Cәтбаев Қаныш Имантай-ұлы
Сәтбаев Қаныш Имантай-ұлы [бұрыңғы Семей губернияның Павлодар уездіндегі Ақкелін болысының ң-ауын, қазіргі Павлодар облыснды Баянауыл аудандағы Қ.И.Сәтбаев атындағы совхоз – 31.1.1964 Москва; Алматыда жерленген ] – аса көрнекті қазақ совет геологы, ғалым, қоғам қайраткері, Қазақ ССР Ғылым академиясы ұйымдастырушы және бұның тұнғыш президенті(1946), СССР ҒА-ның академигі(1946, 1943 жылдан қорреспондент мүшесі), ҚазССР ҒА-ның академигі, ТӘЖ ССР ҒА-ның құрметті мүшесі. Томск технологиялық институтың таукен факультетін геол. Барлау мамандығы бойынша бітірді. 1926-1941 жылдары Атбасар, Қарсақбай трестерінде геол. бөлімнің жетекшісі және бас геологы. 1941-1946 жылдары СССР ҒА Қазақ филиалы құрамындағы геол. ғылымдар институтының директоры, СССР ҒА-ның қазақ филиалы президиумы председателінің орынбасары (1941-42), председателі (1942-46), Қаз. ССР ҒА-ның президенті (1946—52 және 1955—64). Сәтбаев— рудалык, кендер геологиясы саласындагы көрнөкті маман.
Рылми еңбектерінің басым көпшілігі рудалық көндер геологиясын және Ңазақстанның минералдық ресурстарын зерттеуге арналган. Пайдалы қа-зындылардың болжам карталарын құрастырудың прпнциптерін айқындаудағы Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев - Одақтағы металлогения ғылымын жасаушылардың бірі және Қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. С, қалдырган бай ғылми мұралардың ішінде әсіресе Жезқазган көні туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол ғылымға формациялық металлогендік анализдің комплекстік әдісін енгізді. М. А. Усоетыц шәкірті,
1926—29 ж. мардымсыз кенді өңір саналған Жезқазганның казір Одақтағы ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатқызылуы тікелей Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Бұрынгы жиналған геол. деректерге терең анализ жасаған Сәтбаев бұл кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы геол.-барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объект екенін дәлелдеді. Өз зерттеулерінің нәтижесінде Сәтбаев Жезқазган кенінде руда қалыптасуының төмендегідөй, кейіннен дәлелденген Ғылми критерийлерін үсынды: 1) Тектоникалық критерий. Жезқазған кенінің түзілуі қатпар түзуші тектоник. процестердің аяқталған, ңұрылымдық элементтердің қалыптасып болган кезімен байланысты. 2) Стратиграфиялық критерий. Өндіруге тұрарлық руда қызыл түсті жиделісай свитасынан төмен орналасқан ортаңгы карбонның полимиктілік сұр құм тастары мен алевролиттерінде шоғырланған. 3) Литологиялық-петрографиялық критерий. Руда сыйыстырушы шөгінді жыныстар түйірлерінің ірілігі әр түрлі; бүларды біріктіруші цементті ыстық ерітінділер оңай алмастырады. Осы алмасудан пайда болған түйірлер арасындағы бос орындарда, қуыстарда, нәзік жарықшаларда руда минералдары жиналған. 4) Құрылымдық критерий. Жезқазган свитасының ЖОР. және төм. бөлігіндегі руда денелері бір-біріне көлденең (со-зылымдары 50° және 330°) жарылыстарды қуалай орналасқан. Руда сыйыстырушы осы жарылыстар гидро-термальдық ерітінділердің тарауына бөгет болган қызыл түсті шөгінділер-мен жабылған.
Рылми еңбектерінің басым көпшілігі рудалық көндер геологиясын және Ңазақстанның минералдық ресурстарын зерттеуге арналган. Пайдалы қа-зындылардың болжам карталарын құрастырудың прпнциптерін айқындаудағы Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев - Одақтағы металлогения ғылымын жасаушылардың бірі және Қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. С, қалдырган бай ғылми мұралардың ішінде әсіресе Жезқазган көні туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол ғылымға формациялық металлогендік анализдің комплекстік әдісін енгізді. М. А. Усоетыц шәкірті,
1926—29 ж. мардымсыз кенді өңір саналған Жезқазганның казір Одақтағы ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатқызылуы тікелей Сәтбаев еңбегінің нәтижесі. Бұрынгы жиналған геол. деректерге терең анализ жасаған Сәтбаев бұл кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы геол.-барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объект екенін дәлелдеді. Өз зерттеулерінің нәтижесінде Сәтбаев Жезқазган кенінде руда қалыптасуының төмендегідөй, кейіннен дәлелденген Ғылми критерийлерін үсынды: 1) Тектоникалық критерий. Жезқазған кенінің түзілуі қатпар түзуші тектоник. процестердің аяқталған, ңұрылымдық элементтердің қалыптасып болган кезімен байланысты. 2) Стратиграфиялық критерий. Өндіруге тұрарлық руда қызыл түсті жиделісай свитасынан төмен орналасқан ортаңгы карбонның полимиктілік сұр құм тастары мен алевролиттерінде шоғырланған. 3) Литологиялық-петрографиялық критерий. Руда сыйыстырушы шөгінді жыныстар түйірлерінің ірілігі әр түрлі; бүларды біріктіруші цементті ыстық ерітінділер оңай алмастырады. Осы алмасудан пайда болған түйірлер арасындағы бос орындарда, қуыстарда, нәзік жарықшаларда руда минералдары жиналған. 4) Құрылымдық критерий. Жезқазган свитасының ЖОР. және төм. бөлігіндегі руда денелері бір-біріне көлденең (со-зылымдары 50° және 330°) жарылыстарды қуалай орналасқан. Руда сыйыстырушы осы жарылыстар гидро-термальдық ерітінділердің тарауына бөгет болган қызыл түсті шөгінділер-мен жабылған.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. СӘТБАЕВ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ тілі кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Cәтбаев Қаныш Имантай-ұлы
Оқытушы: Искакова Б.Н.
Студент: Акбаев А.
Мамандығы: 050704
Тобы: ВПб-05-06р
Алматы 2005
Сәтбаев Қаныш Имантай-ұлы [бұрыңғы Семей губернияның Павлодар
уездіндегі Ақкелін болысының ң-ауын, қазіргі Павлодар облыснды Баянауыл
аудандағы Қ.И.Сәтбаев атындағы совхоз – 31.1.1964 Москва; Алматыда
жерленген ] – аса көрнекті қазақ совет геологы, ғалым, қоғам қайраткері,
Қазақ ССР Ғылым академиясы ұйымдастырушы және бұның тұнғыш
президенті(1946), СССР ҒА-ның академигі(1946, 1943 жылдан қорреспондент
мүшесі), ҚазССР ҒА-ның академигі, ТӘЖ ССР ҒА-ның құрметті мүшесі. Томск
технологиялық институтың таукен факультетін геол. Барлау мамандығы бойынша
бітірді. 1926-1941 жылдары Атбасар, Қарсақбай трестерінде геол. бөлімнің
жетекшісі және бас геологы. 1941-1946 жылдары СССР ҒА Қазақ филиалы
құрамындағы геол. ғылымдар институтының директоры, СССР ҒА-ның қазақ
филиалы президиумы председателінің орынбасары (1941-42), председателі (1942-
46), Қаз. ССР ҒА-ның президенті (1946—52 және 1955—64). Сәтбаев— рудалык,
кендер геологиясы саласындагы көрнөкті маман.
Рылми еңбектерінің басым көпшілігі рудалық көндер геологиясын және
Ңазақстанның минералдық ресурстарын зерттеуге арналган. Пайдалы қа-
зындылардың болжам карталарын құрастырудың прпнциптерін айқындаудағы
Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев - Одақтағы металлогения ғылымын
жасаушылардың бірі және Қазақстандық металлогения мектебінің негізін
қалаушы. С, қалдырган бай ғылми мұралардың ішінде әсіресе Жезқазган көні
туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары
жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол ғылымға формациялық металлогендік
анализдің комплекстік әдісін енгізді. М. А. Усоетыц шәкірті,
1926—29 ж. мардымсыз кенді өңір саналған Жезқазганның казір Одақтағы
ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатқызылуы тікелей Сәтбаев еңбегінің
нәтижесі. Бұрынгы жиналған геол. деректерге терең анализ жасаған Сәтбаев
бұл кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы геол.-барлау жұмыстарын
ұйымдастыруға болатын ірі объект екенін дәлелдеді. Өз зерттеулерінің
нәтижесінде Сәтбаев Жезқазган кенінде руда қалыптасуының төмендегідөй,
кейіннен дәлелденген Ғылми критерийлерін үсынды: 1) Тектоникалық критерий.
Жезқазған кенінің түзілуі қатпар түзуші тектоник. процестердің аяқталған,
ңұрылымдық элементтердің қалыптасып болган кезімен байланысты. 2)
Стратиграфиялық критерий. Өндіруге тұрарлық руда қызыл түсті жиделісай
свитасынан төмен орналасқан ортаңгы карбонның полимиктілік сұр құм тастары
мен алевролиттерінде шоғырланған. 3) Литологиялық-петрографиялық критерий.
Руда сыйыстырушы шөгінді жыныстар түйірлерінің ірілігі әр түрлі; бүларды
біріктіруші цементті ыстық ерітінділер оңай алмастырады. Осы алмасудан
пайда болған түйірлер арасындағы бос орындарда, қуыстарда, нәзік
жарықшаларда руда минералдары жиналған. 4) Құрылымдық критерий. Жезқазган
свитасының ЖОР. және төм. бөлігіндегі руда денелері бір-біріне көлденең (со-
зылымдары 50° және 330°) жарылыстарды қуалай орналасқан. Руда сыйыстырушы
осы жарылыстар гидро-термальдық ерітінділердің тарауына бөгет болган қызыл
түсті шөгінділер-мен жабылған.
Сәтбаевтың басшылығымен жүргізілген комплексті зерттеулердің
нәтижесінде Жезқазғанның ақиқат қоры бұрынғы белгілі өндірістік қорынан 2,5
есе көп екені анықталды. Еліміздегі мысты құм тас кендеріне және руда
белгіле-ріне өндірістік-экономик баға берілгенде негізгі критерийлер
ретінде енді Жезқазганның руда бақылаушы факторлары жөніндегі Сәтбаевтың
қаридалары негізге адынатын болды. Болашағы ғылми тұрғыдан аса тыңғылықты
негізделген, дүние жүзіндегі аса ірі мыс кендерінің бірі саналатын
Жезқазганда салынған мыс балқыту комбинаты түсті металлургияның Одақтағы
аса ірі кәсіпорындарының біріне айналды.
Сәтбаев минералдық шикізаттарға бай Сарыарқа, Кенді Алтай сияқты
аймақтарға ерекше назар аудара зерттеді. 1927—28 ж. Жезқазган, Қарсақбай,
Ат-басар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір бассейні және Қаратау
полиметалл кендері жөнінде ғылми маңызды еңбектері жарияланды. 1929 ж.
Атасу темір-марганец кендерінің негізінде Қарағанды облысында қара
металлургия өнеркәсібін дамыту жөнінде мәселе көтерді Жезқазған-Ұлытау
ауданында Сәтбаев мыстан басқа темір (Ңарсақбай), марганец (Жезді), көмір
(Байқоңыр, Қияқты), қорғасын (Қорғасын) кендерін ашып барлады. Осы ауданның
рудалы кендерінің страти-графиясы, тектоникасы, құрылысы, металлогениясы,
геохимиясы және шығу тегі туралы маңызды қорытындылар жасады. 1940 ж.
Жезқазган-Ұлытау ауданында жүргізген аса маңызды геол. зерттеулеріндегі
көрнекті ғылми жетістіктері үшін Сәтбаевқа ресми диссертация қорғаусыз-ақ
геол.-минерал. ғылымдарының докторы ғылми дәрежесі берілді.
Ұлы Отан СОРЫСЫ жылдарында Сәтбаев Қазақстан өндірісін стратегиялық ши-
кізатпен қамтамасыз ету ісіне көп күіп салды. Ірі Никополь марганец ке-
нінів, неміс басқыншылары уақытша басып алған ауданда қалуы, Чиатура
марганец кенінін; қара металлургия орталықтарынан үзіліп қалуы, т. б.
жардайлар елімізде танк бронын қүюға аса қажет марганецке тапшылық туғызды.
Міне осындай өте қиын кезеңде Сәтбаевтың тікелей жетекшілігімен және
қатысуымен Жезді марганец кені ашылды және өте қысқа мерзім ішінде
барланып, іске қосылды. Сейтіп, Оралдың қараметаллургиясы жеткілікті
мөлшерде марганецпен қамта-масыз етілді.
Сәтбаевтың басшылығымен жүзеге асырылған маңызды шаралардың бірі —
Қазақстан экономик, аудандарының өндіргіш күштерін зерттеу және игеруге
бағытталған Қаз. ССР РА-ның көшпелі сессияларының өтуі. Мұндай сессиялар
Алтайда, Солтүстік, Батыс, Оңтүстік және Орталық Қазақстанда өткізілді. Бұл
мәжілістерге өндірістегі мамандар кеңінен қатыстырылатын. Ондағы мақсат —
ғылым мен техниканың ынтымағын, тыгыз байланысын күшейту. Бір жағынан
ғылымның ең соңгы жетістіктерін өндіріс төжірибесіне енгізу болса, екінші
жағынан өндірістің аса бай практикалық тәжірибесін, жиналған, тәжірпбеде
тексерілген даусыз деректерді жинақтап, қорытьшдылап, терең анализ жасау,
ең әрісі, тіпті даусыз ақиқат деп саналып жүрген теориялық қағидалардың
өзіне тиісті түзетулер енгізу көзделетін. Сәтбаевтың қолдауымен 1948 ж.
Алматыда Орта Азия геофизика трөсі үйымдастырылды; 1956 ж. Қаз. ССР
Геология және жер қойнауын қорғау мин-лігі құрылды.
1950 жылдардың басында Сәтбаев және оның шәкірттері советтік геол.
ғылы-мының аса маңызды туындыларының бірі — Сарыарқаның (Орт. Қазақстан-
ЕЫЦ) комплексті металлогендік және болжамдық картасын жасауга кірісті. 1
млн. км2 жерді қамтитын Сарыарқа сияқты ауданның мұндай қартасын жасау
бұръш бүкіл дүние жүзінде қолга ролынбаған жұмыс өді. Кейін қең масштабта
жүргізілетін геол. іздеу-барлау жүмыстарының ең нақты теориялық негізі
болып танылган бұл картаны жасау, әуелі қүрастырудьщ методол. принциптерін
белгілеуден басталды. Карта мазмұнын қүрастыру үшін Сарыарқалық пайдалы
қазындылардың белгілері іріктелінді.
Халықар. номенклатурага сай бірнеше стандарттық беттерден тұратын
картаның жеке беттерінде мынадай геол. материалдар және жеке карталар
қамтылды: 1) әр беттің геологиясы мен металлогениясының негізгі өз-
гешеліктерінің сипаттамалары; 2) металлогендік формацияларга кіретін
генотип ретіндегі кендердің басты сипаттамалары; 3) жеке кендер меи руда
белгілерінің қысқаша сипаттамасы; 4) бұлардың бәрі тіркелген бірыңдай
кадастр; 5) кендер мен руда белгілері жөнінде толық мәлімет алуга болатын
бастапқы әдебиеттердің тізімі; 6) әр беттің әр уаңыт үшш тиісті белгімен
көрсетілген геол. зерттелуінің картасы; 7) шлпхтық және геофиз.
зерттелгендіктің беттестіру картасы; 8) геол.-ңұ-рылымдық карта; 9) әр
беттің пайдалы қазындыларын геол. құрылымдар және магматпзммен бөттестіру
картасы; 10) жеке бөттердің комплекстік-металлогендік картасы; 11) әр бет
аумарында болжамдық мақсат үшін жасал-ран фран, фамен, этреи, жогаргы
палеозой шөгінділерінің палергөогр. картасы; 12) әр бет үшін темір мен
маргапец (екеуі бірге), мыс, полиметалл, сирек металдар (вольфрам,
молибден, қалайы) рудаларының түрлі кезекте зөрттелетін болжамдық
алаңдарының және осы аталған металдардың күткен нәтижені беруі ықтимал
алаңдарының контурларын беттестіру (үйлестіру) картасы.
Көптеген бай тәжірибелі мамандардың қатыстырылуымен бірнеше жыл
жүргізілген дамылсыз еңбектің нәтижесінде жарық көрген Сарыарқаның
металлогендік және болжам карталары мынадай нәтнжелерді берді: 1) геол.
жасы жөнінен 6 геотектоник. этапқа бөлінетін Сарыарқаның көп жақты
металлогениясы геол.-геохим. ерекшеліктеріне қарап 51 металлогендік
формацияга бөлінетіндігі анықталды. 2) 30 шамалы эндогендік рудалы кендер
докембрийлік, ерте каледондық, соңғы каледондық, ерте герциндік, СОҢРЫ
герциндік, мезо-кайнозойлық этаптарда жаралғандығы белгілі болды. 3)
Металлогендік формациялардыц бір-бірінен өте шалғай орналасқан, олардағы
негізгі металдар мен олардың серіктерінің геохим. құрамы жөнінен бір-
бірінен тым айрыңша ке-летіндігі қайта туған (регенерацияланған) энергендік
кендердің жоқтырын керсетті. 4) Сарыарқада мыс, полиметалл, молибден
металдарының аса ірі кендері бұл аймақ платформаға айналып болған, ірі
терең жарылыстармен тілінген соңгы герциндік этапта жаралганы белгілі
болды. Бұл дерек түсті және сирек металдар кендері тек геосинклинальдық
зоналарда ғана жаралады деген пікірдің қате екендігін ашты. 5) Сарыарқаның
эндогендік металлогениясы осы аймақтың бүкіл даму тарихында орын алған аса
күрделі процестердің нәтижесімен байланыстылыры дәлелденді. Геологтар
арасында тараған геосинклиналъдық зоналардың даму процестерінің барлық
орындарда бірдейлігі (стандарттығы) жөніндегі теорияның Сарыарқа жағдайына
үйлеопейтіндігі анықталды. 6) Геосинклинальдың белдеулердің ішкі және
сыртңы зопаларының металлогениясында осылардың тек ездеріне ғана тән
универсал ерекшеліктері болатындыгы Сарыарқа жағдайында дәлелденбеді.
Ішкі және сыртқы зоналарға тән деп саналып жүрген металдар Сарыарқада
тек бір тектоник, зонада ғана емес, тіпті бір руда ерісінің аумарын да
кездесетіні көрінді. 7) Сарыарқаның түрлі жасты скарндық, окарндық-
гидротермальдық формациялары-ның ертедегі стадиялары құрамы жағынан
темірлік, сирек металдық, ал кейінгі стадиялары мыстық, полиметалдық болып
келетіндігі ашылды. 8) Практикалық мәні бар руда шоғырлары мех. анизотропты
жыныстар комплекстерінде, тектоник. күштер әсерінен бір-бірінен оңай
ажыраған жыныстардың жапсарлары мен құры-лымдық жіктері бойында мортты
жыныстардың уатылып белшектенген блоктарында, құрамында металы бар
гидротермальдық ерітінділердің қозғалуы мен айналымына қолайлы жол ашылған
орындарда жиналатындыры анықталды. 9) Рудалы формациялардың кіші гранит
интрузияларымен байланыстылыгы ашылды. Ерте, соңгы герциндік гранитоид
интрузияларының белгілі багытта созыла орнала-суы металлогендік
факторлардың құрылымдық элементтерге байланыстылырын ашып берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.И. СӘТБАЕВ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ тілі кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Cәтбаев Қаныш Имантай-ұлы
Оқытушы: Искакова Б.Н.
Студент: Акбаев А.
Мамандығы: 050704
Тобы: ВПб-05-06р
Алматы 2005
Сәтбаев Қаныш Имантай-ұлы [бұрыңғы Семей губернияның Павлодар
уездіндегі Ақкелін болысының ң-ауын, қазіргі Павлодар облыснды Баянауыл
аудандағы Қ.И.Сәтбаев атындағы совхоз – 31.1.1964 Москва; Алматыда
жерленген ] – аса көрнекті қазақ совет геологы, ғалым, қоғам қайраткері,
Қазақ ССР Ғылым академиясы ұйымдастырушы және бұның тұнғыш
президенті(1946), СССР ҒА-ның академигі(1946, 1943 жылдан қорреспондент
мүшесі), ҚазССР ҒА-ның академигі, ТӘЖ ССР ҒА-ның құрметті мүшесі. Томск
технологиялық институтың таукен факультетін геол. Барлау мамандығы бойынша
бітірді. 1926-1941 жылдары Атбасар, Қарсақбай трестерінде геол. бөлімнің
жетекшісі және бас геологы. 1941-1946 жылдары СССР ҒА Қазақ филиалы
құрамындағы геол. ғылымдар институтының директоры, СССР ҒА-ның қазақ
филиалы президиумы председателінің орынбасары (1941-42), председателі (1942-
46), Қаз. ССР ҒА-ның президенті (1946—52 және 1955—64). Сәтбаев— рудалык,
кендер геологиясы саласындагы көрнөкті маман.
Рылми еңбектерінің басым көпшілігі рудалық көндер геологиясын және
Ңазақстанның минералдық ресурстарын зерттеуге арналган. Пайдалы қа-
зындылардың болжам карталарын құрастырудың прпнциптерін айқындаудағы
Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев - Одақтағы металлогения ғылымын
жасаушылардың бірі және Қазақстандық металлогения мектебінің негізін
қалаушы. С, қалдырган бай ғылми мұралардың ішінде әсіресе Жезқазган көні
туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары
жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол ғылымға формациялық металлогендік
анализдің комплекстік әдісін енгізді. М. А. Усоетыц шәкірті,
1926—29 ж. мардымсыз кенді өңір саналған Жезқазганның казір Одақтағы
ірі мыс рудалы аудандар қатарына жатқызылуы тікелей Сәтбаев еңбегінің
нәтижесі. Бұрынгы жиналған геол. деректерге терең анализ жасаған Сәтбаев
бұл кеннің жоспарлы түрде кең масштабтағы геол.-барлау жұмыстарын
ұйымдастыруға болатын ірі объект екенін дәлелдеді. Өз зерттеулерінің
нәтижесінде Сәтбаев Жезқазган кенінде руда қалыптасуының төмендегідөй,
кейіннен дәлелденген Ғылми критерийлерін үсынды: 1) Тектоникалық критерий.
Жезқазған кенінің түзілуі қатпар түзуші тектоник. процестердің аяқталған,
ңұрылымдық элементтердің қалыптасып болган кезімен байланысты. 2)
Стратиграфиялық критерий. Өндіруге тұрарлық руда қызыл түсті жиделісай
свитасынан төмен орналасқан ортаңгы карбонның полимиктілік сұр құм тастары
мен алевролиттерінде шоғырланған. 3) Литологиялық-петрографиялық критерий.
Руда сыйыстырушы шөгінді жыныстар түйірлерінің ірілігі әр түрлі; бүларды
біріктіруші цементті ыстық ерітінділер оңай алмастырады. Осы алмасудан
пайда болған түйірлер арасындағы бос орындарда, қуыстарда, нәзік
жарықшаларда руда минералдары жиналған. 4) Құрылымдық критерий. Жезқазган
свитасының ЖОР. және төм. бөлігіндегі руда денелері бір-біріне көлденең (со-
зылымдары 50° және 330°) жарылыстарды қуалай орналасқан. Руда сыйыстырушы
осы жарылыстар гидро-термальдық ерітінділердің тарауына бөгет болган қызыл
түсті шөгінділер-мен жабылған.
Сәтбаевтың басшылығымен жүргізілген комплексті зерттеулердің
нәтижесінде Жезқазғанның ақиқат қоры бұрынғы белгілі өндірістік қорынан 2,5
есе көп екені анықталды. Еліміздегі мысты құм тас кендеріне және руда
белгіле-ріне өндірістік-экономик баға берілгенде негізгі критерийлер
ретінде енді Жезқазганның руда бақылаушы факторлары жөніндегі Сәтбаевтың
қаридалары негізге адынатын болды. Болашағы ғылми тұрғыдан аса тыңғылықты
негізделген, дүние жүзіндегі аса ірі мыс кендерінің бірі саналатын
Жезқазганда салынған мыс балқыту комбинаты түсті металлургияның Одақтағы
аса ірі кәсіпорындарының біріне айналды.
Сәтбаев минералдық шикізаттарға бай Сарыарқа, Кенді Алтай сияқты
аймақтарға ерекше назар аудара зерттеді. 1927—28 ж. Жезқазган, Қарсақбай,
Ат-басар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір бассейні және Қаратау
полиметалл кендері жөнінде ғылми маңызды еңбектері жарияланды. 1929 ж.
Атасу темір-марганец кендерінің негізінде Қарағанды облысында қара
металлургия өнеркәсібін дамыту жөнінде мәселе көтерді Жезқазған-Ұлытау
ауданында Сәтбаев мыстан басқа темір (Ңарсақбай), марганец (Жезді), көмір
(Байқоңыр, Қияқты), қорғасын (Қорғасын) кендерін ашып барлады. Осы ауданның
рудалы кендерінің страти-графиясы, тектоникасы, құрылысы, металлогениясы,
геохимиясы және шығу тегі туралы маңызды қорытындылар жасады. 1940 ж.
Жезқазган-Ұлытау ауданында жүргізген аса маңызды геол. зерттеулеріндегі
көрнекті ғылми жетістіктері үшін Сәтбаевқа ресми диссертация қорғаусыз-ақ
геол.-минерал. ғылымдарының докторы ғылми дәрежесі берілді.
Ұлы Отан СОРЫСЫ жылдарында Сәтбаев Қазақстан өндірісін стратегиялық ши-
кізатпен қамтамасыз ету ісіне көп күіп салды. Ірі Никополь марганец ке-
нінів, неміс басқыншылары уақытша басып алған ауданда қалуы, Чиатура
марганец кенінін; қара металлургия орталықтарынан үзіліп қалуы, т. б.
жардайлар елімізде танк бронын қүюға аса қажет марганецке тапшылық туғызды.
Міне осындай өте қиын кезеңде Сәтбаевтың тікелей жетекшілігімен және
қатысуымен Жезді марганец кені ашылды және өте қысқа мерзім ішінде
барланып, іске қосылды. Сейтіп, Оралдың қараметаллургиясы жеткілікті
мөлшерде марганецпен қамта-масыз етілді.
Сәтбаевтың басшылығымен жүзеге асырылған маңызды шаралардың бірі —
Қазақстан экономик, аудандарының өндіргіш күштерін зерттеу және игеруге
бағытталған Қаз. ССР РА-ның көшпелі сессияларының өтуі. Мұндай сессиялар
Алтайда, Солтүстік, Батыс, Оңтүстік және Орталық Қазақстанда өткізілді. Бұл
мәжілістерге өндірістегі мамандар кеңінен қатыстырылатын. Ондағы мақсат —
ғылым мен техниканың ынтымағын, тыгыз байланысын күшейту. Бір жағынан
ғылымның ең соңгы жетістіктерін өндіріс төжірибесіне енгізу болса, екінші
жағынан өндірістің аса бай практикалық тәжірибесін, жиналған, тәжірпбеде
тексерілген даусыз деректерді жинақтап, қорытьшдылап, терең анализ жасау,
ең әрісі, тіпті даусыз ақиқат деп саналып жүрген теориялық қағидалардың
өзіне тиісті түзетулер енгізу көзделетін. Сәтбаевтың қолдауымен 1948 ж.
Алматыда Орта Азия геофизика трөсі үйымдастырылды; 1956 ж. Қаз. ССР
Геология және жер қойнауын қорғау мин-лігі құрылды.
1950 жылдардың басында Сәтбаев және оның шәкірттері советтік геол.
ғылы-мының аса маңызды туындыларының бірі — Сарыарқаның (Орт. Қазақстан-
ЕЫЦ) комплексті металлогендік және болжамдық картасын жасауга кірісті. 1
млн. км2 жерді қамтитын Сарыарқа сияқты ауданның мұндай қартасын жасау
бұръш бүкіл дүние жүзінде қолга ролынбаған жұмыс өді. Кейін қең масштабта
жүргізілетін геол. іздеу-барлау жүмыстарының ең нақты теориялық негізі
болып танылган бұл картаны жасау, әуелі қүрастырудьщ методол. принциптерін
белгілеуден басталды. Карта мазмұнын қүрастыру үшін Сарыарқалық пайдалы
қазындылардың белгілері іріктелінді.
Халықар. номенклатурага сай бірнеше стандарттық беттерден тұратын
картаның жеке беттерінде мынадай геол. материалдар және жеке карталар
қамтылды: 1) әр беттің геологиясы мен металлогениясының негізгі өз-
гешеліктерінің сипаттамалары; 2) металлогендік формацияларга кіретін
генотип ретіндегі кендердің басты сипаттамалары; 3) жеке кендер меи руда
белгілерінің қысқаша сипаттамасы; 4) бұлардың бәрі тіркелген бірыңдай
кадастр; 5) кендер мен руда белгілері жөнінде толық мәлімет алуга болатын
бастапқы әдебиеттердің тізімі; 6) әр беттің әр уаңыт үшш тиісті белгімен
көрсетілген геол. зерттелуінің картасы; 7) шлпхтық және геофиз.
зерттелгендіктің беттестіру картасы; 8) геол.-ңұ-рылымдық карта; 9) әр
беттің пайдалы қазындыларын геол. құрылымдар және магматпзммен бөттестіру
картасы; 10) жеке бөттердің комплекстік-металлогендік картасы; 11) әр бет
аумарында болжамдық мақсат үшін жасал-ран фран, фамен, этреи, жогаргы
палеозой шөгінділерінің палергөогр. картасы; 12) әр бет үшін темір мен
маргапец (екеуі бірге), мыс, полиметалл, сирек металдар (вольфрам,
молибден, қалайы) рудаларының түрлі кезекте зөрттелетін болжамдық
алаңдарының және осы аталған металдардың күткен нәтижені беруі ықтимал
алаңдарының контурларын беттестіру (үйлестіру) картасы.
Көптеген бай тәжірибелі мамандардың қатыстырылуымен бірнеше жыл
жүргізілген дамылсыз еңбектің нәтижесінде жарық көрген Сарыарқаның
металлогендік және болжам карталары мынадай нәтнжелерді берді: 1) геол.
жасы жөнінен 6 геотектоник. этапқа бөлінетін Сарыарқаның көп жақты
металлогениясы геол.-геохим. ерекшеліктеріне қарап 51 металлогендік
формацияга бөлінетіндігі анықталды. 2) 30 шамалы эндогендік рудалы кендер
докембрийлік, ерте каледондық, соңғы каледондық, ерте герциндік, СОҢРЫ
герциндік, мезо-кайнозойлық этаптарда жаралғандығы белгілі болды. 3)
Металлогендік формациялардыц бір-бірінен өте шалғай орналасқан, олардағы
негізгі металдар мен олардың серіктерінің геохим. құрамы жөнінен бір-
бірінен тым айрыңша ке-летіндігі қайта туған (регенерацияланған) энергендік
кендердің жоқтырын керсетті. 4) Сарыарқада мыс, полиметалл, молибден
металдарының аса ірі кендері бұл аймақ платформаға айналып болған, ірі
терең жарылыстармен тілінген соңгы герциндік этапта жаралганы белгілі
болды. Бұл дерек түсті және сирек металдар кендері тек геосинклинальдық
зоналарда ғана жаралады деген пікірдің қате екендігін ашты. 5) Сарыарқаның
эндогендік металлогениясы осы аймақтың бүкіл даму тарихында орын алған аса
күрделі процестердің нәтижесімен байланыстылыры дәлелденді. Геологтар
арасында тараған геосинклиналъдық зоналардың даму процестерінің барлық
орындарда бірдейлігі (стандарттығы) жөніндегі теорияның Сарыарқа жағдайына
үйлеопейтіндігі анықталды. 6) Геосинклинальдың белдеулердің ішкі және
сыртңы зопаларының металлогениясында осылардың тек ездеріне ғана тән
универсал ерекшеліктері болатындыгы Сарыарқа жағдайында дәлелденбеді.
Ішкі және сыртқы зоналарға тән деп саналып жүрген металдар Сарыарқада
тек бір тектоник, зонада ғана емес, тіпті бір руда ерісінің аумарын да
кездесетіні көрінді. 7) Сарыарқаның түрлі жасты скарндық, окарндық-
гидротермальдық формациялары-ның ертедегі стадиялары құрамы жағынан
темірлік, сирек металдық, ал кейінгі стадиялары мыстық, полиметалдық болып
келетіндігі ашылды. 8) Практикалық мәні бар руда шоғырлары мех. анизотропты
жыныстар комплекстерінде, тектоник. күштер әсерінен бір-бірінен оңай
ажыраған жыныстардың жапсарлары мен құры-лымдық жіктері бойында мортты
жыныстардың уатылып белшектенген блоктарында, құрамында металы бар
гидротермальдық ерітінділердің қозғалуы мен айналымына қолайлы жол ашылған
орындарда жиналатындыры анықталды. 9) Рудалы формациялардың кіші гранит
интрузияларымен байланыстылыгы ашылды. Ерте, соңгы герциндік гранитоид
интрузияларының белгілі багытта созыла орнала-суы металлогендік
факторлардың құрылымдық элементтерге байланыстылырын ашып берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz