Қылмыс және қылмыстық құқық
Қысқартулар мен белгілеулер 3
Кіріспе 4
1. Қылмыстық құқықтың пәні, ұғымы, міндеттері мен принциптері 6
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және ұғымы 6
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері 16
1.3 Қылмыстық құқық ғылымы 22
1.4 Қылмыстық құқықтың принциптері 36
2. Қылмыстың ұғымы 39
2.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері 39
2.2 Қылмыс және қылмыс құрамы 43
2.3 Қылмыс құрамының түрлері 50
Қорытынды 65
Пайдаланған әдебиеттер 68
Кіріспе 4
1. Қылмыстық құқықтың пәні, ұғымы, міндеттері мен принциптері 6
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және ұғымы 6
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері 16
1.3 Қылмыстық құқық ғылымы 22
1.4 Қылмыстық құқықтың принциптері 36
2. Қылмыстың ұғымы 39
2.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері 39
2.2 Қылмыс және қылмыс құрамы 43
2.3 Қылмыс құрамының түрлері 50
Қорытынды 65
Пайдаланған әдебиеттер 68
Тақырыптың өзектілігі: Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады. Оның біріншісі, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы болып табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен (субъекті мен) мемлекет арасында пайда болады. Мұндай құқықтық қатынасқа қатысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары, міндеттері пайда болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға тартылуға міндетті болса, екінші субъект әділ сот органдары (сот, тергеу, прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғам¬дық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық функцияның толық жүзе¬ге асырылуына мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы сөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және пән болып табылады. Осы ұғымдардыңбәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық курсы деген түсінікті білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қылмыстық құқық ұғымы мен міндеттерін анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық құқық институтына байланысты белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған.
Дипломдық зерттеудің әртүрлі аспектілері жанама түрде келесі отандық авторлардың: А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.И. Баймурзиннің, Н.А. Бекбергеновтың, Е.А. Ештаевтың, Е.И. Қаиыржановтың, Д.С. Чукмаитовтың еңбектерінде көрініс тапқан. Сонымен қатар, ресейлік ғалымдардың зерттеулерінде, атап айтсақ Н.Б. Алиев, И.Б. Агаев, О.И. Бажанов, Е.А. Борисенко, Б.В. Волженкин, Р.Р. Галиакбаров, А.С. Горелик, П.Ф. Гришанин, П.С. Дагель, А.Ф. Зелинский, В.А. Иванов, Н.А. Стручков және т. б. бейнеленген.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғам¬дық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық функцияның толық жүзе¬ге асырылуына мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы сөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және пән болып табылады. Осы ұғымдардыңбәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық курсы деген түсінікті білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қылмыстық құқық ұғымы мен міндеттерін анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық құқық институтына байланысты белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған.
Дипломдық зерттеудің әртүрлі аспектілері жанама түрде келесі отандық авторлардың: А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.И. Баймурзиннің, Н.А. Бекбергеновтың, Е.А. Ештаевтың, Е.И. Қаиыржановтың, Д.С. Чукмаитовтың еңбектерінде көрініс тапқан. Сонымен қатар, ресейлік ғалымдардың зерттеулерінде, атап айтсақ Н.Б. Алиев, И.Б. Агаев, О.И. Бажанов, Е.А. Борисенко, Б.В. Волженкин, Р.Р. Галиакбаров, А.С. Горелик, П.Ф. Гришанин, П.С. Дагель, А.Ф. Зелинский, В.А. Иванов, Н.А. Стручков және т. б. бейнеленген.
І. Нормативтік – құқықтық актілер:
1. Қазақстан Респуликасының Конституциясы;
2. 2007 жылы 21 мамырда қабылданған №254-ІІІ «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
3. 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
4. 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
5. Закон РК “О порядке и условиях содержанин под стражей
подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлении,
утвержденных Указом Президиума Верховного Совета ССР от 30 марта 1999 года;
6. Приказ Генерального прокурора РК от 12 марта 2001 года “Об организации прокурорского надзора предварительного следствия и дознания” А: 2001 г.;
7. “О порядке применения п. 4 ст. 109 УПК РК Указание
Генерального Прокурора, Министра внутренних дел Председателя КНБ РК от 17.04.1995 г.;
Арнайы әдебиеттер:
1. Номоконов В.А. Преступное поведение. Детерминизм и ответственность. Владивосток,-1989г - С.178.
2. Лесниевски-Костарева Т.А. Дифференциация уголовной ответственности. М., 2000. С. 37., Мельникова Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. Красноярск., 1989. - С.234.
3. Чучаев А.П. в книге Козаченко И.Я. Уголовная ответственность: мера и форма выражения. Свердловск, 1987г., - С.168.
4. Самощенко И.С., Фарукшин М.X. в книге Прохорова В.С. Преступление и ответственность. Л: 1984г., - С.267.
5. Астемиров З.А. Уголовная ответственность и наказание несовершеннолетних.-М., 1970. - С.189.
6. Наумов А.В. Ресей қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы. - М., БЕК баспасы, 1999. – 590 б.
7. Құлжақаева Р.Б. Қылмыстың құрамы: Оқу құралы. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2000. - 84 б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық-Алматы,1999. - 120.б.
9. Кузнецова Н.Ф. Понятие уголовной ответственности. М., 1999.г., - С.56
10. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық- Алматы- 2002ж. 224 б.
11. Қайыржанов Е.І. Жастарға құқықтық тәрбие беру мәселелері. Алматы, - 98 б.
12. Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексіне түсінік. 2004 ж.- 45 б.
13. Симиненко А.Н. О необходимости совершенствования института деятельного раскаяния./ Проб лесы применения современного уголовного законодательства Омск. 1994г.,- С.123.
14. Ахпанов А.Н. Джандарбеков И.А. Деятельное раскание как обстоятельство, исключающее произвольство по уголовному делу./ Проблемы обеспечения законности в деятельности органов внутренних дел. Р.К.- Караганда, 1997г., - С.98.
15. Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2001ж. – 28 б.
16. «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне қылмысқа қарсы күрес мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» // Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы. № 6(2319). 2000ж.
17. №045305030072 санды қылмыстық іс Ақмола облысы прокуратурасының мұрағаты.
18. Кадников Н.Г. Квалификация преступлений и вопросы судебного толкования: теория и практика: Учебное пособие. - М.: Издательство НОРМА, 2003г. - С.211.
19. Канафин Д.К. Гарантии прав личности в уголовном судопроизводстве: Монография. - Алматы, 2005. С. 168
20. Тергеу және анықтау заңдылыгын прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының ресми нұсқаулығы 19.05.2004 ж. № 28 бұйрығымен бекітілген Нұсқаулық.
21. Қылмыстық қудалау органдарының іс жүргізу барысында қабылдаған шешімдеріне прокурордың келісім беру тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А. Жукеновтың 03.06.2005 ж. № 15-1-2-518-05 Нұсқауы.
22. Закон Республики Казахстан от 21 декабря 1995 г. №2709 «О прокуратуре» // Правоохранительные органы: Сборник законодательных актов. - Алматы: ЮРИСТ, 2005ж. - С. 42.
23. Гальперин И.М. Наказания социальные функции и практика применения.-Москва., 1983 г. - С 178.
24. Кузницова Н.Ф. Классификация преступлений и ее значения для деятельности ОВД. М, 1983 г., - С.79
25. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқык Жалпы бөлім. Алматы " Жеті жарғы" 1999 ж. - 242 б.
26. Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве/ Проблемы совершенствования уголовного закона. – Москва, 1996 г. - С 295
27. Қазақстан Республикасыныц Қылмыстық кодексіне түсінік.- Алматы 2004 жыл 130-б
28. А. В. Наумов Уголовное право. Общая часть. Астана"Фолиант" 2001 год. С. 570.
1. Қазақстан Респуликасының Конституциясы;
2. 2007 жылы 21 мамырда қабылданған №254-ІІІ «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
3. 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
4. 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
5. Закон РК “О порядке и условиях содержанин под стражей
подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлении,
утвержденных Указом Президиума Верховного Совета ССР от 30 марта 1999 года;
6. Приказ Генерального прокурора РК от 12 марта 2001 года “Об организации прокурорского надзора предварительного следствия и дознания” А: 2001 г.;
7. “О порядке применения п. 4 ст. 109 УПК РК Указание
Генерального Прокурора, Министра внутренних дел Председателя КНБ РК от 17.04.1995 г.;
Арнайы әдебиеттер:
1. Номоконов В.А. Преступное поведение. Детерминизм и ответственность. Владивосток,-1989г - С.178.
2. Лесниевски-Костарева Т.А. Дифференциация уголовной ответственности. М., 2000. С. 37., Мельникова Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. Красноярск., 1989. - С.234.
3. Чучаев А.П. в книге Козаченко И.Я. Уголовная ответственность: мера и форма выражения. Свердловск, 1987г., - С.168.
4. Самощенко И.С., Фарукшин М.X. в книге Прохорова В.С. Преступление и ответственность. Л: 1984г., - С.267.
5. Астемиров З.А. Уголовная ответственность и наказание несовершеннолетних.-М., 1970. - С.189.
6. Наумов А.В. Ресей қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы. - М., БЕК баспасы, 1999. – 590 б.
7. Құлжақаева Р.Б. Қылмыстың құрамы: Оқу құралы. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2000. - 84 б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық-Алматы,1999. - 120.б.
9. Кузнецова Н.Ф. Понятие уголовной ответственности. М., 1999.г., - С.56
10. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық- Алматы- 2002ж. 224 б.
11. Қайыржанов Е.І. Жастарға құқықтық тәрбие беру мәселелері. Алматы, - 98 б.
12. Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексіне түсінік. 2004 ж.- 45 б.
13. Симиненко А.Н. О необходимости совершенствования института деятельного раскаяния./ Проб лесы применения современного уголовного законодательства Омск. 1994г.,- С.123.
14. Ахпанов А.Н. Джандарбеков И.А. Деятельное раскание как обстоятельство, исключающее произвольство по уголовному делу./ Проблемы обеспечения законности в деятельности органов внутренних дел. Р.К.- Караганда, 1997г., - С.98.
15. Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2001ж. – 28 б.
16. «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне қылмысқа қарсы күрес мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» // Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы. № 6(2319). 2000ж.
17. №045305030072 санды қылмыстық іс Ақмола облысы прокуратурасының мұрағаты.
18. Кадников Н.Г. Квалификация преступлений и вопросы судебного толкования: теория и практика: Учебное пособие. - М.: Издательство НОРМА, 2003г. - С.211.
19. Канафин Д.К. Гарантии прав личности в уголовном судопроизводстве: Монография. - Алматы, 2005. С. 168
20. Тергеу және анықтау заңдылыгын прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының ресми нұсқаулығы 19.05.2004 ж. № 28 бұйрығымен бекітілген Нұсқаулық.
21. Қылмыстық қудалау органдарының іс жүргізу барысында қабылдаған шешімдеріне прокурордың келісім беру тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А. Жукеновтың 03.06.2005 ж. № 15-1-2-518-05 Нұсқауы.
22. Закон Республики Казахстан от 21 декабря 1995 г. №2709 «О прокуратуре» // Правоохранительные органы: Сборник законодательных актов. - Алматы: ЮРИСТ, 2005ж. - С. 42.
23. Гальперин И.М. Наказания социальные функции и практика применения.-Москва., 1983 г. - С 178.
24. Кузницова Н.Ф. Классификация преступлений и ее значения для деятельности ОВД. М, 1983 г., - С.79
25. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқык Жалпы бөлім. Алматы " Жеті жарғы" 1999 ж. - 242 б.
26. Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве/ Проблемы совершенствования уголовного закона. – Москва, 1996 г. - С 295
27. Қазақстан Республикасыныц Қылмыстық кодексіне түсінік.- Алматы 2004 жыл 130-б
28. А. В. Наумов Уголовное право. Общая часть. Астана"Фолиант" 2001 год. С. 570.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Қысқартулар мен белгілеулер 3
Кіріспе 4
1. Қылмыстық құқықтың пәні, ұғымы, міндеттері мен принциптері 6
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және ұғымы 6
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері
16
1.3 Қылмыстық құқық ғылымы
22
1.4 Қылмыстық құқықтың принциптері
36
2. Қылмыстың ұғымы 39
2.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері
39
2.2 Қылмыс және қылмыс құрамы
43
2.3 Қылмыс құрамының түрлері
50
Қорытынды 65
Пайдаланған әдебиеттер
68
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық істер жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
БОАК (ВЦИК) – Бүкілроссиялық орталық атқару комитеті (Всероссийский
центральный исполнительный комитет)
ХКК (СНК) – Халық комиссарлар кеңесі (Совет народных комиссаров)
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
РСФСР –
УКСР – Украин кеңестік социалистік республикасы
ҚазКСР – Қазақ кеңестік социалистік республикасы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
б – бап
т.б. – тағы басқа
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде
адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті
қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды
реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады. Оның біріншісі,
қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы болып
табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен (субъекті
мен) мемлекет арасында пайда болады. Мұндай құқықтық қатынасқа
қатысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары, міндеттері пайда болады.
Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға тартылуға
міндетті болса, екінші субъект әділ сот органдары (сот, тергеу,
прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен
міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция
орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны
қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты
мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын
жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық
функцияның толық жүзеге асырылуына мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, қылмыстық
құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат
келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке
келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе
қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға
құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы сөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз
қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және
пән болып табылады. Осы ұғымдардыңбәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық
курсы деген түсінікті білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қылмыстық құқық ұғымы мен міндеттерін
анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық құқық институтына байланысты
белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған.
Дипломдық зерттеудің әртүрлі аспектілері жанама түрде келесі отандық
авторлардың: А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.И. Баймурзиннің, Н.А.
Бекбергеновтың, Е.А. Ештаевтың, Е.И. Қаиыржановтың,
Д.С. Чукмаитовтың еңбектерінде көрініс тапқан. Сонымен қатар,
ресейлік ғалымдардың зерттеулерінде, атап айтсақ Н.Б. Алиев, И.Б. Агаев,
О.И. Бажанов, Е.А. Борисенко, Б.В. Волженкин, Р.Р.
Галиакбаров, А.С. Горелик, П.Ф. Гришанин, П.С.
Дагель, А.Ф. Зелинский, В.А. Иванов, Н.А. Стручков және т. б.
бейнеленген.
Зерттеу пәнін – ұлттық және шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамаларының
нормалары, қылмыстық құқық туралы әртүрлі теориялық көзқарастар және сот-
тергеу тәжірибесінің материалдары құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негіздері.
Дипломдық зерттеудің әдістемелік негізін әлеуметтік және құқықтық
құбылыстарды ғылыми танудың диалектикалық әдісі және одан туындайтын жалпы
ғылыми және арнайы-ғылыми әдістер құрайды. Дипломдық зерттеу барысында
тарихи, салыстырмалы-құқықтық, формалды-қисындық, жүйелік, нақты-әлеуметтік
әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасындағы өзгерістерді ескере отырып, алғаш рет кешенді түрде ғылыми-
құқықтық зерттеудің объектісі ретінде қылмыстық құқық қарастырылды.
Қылмыстық құқық пәнін құқық саласы ретінде қарастырғанда жалпы құқық
теориясына тән белгілердің, негізіг принциптердің осы құқық саласына да тән
екендігін ескеру қажет. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің ерекшеліктерін
белгілейтін және өзін жеке саласы ретінде қарастыруға негіз болатын өзіндік
мазмұн, өзгешелік белгілері мен принциптері бар құқық саласы болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қылмыстық құқықтың пәні, ұғымы, міндеттері мен принциптері
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және ұғымы
Құқық саласы ретінде қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған
қылмыс пен жаза, қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны
тағайындаудың тәртібі мен шарттарын, сондай – ақ қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босатуды белгілейтін заңдық нормаларының жиынтығы болып
табылады.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық
базасы – Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық
құқықтың нормаларында анық көрсетілген. Қылмыстық құқық нормалары мазмұнына
қарай екі түрлі қызметті жүзеге асырады. Оның біріншісі қылмыстық құқықтың
жалпы ережелерін, принциптері мен институттарын белгілеу арқылы негізгі екі
ұғым – қылмыс пен жазаны анықтайды.
Бұл нормалар қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің мазмұнын құрайды.
Екінші бір нормалар қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің
қылмыс қатарына жататын белгілерін, шеңберін және оны істегені үшін
тағайындайтын жазаның түрлері мен шегін белгілейді. Мұндай нормалар
қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің мазмұнын құрайды.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде мынандай өзіндік ерекшелік
белгілерімен көрініс табады:
Қылмыстық құқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды ретке келтіреді. Ал мұндай ретте қылмыстық құқықтық
қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және
қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық
қолдану және құқық қорғау органдары болады.
Белгілі бір әрекеті немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызып,
оған жаза тағайындау, қоғамға, жеке адамға және мемлекетке қарсы қылмыстық
іс - әрекетке тыйым салып, оны бұзғаны үшін қылмыстық жауапқа және жазаға
тартатын нормаларды белгілеу - мемлекеттің құзіреті. Осы тұрғыдағы
қоғамдық қатынастарды ретке келтіру қылмыстық құқыққа ғана тән әдіс болып
табылады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның ұғымы, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының ұғымы,
қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі күші, іс - әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән – жайлар туралы түсініктер, сондай – ақ қылмыс
істеу сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде жалпы қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі. Жалпы және Ерекше бөлім өзара тығыз
байланысты, осы екі бөлімнің жиынтығы қылмыстық құқықты құрайды. Жалпы және
Ерекше бөлімнің бірлігі олардың алға қойған мақсаты мемлекетті, қоғамды,
азаматтарды және құқық тәртібін қылмысты қол сұғушылықтан қорғау арқылы
айқын көрінеді. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің нормаларын қолдану
арқылы Ерекше бөлімнің нормалары жүзеге асырылады. Жалпы бөлімнің ережелері
мен институттары Ерекше бөлімдегі нақты нормаларды қолданғанда негізгі
басшылыққа алынады. Сол себепті осы екі бөлім нормалары бір – біріне сәйкес
болуы қажет. Мысалы, бөтеннің мүлкін тонау деген не екенін білу қажет болды
делік. Бұл үшін Қылмыстық кодекстің 178 – бабына жүгінеміз. Бұл бапта
тонаудың заңдылық ұғымы, сипаттамасы берілген. Бірақ та осы бап бойынша
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесін шешу үшін міндетті түрде қылмыс
құрамы, жас мөлшері, кінәнің нысандары мен түрлері, қылмыс істеу сатыларын,
қылмысты бірлесіп істеу мәселелерін анықтау қажет. Ол үшін міндетті түрде
Қылмыстық кодекстің жалпы бөліміндегі 3,9,15,19,20,21,24,29- баптарына
жүгініп, сонда көрсетілген заңдылық ұғымдарды басшылыққа алу керек. Егер
тонау туралы осы қылмыстық іс сотта қаралатын болса, онда сот жазаны
белгілеу (немесе жазадан босату), жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін
де Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің осы мәселелерге арналған III, IV,V
бөлімдерінің тиісті баптарына сөз жоқ жүгінеді.
Қылмыстық құқық құқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа
құқық салаларымен де тығыз байланысты. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің
бағыты, атқаратын рөлі, мәні мен құқықтық реттеу әдісінің ерекшелігіне
байланысты басқа құқық салаларынан оқшауланып, ажыратылады.
Қылмыстық құқықпен қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара тығыз
байланыста болады. Қылмыстық құқық қандай іс-әрекеттердің қылмыс екендігін
және оған қандай жаза қолданылатынын белгілесе, қылмыстық істер жүргізу
құқығы қылмыстық жауапқа тартуды жүзеге асырады, қылмыстық істі тергеудін
және сотта қараудың тәртібін белгілейді, яғни бұл жерде қылмыстық құқық
пен қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара мазмұнмен оның
нысанының байланысы ретінде көрсетіліп отыр.
Қылмыстық құқық қылмыстық атқару құқығымен де тығыз байланыста.
Қылмыстық атқару құқығының пәні болып, сот үкімі бойынша күшіне енген
қылмыстық жазаны орындау, сотталғандарға түзеу ықпалын жүзеге асыруға,
оларды қылмыс істеуден сақтандыруға байланысты қоғамдық қатынастарды ретке
келтіру болып табылады және олар айыптау үкімінін заңды күшіне енген
уақыттан бастап пайда болады. Яғни, қылмыстық құқықтық
қатынастар негізі қылмыс істеуге байланысты болса, ал қылмыстық атқару
құқығы қатынасының пайда болуының негізі заңды күшіне енген айыптау үкімі
болып табылады.
Бұл қатынастардың субъектілерінде де айырмашылықтар бар. Қылмыстық
құқықтық қатынастар субъектісі болып қылмыс істеген, есі дұрыс, заңда
белгіленген белгілі бір жасқа толған адам болса, сот үкімі бойынша
сотталғандар қылмыстық орындау құқығының субъектісі болып саналады.
Қылмыстық құқық әкімшілік құқықпен де етене байланысты. Бұл екі құқық
саласы ортақ міндет — қоғамға қауіпті іс-әрекет — құқық бұзушылыққа қарсы
күрес жүргізеді. Қылмысқа қарағанда әкімшілік құқық бұзушылықта іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі төмен болады. Ондай теріс қылық
істеген адамға арнаулы әкімшілік органдар қылмыстық жаза емес, әкімшілік
шара қолданады. Әкімшілік шара сотталғандық атақ болып табылмайды, ал
қылмыстық жазаны қолдану сотталғандық атаққа ұрындырады. Оның заңдылық
салдары бар. Әкімшіліқ құқық бұзушылықтың субъектісі болып азаматтардан
басқа заңды тұлғалар болуы да мүмкін. Ал қылмыстың субъектісі болып тек
қана заңда белгіленген жасқа толған, қылмысты іс-әрекет істеген, есі дұрыс
кінәлі адам ғана болады.
Қылмыстық құқық криминология пәнімен де тікелей байланысты. Бірақ бұл
екеуінің бір-бірінен елеулі айырмашылықтары бар.
Егер қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны белгілейтін ерекше құқық саласы
болса, криминология қылмыстылық, оны туғызатын себептер мен жағдайлар,
қылмыскердің тұлғасы, қылмыстылықтан сақтандыру шараларын белгілейтін ғылым
саласы болып табылады. Криминологиялық деректер қылмыстылықпен күресуден
қылмыстық зандардың тиімділігін, оны жетілдіру жолдарын, қылмыстан
сақтандырудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмастық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады.
Біріншіден, қылмыстық құқық нрмасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу
функциясы болып табылады. Бұл қатынас қылмыстың істелуіне байланысты қылмыс
жасаған адам мен мемлекет арасында пайда болады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байлнысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы
азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтіргенде, олардың одан қорғануына
байланысты қатынастарын ретке келтіреді. Мысалы: Қажетті қорғану, мәжбүрлі
қажеттілік немесе қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген
тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы
реттеледі.
Қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс пен жаза,
қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны тағайындау-
дың тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатуды белгілейтін заңдылық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Қылмыстық құқық жалпы және ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның ұғымы, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының ұғымы,
қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі күші,іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу
сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық
базасы-Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық
құқықтың нормаларында, атап айтқанда Жоғарғы Сотттың нормативті
қаулыларында, 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қылмыстық кодексте және т.б
нормативтік кесімдерде анық көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық заңдардың міндеттері болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан
Республикасының конституциялық құрылысы мен мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, сондай-ақ
қылмыстардың алдын алу болып табылады .
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы кодексте қылмыстық жауаптылық
негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті
қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасаған
үшін жазалар мен өзге де қылмыстық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Қылмыстық құқық өзінің алға қойған қорғаушылық, сақтандырушылық және
тәрбиелік міндеттерін тек қана белгілі бір қылмыстық-құқықтық принциптерін
сақтау арқылы жүзеге асырады.
Бұл приницптерге: заңдылық қағидасы, азаматтардың заң алдында теңдігі,
жауаптылықтан құтылмайтындық принципі, жеке жауаптылық қағидасы,
әділеттілік, ізгілік принциптері, кінәсіздық презумпциясы т.б жатады.
Қылмыстық заң- Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Республика Парламенті қабылдаған құқылық келісім болып табылады. Жеке адам
мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік
дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы қатынастарды реттеу-
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттердің ( әрекет немесе
әрекетсіз)
Көрінісі, нәтижесі болып табылады. Әрекет дегеніміз- адамның қылмыстық заң
тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз-адамның заң,
нормативтік кесімдер, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін
орындамауы.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
таппаған, жүзеге аспаған ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына
қарамастан, қылмыс деп есептелмейді.
Сонымен, қылмыстық заңдармен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты
қоғамдық қауіпті әрекет ( іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
аталады.
Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік,
жазаланушылық қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қылмыстық санаттары
Қылмыс санаттары деп- оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз.Қылмыстар- сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне және кінәнің
түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр
санаттарға бөлінген.
Қылмыстық кодекстің 10-бабына сәйкес жасалғаны үшін осы кодексте
көзделген ең ауыр жаза ( бас бостандығынан айырудан):
- қасақана жасалған әрекет- екі, абайсызда жасалған әрекет бес жылдан
аспайтын болса- онша ауыр емес деп саналады;
- қасақана жасалған әрекет- бес, абайсызда жасалған әрекет те бес жылдан
аспайтын болса- орташа ауыр;
- қасақана жасалған әрекет он екі жылдан аспайтын болса-ауыр;
- қасақана жасалған әрекет он екі жылдан аспайтын болса немесе өлім
жазасы көзделсе- аса ауыр қылмыс деп танылады.
-
Мемлекет өз азаматтарынан Конституциядя көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік міндеттерді қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық
жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішінде ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып табылады да, ал оған дәйекті түрдегі негіздер
болуы керек.
Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары
қызыметінің заңдылықты қатаң сақтауына кепіл бере отырып, азаматты жауапқа
тарту үшін қылмыстық құрамының барлық белгілері болуын талап етеді.
Қылмыстың құрамдары – бұл қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер төрт топқа
бөлінеді:
1. Қылмыстық объектісі;
2. қылмыстың объективтік жағы;
3. қылмыстың субъектісі;
4. қылмыстың субъективтік жағы;
1. Қылмыстың объектісі – қылмыскердің қиянат жасайтын және де
қылмыстық заңдармен қорғалатын қоғамдық қатынастар. Олар мыналар
болыуы мүмкін: саяси және экономикалық құрылымдар, меншік, адам
және оның құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тәртіп, сот
төрелігі, әскери қызмет.
2. Қылмыстың объективтік жағы – ол қылмыстың сыртқы көрінісіне
жататын белгісі:
- қылмыскердің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі;
- әрекет пен әрекетсіздік арқылы туындаған қоғамға қауіпті нәтиже;
- әрекат пен әрекетсіздік және қоғамға қауіпті нәтиже арасындағы себепті
байланыс.
3. Қылмыстың субъектісі – ол қылмыс жасаған уақытта есі дұрыс және 16
жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру,зорлау,
адам ұрлау, кісі тонау, қорқытып тартып алу т.б)
Қылмыстық жауаптылыққа адам 14 жастан тартылада.
Қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген қауіпті
әрекет жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық
ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің іс-
әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған
немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылмайды. Бұларға
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Алкогольді
ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды
пайдалану салдарынан мас күйінде жасалған қылмыс үшін адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылмайды.
5. Қылмыстың субъективтік жағы- бұл адамның қоғамға істеген қауіпті іс-
әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардан туатын қауіпті нәтижеге
психикалық қатынасы. Қалмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік
жаққа қарағанда субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнінб мазмұнын
білдіреді.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнының заңдылық белгілері:
Кінә, қылмыстықниет,мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген , яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде
орын алған ішкі өзгерістерді , оның санасы мен еркінің өзара байланысын
бейнелеп береді.
Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін
қоғамға қауіпті ісөәрекетіне және оның қоғамға зиянды зардабына деген
Көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.
Істелген әрбір қылмыс үшін кінәнің болуыөобъективті ақиқат.
Қылмыс субъектісінің кінәлілігі туралы тұжырымды сот іс бойынша
жинақтаған дәлелдемелер арқылы анықтайды. Кінә екі түрлі болады:
қасақаналық және абайсыздық. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет- қасақана менмендікпен немесе немқұрайлықпен жасалған әрекет
абайсызда жасалған қылмыс деп танылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның
құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады.
Біріншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясы болып табылады. Бұл қатынас қылмыстың
істелуіне байланысты қылмыс жасаған адам мен мемлекет арасында
пайда болады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қортып ,
тыйым салынған іс - әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық
қатынастар реттеледі.
Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы
азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтіргенде, олардың одан
қорғануына байланысты қатынастарын ретке келтіреді.
Кез келген заң бұзылушылық мінез – қылық қоршаған ортаға,
қоғамға, белгілі бір мөлшерде қауіп әкеледі. Ал, қылмыс дегенміз –
қоғам үшін ерекше қауіпті құбылыс.Жасалған қылмыс үшін ең алдымен
қылмыскердің құрбаны зардап шегеді. Қылмыстың құрбаны кез келген
әлеуметтік топтың адамдарынан: қарттар мен жастар, ер мен әйел, сау мен
ауру, кедей мен бай, қазақтар орыстар тағы басқалар болуы мүмкін.
Қылмыс – қоғам үшін қауіпті заң бұзушылықтың өрескел көрінісі,
ол заң тыйым салған, заңмен жазаланатын, әрекетті немесе әрекетсіз
өрескел қылықтар. Қылмыс алуан түрлі болып кездеседі.
Қылмыстық әрекет қоғамдық қауіпсіздік жағдайына қарай онша
ауыр емес қылмыс, орташа ауыр, ауыр және ерекше ауыр қылмыс түрлері
болып бөлінеді. Онша ауыр емес қылмыс үшін жаза - 5жыл және одан
да жоғары мерзім. Ауыр қылмыстың жазасы- 12жылға дейін мерзім. Ал
ерекше ауыр қылмыстың жазасы – 12жылдан артық мерзім немесе өлім
жазасы. Қылмыс адамның өміріне, денсаулығына, ар- ұжданы мен қадір -
қасиетіне, дүние- мүлкіне зиян келтіреді. Қылмыс мемлекетке қарсы да
жасалады. Қайғы – қасіретті жағдайлар нәтижесіне байланысты да қылмыс
жасауы мүмкін. Кейбір адамдар қылмыс жасаумен маман ретінде де
айналысады. Мұндай адамдарды маман қылмыскер дейді. Мұндай
қылмыстарды істейтін қылмыскерді біздің заманымызда қауіпті немесе
өте қауіпті рецидивист (жырынды, баукеспе) дейді.
Қылмыстық әрекеттердің себептері жөнінде ғалымдар, құқық
қорғау органының қызметкерлері әралуан пікірде. Марксистер мұндай
қылмыстың тегін қанаушы қоғамнан іздеп, оны жеке меншікпен
байланыстырды. Олардың пікірінше, қанаушы тапты жойғанан кейін
байлардың кедейлерді қанағаны да жойылып, социализм орнағанан кейін
қылмыс біткеннің бәрі дерлік қоғамнан түбірімен жойылады деп
есептеді. Біздің елімізде кемелденген социалистікқоғам құрылды, бірақ
қылмыс азаймады. Керісінше, кісі өлтіру, ұрлық, бұзақылық, тағы
басқа қылмыстың алуан түрлері молайып, жеке адамның, қоғамның,
мемлекеттің мүддесіне қол сұғатын қауіпті қылмыстар кең етек алды.
Сондықтан қылмыстың себептерін жеке меншікпен, қанаушылықпен
байланыстыру дұрыс болмайды.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа
қарағанда әлдеқайда демокртиялық мемлекет деп саналуының өзі
өкінішке орай қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы
да бар.Кейбіреулер керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат
баласы басынан не кешпеді, жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де,
отқа жағып жіберу де- бәрі де олды. Бұлардың барлығы да қылмыс жасауды
тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын,
адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын
айтқанда, мұндай ғылыми теория да жоқ емес.
Қылмыс өзінің ерекше түрлерімен айқындалады, яғни қылмыстың да
өзіне ғана тән белгілері бар. Қылмыс – заң жүзінде танылған, қоғамға
қауіпті іс - әрекет. Мұндай анықтама адам өмірінің денсаулығы мен
қадір – қасиетінің өзгеше қымбаттығынан, мемлекет мүддесінің бәрінен
де жоғары екендігінен туындайды. Қылмыс едәуір дәрежеде жеке бір
адамға қарсы жасалады. Қоғамның өзі жеке адамдардан құралатындықтан,
нақтылы бір адамға қарсы жасалған қылмыс қоғамға да қарсы жасалған
қастандық қылмыс болып есептеледі. Қоғамның жеке бір мүшсіне
қастандық жасай отырып, қылмыскер сонымен бірге қоғамға, мемлекетке,
оның құққтық негіздеріне де өзінің теріс пиғылды екенін көрсетіп
алады.
Қылмыстық құрамдары – бұл қылмыстың обьективтік жақтарынан құралатын
белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер төрт топқа бөлінеді : 1)
қылмыстың обьектісі; 2) қылмыстың обьективтік жағы; 3) қылмыстың
субьектісі ; 4) қылмыстың субективтік жағы.
1. Қылмыстың обьектісі - қылмыскердің қиянат жасайтын және де
қылмыстық қатынастар. Олар мыналар болуы мүмкін : саяси және
экономикалық құрылымдар, меншік, адам және оның құқықтары мен
бостандықтары, құқықтық тәртіп, сот төрелігі, әскери қызмет.
2. Қылмыстың обьективтік жағы – ол қылмыстың сыртқы көрінісіне
жататын белгісі:
- қылмыскердің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі;
- әрекет пен әрекетсіздік арқылы туындаған қоғамға қауіпті
нәтиже;
- әрекет пен әректсіздік және қоғамға қауіпті нәтиже
арсындағы себепті байланыс.
3. Қылмыстың субьектісі – ол қылмыс жжасаған уақытта есі
дұрыс және 16 жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі
өлтіру, зорлау, адам ұрлау , кісі тонау, қорқытып тартып алу , т.б
) қылмыстық жауаптылыққа адам 14 жастан тартылады.
4. Қылмыстың субьективтік жағы – бұл адмның қоғамға істеген
қауіпті іс - әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардың туатын
қауіпті нәтижеге психикалық қатынасы. Қылмыстың сыртқы жағын
бейнелейтін обьективтік жаққа қарағанда субьективтік жақ қылмыстың
ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді.Қылмыстың субьективтік жағының мазмұнын
мынадай заңдылыққа белгілері: кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды.
Осы белгілердің жиынтығы қылмыс істеген, яғни қоғамға қауіпті іс
-әрекет жасаған адамның жан – дүниесінде орын алған ішкі
өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда
істейтін қоғамға қауіпті іс - әрекетіне және оның қоғамға зиянды
зардабына деген көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.
Істеген әрбір қылмыс үшін кінәнің болуы - обьективті
ақиқат. Қылмыс субьектісінің кінәлілігі туралы тұжырымды сот іс
бойынша жинақтаған дәлелдемелер арқылы анықтайды. Кінә екі түрлі
болады : қасақаналық және абайсыздық. Тікелей немесе жанама
ниетпен жасалған әрекет – қасақана, менмендікпен немесе немқұрайлықпен
жасалған әрекет абайсыздықта жасалған қылмыс деп танылады.
Қылмыстық ниет деп белгілі бір қажеттіліктер мен
мүдделердің іштей түрткі болуына байланысты адамның соларды
басшылыққа ала отырып, саналы түрде қылмыс істеуге бел бууына , ал
қылмыстық мақсат деп адамның қылмыс істеу арқылы болашақта белгілі
бір нәтижеге жетуін айтамыз.
Әрбір азаматтың конституциялық борышы – қоғамдық қатынастарды
қылмыстық жолмен келтірілген зиянан қорғау. Осы міндетті жүзеге асыруда
жеке адамға, қоғамға , мемлекетке қарсы бағытталған іс - әрекетді
дер кезінде тиюдың , тойтарудың маңызы ерекше. Қоғамға қауіпті іс -
әрекеттерді тойтаруда , оның зияндылығын тиюда, сол қауіпті
төндірген адамға материялдық , моральдық және басқа да зиян
келтірілуі мүмкін . Мұндай әректтер формальдық жағынан алғанда
қылмыс құрамына жатуы мүмкін.
Қылмыс әдейі, қасақана, немесе байқаусызда жасалуы мүмкін.
Әдейі жасалған қылмыс тікелей не жанама түрде болады. Адам өз
әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін біле тұрса
да, қасақана қылмыс барса, бұл ойланып, саналы түрде, әдейі жасалған
қылмыс болып саналады. Мысалы, Б ішіп алған жағдайында өзен жағасында
демалып жатқандарға тиіседі, бұзқылық жасап, В. –ны өзенге итеріп
жібереді, ал В. суда малту білмегндіктен, суға кетеді деп ойламаса
да, адамды өлтіріп алды.
Кейбір қылмыстар әдейі, қасақана жасалады. Мысалы, мұндай
қылмысқа ұрлық жжасау, бұзақылық тағы басқа жатады. Сондай- ақ ,
қылмыс абайсызда, оқыстан да жасалады. Артындағы зардабын біле тұрып,
жасалатын қылмыстар да болады. Мұның барлығы адамның жеңіл ойлылығынан,
алды – артын ойламағандықтан да туындайды. Оның үстіне жайбарақаттық,
селқостық , өз тағдырына да, басқанның тағдырына да адамгершілікпен
қарапайымдылықты қосыңыз. Мысалы, демалып, сапар шегіп жүрген турист
орманға серуендеп барғанда, өзі жаққан отты сөндірмей кете барады,
енді тамшылай бстаған жаңбыр сөндіреді деп есептейді. Артынан іле –
шала аса қауіпті өрт бұрқ ете түседі.
Кейбір қылмыстар салақтықтан, дүние, қоршаған ортаға қалай
болса солай, мән бермей қараушылықтан да туады. Адамдар әрқашан да
өзіне, басқаға да болмауы мүмкін. Қалай десек те өз ісінің басқаға
зардабын тигізбеуді ойлау әркімнің азаматтық, адамдық борышы болуы
тиіс.
Әлбетте, әдейі, қасақана қылмыс жасайтын адам психикалық
жағынан сау болады. Өз ісіне өзі есеп бере алмайтын, істеген ісінің
алдын - артын, шектіретін зардабын ойлай алмайтын адам қылмыскер деп
танылуы мүмкін емес. Егер адам қылмыс жасау кезінде оның қоғамға
қауіптілігін сезбесе, өзін - өзі ұстап тұра алмаса, психикалық
ұстама кезінде ешнәрсені сезбейтін болса, немесе жалпы кем ақыл
болса, ондай адам қылмыстық жауапқа тартылуға жатпайды. Сот оны
емдеуге де мәжбүр ете алмайды. Егер адам мас қалпында қылмыс
жасаса, онда ол жауапкершіліктен босатылмайды. Мас болу дегеніміздің
өзі - арақ, есірткі және де басқа жындандыратын заттарды пайдалану.
Қылмыстың тағы бір түрі – заң қылмыс деп танитын
әрекеттілік немесе әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз – заңды бұзушылық
болып табылатын, адамға ашық түрде қарсы шабуыл жасау, белсенді
жағымсыз мінез – қылық. Егер адам мұны өз еркімен жасаса, ол қылмыс
болып табылады. Қылмыстың көпшілігі белсенді әрекеттен жасалады.
Ал, әрекетсіз қылмыстар, міне, осы жолмен жасалады. Мысалы, милиционер
жасалған қылмысты көре тұрып, оны тоқтату үшін шара қолданбайды.
Дәрігер ешбір дәлелсіз себеппен ауыр науқасты қарап, оған дер
кезінде көмек беруден бас тартады. Автомобиль жүргізуші жәбір
көріп, не зардап шегіп тұрған адамды сұраған жеріне жетуіне көмек
жасамаса, бұл да қылмыс болып есептеледі.
Қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс
пен жаза, қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны
тағайындаудың тәртібі мен шарттарын, сондай- ақ қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормалардың
жиынтығы болып табылады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның ұғымы,
міндеттері, қылмыстық жауаптылықтың негізгі және одан босату, қылмыс
құрамының ұғымы, қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі
күші, іс - әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоятын мән – жайлар
туралы түсініктер, сондай – ақ қылмыс істеу сатылары туралы ұғыммен,
қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және жүйелері, жаза
тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың
мәселелері осы жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құралдары және оларды істегені
үшін белгіленген жаза түрлері көрсетіледі.
Басқа құқық салалары сияты қылмыстық құқықтың да негізгі
заңдылық базасы - Қазақстан Республикасының Конститутциясы болып
табылады. Қылмыстық құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны
қолданып жүрген қылмыстық құқықтың нормаларында, атап айтқанда
Жоғары Соттың нормативті қаулыларында, айтқанда Жоғары Соттың
нормативті қаулыларында, 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған
Қылмыстық кодексте және тағы басқа нормативтік кесімдерде анық
көрсетілген.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарларының бірі болып
табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізуі
құралдарының бірі ретінде қолданылады.
Жаза - соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға
қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан айыр немесе
оларды шектеу болып табылады.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып
табылатын жекелеген жазалардықолданудың шарты, шегі және тәртібі
белгіленген . Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес
саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді
.
Қылмыс түрлері :
1) Айыппұл салу
2) Құқықтан айыру
3) Қоғамдық жұмысқа тарту
4) Еңбектен түзету жұмысы
5) Бас бостандығынан шектеу
6) Тұтқындау
7) Әскери тәртіп бөлімінде ұстау
8) Бас бостандығынан айыру
9) Өлім жазасы
10) Дүние мүлікті тәркілеу
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері
Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық зандардың міндеттері
болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,
меншікті, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіппен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып
табылады.
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық
негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай
әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар
мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді делінген.
Жаңа Қылмыстық кодексте қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік
өмірінде орын алған сапалық өзгерістер еске алынған. Яғни, азаматтардың
жеке басы, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау
бірінші кезекке қойылған. Қылмыстық-құқылық қорғау объектісінің қатарына
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік жәнеқоршаған ортаны қорғау, Республиканың
Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету міндеттері енгізілген.
Яғни, қылмыстық құқықтың негізгі міндеті қылмыстық құқықтық құралдардың
көмегімен заңда көрсетілген осы маңызды объектілерді қорғау, қылмыстылықпен
барынша пәрменді күрес жүргізу болып табылады. Қылмыстық заңдарда
көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс қылмыстық
жауаптылықтың негізін белгілейді. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген іс-
әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана жауапқа
тартылады. Ол үшін қылмыстық заң жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қандай қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын белгілейді және оларды
кінәлі түрде істегендерге жазалар мен өзгеде қылмыстық-құқылық ықпал ету
шараларын белгілейді. Жаңа Қылмыстық кодекс бұрынғы кодекске қарағанда
ізгілік принципі басшылыққа алына отырып, қоғамға онша қауіпті емес іс-
әрекеттер жасағандарға оларды қоғамнан оқшауламайтын жаза түрлерін (түзеу
жұмысы, шартты жаза, міндетті жұмыс, шын жүректен өкінуіне немесе
тараптардың келісімге келуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату)
қолдануға кең жол ашылған. Мұндай ізгілік қағидалар қылмыспен күресуге
пәрменді әрі тиімді жағдай туғызады.
Қылмыстық кұқықтың міндеттері қылмыстылықтың жағдайы мен деңгейіне де
тікелей байланысты. Ұзақ жылдар бойы орын алған әміршілдік-әкімшілік,
тоталитарлық жүйе, жеке адамға табыну, тоқырау және қайта құру кезеңдерінде
қылмыстылық өрши түсті, нарыктық экономикаға көшудің қиын процестері,
экономикалық кризистер, коғам мүшелерінің едәуір бөлігінің өмір сүру
деңгейінің қиындауы, өтпелі кезеңге байланысты қоғамдағы орын алып отырған
жұмыссыздық, жоқшылық, құқық қорғау, құқық қолдану органдарының да жұмысын
қиындата түсті, қылмыстылықтың сандық және сапалық жағынан өсу қарқыны
үдеді. Бұрын жұртқа беймәлім ұйымдасқан, кәсіптік, банк жүйесіндегі
қылмыстар кең белес алды. Жалпы қылмыстылық құрылымында тұрақты ұйымдасқан
қылмысты құрылымдар жетекші роль атқаруда. Ұйымдасқан топ пен қылмыстық
бірлестіктердің істеген ауыр қылмыстарының саны өсе түсуде. Кісіні қасақана
өлтіру, денеге ауыр жарақат түсіру, бөтеннің мүлкін қарақшылықпен тонау,
ұрлау немесе алаяқтық жолмен талан-таражға салу, бандитизм, контрабанда
сияқты қылмыстардың саны арта түсті.
Қылмыстылықтың санын азайтуда мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан
кең көлемдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік шаралардың маңызы зор.
Экономикалық реформаны дұрыс жүргізу, нарықтық экономикаға кең жол ашылу,
өндірістің құлдырауын тоқтатып, еңбекті дұрыс ұйымдастыру, оның өнімділігін
арттыру, жұмыссыздықты жою, қоғам мүшелерінің өмір сүру қажеттілігін тиісті
деңгейге көтеру, құқықтық реформаны заман талабына сай іске асыру
мемлекеттің алға қойған осы саладағы міндеттерін жүзеге асыруына кепілдік
берді.
Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі — қылмыстан сақтандыру болып
табылады. Қылмыстық құқық жалпы және арнаулы сақтандыру функцияларын жүзеге
асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез келген қылмысты істеуге
тыиым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ жаза тағайындауды
белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру қылмыстық заң тыйым
салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға қылмыстық-құқықтық
нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын қолдану ретімен іске
асырылады.
Қылмыстық құқыққа, сондай-ақ тәрбиелік функция да тән. Қажетті
қылмыстық заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ қолданылуы, азаматтардың,
олардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс істеген адамның
лайықты қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды құрметтеуге
тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады.
Қылмыстық құқыққа тән тағы бір функция бар. Ол – көтермелеу функциясы.
Мұндай функция азаматтардың қылмысқа қарсы күрес саласындағы белсенділігін
арттырады. Қылмыстық заңдарда мемлекеттің, қоғамның мүддесін, өзінің немесе
басқаның мүддесін қорғауға, мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қорғану,
сондай-ақ пара берген адамның осы жайында шын жүректен ерікті түрде
мәлімдемесі болса, олар қылмыстық жауапқа тартылмайды деген нормалар бар.
Бұл нормалар көтермелеу функциясының нақты қолданылатындығын көрсетеді.
Қылмыстық заң, сондай-ақ, қылмыстық саясатты жүзеге асырудың да құралы
болып табылады. Қылмыстық саясат әлеуметтік саясаттың бір бөлігі, оның
негізгі мазмұны — қылмыстық заңдарды қолданудың міндеттерін, қылмыстан
сақтандырудың тиімді жолдарын табу, қылмыспен күресуде заңдылық ринциптерін
қатаң сақтау. Ауыр қылмыс істегендерге қолданылуға жататын қылмыстық
құқыктық шараларды жетілдіру, ал керісінше қоғамға онша қауіпті емес
қылмыстарды істегендерге қоғамнан оқшауламай-ақ қолдануға жататын шараларды
белгілеу болып табылады.
Қылмыстың тез және толық көлемде ашылуы және қылмыстылардың қылмыстық
жауапкершілікке тартылуы — бүл әділ сот талқылауы мен қылмыстық ізге түсу
органдары және соттың занды әрекетінің нәтижесі. Және бұл нәтиже қылмыстық
іс жүргізу және қылмыстық зандардың толығымен және дұрыс орындалуымен
байланысты екені даусыз. Процессуалдық нормалар дәләлдемелерді жинаудың,
зерттеудің, багалаудың ережесін бекітіп қана қоймай, оны болашақта
қылмыстық істі шешудің негізін шешеді. Қылмыстық іс жүргізу зандарды жүзеге
асыру кезіндегі талаптарға сәйкес, әрбір қылмыстық істі дүрыс шешу үшін —
істі мәні бойынша қарайтын бірінші инстанция сотындағы басты сот
талқылауының маңызы зор. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес,
ондағы 75-баптың көрсетуі бойынша - сот әділдігі тек сотпен жүзеге
асырылады. Ешкімді де ешқандай жағдайда сот үкімі шыққанға шейін айыпты деп
тануға болмайды. Бүл қылмыстық процестегі кінәсіздік презумциясының зандық
түсіндірмесі болыып табылады. Зандарға сәйкес, қылмыстыларды жазаға тартып,
оларды айыпты деп тануды сотқа берілген ерекше қүқық деп түсінсек, онда сот
бүл көрсетілген әрекеттерді жүзеге асыру үшін зандардың көрсетімі бойынша
басты сот талқылауын жүзеге асыырып, осы басты сот талқылауы арқылы
жогарыдағы мақсатқа жетеді. Басты сот талқылауы - бүл екі басты мәселені
шешеді. Біріншісі - қылмысты жасаған адамның кінәлілігі, ал екіншісі —
айыпты деп танылган адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе тартпау
мәселелері.
Басты сот талқылауы мен қылмыстық процестіңкелесі кезендері қылмыстық
іс жүргізуде зор маңызға ие. Бірақ басты сот талқылауында шешілуге тиісті
жоғарыда аталган екі мәселені қалган қылмыстық процестің стадиялары шеше
алмайды. Сол себепті басты сот талқылауы - қылмыстық процестің маңызды
стадиясы болыып табылады. Бұл стадияда сот қылмыстық істі қарай отырып және
сотта қылмыстық іс жүргізудің талаптарын орындай отырып, әрбір жасаған
қыылмыстың қоғамга қауіптілік дәрежесіне орай оған әділ жаза берілуін және
заңцарды дүрыс дүрыс қолдануды қамтамасыз етуі міндетті.
Сонымен бірге сотқа азаматтардың қүқықтары мен бостандықгарының заңсыз
шектелуінен және азаматтың негізсіз айыпталуы немесе сотталуынан қорғау
міндеті қоса жүктеледі. Осыған байланысты сот керекті дәлелдемелердің дұрыс
жиналуы, жиналған дәлелдемелерді жан-жакты, толық, объективті зерттеуі
үшін, сонымен қатар занды, негізді, әділ үкім шығаруы үшін барлық шараларды
қолданады.
Зерттеу пәні болып әрқашан да объективті шындыкты анықгау тұрады.
Объективті шындыкты аныктау- бұл қылмыс жасады деп айыпталған адамның бұл
қылмысқа қатысы барлығын немесе кінәлі немесе кінәлі емес екендігін
анықгаудан түрады. Объективті шындықты дұрыс анықтамау — бұл сот қателігі
болып табылады. Және бұл қателіктердің қомақты зардапқа ұшырататынын аңгару
қиын емес. Алдын-ала тергеу қылмыс жасағаны үшін айыталған адамның
айыталғанына деген сенімді қалыптастырады. Немесе бұл ыктималдық деп аталуы
мүмкін". Бұл — көрнекті процессуалист А.Л. Ривлиннің пікірі. Ол осы
ыктималдық істі сотта мәні бойынша қарауға негіз болады немесемүмкіндік
береді деп көрсетті. Ал сот талқылауы айыпталушының айыбының ықтималдылығын
емес, нақты айыбының бар екенін немесе жоқ екенін анықтайды.
Ал МА.Чельцов-Бабутов былай деп тұжырымдады: "Тергеуші-қылмыстының
айыпты екендігі туралы сұрақты шешпейді. Ол тек жиналған айыптаулардың
сотқа баруға жеткілікті екеңдігінің мәселесін ғана шешеді." Бұл көзқарасқа
қарсы пікір білдіргендер де бар. Мысалы, И.Д.Перлов: "Бұл көрсетімдердің
теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда сыйыспайтындығын және қүқық
қорғау органдарының мақсаты бір екендіғін атап көрсетті." Бұл мақсат -
қылмысты ашу және қылмыскерді дәл табумен, ол керек болған жағдайда
қылмыстық істі қысқартатындығымен байланысты болды. Бұл жерде сөз алдын-ала
терғеу және прокуротура орғандары туралы болып отыр. И.Д.Перлов
"прокуротура және алдын-ала тергеу органдарының түпьсілікті шешім қабылдай
алмайтындығын айтып, олар алдын-ала шешім қабылдайтындығын айта келіп, бүл
алдын-ала шешімнің өзінің түпкі мазмүнда ерекше нық сенім жатуы тиіс және
бүл шешім күдік тудырмауы керек"3,-деп айтып көрсетті. Сонымен бірге шындық
(яғни ізделіп отырған) судья, прокурор, тергеушінің пікірінше әртүрлі
болмау керек және бір-ақ шындық өмір сүру керек деп көрсетті. Алдын-ала
тергеу органдарының және судьяның қорытындыларының арасындағы айырмашылық -
олардың объективті шындықты қалай танығандығынан емес, қайта процестің
әрбір стадиясындагы анықгалған шындықтан туатыын заңдық салдармен
түсіндіріледі.
Қылмыстық процестегі шындық - бұл тергеуші мен соттың қылмыстың болған
жағдайларына байланысты жасалған қорытындыларының сәйқес келуінен туады.
Қылмыстық процестегі объективті шындық толығымен
немесе белгілі бір бөлігі — бұл қылмыстық процестіқ дәлелдеу жолымен
анықталады. Объеқтивті шындық болмысты дүрыс танудың нәтижесі. Шындықты
анықтау әрбір қылмыстық іс бойынша теқ мүмқіндіқ қана емес, қылмыстық іс
жүргізу заңының талаптарынан туындайтын қылмыс ізге түсу органдары мен
соттың орындауы міндетті жағдай болып есептеледі.
Осыған байланысты қылмыстық процестің мақсаты ретінде қүқық қорғау
органдарының арасындағы нақты үйлесімді қарым-қатынас көрініс табады. Ал
қылмыстық сот өңцірісінің мақсаты-істің мән-жәйін толық, жан-жақты
зерттелгенде, шыңдығында неге қол жеткізілді және сотқа дейінгі іс жүргізу
және бірінші инстанция сотында қаралган, анықгалган мән-жәйлар мен
әрекеттердің дүрыстыгы болып табылады. Қылмыстық істің қозғалуы бүл
қылмыстық процестің стадияларының орналасу ретімен және жүргізілген
әрекеттердің осы стадияларға сәйкес келуімен тығыз байланысты.
Қылмыстық процестің стадиялары болып: а) қылмыстық істі қозғау; б)
алдын-ала тергеу; в) басты сот талқылауын тағайындау; г) басты сот
талқылауы; д) аппеляциялық және кассациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар мен белгілеулер 3
Кіріспе 4
1. Қылмыстық құқықтың пәні, ұғымы, міндеттері мен принциптері 6
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және ұғымы 6
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері
16
1.3 Қылмыстық құқық ғылымы
22
1.4 Қылмыстық құқықтың принциптері
36
2. Қылмыстың ұғымы 39
2.1 Қылмыстың ұғымы және белгілері
39
2.2 Қылмыс және қылмыс құрамы
43
2.3 Қылмыс құрамының түрлері
50
Қорытынды 65
Пайдаланған әдебиеттер
68
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚІЖК – Қылмыстық істер жүргізу кодексі
РФ – Ресей Федерациясы
БОАК (ВЦИК) – Бүкілроссиялық орталық атқару комитеті (Всероссийский
центральный исполнительный комитет)
ХКК (СНК) – Халық комиссарлар кеңесі (Совет народных комиссаров)
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
РСФСР –
УКСР – Украин кеңестік социалистік республикасы
ҚазКСР – Қазақ кеңестік социалистік республикасы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
б – бап
т.б. – тағы басқа
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде
адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті
қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды
реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады. Оның біріншісі,
қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы болып
табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен (субъекті
мен) мемлекет арасында пайда болады. Мұндай құқықтық қатынасқа
қатысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары, міндеттері пайда болады.
Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға тартылуға
міндетті болса, екінші субъект әділ сот органдары (сот, тергеу,
прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен
міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция
орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны
қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты
мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын
жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық
функцияның толық жүзеге асырылуына мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, қылмыстық
құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат
келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке
келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе
қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға
құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы сөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз
қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және
пән болып табылады. Осы ұғымдардыңбәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық
курсы деген түсінікті білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қылмыстық құқық ұғымы мен міндеттерін
анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық құқық институтына байланысты
белгілі бір тәжірибе мен ғылыми білім жинақталған.
Дипломдық зерттеудің әртүрлі аспектілері жанама түрде келесі отандық
авторлардың: А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.И. Баймурзиннің, Н.А.
Бекбергеновтың, Е.А. Ештаевтың, Е.И. Қаиыржановтың,
Д.С. Чукмаитовтың еңбектерінде көрініс тапқан. Сонымен қатар,
ресейлік ғалымдардың зерттеулерінде, атап айтсақ Н.Б. Алиев, И.Б. Агаев,
О.И. Бажанов, Е.А. Борисенко, Б.В. Волженкин, Р.Р.
Галиакбаров, А.С. Горелик, П.Ф. Гришанин, П.С.
Дагель, А.Ф. Зелинский, В.А. Иванов, Н.А. Стручков және т. б.
бейнеленген.
Зерттеу пәнін – ұлттық және шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамаларының
нормалары, қылмыстық құқық туралы әртүрлі теориялық көзқарастар және сот-
тергеу тәжірибесінің материалдары құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негіздері.
Дипломдық зерттеудің әдістемелік негізін әлеуметтік және құқықтық
құбылыстарды ғылыми танудың диалектикалық әдісі және одан туындайтын жалпы
ғылыми және арнайы-ғылыми әдістер құрайды. Дипломдық зерттеу барысында
тарихи, салыстырмалы-құқықтық, формалды-қисындық, жүйелік, нақты-әлеуметтік
әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасындағы өзгерістерді ескере отырып, алғаш рет кешенді түрде ғылыми-
құқықтық зерттеудің объектісі ретінде қылмыстық құқық қарастырылды.
Қылмыстық құқық пәнін құқық саласы ретінде қарастырғанда жалпы құқық
теориясына тән белгілердің, негізіг принциптердің осы құқық саласына да тән
екендігін ескеру қажет. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің ерекшеліктерін
белгілейтін және өзін жеке саласы ретінде қарастыруға негіз болатын өзіндік
мазмұн, өзгешелік белгілері мен принциптері бар құқық саласы болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қылмыстық құқықтың пәні, ұғымы, міндеттері мен принциптері
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және ұғымы
Құқық саласы ретінде қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған
қылмыс пен жаза, қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны
тағайындаудың тәртібі мен шарттарын, сондай – ақ қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босатуды белгілейтін заңдық нормаларының жиынтығы болып
табылады.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық
базасы – Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық
құқықтың нормаларында анық көрсетілген. Қылмыстық құқық нормалары мазмұнына
қарай екі түрлі қызметті жүзеге асырады. Оның біріншісі қылмыстық құқықтың
жалпы ережелерін, принциптері мен институттарын белгілеу арқылы негізгі екі
ұғым – қылмыс пен жазаны анықтайды.
Бұл нормалар қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің мазмұнын құрайды.
Екінші бір нормалар қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің
қылмыс қатарына жататын белгілерін, шеңберін және оны істегені үшін
тағайындайтын жазаның түрлері мен шегін белгілейді. Мұндай нормалар
қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің мазмұнын құрайды.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде мынандай өзіндік ерекшелік
белгілерімен көрініс табады:
Қылмыстық құқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды ретке келтіреді. Ал мұндай ретте қылмыстық құқықтық
қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және
қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық
қолдану және құқық қорғау органдары болады.
Белгілі бір әрекеті немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызып,
оған жаза тағайындау, қоғамға, жеке адамға және мемлекетке қарсы қылмыстық
іс - әрекетке тыйым салып, оны бұзғаны үшін қылмыстық жауапқа және жазаға
тартатын нормаларды белгілеу - мемлекеттің құзіреті. Осы тұрғыдағы
қоғамдық қатынастарды ретке келтіру қылмыстық құқыққа ғана тән әдіс болып
табылады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның ұғымы, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының ұғымы,
қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі күші, іс - әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән – жайлар туралы түсініктер, сондай – ақ қылмыс
істеу сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде жалпы қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі. Жалпы және Ерекше бөлім өзара тығыз
байланысты, осы екі бөлімнің жиынтығы қылмыстық құқықты құрайды. Жалпы және
Ерекше бөлімнің бірлігі олардың алға қойған мақсаты мемлекетті, қоғамды,
азаматтарды және құқық тәртібін қылмысты қол сұғушылықтан қорғау арқылы
айқын көрінеді. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің нормаларын қолдану
арқылы Ерекше бөлімнің нормалары жүзеге асырылады. Жалпы бөлімнің ережелері
мен институттары Ерекше бөлімдегі нақты нормаларды қолданғанда негізгі
басшылыққа алынады. Сол себепті осы екі бөлім нормалары бір – біріне сәйкес
болуы қажет. Мысалы, бөтеннің мүлкін тонау деген не екенін білу қажет болды
делік. Бұл үшін Қылмыстық кодекстің 178 – бабына жүгінеміз. Бұл бапта
тонаудың заңдылық ұғымы, сипаттамасы берілген. Бірақ та осы бап бойынша
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесін шешу үшін міндетті түрде қылмыс
құрамы, жас мөлшері, кінәнің нысандары мен түрлері, қылмыс істеу сатыларын,
қылмысты бірлесіп істеу мәселелерін анықтау қажет. Ол үшін міндетті түрде
Қылмыстық кодекстің жалпы бөліміндегі 3,9,15,19,20,21,24,29- баптарына
жүгініп, сонда көрсетілген заңдылық ұғымдарды басшылыққа алу керек. Егер
тонау туралы осы қылмыстық іс сотта қаралатын болса, онда сот жазаны
белгілеу (немесе жазадан босату), жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін
де Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің осы мәселелерге арналған III, IV,V
бөлімдерінің тиісті баптарына сөз жоқ жүгінеді.
Қылмыстық құқық құқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа
құқық салаларымен де тығыз байланысты. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің
бағыты, атқаратын рөлі, мәні мен құқықтық реттеу әдісінің ерекшелігіне
байланысты басқа құқық салаларынан оқшауланып, ажыратылады.
Қылмыстық құқықпен қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара тығыз
байланыста болады. Қылмыстық құқық қандай іс-әрекеттердің қылмыс екендігін
және оған қандай жаза қолданылатынын белгілесе, қылмыстық істер жүргізу
құқығы қылмыстық жауапқа тартуды жүзеге асырады, қылмыстық істі тергеудін
және сотта қараудың тәртібін белгілейді, яғни бұл жерде қылмыстық құқық
пен қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара мазмұнмен оның
нысанының байланысы ретінде көрсетіліп отыр.
Қылмыстық құқық қылмыстық атқару құқығымен де тығыз байланыста.
Қылмыстық атқару құқығының пәні болып, сот үкімі бойынша күшіне енген
қылмыстық жазаны орындау, сотталғандарға түзеу ықпалын жүзеге асыруға,
оларды қылмыс істеуден сақтандыруға байланысты қоғамдық қатынастарды ретке
келтіру болып табылады және олар айыптау үкімінін заңды күшіне енген
уақыттан бастап пайда болады. Яғни, қылмыстық құқықтық
қатынастар негізі қылмыс істеуге байланысты болса, ал қылмыстық атқару
құқығы қатынасының пайда болуының негізі заңды күшіне енген айыптау үкімі
болып табылады.
Бұл қатынастардың субъектілерінде де айырмашылықтар бар. Қылмыстық
құқықтық қатынастар субъектісі болып қылмыс істеген, есі дұрыс, заңда
белгіленген белгілі бір жасқа толған адам болса, сот үкімі бойынша
сотталғандар қылмыстық орындау құқығының субъектісі болып саналады.
Қылмыстық құқық әкімшілік құқықпен де етене байланысты. Бұл екі құқық
саласы ортақ міндет — қоғамға қауіпті іс-әрекет — құқық бұзушылыққа қарсы
күрес жүргізеді. Қылмысқа қарағанда әкімшілік құқық бұзушылықта іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі төмен болады. Ондай теріс қылық
істеген адамға арнаулы әкімшілік органдар қылмыстық жаза емес, әкімшілік
шара қолданады. Әкімшілік шара сотталғандық атақ болып табылмайды, ал
қылмыстық жазаны қолдану сотталғандық атаққа ұрындырады. Оның заңдылық
салдары бар. Әкімшіліқ құқық бұзушылықтың субъектісі болып азаматтардан
басқа заңды тұлғалар болуы да мүмкін. Ал қылмыстың субъектісі болып тек
қана заңда белгіленген жасқа толған, қылмысты іс-әрекет істеген, есі дұрыс
кінәлі адам ғана болады.
Қылмыстық құқық криминология пәнімен де тікелей байланысты. Бірақ бұл
екеуінің бір-бірінен елеулі айырмашылықтары бар.
Егер қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны белгілейтін ерекше құқық саласы
болса, криминология қылмыстылық, оны туғызатын себептер мен жағдайлар,
қылмыскердің тұлғасы, қылмыстылықтан сақтандыру шараларын белгілейтін ғылым
саласы болып табылады. Криминологиялық деректер қылмыстылықпен күресуден
қылмыстық зандардың тиімділігін, оны жетілдіру жолдарын, қылмыстан
сақтандырудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмастық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады.
Біріншіден, қылмыстық құқық нрмасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу
функциясы болып табылады. Бұл қатынас қылмыстың істелуіне байланысты қылмыс
жасаған адам мен мемлекет арасында пайда болады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байлнысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы
азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтіргенде, олардың одан қорғануына
байланысты қатынастарын ретке келтіреді. Мысалы: Қажетті қорғану, мәжбүрлі
қажеттілік немесе қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген
тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы
реттеледі.
Қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс пен жаза,
қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны тағайындау-
дың тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатуды белгілейтін заңдылық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Қылмыстық құқық жалпы және ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның ұғымы, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының ұғымы,
қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі күші,іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу
сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық
базасы-Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық
құқықтың нормаларында, атап айтқанда Жоғарғы Сотттың нормативті
қаулыларында, 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қылмыстық кодексте және т.б
нормативтік кесімдерде анық көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық заңдардың міндеттері болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан
Республикасының конституциялық құрылысы мен мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, сондай-ақ
қылмыстардың алдын алу болып табылады .
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы кодексте қылмыстық жауаптылық
негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті
қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасаған
үшін жазалар мен өзге де қылмыстық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Қылмыстық құқық өзінің алға қойған қорғаушылық, сақтандырушылық және
тәрбиелік міндеттерін тек қана белгілі бір қылмыстық-құқықтық принциптерін
сақтау арқылы жүзеге асырады.
Бұл приницптерге: заңдылық қағидасы, азаматтардың заң алдында теңдігі,
жауаптылықтан құтылмайтындық принципі, жеке жауаптылық қағидасы,
әділеттілік, ізгілік принциптері, кінәсіздық презумпциясы т.б жатады.
Қылмыстық заң- Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Республика Парламенті қабылдаған құқылық келісім болып табылады. Жеке адам
мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік
дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы қатынастарды реттеу-
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттердің ( әрекет немесе
әрекетсіз)
Көрінісі, нәтижесі болып табылады. Әрекет дегеніміз- адамның қылмыстық заң
тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз-адамның заң,
нормативтік кесімдер, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін
орындамауы.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс
таппаған, жүзеге аспаған ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына
қарамастан, қылмыс деп есептелмейді.
Сонымен, қылмыстық заңдармен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты
қоғамдық қауіпті әрекет ( іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
аталады.
Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік,
жазаланушылық қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қылмыстық санаттары
Қылмыс санаттары деп- оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз.Қылмыстар- сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне және кінәнің
түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр
санаттарға бөлінген.
Қылмыстық кодекстің 10-бабына сәйкес жасалғаны үшін осы кодексте
көзделген ең ауыр жаза ( бас бостандығынан айырудан):
- қасақана жасалған әрекет- екі, абайсызда жасалған әрекет бес жылдан
аспайтын болса- онша ауыр емес деп саналады;
- қасақана жасалған әрекет- бес, абайсызда жасалған әрекет те бес жылдан
аспайтын болса- орташа ауыр;
- қасақана жасалған әрекет он екі жылдан аспайтын болса-ауыр;
- қасақана жасалған әрекет он екі жылдан аспайтын болса немесе өлім
жазасы көзделсе- аса ауыр қылмыс деп танылады.
-
Мемлекет өз азаматтарынан Конституциядя көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік міндеттерді қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық
жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішінде ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып табылады да, ал оған дәйекті түрдегі негіздер
болуы керек.
Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары
қызыметінің заңдылықты қатаң сақтауына кепіл бере отырып, азаматты жауапқа
тарту үшін қылмыстық құрамының барлық белгілері болуын талап етеді.
Қылмыстың құрамдары – бұл қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер төрт топқа
бөлінеді:
1. Қылмыстық объектісі;
2. қылмыстың объективтік жағы;
3. қылмыстың субъектісі;
4. қылмыстың субъективтік жағы;
1. Қылмыстың объектісі – қылмыскердің қиянат жасайтын және де
қылмыстық заңдармен қорғалатын қоғамдық қатынастар. Олар мыналар
болыуы мүмкін: саяси және экономикалық құрылымдар, меншік, адам
және оның құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тәртіп, сот
төрелігі, әскери қызмет.
2. Қылмыстың объективтік жағы – ол қылмыстың сыртқы көрінісіне
жататын белгісі:
- қылмыскердің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі;
- әрекет пен әрекетсіздік арқылы туындаған қоғамға қауіпті нәтиже;
- әрекат пен әрекетсіздік және қоғамға қауіпті нәтиже арасындағы себепті
байланыс.
3. Қылмыстың субъектісі – ол қылмыс жасаған уақытта есі дұрыс және 16
жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру,зорлау,
адам ұрлау, кісі тонау, қорқытып тартып алу т.б)
Қылмыстық жауаптылыққа адам 14 жастан тартылада.
Қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген қауіпті
әрекет жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық
ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің іс-
әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған
немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылмайды. Бұларға
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Алкогольді
ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды
пайдалану салдарынан мас күйінде жасалған қылмыс үшін адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылмайды.
5. Қылмыстың субъективтік жағы- бұл адамның қоғамға істеген қауіпті іс-
әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардан туатын қауіпті нәтижеге
психикалық қатынасы. Қалмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік
жаққа қарағанда субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнінб мазмұнын
білдіреді.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнының заңдылық белгілері:
Кінә, қылмыстықниет,мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген , яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде
орын алған ішкі өзгерістерді , оның санасы мен еркінің өзара байланысын
бейнелеп береді.
Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін
қоғамға қауіпті ісөәрекетіне және оның қоғамға зиянды зардабына деген
Көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.
Істелген әрбір қылмыс үшін кінәнің болуыөобъективті ақиқат.
Қылмыс субъектісінің кінәлілігі туралы тұжырымды сот іс бойынша
жинақтаған дәлелдемелер арқылы анықтайды. Кінә екі түрлі болады:
қасақаналық және абайсыздық. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет- қасақана менмендікпен немесе немқұрайлықпен жасалған әрекет
абайсызда жасалған қылмыс деп танылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның
құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады.
Біріншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясы болып табылады. Бұл қатынас қылмыстың
істелуіне байланысты қылмыс жасаған адам мен мемлекет арасында
пайда болады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қортып ,
тыйым салынған іс - әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық
қатынастар реттеледі.
Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы
азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтіргенде, олардың одан
қорғануына байланысты қатынастарын ретке келтіреді.
Кез келген заң бұзылушылық мінез – қылық қоршаған ортаға,
қоғамға, белгілі бір мөлшерде қауіп әкеледі. Ал, қылмыс дегенміз –
қоғам үшін ерекше қауіпті құбылыс.Жасалған қылмыс үшін ең алдымен
қылмыскердің құрбаны зардап шегеді. Қылмыстың құрбаны кез келген
әлеуметтік топтың адамдарынан: қарттар мен жастар, ер мен әйел, сау мен
ауру, кедей мен бай, қазақтар орыстар тағы басқалар болуы мүмкін.
Қылмыс – қоғам үшін қауіпті заң бұзушылықтың өрескел көрінісі,
ол заң тыйым салған, заңмен жазаланатын, әрекетті немесе әрекетсіз
өрескел қылықтар. Қылмыс алуан түрлі болып кездеседі.
Қылмыстық әрекет қоғамдық қауіпсіздік жағдайына қарай онша
ауыр емес қылмыс, орташа ауыр, ауыр және ерекше ауыр қылмыс түрлері
болып бөлінеді. Онша ауыр емес қылмыс үшін жаза - 5жыл және одан
да жоғары мерзім. Ауыр қылмыстың жазасы- 12жылға дейін мерзім. Ал
ерекше ауыр қылмыстың жазасы – 12жылдан артық мерзім немесе өлім
жазасы. Қылмыс адамның өміріне, денсаулығына, ар- ұжданы мен қадір -
қасиетіне, дүние- мүлкіне зиян келтіреді. Қылмыс мемлекетке қарсы да
жасалады. Қайғы – қасіретті жағдайлар нәтижесіне байланысты да қылмыс
жасауы мүмкін. Кейбір адамдар қылмыс жасаумен маман ретінде де
айналысады. Мұндай адамдарды маман қылмыскер дейді. Мұндай
қылмыстарды істейтін қылмыскерді біздің заманымызда қауіпті немесе
өте қауіпті рецидивист (жырынды, баукеспе) дейді.
Қылмыстық әрекеттердің себептері жөнінде ғалымдар, құқық
қорғау органының қызметкерлері әралуан пікірде. Марксистер мұндай
қылмыстың тегін қанаушы қоғамнан іздеп, оны жеке меншікпен
байланыстырды. Олардың пікірінше, қанаушы тапты жойғанан кейін
байлардың кедейлерді қанағаны да жойылып, социализм орнағанан кейін
қылмыс біткеннің бәрі дерлік қоғамнан түбірімен жойылады деп
есептеді. Біздің елімізде кемелденген социалистікқоғам құрылды, бірақ
қылмыс азаймады. Керісінше, кісі өлтіру, ұрлық, бұзақылық, тағы
басқа қылмыстың алуан түрлері молайып, жеке адамның, қоғамның,
мемлекеттің мүддесіне қол сұғатын қауіпті қылмыстар кең етек алды.
Сондықтан қылмыстың себептерін жеке меншікпен, қанаушылықпен
байланыстыру дұрыс болмайды.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа
қарағанда әлдеқайда демокртиялық мемлекет деп саналуының өзі
өкінішке орай қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы
да бар.Кейбіреулер керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат
баласы басынан не кешпеді, жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де,
отқа жағып жіберу де- бәрі де олды. Бұлардың барлығы да қылмыс жасауды
тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын,
адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын
айтқанда, мұндай ғылыми теория да жоқ емес.
Қылмыс өзінің ерекше түрлерімен айқындалады, яғни қылмыстың да
өзіне ғана тән белгілері бар. Қылмыс – заң жүзінде танылған, қоғамға
қауіпті іс - әрекет. Мұндай анықтама адам өмірінің денсаулығы мен
қадір – қасиетінің өзгеше қымбаттығынан, мемлекет мүддесінің бәрінен
де жоғары екендігінен туындайды. Қылмыс едәуір дәрежеде жеке бір
адамға қарсы жасалады. Қоғамның өзі жеке адамдардан құралатындықтан,
нақтылы бір адамға қарсы жасалған қылмыс қоғамға да қарсы жасалған
қастандық қылмыс болып есептеледі. Қоғамның жеке бір мүшсіне
қастандық жасай отырып, қылмыскер сонымен бірге қоғамға, мемлекетке,
оның құққтық негіздеріне де өзінің теріс пиғылды екенін көрсетіп
алады.
Қылмыстық құрамдары – бұл қылмыстың обьективтік жақтарынан құралатын
белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер төрт топқа бөлінеді : 1)
қылмыстың обьектісі; 2) қылмыстың обьективтік жағы; 3) қылмыстың
субьектісі ; 4) қылмыстың субективтік жағы.
1. Қылмыстың обьектісі - қылмыскердің қиянат жасайтын және де
қылмыстық қатынастар. Олар мыналар болуы мүмкін : саяси және
экономикалық құрылымдар, меншік, адам және оның құқықтары мен
бостандықтары, құқықтық тәртіп, сот төрелігі, әскери қызмет.
2. Қылмыстың обьективтік жағы – ол қылмыстың сыртқы көрінісіне
жататын белгісі:
- қылмыскердің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі;
- әрекет пен әрекетсіздік арқылы туындаған қоғамға қауіпті
нәтиже;
- әрекет пен әректсіздік және қоғамға қауіпті нәтиже
арсындағы себепті байланыс.
3. Қылмыстың субьектісі – ол қылмыс жжасаған уақытта есі
дұрыс және 16 жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі
өлтіру, зорлау, адам ұрлау , кісі тонау, қорқытып тартып алу , т.б
) қылмыстық жауаптылыққа адам 14 жастан тартылады.
4. Қылмыстың субьективтік жағы – бұл адмның қоғамға істеген
қауіпті іс - әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардың туатын
қауіпті нәтижеге психикалық қатынасы. Қылмыстың сыртқы жағын
бейнелейтін обьективтік жаққа қарағанда субьективтік жақ қылмыстың
ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді.Қылмыстың субьективтік жағының мазмұнын
мынадай заңдылыққа белгілері: кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды.
Осы белгілердің жиынтығы қылмыс істеген, яғни қоғамға қауіпті іс
-әрекет жасаған адамның жан – дүниесінде орын алған ішкі
өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда
істейтін қоғамға қауіпті іс - әрекетіне және оның қоғамға зиянды
зардабына деген көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.
Істеген әрбір қылмыс үшін кінәнің болуы - обьективті
ақиқат. Қылмыс субьектісінің кінәлілігі туралы тұжырымды сот іс
бойынша жинақтаған дәлелдемелер арқылы анықтайды. Кінә екі түрлі
болады : қасақаналық және абайсыздық. Тікелей немесе жанама
ниетпен жасалған әрекет – қасақана, менмендікпен немесе немқұрайлықпен
жасалған әрекет абайсыздықта жасалған қылмыс деп танылады.
Қылмыстық ниет деп белгілі бір қажеттіліктер мен
мүдделердің іштей түрткі болуына байланысты адамның соларды
басшылыққа ала отырып, саналы түрде қылмыс істеуге бел бууына , ал
қылмыстық мақсат деп адамның қылмыс істеу арқылы болашақта белгілі
бір нәтижеге жетуін айтамыз.
Әрбір азаматтың конституциялық борышы – қоғамдық қатынастарды
қылмыстық жолмен келтірілген зиянан қорғау. Осы міндетті жүзеге асыруда
жеке адамға, қоғамға , мемлекетке қарсы бағытталған іс - әрекетді
дер кезінде тиюдың , тойтарудың маңызы ерекше. Қоғамға қауіпті іс -
әрекеттерді тойтаруда , оның зияндылығын тиюда, сол қауіпті
төндірген адамға материялдық , моральдық және басқа да зиян
келтірілуі мүмкін . Мұндай әректтер формальдық жағынан алғанда
қылмыс құрамына жатуы мүмкін.
Қылмыс әдейі, қасақана, немесе байқаусызда жасалуы мүмкін.
Әдейі жасалған қылмыс тікелей не жанама түрде болады. Адам өз
әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін біле тұрса
да, қасақана қылмыс барса, бұл ойланып, саналы түрде, әдейі жасалған
қылмыс болып саналады. Мысалы, Б ішіп алған жағдайында өзен жағасында
демалып жатқандарға тиіседі, бұзқылық жасап, В. –ны өзенге итеріп
жібереді, ал В. суда малту білмегндіктен, суға кетеді деп ойламаса
да, адамды өлтіріп алды.
Кейбір қылмыстар әдейі, қасақана жасалады. Мысалы, мұндай
қылмысқа ұрлық жжасау, бұзақылық тағы басқа жатады. Сондай- ақ ,
қылмыс абайсызда, оқыстан да жасалады. Артындағы зардабын біле тұрып,
жасалатын қылмыстар да болады. Мұның барлығы адамның жеңіл ойлылығынан,
алды – артын ойламағандықтан да туындайды. Оның үстіне жайбарақаттық,
селқостық , өз тағдырына да, басқанның тағдырына да адамгершілікпен
қарапайымдылықты қосыңыз. Мысалы, демалып, сапар шегіп жүрген турист
орманға серуендеп барғанда, өзі жаққан отты сөндірмей кете барады,
енді тамшылай бстаған жаңбыр сөндіреді деп есептейді. Артынан іле –
шала аса қауіпті өрт бұрқ ете түседі.
Кейбір қылмыстар салақтықтан, дүние, қоршаған ортаға қалай
болса солай, мән бермей қараушылықтан да туады. Адамдар әрқашан да
өзіне, басқаға да болмауы мүмкін. Қалай десек те өз ісінің басқаға
зардабын тигізбеуді ойлау әркімнің азаматтық, адамдық борышы болуы
тиіс.
Әлбетте, әдейі, қасақана қылмыс жасайтын адам психикалық
жағынан сау болады. Өз ісіне өзі есеп бере алмайтын, істеген ісінің
алдын - артын, шектіретін зардабын ойлай алмайтын адам қылмыскер деп
танылуы мүмкін емес. Егер адам қылмыс жасау кезінде оның қоғамға
қауіптілігін сезбесе, өзін - өзі ұстап тұра алмаса, психикалық
ұстама кезінде ешнәрсені сезбейтін болса, немесе жалпы кем ақыл
болса, ондай адам қылмыстық жауапқа тартылуға жатпайды. Сот оны
емдеуге де мәжбүр ете алмайды. Егер адам мас қалпында қылмыс
жасаса, онда ол жауапкершіліктен босатылмайды. Мас болу дегеніміздің
өзі - арақ, есірткі және де басқа жындандыратын заттарды пайдалану.
Қылмыстың тағы бір түрі – заң қылмыс деп танитын
әрекеттілік немесе әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз – заңды бұзушылық
болып табылатын, адамға ашық түрде қарсы шабуыл жасау, белсенді
жағымсыз мінез – қылық. Егер адам мұны өз еркімен жасаса, ол қылмыс
болып табылады. Қылмыстың көпшілігі белсенді әрекеттен жасалады.
Ал, әрекетсіз қылмыстар, міне, осы жолмен жасалады. Мысалы, милиционер
жасалған қылмысты көре тұрып, оны тоқтату үшін шара қолданбайды.
Дәрігер ешбір дәлелсіз себеппен ауыр науқасты қарап, оған дер
кезінде көмек беруден бас тартады. Автомобиль жүргізуші жәбір
көріп, не зардап шегіп тұрған адамды сұраған жеріне жетуіне көмек
жасамаса, бұл да қылмыс болып есептеледі.
Қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс
пен жаза, қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны
тағайындаудың тәртібі мен шарттарын, сондай- ақ қылмыстық
жауаптылықтан және жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормалардың
жиынтығы болып табылады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның ұғымы,
міндеттері, қылмыстық жауаптылықтың негізгі және одан босату, қылмыс
құрамының ұғымы, қылмыстық заңның кеңістіктегі және мезгілдегі
күші, іс - әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоятын мән – жайлар
туралы түсініктер, сондай – ақ қылмыс істеу сатылары туралы ұғыммен,
қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және жүйелері, жаза
тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың
мәселелері осы жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құралдары және оларды істегені
үшін белгіленген жаза түрлері көрсетіледі.
Басқа құқық салалары сияты қылмыстық құқықтың да негізгі
заңдылық базасы - Қазақстан Республикасының Конститутциясы болып
табылады. Қылмыстық құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны
қолданып жүрген қылмыстық құқықтың нормаларында, атап айтқанда
Жоғары Соттың нормативті қаулыларында, айтқанда Жоғары Соттың
нормативті қаулыларында, 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған
Қылмыстық кодексте және тағы басқа нормативтік кесімдерде анық
көрсетілген.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарларының бірі болып
табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізуі
құралдарының бірі ретінде қолданылады.
Жаза - соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға
қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан айыр немесе
оларды шектеу болып табылады.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып
табылатын жекелеген жазалардықолданудың шарты, шегі және тәртібі
белгіленген . Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес
саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді
.
Қылмыс түрлері :
1) Айыппұл салу
2) Құқықтан айыру
3) Қоғамдық жұмысқа тарту
4) Еңбектен түзету жұмысы
5) Бас бостандығынан шектеу
6) Тұтқындау
7) Әскери тәртіп бөлімінде ұстау
8) Бас бостандығынан айыру
9) Өлім жазасы
10) Дүние мүлікті тәркілеу
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері
Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық зандардың міндеттері
болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,
меншікті, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіппен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып
табылады.
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық
негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай
әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар
мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді делінген.
Жаңа Қылмыстық кодексте қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік
өмірінде орын алған сапалық өзгерістер еске алынған. Яғни, азаматтардың
жеке басы, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау
бірінші кезекке қойылған. Қылмыстық-құқылық қорғау объектісінің қатарына
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік жәнеқоршаған ортаны қорғау, Республиканың
Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету міндеттері енгізілген.
Яғни, қылмыстық құқықтың негізгі міндеті қылмыстық құқықтық құралдардың
көмегімен заңда көрсетілген осы маңызды объектілерді қорғау, қылмыстылықпен
барынша пәрменді күрес жүргізу болып табылады. Қылмыстық заңдарда
көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс қылмыстық
жауаптылықтың негізін белгілейді. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген іс-
әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана жауапқа
тартылады. Ол үшін қылмыстық заң жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қандай қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын белгілейді және оларды
кінәлі түрде істегендерге жазалар мен өзгеде қылмыстық-құқылық ықпал ету
шараларын белгілейді. Жаңа Қылмыстық кодекс бұрынғы кодекске қарағанда
ізгілік принципі басшылыққа алына отырып, қоғамға онша қауіпті емес іс-
әрекеттер жасағандарға оларды қоғамнан оқшауламайтын жаза түрлерін (түзеу
жұмысы, шартты жаза, міндетті жұмыс, шын жүректен өкінуіне немесе
тараптардың келісімге келуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату)
қолдануға кең жол ашылған. Мұндай ізгілік қағидалар қылмыспен күресуге
пәрменді әрі тиімді жағдай туғызады.
Қылмыстық кұқықтың міндеттері қылмыстылықтың жағдайы мен деңгейіне де
тікелей байланысты. Ұзақ жылдар бойы орын алған әміршілдік-әкімшілік,
тоталитарлық жүйе, жеке адамға табыну, тоқырау және қайта құру кезеңдерінде
қылмыстылық өрши түсті, нарыктық экономикаға көшудің қиын процестері,
экономикалық кризистер, коғам мүшелерінің едәуір бөлігінің өмір сүру
деңгейінің қиындауы, өтпелі кезеңге байланысты қоғамдағы орын алып отырған
жұмыссыздық, жоқшылық, құқық қорғау, құқық қолдану органдарының да жұмысын
қиындата түсті, қылмыстылықтың сандық және сапалық жағынан өсу қарқыны
үдеді. Бұрын жұртқа беймәлім ұйымдасқан, кәсіптік, банк жүйесіндегі
қылмыстар кең белес алды. Жалпы қылмыстылық құрылымында тұрақты ұйымдасқан
қылмысты құрылымдар жетекші роль атқаруда. Ұйымдасқан топ пен қылмыстық
бірлестіктердің істеген ауыр қылмыстарының саны өсе түсуде. Кісіні қасақана
өлтіру, денеге ауыр жарақат түсіру, бөтеннің мүлкін қарақшылықпен тонау,
ұрлау немесе алаяқтық жолмен талан-таражға салу, бандитизм, контрабанда
сияқты қылмыстардың саны арта түсті.
Қылмыстылықтың санын азайтуда мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан
кең көлемдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік шаралардың маңызы зор.
Экономикалық реформаны дұрыс жүргізу, нарықтық экономикаға кең жол ашылу,
өндірістің құлдырауын тоқтатып, еңбекті дұрыс ұйымдастыру, оның өнімділігін
арттыру, жұмыссыздықты жою, қоғам мүшелерінің өмір сүру қажеттілігін тиісті
деңгейге көтеру, құқықтық реформаны заман талабына сай іске асыру
мемлекеттің алға қойған осы саладағы міндеттерін жүзеге асыруына кепілдік
берді.
Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі — қылмыстан сақтандыру болып
табылады. Қылмыстық құқық жалпы және арнаулы сақтандыру функцияларын жүзеге
асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез келген қылмысты істеуге
тыиым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ жаза тағайындауды
белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру қылмыстық заң тыйым
салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға қылмыстық-құқықтық
нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын қолдану ретімен іске
асырылады.
Қылмыстық құқыққа, сондай-ақ тәрбиелік функция да тән. Қажетті
қылмыстық заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ қолданылуы, азаматтардың,
олардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс істеген адамның
лайықты қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды құрметтеуге
тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады.
Қылмыстық құқыққа тән тағы бір функция бар. Ол – көтермелеу функциясы.
Мұндай функция азаматтардың қылмысқа қарсы күрес саласындағы белсенділігін
арттырады. Қылмыстық заңдарда мемлекеттің, қоғамның мүддесін, өзінің немесе
басқаның мүддесін қорғауға, мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қорғану,
сондай-ақ пара берген адамның осы жайында шын жүректен ерікті түрде
мәлімдемесі болса, олар қылмыстық жауапқа тартылмайды деген нормалар бар.
Бұл нормалар көтермелеу функциясының нақты қолданылатындығын көрсетеді.
Қылмыстық заң, сондай-ақ, қылмыстық саясатты жүзеге асырудың да құралы
болып табылады. Қылмыстық саясат әлеуметтік саясаттың бір бөлігі, оның
негізгі мазмұны — қылмыстық заңдарды қолданудың міндеттерін, қылмыстан
сақтандырудың тиімді жолдарын табу, қылмыспен күресуде заңдылық ринциптерін
қатаң сақтау. Ауыр қылмыс істегендерге қолданылуға жататын қылмыстық
құқыктық шараларды жетілдіру, ал керісінше қоғамға онша қауіпті емес
қылмыстарды істегендерге қоғамнан оқшауламай-ақ қолдануға жататын шараларды
белгілеу болып табылады.
Қылмыстың тез және толық көлемде ашылуы және қылмыстылардың қылмыстық
жауапкершілікке тартылуы — бүл әділ сот талқылауы мен қылмыстық ізге түсу
органдары және соттың занды әрекетінің нәтижесі. Және бұл нәтиже қылмыстық
іс жүргізу және қылмыстық зандардың толығымен және дұрыс орындалуымен
байланысты екені даусыз. Процессуалдық нормалар дәләлдемелерді жинаудың,
зерттеудің, багалаудың ережесін бекітіп қана қоймай, оны болашақта
қылмыстық істі шешудің негізін шешеді. Қылмыстық іс жүргізу зандарды жүзеге
асыру кезіндегі талаптарға сәйкес, әрбір қылмыстық істі дүрыс шешу үшін —
істі мәні бойынша қарайтын бірінші инстанция сотындағы басты сот
талқылауының маңызы зор. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес,
ондағы 75-баптың көрсетуі бойынша - сот әділдігі тек сотпен жүзеге
асырылады. Ешкімді де ешқандай жағдайда сот үкімі шыққанға шейін айыпты деп
тануға болмайды. Бүл қылмыстық процестегі кінәсіздік презумциясының зандық
түсіндірмесі болыып табылады. Зандарға сәйкес, қылмыстыларды жазаға тартып,
оларды айыпты деп тануды сотқа берілген ерекше қүқық деп түсінсек, онда сот
бүл көрсетілген әрекеттерді жүзеге асыру үшін зандардың көрсетімі бойынша
басты сот талқылауын жүзеге асыырып, осы басты сот талқылауы арқылы
жогарыдағы мақсатқа жетеді. Басты сот талқылауы - бүл екі басты мәселені
шешеді. Біріншісі - қылмысты жасаған адамның кінәлілігі, ал екіншісі —
айыпты деп танылган адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе тартпау
мәселелері.
Басты сот талқылауы мен қылмыстық процестіңкелесі кезендері қылмыстық
іс жүргізуде зор маңызға ие. Бірақ басты сот талқылауында шешілуге тиісті
жоғарыда аталган екі мәселені қалган қылмыстық процестің стадиялары шеше
алмайды. Сол себепті басты сот талқылауы - қылмыстық процестің маңызды
стадиясы болыып табылады. Бұл стадияда сот қылмыстық істі қарай отырып және
сотта қылмыстық іс жүргізудің талаптарын орындай отырып, әрбір жасаған
қыылмыстың қоғамга қауіптілік дәрежесіне орай оған әділ жаза берілуін және
заңцарды дүрыс дүрыс қолдануды қамтамасыз етуі міндетті.
Сонымен бірге сотқа азаматтардың қүқықтары мен бостандықгарының заңсыз
шектелуінен және азаматтың негізсіз айыпталуы немесе сотталуынан қорғау
міндеті қоса жүктеледі. Осыған байланысты сот керекті дәлелдемелердің дұрыс
жиналуы, жиналған дәлелдемелерді жан-жакты, толық, объективті зерттеуі
үшін, сонымен қатар занды, негізді, әділ үкім шығаруы үшін барлық шараларды
қолданады.
Зерттеу пәні болып әрқашан да объективті шындыкты анықгау тұрады.
Объективті шындыкты аныктау- бұл қылмыс жасады деп айыпталған адамның бұл
қылмысқа қатысы барлығын немесе кінәлі немесе кінәлі емес екендігін
анықгаудан түрады. Объективті шындықты дұрыс анықтамау — бұл сот қателігі
болып табылады. Және бұл қателіктердің қомақты зардапқа ұшырататынын аңгару
қиын емес. Алдын-ала тергеу қылмыс жасағаны үшін айыталған адамның
айыталғанына деген сенімді қалыптастырады. Немесе бұл ыктималдық деп аталуы
мүмкін". Бұл — көрнекті процессуалист А.Л. Ривлиннің пікірі. Ол осы
ыктималдық істі сотта мәні бойынша қарауға негіз болады немесемүмкіндік
береді деп көрсетті. Ал сот талқылауы айыпталушының айыбының ықтималдылығын
емес, нақты айыбының бар екенін немесе жоқ екенін анықтайды.
Ал МА.Чельцов-Бабутов былай деп тұжырымдады: "Тергеуші-қылмыстының
айыпты екендігі туралы сұрақты шешпейді. Ол тек жиналған айыптаулардың
сотқа баруға жеткілікті екеңдігінің мәселесін ғана шешеді." Бұл көзқарасқа
қарсы пікір білдіргендер де бар. Мысалы, И.Д.Перлов: "Бұл көрсетімдердің
теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда сыйыспайтындығын және қүқық
қорғау органдарының мақсаты бір екендіғін атап көрсетті." Бұл мақсат -
қылмысты ашу және қылмыскерді дәл табумен, ол керек болған жағдайда
қылмыстық істі қысқартатындығымен байланысты болды. Бұл жерде сөз алдын-ала
терғеу және прокуротура орғандары туралы болып отыр. И.Д.Перлов
"прокуротура және алдын-ала тергеу органдарының түпьсілікті шешім қабылдай
алмайтындығын айтып, олар алдын-ала шешім қабылдайтындығын айта келіп, бүл
алдын-ала шешімнің өзінің түпкі мазмүнда ерекше нық сенім жатуы тиіс және
бүл шешім күдік тудырмауы керек"3,-деп айтып көрсетті. Сонымен бірге шындық
(яғни ізделіп отырған) судья, прокурор, тергеушінің пікірінше әртүрлі
болмау керек және бір-ақ шындық өмір сүру керек деп көрсетті. Алдын-ала
тергеу органдарының және судьяның қорытындыларының арасындағы айырмашылық -
олардың объективті шындықты қалай танығандығынан емес, қайта процестің
әрбір стадиясындагы анықгалған шындықтан туатыын заңдық салдармен
түсіндіріледі.
Қылмыстық процестегі шындық - бұл тергеуші мен соттың қылмыстың болған
жағдайларына байланысты жасалған қорытындыларының сәйқес келуінен туады.
Қылмыстық процестегі объективті шындық толығымен
немесе белгілі бір бөлігі — бұл қылмыстық процестіқ дәлелдеу жолымен
анықталады. Объеқтивті шындық болмысты дүрыс танудың нәтижесі. Шындықты
анықтау әрбір қылмыстық іс бойынша теқ мүмқіндіқ қана емес, қылмыстық іс
жүргізу заңының талаптарынан туындайтын қылмыс ізге түсу органдары мен
соттың орындауы міндетті жағдай болып есептеледі.
Осыған байланысты қылмыстық процестің мақсаты ретінде қүқық қорғау
органдарының арасындағы нақты үйлесімді қарым-қатынас көрініс табады. Ал
қылмыстық сот өңцірісінің мақсаты-істің мән-жәйін толық, жан-жақты
зерттелгенде, шыңдығында неге қол жеткізілді және сотқа дейінгі іс жүргізу
және бірінші инстанция сотында қаралган, анықгалган мән-жәйлар мен
әрекеттердің дүрыстыгы болып табылады. Қылмыстық істің қозғалуы бүл
қылмыстық процестің стадияларының орналасу ретімен және жүргізілген
әрекеттердің осы стадияларға сәйкес келуімен тығыз байланысты.
Қылмыстық процестің стадиялары болып: а) қылмыстық істі қозғау; б)
алдын-ала тергеу; в) басты сот талқылауын тағайындау; г) басты сот
талқылауы; д) аппеляциялық және кассациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz