттама беруге болады:
1.Осы субъектілердің әрекеттері жалпы мемлекеттік мүддені көздейді
және олар осы қатынастарда мемлекет функциясын жүзеге асырады.
2.Мемлекет тарапынан өктем өкілеттілік берілген мемлекеттік
уәкілетті органдар болып табылады.
3.Олардың құқылары мен міндеттері толық түрде салықтық (кейде
қаржылық) белгіленген.
Мемлекеттің қазынасының ауқымды бөлігі болып табылатын мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға байланысты жүзеге асырылатын салықтық қызмет
аясында туындайтын салықтық қатынастар экономикалық сипатта болады және
әрдайым құқықтық реттеуді қажет етеді.
Қандай да болмасын салықтық қатынастар мемлекет еркіне сай пайда
болғандықтан және мемлекет өзінің және басқа да қатысушылардың жүріс-тұру
қағидаларын нормативтік-құқықтық актілері жүзінде күнібұрын
белгіленгендіктен экономикалық салықтық қатынастар құқықтық нысанда көрініс
табады.
Осы жөнінде жоғарыда, салықтық қатынастардың өздеріне тән белгілерін
сипаттағанда айтып өткенбіз.Осы мәні (маңызы) бойынша экономикалық салықтық
қатынастар тиісті құқықтық нормалармен реттеу барысында салықтық құқықтық
қатынастарға айналады.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушы
болып бөлінеді.Материалдық салықтық құқықтық қатынастар салықтың төлем
затының (объектінің) салық төлеушіден мемлекетке өтуін көрсетеді, ал
ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық қызметі
органдарының салық салу жөніндегі операцияларға қатынасатын, бірақ өздері
салық төлеуші болып табылмайтын субъектілермен арақатынасын және
мемлекеттің салықтық құрылымдарының қалыптасу және қызмет атқару
барысындағы байланыстарын білдіреді [13, 36б.].
Салықтық құқық ғылымының өзекті мәселеге айналуына орай көптеген
жылдар бойы зерттелген салықтық міндеттеме институты бүгінде осы ая бойынша
жасалынған ғылыми қорытындылар мен тұжырымдамалардың нәтижесінде Салық
кодексінің жалпы бөлімінде орын алып отыр. Бұл салық салу аясы мен қоғам
үшін маңызды деп айтуға болады.
Осы орайда айта кететін жәйт, міндеттеме ұғымы қалыптасқан дәстүр
бойынша тек азаматтық-құқықтық ұғым, яғни цивилистикалық заңи-техникалық
құрал, сондай-ақ азаматтық-құқықтық міндеттеме ретінде белгілі бір
келісімге келудің және шарт жасаудың нәтижесі болып табылады. Ал салықтық
міндеттеме қазіргі қоғам қажеттілігіне сай келетін салық салу жүйесін құру
ісіне салысуы арқылы салықтық қатынастарға қатысушылрдың құқықтары мен
міндеттерін қатаң айқындауға қол жеткізетін және ұлттық табысты қайта
бөлуге қатысты экономикалық мән-жайлары мен өктем билік тұрғысынан
ерекшеленетін құқықтық құрал ретінде танылады.
Салықтық міндеттеменің мән-жайын заң шығарушы былайша айқындаған
салықтық заңнамаға:
1) тиісті салық заңдарына сәйкес салық төлеушінің мемлекет алдында
туындаған міндеттемесі салықтық міндеттеме болып танылады;
2) салықтық міндеттеме талаптарына сай салық төлеуші:
Салық органында тіркеу есебіне тұруға; салық салу объектісі мен салық
салуға байланысты объектіні айқындауға; салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеп шығаруға, салық есептілігін жасауға,
оны белгіленген мерзімде табыс етуге және салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті;
3) мемлекет өзінің салық органдары арқылы салық төлеушіден оған
тиесілі салықтық міндеттемелерді толық көлемде орындауын талап етуге
құқылы;
4) салықтық міндеттемелер орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған
жағдайда мемлекет салық кодексінің тиісті баптарында көзделген тәртіп
негізінде салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін
және мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.
Бұл ретте түсінікті болу үшін:
-салықтық міндеттеме салық төлеушінің мемлекет алдындағы біржақты
міндеттемесі, яғни түпкілікті нәтижесі өзіне тиесілі салықтық төлемнің
сомасын мемлекет кірісіне аудару, енгізу (төлеу) жөніндегі міндеттемесі;
-салықтық міндеттеме негізінде салықтық төлемнің сомасын өзінің
пайдасына төлеуді салық төлеушіден талап ету жөніндегі мемлекеттің құқығы
деп тұжырымдауға болады.
Міне, салық төлеушінің өзіне (тиісті салық заңына сәйкес) жүктелген
салық төлеу жөніндегі біржақты міндеттемені саналы түрде, сондай-ақ слықтық-
құқықтық мәдениеттілік пен белсенділік таныта отырып, белгіленген тәртіп
негізінде уақтылы және толығымен орындауы, мемлекеттің салық төлеушілерден
белгіленген салықтарды өзіне төлеуін талап ету құқығымен ұштаса отырып
салықтық құқықтық қатынастардың басты материалдық мәніне айналады.
Өзінің экономикалық және құқықтық табсғатына сай салықтық міндеттеме:
-тек мемлекеттің еркіне және әмірлі талабына сай туындайды;
-әрдайым мерзімді сипатта болады;
-өзінің сипаты бойынша мемлекеттік (қоғамдық)-құқықтық тұрғыдан
ерекшеленеді;
-салықтық төлемдердің сомасына байланысты көбінесе ақшалай көрініс
табады;
-өзінің мән-жайына қарай біржақты міндеттеме болып табылады;
-оның айтарлықтай дәрежеде (тиісінше) орындалуы мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етіледі;
-міндеттеме бойынша салықтық төлемдердің ақша қаражаттарын мемлекет
кірісіне аударуға байланысты салық төлеуші тұлғаның белсенді іс-
қимылдарымен сипатталады;
-құрылымына салықтың заңи құрамының мұқият белгіленген элементтерінің
болуы оның тиісінше орындалуының негізі болып табылады;
-әрбір жекелеген салықтарға тән салық салу объектілерімен, салық
базасымен, салық ставкасымен және салық кезеңділігімен мазмұндалады.
Салықтық міндеттеменің объектісіне міндетті тұлға салық төлеушінің
салықтық төлемінің сомасын мемлекетке тапсыру кезіндегі іс-қимылдары
жатады. Ал салықтық міндеттеменің нысаны мемлекет (мемлекеттің салық
органдары) пен салық төлеушілер-заңды және жеке тұлғалардың арасындағы
байланыстың сыртқы көрінісі болып табылады.
Салықтық міндеттеменің құрамы:
-салықтық міндеттеменің субъектісінен;
-салыктық міндеттеменің объектісінен;
-салықтық міндеттеменің мән-жайынан тұрады.
Осы орайда айта кететін бір жәйт: салық төлеуші; салық салу объектісі;
салықтың заты; салықтың масштабы; салық базасын есепке алу әдісі; салық
кезеңі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салықты есептеу тәртібі; есепті
кезең; салықты төлеу мерзімі; салықты төлеу тәсілі мен тәртібі сияқты
элементтер Қазақстан Республикасының салық заңдарындағы бастаушы ережелер
болып табылады, сондай-ақ оларсыз ешбір салықты есептеп шығарудың, төлеудің
және олардың төленуін талап етудің мүмкіндігі болмайды.
Салықтың заңи құрамының элементіңн, яғни салық элементін белгілеу
салықтық міндеттеменің туындауына септігін тигізеді немесе оны орындау
тәсілінің негізі болып табылады.
Салық кодексінде салықтық міндеттеменің субъектілік құрамында салық
төлеуші және мемлекет көрсетілген.
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер ретінде
мүліктер және іс-әрекеттер белгіленген. Осы мүліктер мен іс-әрекеттердің
болуы салық төлеушіге катысты салықтық міндеттеменің туындауына негіз
болады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің әрбір
түрі бойынша салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер
Салық кодексінің ерекше бөлімінің тиісті баптарында жан-жақты айқындалған.
Салық базасы салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құнының, физикалық жай-күйінің немесе өзге де мән-жайларының
сипаттамаларын білдіреді. Олар салық салу затын саны жағынан көрсете
отырып, салықтың негізі ретінде бюджетке төленуге тиіс салықтар мен басқа
да міндетті төлемдер сомасын айқындайды. Демек, салықтық төлемдер сомасы
салық базасына белгіленген салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне деген салық
есептеулерінің шамасын білдіреді. Былайша айтқанда салық салу нормасы, яғни
салықтың заң жүзінде белгіленген шамасы болып табылады. Салықтың салық
төлеушіге түсіретін салмағын бағалау үшін жеңілдіктерді есепке ала отырып
толық салық базасына қатысты есептелген салық сомасы ретінде салықтың нақты
ставкасы қарастырылады. Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне
процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі жекелеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі болып табылады, сондай-
ақ ол фяқталған кезде салық базасы айқындалып, бюджетке төленуге тиіс
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептелінеді.
Осыған байланысты салық кезеңі деп тиісті заңдарға сәйкес салық
төлеушіге арналып, оның салықтарды есептеуіне және төлеуіне, сондай-ақ
салық есебін жүргізуіне, салықтық бақылауды жүзеге асыруына қажетті
есептеулер мен декларацияларды тапсыру үшін белгіленген уақыт бөлігін
айтамыз.
Демек, салық кезеңіне салық базасын қалыптастыру процесін аяктау және
салықтық міндеттеменің мөлшерін түпкілікті айқындай үшін белгіленген
мерзімді жатқызуға болады.
Салықтық міндеттемні орындау осы міндеттеменің әрбір субъектісінің
міндеттерін құрайтын белгілі бір іс-қимылдарды тиісінше (ойдағыдай) жүзеге
асыру болып саналады.
Бұл жерде бірден айта кететін жәйт, салықтық міндеттеме мемлекет
ойынан шығатындай, тиісінше және айтарлықтай деңгейде орындалуға тиіс.
Салықтық міндеттемені орындау мақсатында салық төлеуші мынадай іс-
әрекеттерді міндетті түрде жүзеге асырады:
-салық органында тіркеу есбіне тұрады;
-салық салу объектілер мен салық салуға байланысты объектілердің
есебін жүргізеді;
-салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді,
салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала отырып, бюджетке төленуге
тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомаларын есептеп
шығарады;
-салық еебін жасайды және оны белгіленген тәртіп пен мерзімдерде салық
органдарына табыс етеді;
-салықтық заңнамада белгіленген тәртіп негізінде және қатаң
айқындалған мерзімдерде салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің есептеп
шығарылған және есептелген сомаларын, сондай-ақ салықтық міндеттемені
орындамаған жағдайда айыппұлдар мен өсімпұлдарды төлейді.
Салықтық міндеттемелердің орындалатын уақыты, орны, тәртібі және
тәсілдері күні бұрын әрі нақтылы белгіленетінің білуіміз керек.
Салықтық құрылыс негізінде міндетті түрде кезінде салық салу
жүйесінің классигі болған Адам Смит тұжырымдаған мына: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің тапқан табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыруға атсалысуы тиіс. Олар төлейтін төлем — салықтың мөлшері ете
дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, салықтық құрылыстың құрылымдық элементтері ретінде
салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің нақты түрлерінің жиынтығы,
олардың салық салу базалары мен салықтық төлем сомаларын қалыптастыру
тәсілдері, салықтық іс-қимылдарды жүзеге асыратын қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы, мемлекеттік салық әкімшілігін
жүргізу, сот билігі органдары мен прокуратура және т.б. өздеріне тиесілі
орындарын алатынын айта кетуіміз қажет.
Мемлекеттің салықтық құрылысының құқықтық тұрғыдан ұйымдастырылуы
мемлекеттің салықтық құқығының мақсатты-бағдарлы әлеуетіне (күш-
қуатына), мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізудің мақсатты-бағдарлы рұқсат
беру және шектеу қою сияқты әрекеттеріне сүйенеді.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленілуіне байланысты туындайтын
қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің
мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын) берулері кезінде салық
заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен
салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының ірге тасын қалау, салық салу
жүйесін ұйымдастыру және оны іске басқару принциптері мемлекеттің салық
саясатына сай саясаттың және мемлекеттің салықтық құқығы осы саясаттың
негізі болып табылады. Мемлекеттің салық жүйесі тікелей салықтары
басым англосаксондық модель мен көбінесе жанама салықтарға бас иетін
континетальдық модельдердің жиынтығынан тұратын аралас салық салудың
құқықтық моделін көрсетеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының экономикалық-құндылық негізіне
салықтар жүйесі түрінде құрылымданған тікелей, жанама, ресурстық
мүліктік салықтар арқылы корпорациялар мен азаматтардың жиынтық
табыстарын қоғамдандырудың императивтік нысанының жиынтығы болып табылатын
мемлекеттің салық жүйесі жатады. Мемлекеттің салық жүйесінің
стратегиялық және функционалдық күш-қуатының нақты әлеуметтік-
экономикалық аямен үйлесімді әрі нәтижелі болуы осы жүйені салық
төлеушілердің экономикалық жай-күйіне, салықты төлеу қабілеттілігіне және
мемлекет шығыстарын тек қоғамдық маңыздылығы өте зор тұтыну аяларына
бағыттау процестерін сапалы заңдарда нақты көздеп, белгілеу
арқылы құруға байланысты болады.
Салықтық міндеттемені орындау уақытына жекелеген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдерге қатысты яғни олардың салық салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ – ЖАНАМА САЛЫҚ ТҮРІ РЕТІНДЕ
2.1 Қосылған құн салығының мемлекет табысын қалыптастырудағы ролі
мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Қазақстан Республикасы жағдайында қосылған құн салығын құру
ерекшеліктері және оны есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қосылған құн салығын салудағы шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Қосылған құн салығын есептеу тетігін жетілдірудің мүмкін
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысы бүгінгі таңның маңызды
мәселелерінің бірі – Қазақстан Республикасындағы қосымша құн салығын
есептеу мен салу мәселесіне арналған. Осы еңбек мазмұнында салық түсінігі
мен түрлері, салықтық құқықтық қатынастар, қосылған құн салығын есептеу мен
салу ерекшеліктері, қосылған құн салығын салудағы дамыған елдер тәжірибесі
мен Қазақстан Республикасының жағдайында қосылған құн салығын есептеу
тетігін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында салық
жүйесі мемлекеттің қаржылық-кредиттік механизмінің негізі, экономиканы
ретке келтіруші маңызды құралы болып табылады. Салық жүйесі қаншалықты
дұрыс құрылса, шаруашылық қызметінің тиімділігі соған байланысты дамиды.
Батыс елдерінде салық салу мәселелеріне қатысты әдебиеттер де көп, бірқатар
тәжірибе де жинақталған. Алайда, Қазақстанның тәуелсіз салық жүйесінің дәл
бүгінгі шынайы жағдайына бейімделген теориялық тұжырымдар мен салық
теориясын түпкілікті зерттеген отандық ғалымдар қатары аз. Мемлекеттің даму
қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштердің даму деңгейіне
байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың үлес салмағы өзгеріп отыруы
мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар экономикасы қалыптасқан және
тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс жүзінде барлық мемлекеттерді
фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді жанама салықтар атқарады.
Осыған қарағанда жанама салықтар, тікелей салықтарға қарағанда, кәсіпорын
салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға салынатын салықтар. Ал
кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады. Жанама салықтардың барлық
ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі
зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы
дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында Менің басты мақсатым –
еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өрлеуін қамтамасыз етіп, жаңа
мүмкіндіктерге жол ашу [1]. Бұл жолда салық салу тетігінің тиімді жолға
қойылуы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық
теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде
зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен
кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар
Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев,
А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігімен қатарлас пайда болған
салықтық құқық ғылымындағы проблемалық мәселелерді зерделеуге жоғарыда
арналған дипломдық жұмыстардың өзектілігі даусыз. Онда зерделенген
проблемалық сұрақтар еліміздің экономикалық және құқықтық дамуына өз
ықпалын тигізгені де сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде ұсынылып отырған зерттеу
жұмысының қажеттілігі уақыт талабынан туындап отыр деп тұжырымдауға
мүмкіндік бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасы және бірқатар
экономикасы дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып,
тәжірибелік негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу
және есептеу ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қойылған зерттеу мақсатына байланысты
дипломдық жұмыс келесі міндеттерді шешуге бағытталған:
- жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
- мемлекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
- жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
- дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасының әрекет етіп жүрген заңнамаларының және отандық, сонымен
қатар шетел мемлекеттерінің ғалымдарының ғылыми еңбектерінің негізінде
орындалды. Диплом жұмысының алдына қойылған міндеттерге жету үшін жалпы
диалектикалық, танымдық, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да
әдістер қолданылды.
Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасындағы қосылған құн
салығын есептеу мен салу кезінде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын
есептеу мен салуды мемлекеттік реттеудің құқықтық тетігі.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Зерттеудің тәжірибелік маңызы
төмендегілерден құралады:
• жасалған тұжырымдар, ұсыныстар мен қорытынды ұстанымдар қосылған құн
салығын есептеу мен салу тетігін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз
болады;
• республикамыздың салық заңнамасын жетілдіру мақсатында қолдану;
• қосылған құн салығын есептеу мен салу тетігін жүзеге асыру
барысында ұсынылған ұсыныстарды тәжірибеде қолдану.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Азаматтық Кодексі, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) Заңы, Әкімшілік құқықбұзушылықтар
туралы Кодексі, шетел мемлекеттерінің салық заңнамалары құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зертеу жұмысының нақтыланған мына
бағыттағы түйіндері дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты және
міндеттерімен байланысты, әрі ғылыми ізденістегі жаңалықтардың жинағын
құрады.
Қазақстан Республикасындағы қосылған құн салығын салу тетіктерін
жетілдіру мақсатында қазіргі қолданыстағы қосылған құн салығын есептеу
жолдары қарастырылып, орын алып келе жатқан кемшіліктерге талдау жасалынды.
Әлемдік тәжірибедегі салықтар, оның ішінде, қосылған құн салығының
алатын орны мен оны мемлекеттік реттеу жолдарын зерттей отырып, Қазақстан
республикасының салықтық заңнамасының жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы салық түсінігі және оның құқықтық
негіздері
Мемлекет пайда болғаннан бастап салықтар қоғамдағы қатынастардың
қажетті бөлшегі болып табылады. Мемлекеттің дамып, өзгеріске ұшырауы салық
жүйесінде үлкен өзгерістерге алып келеді.
Салықтар барлық елде олардың қоғамдық экономикалық құрылысымен саяси
іс бағыттарына қарамастан ұлттық мемлекеттік кірістің негізгі көзі –ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлеттік кірістің және
бюджеттің кірісін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық бір
уақытта материалдық, экономикалық және заңды категория болып табылатын көп
жақты құбылысты көрсетеді. біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті
сатысында келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің
экономикалық-қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз.
Кеңес дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі
салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық
субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық
талаптарына сай орната білдік. Сонымен, салық салу мәселесі әр уақытта да
қиыншылықты, жан-жақты талдауды талап ететін категория.
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі
мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып
табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың
табыстылығына байланысты болады [2].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған [3].
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған
заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды
салықтар деп аталады. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары
мен басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше
құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер
тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады.
Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас
көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің
тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет
етуінің жиырма жылға жуық уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан
маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны
мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік
нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі
де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақстанда Салық кодексі өңделіп
жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында пайда
болатын құқықтық қатынастарды анықтайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді
айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде
осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға
болады [2, 11б.].
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда құқықтық даму жолын таңдаған
тәуелсіз мемлекет болып табылады. Осыған орай ол өз экономикасын
тұрақтандыруда нарықтық даму жолын таңдады.
Мемлекетіміздің егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық
қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, сондай-ақ мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы
және өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық
механизмінің жаңаша қалыптастырылуы салықтық құқықтың экономика және құқық
аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Демек,
мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының
тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде
көрініс табатын салық салу аясы әрқашан да мемлекеттің салықтық құқығының
реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеуші отандық ғалымдар Ғ.С.
Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып,
мемлекеттің белгілерін атап өтелік:
мемлекеттік егемендік;
билік органдары; басқару аппаратының болуы;
арнаулы қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау;
мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, қоғамдық тәртіп сақтайтын
органдардың болуы;
құқықтық жүйенің болуы;
халықтың аумаққа бөлінуі;
әскери қорғаныс;
полиция;
барлау;
ішкі әскер [4].
Мемлекет белгілерінің ішінде негізгілерінің бірі ретінде арнаулы
қаражат қорларын құру үшін салықтар жинау органдарының болу қажеттігі
анықталды. Сондықтан бүгінгі таңда заң ғылымы алдында салық салудың негізгі
принциптерін, мемлекет өміріндегі салықтардың маңызы мен мәнін, салықтық
заңдылықтарын жан-жақты зерттеу қажеттілігі бірқатар себептермен
дәйектеледі. Атап айтатын болсақ:
- Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі толығымен қалыптасып болған
жоқ;
- Қазақстан Республикасы салық жүйесінің методологиялық базасының
қалыптасуына және одан арғы дамуына әлі де дамыған елдердің салық
салу тәжірибесі ықпал етуде;
- Қазақстан Республикасында салықтар теориясы әлі де қалыптасу үстінде.
Аталған себептерге салық жүйесінің осыдан арғы даму бағыттары отандық
ғалымдар мен мамандардың қандай да бір экономикалық концепцияларды
таңдауына байланысты.
Салықтар мен салықтық жүйенің экономикалық және құқықтық мазмұнының
ғылыми түсінігі ұзақ уақыттардан бері қалыптасты. Салық экономикалық
сипатқа ие болғандықтан оның мәні мен негіздерін экономикалық теориядан
іздеген жөн.
Кезінде экономика ғылымының классигі Адам Смит салық төлеу құлдықтың
емес, бостандықтың, еріктіліктің белгісі деген болатын.Сондықтан, Адам
Смиттің тұңғыш рет қалыптастырған мына салық салу жөніндегі қағидаларын
қарастырып көрейік:
Салықтардың ашық түрде алынуы: оның (Смиттің) айтуы бойынша, салық
мемлекет тарапынан заң нысанында төлеушілерге салынатын салмақ.Оның мөлшері
төлеу тәртібі заңда көрсетілген.Бірінші қағида бойынша: салық әрбір салық
төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуы тиіс, яғни әрбір азамат қзінің
тапқан табысына орай мемлекет шығындарын қтеуге ат салысуға тиісті.Екінші
қағида бойынша салық мөлшері, оны төлеу мерзімі мен тәртібі, салықтың
төлеушісі күнібұрын және дәл белгіленуі қажет.Үшінші ыңғайлылық қағидасына
сай әрбір салық салықты төлеушіге ыңғайлы уақытта және қолайлы әдіспен
алынуға тиісті.Төртінші үнемділік қағидасы бойынша әрбір салық өзі
мемлекетке әкелетін табыстан гөрі салық төлеушінің қалтасынан барынша аз
ақша алуға бейімделіп белгіленуі қажет, былайша айтқанда салық алу кезінде
салық төлеушінің шығындары барынша аз болуға тиісті.Шаруашылық дербестігі
тұрғысынан салық төлеуші ретінде өзінің белгілі бір меншігі бар және дербес
шаруашылық қызметінен табыс табатын жеке басы ерікті азамат болуға тиісті
[5].
Сөйтіп, қорыта келіп айтсақ Адам Смит салықтардың ашық (заң негізінде)
алынуына, жалпыға бірдейлігіне, айқындылығына (бәрі күнібұрын анықталған),
алу үнемділігіне (мейлінше аздығына), шаруашылық дербестігіне (бұл жерде
төлеушілердің) аса назар аударған.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей
болғанымен, кемшілік олқылықтары да жоқ емес.Осы берілген түсініктердің
негізгілерін қарастырып өтсек.
Мысалы, белгілі ғалым Давид Рикардо өзінің ’’Начала политической
экономики и податного обложения’’ деген еңбегінде салықтардың экономикалық
мәнін тиянақты зерттей келе, былай деп тұжырым жасаған: ’’ Салықтар -
үкімет билігіне келіп түсетін мемлекет азық-түлігі мен еңбегінің үлесі
болып табылады. Олар нәтижесінде капиталдан немесе ел табысынан төленеді’’
[6].
Салықтар теориясының қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар қатарында
зерттеуші Н.Тургеневтің де орны ерекше. Н. Тургеневтің пайымдауынша ’’Салық
дегеніміз - қоғам мен мемлекеттің өз мақсатына жетуінің мәні, яғни, адамдар
қоғамға бірлесе отырып мемлекет құрудағы мәні болып табылады. Осы
негіздерге сүйене отырып мемлекет халықтан алым алу құқығына ие болады’’
[7].
Ал А. Тривустың ойынша: ’’Салық дегеніміз – салық төлеушіден
бірқатар мөлшердегі материалдық игіліктерді сәйкес емес эквивалентсіз
мәжбүрлі түрде алу болып табылады [8].
Келесі ғалым А. Соколовтың тұжырымдауынша: Салық дегеніміз –
экономикалық саясаттың белгілі бір міндеттеріне қол жеткізу мақсатында
жекелеген шаруашылық қызмет етуші тұлғалар мен шаруашылықтардан мемлекет
билік органдары төлем ретінде алатын мәжбүрлі алым [9].
Ал, Гуреев В.И. салықтарды міндетті жарна деп атайды және мынадай
түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке тұлғалардың
кәсіпкерлік қызеттерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының
бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу [10]. Бұл жерде
айтылмай кеткен салықтың белгілері: міндеттілік, қайтарымсыздық және
баламасыздық [11].
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды, жеке тұлғалардан тиісті
деңгейдегі бюджетке (федералдық, регионалдық, жергілікті) алатын міндеті
жарнасы деген анықтама берген белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай
анықтама береді: Салық – мемлекеттің өкімет билігі субьектілерінің төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен
қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес – ақысыз түрде
заңды және жеке тұлғалардан алынатын меншіктері [11, 24б.].
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді
алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып
табылады.Ал салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар
меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі
құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті [11, 29б.].
Қазақстандық белгілі экономист – ғалым Қарағусова Г. салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждырды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады
деген анықтама береді [12].
Көбінесе авторлар сипаттап өткен салық ерекшеліктерін дұрыс деп қосыла
отырып салықтардың өзіміз тұжырымдаған, сондай-ақ оларды басқа міндетті
төлемдерден ажырататын мына белгілерін етпейді:
- Салық – тек мемлекеттік біржақты-өктем үрде белгіленетін төлем.
Салықтарды белгілеу және алу кезінде мемлекет салық төлеушілердің
келісімін, ерік білдіруін керек қылмайды;
- Салық – мәжбүрлі түрдегі төлем.Салық төлеушілер мемлекеттің біржақты-
өктем ерік білдіруінің нәтижесінде салықты еріксіз түрде төлеуге мәжбүр
болады;
- Салық – міндетті төлем. Салық заңда белгіленген тәртіп бойынша, қатаң
белгіленген мерзімде және міндетті түрде бюджетке аударылады;
- Салық – ақшалай нысандағы төлем.Заңды және жеке тұлғалардың
табыстарының заңда белгіленген бөлігі тиісті бюджетке ақшалай
аударылады;
- Салық – меншік нысаны ауысуымен сипатталатын төлем.Мемлекеттік емес
заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың меншігіндегі ақшалар мемлекет
меншігіне айналады;
- Салық – заңды төлем.Мемлекеттің жоғарғы өкілді органы шығаратын заңның
негізінде белгіленген төлем;
- Салық – нақты заңды және жеке тұлғалардан алынатын төлем.Салық заңды
және жеке тұлғалардың бәрінен бірдей, жаппай алынбай, тек нормативтік
актілерде көрсетілген табыстары, мүліктері және т.б. болған жағдайда
ғана алынады;
- Салық – тұрақты және жүйелі төлем.Салық заңда тұрақты бекітілген түрде
және белгіленген тәртіппен айтарлықтай алынады [13].
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың, жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді.Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады [13, 10б.].
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің (алымдар, баждар,
төлемдер) экономикалық-құқылық маңызы олардың құрамындағы қаржылық-
экономикалық және құқықтық қатынастар арқылы көрініс табады. Қаржылық-
экономикалық қатынастар салық төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген
ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал құқылық салық заңдарымен
белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі
органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайды.
Салықтың белгілері жөнінде А.И.Худяков олардың тығыз байланыста
болатынын ескере отырып, арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп
кейбір жағдайларды есепке ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол
салықтардың экономикалық сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем;
2. қайтарымсыз төлем;
3. баламасыз төлем;
4. салық салу объектісінің болуы;
5. салық субъектісінің айқындалуы;
6. төлеу мерзімдері;
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты;
8. салық мөлшерінің айқындалуы;
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы.
Салықтың заңи белгілеріне мыналар жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі;
2. салықтың тек құқықтық нысанда болуы;
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы;
4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы;
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы;
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі, тиісті құқықтық
нысанда болуы;
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамтамасыз ету;
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындатуы;
9. салықтарды төлеу – бұл заңды міндет;
10. салық – міндетті төлем.
Салықтар – өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып
мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
1)фискалдық функцияны;
2)бөлуші функцияны;
3)реттеуші функцияны;
4)бақылаушы функцияны;
5)жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады.
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
1)алыну тәсілдері бойынша;
2)салық салу субъектілері бойынша;
3)салық салу объектілері бойынша;
4)кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
5)салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
6)салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтық пайдалану ауқымы
бойынша;
7)салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер
жатады [13, 20б.].
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар;
тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті аумақтардағы салықтар;жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы
алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:
1.корпоративтік табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4.акциздер;
5.экспортқа рента салығы;
6.жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7.әлеуметтік салық;
8.көлік құралдары салығы;
9.жер салығы;
10.мүлік салығы;
11.ойын бизнесі салығы;
12.тіркелген салық;
13.бірыңғай жер салығы жатады [13, 21б.].
Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
көрініс табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін
ынталандыру фунциясы әрі дербес экономикалық категория болып
табылады.Салықтардың табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу
заңдарымен айқындалады, сондай ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық
құрылымымен ерекшеленеді.
Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге
асырылады.Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін
қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудың және тиімді
салықтық заң актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін
құрайды [13, 24-25бб.].
Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық-
қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық
Кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да
міндетті төледердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.
Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс
істейді.Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалып, Салық Кодексінің ережелерінде заңдық көрініс
тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіктерді
қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуетін білдіреді [13,
26б.].
1.2 Қазақстан Республикасындағы салықтық құқықтық қатынастар
Салықтық құқық өзінің құқықтық реттеу аясындағы қоғамдық
қатынастардың белгіленген, ерекше саласын қамтиды.Бұл қатынастардың
ерекшелігі мемлекет өзінің міндеттерін орындау кезінде салықтық қызметті
жүзеге асыруға байланысты салықтар сияқты экономикалық тұтқаны қолдану
процесінде туындауында.Бүгінде, салықтық қатынастарды құқықпен реттеу
мәселелері еліміздің әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінен өте
маңызды және елеулі орын алып отыр.
А.И.Худяков салықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушы болып
екі топқа бөлінеді деп жазған, сондай-ақ олардың кейбір өздеріне тән
айрықша белгілерін атап көрсеткен.Материалдық құқықтық қатынастардың мына
келесідей сипаттамасы берілген [14].
1.Бұл қатынастар мемлекеттің болмысымен шартталған және қаржылық
қызметінің нәтижесі болып табылады.
2.Бұл қатынастар мүліктік сипатта болады [15]. Бұл жерде айта
кететін бір жәйт, тікелей заттар, мүліктер салық салу объектісі ретінде
немесе салық салу көзі болып табылатын, үнемі құны өсіп отыратын қасиеті
бар игіліктер ретінде ғана салықтық қатынасқа араласа алады.Соның өзінде
салық салу кезінде заттай алынған табыстың құны ақшаға баламаланып барып
тиісті мөлшерде салық салынады.
3.Бұл қатынастар тауар нысанындағы құнның қарсы қозғалысына
жолықпаған ақшалай немесе өзге де мүліктік нысандағы құнның біржақты
қозғалысын білдіреді, яғни салық төлеушілер салық түрінде мемлекетке берген
ақшасының баламасы ретінде ешқандай тауар алмайды деген мағынада.
4.Бұл қатынастар бөлу сипатында көрініс табады, себебі мемлекет
әрдайым ұлттық табыстың заңмен белгіленген мөлшерін салық салу арқылы өз
пайдасына бөлуді жүзеге асырып отырады.
5.Бұл қатынастар ұзақ мерзімді және тұрақты сипатта болады.Ұзаққа
созылатын қатынастар ретінде табысқа салынатын салықты алуға байланысты
қатынастардың айтуға болады.Себебі қандай да болмасын кәсіпкердің өз
қызметінің нәтижесі ретінде пайда, табыс табуға тырысатынын, сондықтан
оның, ұзақ жылдар жүзінде тұрақты салық төлеуші болып табылатынын мемлекет
жақсы біледі.
6.Бұл қатынастар жекелей – айқындалған, яғни нақты сипатта болады.
7.Салықтық қатынастар экономикалық қатынастардың бір түрі болып
табылады.
8.Бұл қатынастар тек құқықтық нысанда болады, яғни мәні бойынша
экономикалық салықтық қатынастар, ал нысаны бойынша салықтық құқықтық
қатынастар болып саналады [14, 118б.].
Ұйымдастырушы салықтық қатынастар салықтық ұйымдарды қалыптастыруға
және олардың жұмыс істеулеріне, мемлекеттің салықтық қызметінің мақсат –
бағыттарын белгілеуге және қолдануға байланысты туындайды.Аталмыш
ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастардың мына келесідей түрлері
болады:
1.мемлекет пен оның салықтық органдарының арасындағы қатынастар;
2.салық қызметі органдарының өзара қатынастары;
3.салық төлеушілердің салық сомаларын мемлекетке өткізу жөніндегі
салық қызметі органдары мен банкілердің арасындағы қатынастар;
4.салық органдары мен табысты төлеу көзі деп аталатын субъекті
рөлінде көрінетін мемлекеттің салықтық агенттерінің арасындағы
қатынастар.Бұл қатынастар материалдық салықтық қатынастардың ойдаңғыдай
қызмет атқаруларын қамтамасыз ету құралы болып есептелінеді [14, 122б.].
Негізінде, салықтық-құқықтық қатынастар деп мемлекет пен салық
төлеушілердің арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын
қоғамдық байланыстарды айтамыз.Бұл жерде басты ерекшеліктер былайынша
сипатталады: мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажет
субъектілі құқығы бар; ал салық төлеушілерде оларды төлеу жөніндегі заңи
міндеттері бар.Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта болады
(ақшаны мүлік деп есептеуге болады), сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке
белгіленген соманы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты сипатта да болуы
ықтимал.Өйткені мемлекет тарапынан салық төлеушіге қатыстьы ешқандай
мүліктік міндеттеме қабылданбайды.Бұл қатынатар мемлекеттік мәжбүрлеу
күшімен қорғалады.Сонда да болса айта кететін бір жайт, мемлекет салықтан
жиылған қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға
міндеттенеді.Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық
қатынастар да тек мемлекет еркіне сай және тек қаржылық құқықтық
нормалардың негізінде пайда болады.Мемлекет өзінің мұқтаждықтары мен
мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде
қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық нормаларының негізінде осы
айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланысы нысанындағы моделін
құрады.Осы туындайтын салықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңи
(юридикалық) мәнімен сипатталады да, кейіннен бірте-бірте заңи нысан
субъектілердің жүріс-тұрысында материалдық көрініс таба бастайды.Құқық бұл
жерде реттеуші функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды
заңи нысанда безендіреді.Осы қатынастар кейіннен қатысушыларының
айтарлықтай әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұнға ие бола отырып
толыққанды, қоғамдық қатынастарға айналады.
Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола
алмайды.Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң
күші бар актілерге байланысты.Өте маңызды, басты әрі күрделі қоғамдық
қатынастар салықтық құқықтық қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару
арқылы белгілеп, бекіту және реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратындығы
ешкімге құпия емес шығар.
Заңи әдебиеттерде салықтық құқықтық қатынастарды ең басты құқықтық
қатынастар қатарына жатқызу екі факторға байланысты түсіндіріледі.
Біріншіден, жалпы салықтар жүйесі мен әрбір нақты төлем түрінің ұлттық
табысты бөлу, қайта бөлу процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс
мөлшерлеріне айтарлықтай ықпал етулеріне байланысты экономикалық және
әлеуметтік саяси маңызы; екіншіден, осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы
саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде
салықтар мен салықтық емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау [13,
33б.].
Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында
болады.Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушысы
нақты,жекелей белгіленген.Қандай да болмасын салықтық құқықтық
қатынастардың міндетті қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол
қатынастардың екінші жағында құқық нормасында көрсетілген, нақты жекелей
айқындалған жиынтық белгілері бар салық төлеуші тұрады.Бұл жерде, біздің
ойымызша былай деп тұжырымдауға болады: салықтық құқықтық қатынас біршама
нақты болып табылады, өйткені оның уәкілетті де, міндетті де субъектілері
нақтыландырып, жекеше белгіленген.
Салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалатын
қатынастар болып табылады.
Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде, оны
салық төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде, толығымен және
уақытылы орындайды.
Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда
немесе мемлекет алдында өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық
төлеушінің міндетін орындату жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.
Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні
мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге
асырады.Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның
құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады.Басқаша
айтсақ салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазалау
шаралары қолданылуы барысында салық төлеушінің құқықтарын қорғау жөніндегі
қатынастар туындайды.
Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз.Оның өзіне
тән үш элементі барын байқауға болады: материалдық және заңи мәні,
субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.
Заңи мағынада салықтық құқықтық қатынастың мәні оған қатысушылардың
субъектілік құқықтары мен міндеттері арқылы байланыстары болып табылады.
Субъектілік құқық дегеніміз уәкілетті тұлғаға оның өзіне жүктелген
міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген және басқа
тұлғалардың заңи міндеттерімен қамтамасыз етілген өктем-билік шаралары.Ал
заңи міндет деп мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті тұлғаның
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның талаптарын бұлжытпай орындау
үшін әмірлі түрде белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.
Салықтық құқықтық қатынастардағы субъектілік құқықтың иесі мемлекет
болып саналады.Осы мемлекеттің субъектілік құқығы салық төлеушілерден, яғни
міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты төлеуді талап ету құқығы
арқылы жүзеге асырылады.Талап ету құқығына салық төлеушінің осы талапты
мойындау жөніндегі заңи міндеті сай болуы қажет.
Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын
жүзеге асыруына байланысты, басқа әрекеттерді атқармай, тек міндетті
субъектілердің талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді.Егер салық
төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің міндетті
тұлғаға қарсы мемлекеттің мәжбүрлеу аппаратын іске қосу жөніндегі құқығы
жүзеге асырылады.Өйткені салықтық құқықтық қатынас мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен кепілдендірілген.Бұл жерде айта кетерлік бір ерекшелік, мемлекет
салықтық құқықтық қатынастардың субъектісі рөлінде және оларды қамтамасыз
ету кепілі рөлінде көрініс табады.Осы мемлекеттің қосарлы жағдайы оның өз
субъектілік құқығын екі тәсілмен жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады: 1)
талап ету құқығын жүзеге асыру жолымен, яғни мемлекеттік уәкілетті органның
мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып мемлекеттік мәжбүр ету органына
– сотқа жүгінуі; 2) осы мемлекеттік уәкілетті органдардың өз мемлекеттік –
өктем өкілеттіктерін пайдалану жолымен.Салықтық құқықтық қатынастардың
екінші маңызды жағы заңи міндеттер болып табылады.Заңи міндеттер белгілі
бір тұлға салық төлеушіге белгіленген, мемлекет тарапынан қойылған талапты
орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде көрініс табады.
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс-
тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу
жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады.Салық төлеуші салықты қалай
болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген мөлшерде
және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет.Қандай да болмасын салық туралы
заңда қажетті (міндетті) жүріп тұру шаралараның шеңбері қатаң айқындалады.
Салықтық құқықтық қатынастардың негізгі мәні – салық төлеушілердің
жаңағыдай біржақты міндеттемелері.
Салықтық құқық өз пәніне қатысты қоғамдық қатынастарды реттей
отырып, осы қатынастардың субъектілерінің шеңберін анықтайды, сондай –ақ
олардың құқықтары мен заңды міндеттерін белгілей ді.Осы құқық пен міндетке
ие болған субъектілер салықтық құқық субъектілері болып табылады.Сонымен,
салықтық құқық субъетілері деп, әрқашанда салықтық құқықтық қатынас
субъектісі болуға қабілеті (құқығы) бар тұлғаны айтамыз.
Қаржылық немесе салықтық құқық нормаларының күшіне байланысты салық
қызметі аясындағы құқықтар мнн міндеттер салықтық құқық субъектілеріне тән
болады.
Салықтық-құқықтық қатынастардың мемлекет уәкілдік берген уәкілетті
органдарына келесідей сипаттама беруге болады:
1.Осы субъектілердің әрекеттері жалпы мемлекеттік мүддені көздейді
және олар осы қатынастарда мемлекет функциясын жүзеге асырады.
2.Мемлекет тарапынан өктем өкілеттілік берілген мемлекеттік
уәкілетті органдар болып табылады.
3.Олардың құқылары мен міндеттері толық түрде салықтық (кейде
қаржылық) белгіленген.
Мемлекеттің қазынасының ауқымды бөлігі болып табылатын мемлекеттік
бюджетті қалыптастыруға байланысты жүзеге асырылатын салықтық қызмет
аясында туындайтын салықтық қатынастар экономикалық сипатта болады және
әрдайым құқықтық реттеуді қажет етеді.
Қандай да болмасын салықтық қатынастар мемлекет еркіне сай пайда
болғандықтан және мемлекет өзінің және басқа да қатысушылардың жүріс-тұру
қағидаларын нормативтік-құқықтық актілері жүзінде күнібұрын
белгіленгендіктен экономикалық салықтық қатынастар құқықтық нысанда көрініс
табады.
Осы жөнінде жоғарыда, салықтық қатынастардың өздеріне тән белгілерін
сипаттағанда айтып өткенбіз.Осы мәні (маңызы) бойынша экономикалық салықтық
қатынастар тиісті құқықтық нормалармен реттеу барысында салықтық құқықтық
қатынастарға айналады.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар материалдық және ұйымдастырушы
болып бөлінеді.Материалдық салықтық құқықтық қатынастар салықтың төлем
затының (объектінің) салық төлеушіден мемлекетке өтуін көрсетеді, ал
ұйымдастырушы салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық қызметі
органдарының салық салу жөніндегі операцияларға қатынасатын, бірақ өздері
салық төлеуші болып табылмайтын субъектілермен арақатынасын және
мемлекеттің салықтық құрылымдарының қалыптасу және қызмет атқару
барысындағы байланыстарын білдіреді [13, 36б.].
Салықтық құқық ғылымының өзекті мәселеге айналуына орай көптеген
жылдар бойы зерттелген салықтық міндеттеме институты бүгінде осы ая бойынша
жасалынған ғылыми қорытындылар мен тұжырымдамалардың нәтижесінде Салық
кодексінің жалпы бөлімінде орын алып отыр. Бұл салық салу аясы мен қоғам
үшін маңызды деп айтуға болады.
Осы орайда айта кететін жәйт, міндеттеме ұғымы қалыптасқан дәстүр
бойынша тек азаматтық-құқықтық ұғым, яғни цивилистикалық заңи-техникалық
құрал, сондай-ақ азаматтық-құқықтық міндеттеме ретінде белгілі бір
келісімге келудің және шарт жасаудың нәтижесі болып табылады. Ал салықтық
міндеттеме қазіргі қоғам қажеттілігіне сай келетін салық салу жүйесін құру
ісіне салысуы арқылы салықтық қатынастарға қатысушылрдың құқықтары мен
міндеттерін қатаң айқындауға қол жеткізетін және ұлттық табысты қайта
бөлуге қатысты экономикалық мән-жайлары мен өктем билік тұрғысынан
ерекшеленетін құқықтық құрал ретінде танылады.
Салықтық міндеттеменің мән-жайын заң шығарушы былайша айқындаған
салықтық заңнамаға:
1) тиісті салық заңдарына сәйкес салық төлеушінің мемлекет алдында
туындаған міндеттемесі салықтық міндеттеме болып танылады;
2) салықтық міндеттеме талаптарына сай салық төлеуші:
Салық органында тіркеу есебіне тұруға; салық салу объектісі мен салық
салуға байланысты объектіні айқындауға; салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеп шығаруға, салық есептілігін жасауға,
оны белгіленген мерзімде табыс етуге және салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті;
3) мемлекет өзінің салық органдары арқылы салық төлеушіден оған
тиесілі салықтық міндеттемелерді толық көлемде орындауын талап етуге
құқылы;
4) салықтық міндеттемелер орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған
жағдайда мемлекет салық кодексінің тиісті баптарында көзделген тәртіп
негізінде салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін
және мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.
Бұл ретте түсінікті болу үшін:
-салықтық міндеттеме салық төлеушінің мемлекет алдындағы біржақты
міндеттемесі, яғни түпкілікті нәтижесі өзіне тиесілі салықтық төлемнің
сомасын мемлекет кірісіне аудару, енгізу (төлеу) жөніндегі міндеттемесі;
-салықтық міндеттеме негізінде салықтық төлемнің сомасын өзінің
пайдасына төлеуді салық төлеушіден талап ету жөніндегі мемлекеттің құқығы
деп тұжырымдауға болады.
Міне, салық төлеушінің өзіне (тиісті салық заңына сәйкес) жүктелген
салық төлеу жөніндегі біржақты міндеттемені саналы түрде, сондай-ақ слықтық-
құқықтық мәдениеттілік пен белсенділік таныта отырып, белгіленген тәртіп
негізінде уақтылы және толығымен орындауы, мемлекеттің салық төлеушілерден
белгіленген салықтарды өзіне төлеуін талап ету құқығымен ұштаса отырып
салықтық құқықтық қатынастардың басты материалдық мәніне айналады.
Өзінің экономикалық және құқықтық табсғатына сай салықтық міндеттеме:
-тек мемлекеттің еркіне және әмірлі талабына сай туындайды;
-әрдайым мерзімді сипатта болады;
-өзінің сипаты бойынша мемлекеттік (қоғамдық)-құқықтық тұрғыдан
ерекшеленеді;
-салықтық төлемдердің сомасына байланысты көбінесе ақшалай көрініс
табады;
-өзінің мән-жайына қарай біржақты міндеттеме болып табылады;
-оның айтарлықтай дәрежеде (тиісінше) орындалуы мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етіледі;
-міндеттеме бойынша салықтық төлемдердің ақша қаражаттарын мемлекет
кірісіне аударуға байланысты салық төлеуші тұлғаның белсенді іс-
қимылдарымен сипатталады;
-құрылымына салықтың заңи құрамының мұқият белгіленген элементтерінің
болуы оның тиісінше орындалуының негізі болып табылады;
-әрбір жекелеген салықтарға тән салық салу объектілерімен, салық
базасымен, салық ставкасымен және салық кезеңділігімен мазмұндалады.
Салықтық міндеттеменің объектісіне міндетті тұлға салық төлеушінің
салықтық төлемінің сомасын мемлекетке тапсыру кезіндегі іс-қимылдары
жатады. Ал салықтық міндеттеменің нысаны мемлекет (мемлекеттің салық
органдары) пен салық төлеушілер-заңды және жеке тұлғалардың арасындағы
байланыстың сыртқы көрінісі болып табылады.
Салықтық міндеттеменің құрамы:
-салықтық міндеттеменің субъектісінен;
-салыктық міндеттеменің объектісінен;
-салықтық міндеттеменің мән-жайынан тұрады.
Осы орайда айта кететін бір жәйт: салық төлеуші; салық салу объектісі;
салықтың заты; салықтың масштабы; салық базасын есепке алу әдісі; салық
кезеңі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салықты есептеу тәртібі; есепті
кезең; салықты төлеу мерзімі; салықты төлеу тәсілі мен тәртібі сияқты
элементтер Қазақстан Республикасының салық заңдарындағы бастаушы ережелер
болып табылады, сондай-ақ оларсыз ешбір салықты есептеп шығарудың, төлеудің
және олардың төленуін талап етудің мүмкіндігі болмайды.
Салықтың заңи құрамының элементіңн, яғни салық элементін белгілеу
салықтық міндеттеменің туындауына септігін тигізеді немесе оны орындау
тәсілінің негізі болып табылады.
Салық кодексінде салықтық міндеттеменің субъектілік құрамында салық
төлеуші және мемлекет көрсетілген.
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер ретінде
мүліктер және іс-әрекеттер белгіленген. Осы мүліктер мен іс-әрекеттердің
болуы салық төлеушіге катысты салықтық міндеттеменің туындауына негіз
болады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің әрбір
түрі бойынша салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер
Салық кодексінің ерекше бөлімінің тиісті баптарында жан-жақты айқындалған.
Салық базасы салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құнының, физикалық жай-күйінің немесе өзге де мән-жайларының
сипаттамаларын білдіреді. Олар салық салу затын саны жағынан көрсете
отырып, салықтың негізі ретінде бюджетке төленуге тиіс салықтар мен басқа
да міндетті төлемдер сомасын айқындайды. Демек, салықтық төлемдер сомасы
салық базасына белгіленген салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне деген салық
есептеулерінің шамасын білдіреді. Былайша айтқанда салық салу нормасы, яғни
салықтың заң жүзінде белгіленген шамасы болып табылады. Салықтың салық
төлеушіге түсіретін салмағын бағалау үшін жеңілдіктерді есепке ала отырып
толық салық базасына қатысты есептелген салық сомасы ретінде салықтың нақты
ставкасы қарастырылады. Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне
процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі жекелеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі болып табылады, сондай-
ақ ол фяқталған кезде салық базасы айқындалып, бюджетке төленуге тиіс
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептелінеді.
Осыған байланысты салық кезеңі деп тиісті заңдарға сәйкес салық
төлеушіге арналып, оның салықтарды есептеуіне және төлеуіне, сондай-ақ
салық есебін жүргізуіне, салықтық бақылауды жүзеге асыруына қажетті
есептеулер мен декларацияларды тапсыру үшін белгіленген уақыт бөлігін
айтамыз.
Демек, салық кезеңіне салық базасын қалыптастыру процесін аяктау және
салықтық міндеттеменің мөлшерін түпкілікті айқындай үшін белгіленген
мерзімді жатқызуға болады.
Салықтық міндеттемні орындау осы міндеттеменің әрбір субъектісінің
міндеттерін құрайтын белгілі бір іс-қимылдарды тиісінше (ойдағыдай) жүзеге
асыру болып саналады.
Бұл жерде бірден айта кететін жәйт, салықтық міндеттеме мемлекет
ойынан шығатындай, тиісінше және айтарлықтай деңгейде орындалуға тиіс.
Салықтық міндеттемені орындау мақсатында салық төлеуші мынадай іс-
әрекеттерді міндетті түрде жүзеге асырады:
-салық органында тіркеу есбіне тұрады;
-салық салу объектілер мен салық салуға байланысты объектілердің
есебін жүргізеді;
-салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді,
салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала отырып, бюджетке төленуге
тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомаларын есептеп
шығарады;
-салық еебін жасайды және оны белгіленген тәртіп пен мерзімдерде салық
органдарына табыс етеді;
-салықтық заңнамада белгіленген тәртіп негізінде және қатаң
айқындалған мерзімдерде салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің есептеп
шығарылған және есептелген сомаларын, сондай-ақ салықтық міндеттемені
орындамаған жағдайда айыппұлдар мен өсімпұлдарды төлейді.
Салықтық міндеттемелердің орындалатын уақыты, орны, тәртібі және
тәсілдері күні бұрын әрі нақтылы белгіленетінің білуіміз керек.
Салықтық құрылыс негізінде міндетті түрде кезінде салық салу
жүйесінің классигі болған Адам Смит тұжырымдаған мына: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің тапқан табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыруға атсалысуы тиіс. Олар төлейтін төлем — салықтың мөлшері ете
дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, салықтық құрылыстың құрылымдық элементтері ретінде
салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің нақты түрлерінің жиынтығы,
олардың салық салу базалары мен салықтық төлем сомаларын қалыптастыру
тәсілдері, салықтық іс-қимылдарды жүзеге асыратын қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы, мемлекеттік салық әкімшілігін
жүргізу, сот билігі органдары мен прокуратура және т.б. өздеріне тиесілі
орындарын алатынын айта кетуіміз қажет.
Мемлекеттің салықтық құрылысының құқықтық тұрғыдан ұйымдастырылуы
мемлекеттің салықтық құқығының мақсатты-бағдарлы әлеуетіне (күш-
қуатына), мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізудің мақсатты-бағдарлы рұқсат
беру және шектеу қою сияқты әрекеттеріне сүйенеді.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленілуіне байланысты туындайтын
қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің
мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын) берулері кезінде салық
заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен
салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының ірге тасын қалау, салық салу
жүйесін ұйымдастыру және оны іске басқару принциптері мемлекеттің салық
саясатына сай саясаттың және мемлекеттің салықтық құқығы осы саясаттың
негізі болып табылады. Мемлекеттің салық жүйесі тікелей салықтары
басым англосаксондық модель мен көбінесе жанама салықтарға бас иетін
континетальдық модельдердің жиынтығынан тұратын аралас салық салудың
құқықтық моделін көрсетеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының экономикалық-құндылық негізіне
салықтар жүйесі түрінде құрылымданған тікелей, жанама, ресурстық
мүліктік салықтар арқылы корпорациялар мен азаматтардың жиынтық
табыстарын қоғамдандырудың императивтік нысанының жиынтығы болып табылатын
мемлекеттің салық жүйесі жатады. Мемлекеттің салық жүйесінің
стратегиялық және функционалдық күш-қуатының нақты әлеуметтік-
экономикалық аямен үйлесімді әрі нәтижелі болуы осы жүйені салық
төлеушілердің экономикалық жай-күйіне, салықты төлеу қабілеттілігіне және
мемлекет шығыстарын тек қоғамдық маңыздылығы өте зор тұтыну аяларына
бағыттау процестерін сапалы заңдарда нақты көздеп, белгілеу
арқылы құруға байланысты болады.
Салықтық міндеттемені орындау уақытына жекелеген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдерге қатысты яғни олардың салық салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz