Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық дамуындағы кластерлік жүйені енгізудің өзекті мәселелері мен бағыттары
1. Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық дамуындағы кластерлік жүйені енгізудің өзекті мәселелері мен бағыттары
2. Қазақстандағы кластерлік талдаудың алғашқы қадамдары.
3. Қазақстан Республикасындағы кластерлік саясаттың бағыттары мен болашақтары.
2. Қазақстандағы кластерлік талдаудың алғашқы қадамдары.
3. Қазақстан Республикасындағы кластерлік саясаттың бағыттары мен болашақтары.
Қазақстан экономикасы жаңа сатылық және сапалық бағытқа қадам басты. Әлемдік экономиканың жаћандану жағдайында бізге бәсекелестікке қабілетті экономика құру қажет. ұзақ уақыт бойы экономиканың өсуі тек шикізат көзімен байланысты болып келген мемлекетіміз үшін, алдағы күндері қарқынды қадам жасау міндеті алға қойылды. Осы мақсаттағы бірінші нақты қадам Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық – инновациялық даму Стратегиясының қабылдауынан басталды.
Бүгінгі таңда елімізде бірқатар кластерлік жүйе бойынша нақты жұмыстар қолға алынған. Бәрі бірдей жүріп кетпесе де, алғашқы талпыныс қорытындыларының өзі Қазақстанның прогрессивті бағытқа бет бұрғанын көреміз.
Қазіргі уақытта елімізде кластер түсінігіне көптеген мамандар мән бере бермейді жәнеде қате мағынада түсінік береді. Сонымен "кластер" түсінігі ұйымдасқан өндірістік топ жүйесі, бірнеше өнеркәсіп топтарының бірігіп белгілі жердегі материалдық шикізат өнімдерін өңдеу арқылы халық сұранысындағы тауарды шығарумен қатар жаңа жұмыс орындарын ашу арқылы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу. Кластерлік саясатты мұнай және газ өңдеуде Қазақстанның Батыс аймақтарында, көмір өндіруде, түрлі-түсті металдарды өңдеуде Қазақстанның Орталық аймақтарында, сонымен қатар ірі агро-шаруашылық Қазақстанның Оңтүстік және Солтүстік аймақтарында іске асыруға болады. Кластердің дамуына кері әсерін тигізетін факторлар:
- халықтардың білім деңгейі;
- жұмыс күшінің төмен деңгейде болуы;
- технологияның ескіруі мен жетіспеушілігі;
- қоғамдық институттардың төмен деңгейде дамуы;
- қажетті қаржы көздерінің жетіспеушілігі мен қорларының болмауы.
Қоғамымызда жүргізіліп отырған саясаттар мен обылыс әкімшіліктерінің іс-әрекеттері кластердің қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Жоғары оқу орындары мен арнайы-техникалық мектептердің орталық оқу бағдарламаларында қарастырылмаған болса, Қазақстанның жеке аймақтарында кластерлердің қажеттілігін толық қанағаттандырмайды. Аймақтарда кластердің шеңберінен тыс жұмыс істеуге ниеттенген жеке компаниялар, кластердің дамуына кері әсерін тигізеді.
Кластердің дамуын ынталандыру жолдарында ең басты мәселені М. Портер ішкі сауда, инвестиция мен ішкі бәсекелердің дамуына тікелей оң бағытта әсер етеді деген. ¤йткені, ішкі бәсеке жергілікті ұйымдар мен институттардың өзара дамуын айқындайды. Ал, ішкі сауданың дамуы, халықаралық нарыққа шығу мақсатына жол ашады.
Экономиканың тезде қарқынды дамуына байланысты, бизнестің дамуына көп жағдайлар мен әсер ететін факторлар мен қоғамдық институттар тек еліміздің екі бас қалаларында(Астана және Алматы) және сол қалалардың аумағында шоғырланған. Кластерлік саясаттың бұл аймақтарда дамуы бірінші кезеңде экономиканың тез қарқынды өсуіне әсер етсе, ал мұндай жағдайдың болмауы, басқа аймақтардың дамуын қиын жағдайға түсіруде.
Бүгінгі таңда елімізде бірқатар кластерлік жүйе бойынша нақты жұмыстар қолға алынған. Бәрі бірдей жүріп кетпесе де, алғашқы талпыныс қорытындыларының өзі Қазақстанның прогрессивті бағытқа бет бұрғанын көреміз.
Қазіргі уақытта елімізде кластер түсінігіне көптеген мамандар мән бере бермейді жәнеде қате мағынада түсінік береді. Сонымен "кластер" түсінігі ұйымдасқан өндірістік топ жүйесі, бірнеше өнеркәсіп топтарының бірігіп белгілі жердегі материалдық шикізат өнімдерін өңдеу арқылы халық сұранысындағы тауарды шығарумен қатар жаңа жұмыс орындарын ашу арқылы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу. Кластерлік саясатты мұнай және газ өңдеуде Қазақстанның Батыс аймақтарында, көмір өндіруде, түрлі-түсті металдарды өңдеуде Қазақстанның Орталық аймақтарында, сонымен қатар ірі агро-шаруашылық Қазақстанның Оңтүстік және Солтүстік аймақтарында іске асыруға болады. Кластердің дамуына кері әсерін тигізетін факторлар:
- халықтардың білім деңгейі;
- жұмыс күшінің төмен деңгейде болуы;
- технологияның ескіруі мен жетіспеушілігі;
- қоғамдық институттардың төмен деңгейде дамуы;
- қажетті қаржы көздерінің жетіспеушілігі мен қорларының болмауы.
Қоғамымызда жүргізіліп отырған саясаттар мен обылыс әкімшіліктерінің іс-әрекеттері кластердің қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Жоғары оқу орындары мен арнайы-техникалық мектептердің орталық оқу бағдарламаларында қарастырылмаған болса, Қазақстанның жеке аймақтарында кластерлердің қажеттілігін толық қанағаттандырмайды. Аймақтарда кластердің шеңберінен тыс жұмыс істеуге ниеттенген жеке компаниялар, кластердің дамуына кері әсерін тигізеді.
Кластердің дамуын ынталандыру жолдарында ең басты мәселені М. Портер ішкі сауда, инвестиция мен ішкі бәсекелердің дамуына тікелей оң бағытта әсер етеді деген. ¤йткені, ішкі бәсеке жергілікті ұйымдар мен институттардың өзара дамуын айқындайды. Ал, ішкі сауданың дамуы, халықаралық нарыққа шығу мақсатына жол ашады.
Экономиканың тезде қарқынды дамуына байланысты, бизнестің дамуына көп жағдайлар мен әсер ететін факторлар мен қоғамдық институттар тек еліміздің екі бас қалаларында(Астана және Алматы) және сол қалалардың аумағында шоғырланған. Кластерлік саясаттың бұл аймақтарда дамуы бірінші кезеңде экономиканың тез қарқынды өсуіне әсер етсе, ал мұндай жағдайдың болмауы, басқа аймақтардың дамуын қиын жағдайға түсіруде.
1. Қаржы қаражат // N5, 2005ж // Алматы
2. Ақиқат // N5, 2005ж // Алматы
3. Транзитная экономика // N3, 2005ж // Алматы
4. Экономика и статистика // N3, 2004 // Алматы
5. Қаржы және қаражат // N6, 2005 // Алматы // 58-62 бет.
6. Аль Пари // N2,3., 2004ж // Алматы // 82-90 бет.
7. Аль Пари // N2, 2005ж // Алмаы // 103 бет.
8. Егемен Қазақстан // 18.11.05. // 1бет.
9. Егемен Қазақстан // 30.12.05. // 5 бет.
10. Егемен Қазақстан // 27.01.06. // 3 бет.
2. Ақиқат // N5, 2005ж // Алматы
3. Транзитная экономика // N3, 2005ж // Алматы
4. Экономика и статистика // N3, 2004 // Алматы
5. Қаржы және қаражат // N6, 2005 // Алматы // 58-62 бет.
6. Аль Пари // N2,3., 2004ж // Алматы // 82-90 бет.
7. Аль Пари // N2, 2005ж // Алмаы // 103 бет.
8. Егемен Қазақстан // 18.11.05. // 1бет.
9. Егемен Қазақстан // 30.12.05. // 5 бет.
10. Егемен Қазақстан // 27.01.06. // 3 бет.
Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық дамуындағы кластерлік
жүйені енгізудің өзекті мәселелері мен бағыттары
Қазақстан экономикасы жаңа сатылық және сапалық бағытқа қадам басты.
Әлемдік экономиканың жаћандану жағдайында бізге бәсекелестікке қабілетті
экономика құру қажет. ұзақ уақыт бойы экономиканың өсуі тек шикізат көзімен
байланысты болып келген мемлекетіміз үшін, алдағы күндері қарқынды қадам
жасау міндеті алға қойылды. Осы мақсаттағы бірінші нақты қадам Қазақстанның
2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық – инновациялық даму Стратегиясының
қабылдауынан басталды.
Бүгінгі таңда елімізде бірқатар кластерлік жүйе бойынша нақты жұмыстар
қолға алынған. Бәрі бірдей жүріп кетпесе де, алғашқы талпыныс
қорытындыларының өзі Қазақстанның прогрессивті бағытқа бет бұрғанын
көреміз.
Қазіргі уақытта елімізде кластер түсінігіне көптеген мамандар мән бере
бермейді жәнеде қате мағынада түсінік береді. Сонымен "кластер" түсінігі
ұйымдасқан өндірістік топ жүйесі, бірнеше өнеркәсіп топтарының бірігіп
белгілі жердегі материалдық шикізат өнімдерін өңдеу арқылы халық
сұранысындағы тауарды шығарумен қатар жаңа жұмыс орындарын ашу арқылы
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу. Кластерлік саясатты мұнай және
газ өңдеуде Қазақстанның Батыс аймақтарында, көмір өндіруде, түрлі-түсті
металдарды өңдеуде Қазақстанның Орталық аймақтарында, сонымен қатар ірі
агро-шаруашылық Қазақстанның Оңтүстік және Солтүстік аймақтарында іске
асыруға болады. Кластердің дамуына кері әсерін тигізетін факторлар:
- халықтардың білім деңгейі;
- жұмыс күшінің төмен деңгейде болуы;
- технологияның ескіруі мен жетіспеушілігі;
- қоғамдық институттардың төмен деңгейде дамуы;
- қажетті қаржы көздерінің жетіспеушілігі мен қорларының болмауы.
Қоғамымызда жүргізіліп отырған саясаттар мен обылыс әкімшіліктерінің
іс-әрекеттері кластердің қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Жоғары
оқу орындары мен арнайы-техникалық мектептердің орталық оқу
бағдарламаларында қарастырылмаған болса, Қазақстанның жеке аймақтарында
кластерлердің қажеттілігін толық қанағаттандырмайды. Аймақтарда кластердің
шеңберінен тыс жұмыс істеуге ниеттенген жеке компаниялар, кластердің
дамуына кері әсерін тигізеді.
Кластердің дамуын ынталандыру жолдарында ең басты мәселені М. Портер
ішкі сауда, инвестиция мен ішкі бәсекелердің дамуына тікелей оң бағытта
әсер етеді деген. ¤йткені, ішкі бәсеке жергілікті ұйымдар мен
институттардың өзара дамуын айқындайды. Ал, ішкі сауданың дамуы,
халықаралық нарыққа шығу мақсатына жол ашады.
Экономиканың тезде қарқынды дамуына байланысты, бизнестің дамуына көп
жағдайлар мен әсер ететін факторлар мен қоғамдық институттар тек еліміздің
екі бас қалаларында(Астана және Алматы) және сол қалалардың аумағында
шоғырланған. Кластерлік саясаттың бұл аймақтарда дамуы бірінші кезеңде
экономиканың тез қарқынды өсуіне әсер етсе, ал мұндай жағдайдың болмауы,
басқа аймақтардың дамуын қиын жағдайға түсіруде. Мысалы, экономикасы
жоғарғы қарқында дамыған Жапонияны алсақ, Токио мен Осака қалаларында
өнеркәсіптердіœ 50% шоғырланған, яғни басты екі қалалардың экономикасы
дамып жатыр. Еліміздің кең байтақ жері, минералдық шикізатқа бай болуымен
қатар, ауылшаруашылық жерлерімен жергілікті халықтарымен бірнеше аймақтық
кластерлік білім қажет деп ойлаймыз.
Сонымен қатар 2003 ж. Президенттің жарлығымен Қ.Р 2015 жылға дейін
индустриялды-инновациялық дамыту стратегиясы бекітілді. Жарлықта қара және
түсті металдар кәсіпорындарын, мұнай-химияны, агросекторды, транспортты
және телекоммуникацияны дамыту туралы айтылды.
Ірі кластерлерді дамытатын Қазақстанда жоғары технологиямен
қамтамасыздырылған кәсіпорындар бар. Сонымен қатар кәсіпорындарды
қаржыландырып отыратын даму институттары құрылған.
Қазақстандағы кластерлік талдаудың алғашқы қадамдары.
Қазіргі Қазақстанның экономика мектеп өкілдері экономикалық талдаудың
жаңа әдістерін және мемлекеттің іс-қызметтерін басқарумен қатар алдағы
жоспарларын білу қажет. Кластерлік талдау белгілі бір жердің экономикалық
ядросы болып табылады. Мысалы, Н.Капаровтың болжауы бойынша Қазақстан
территориясында мынандай кластердің орналасуы пайдаға асуы мүмкін:
- Батыс Қазақстан: Қазақстан бекіре балық уылдырығын өндіру кластері;
- Оңтүстік Қазақстан: Голландтық тәжірибені пайдалана отырып, гүлдер
егіп шығару кластерін (және Египеттік тәжірибесін пайдалану арқылы,
мақта кластерін жүзеге асыру);
- Алматыда: генетикалық таза сортты алмаларды шығарып, қайта өңдеу
кластері;
- Шымкент және Алматы обылыстарында: шарап өндіру және шығару
индустриясына байланысты, техникалық жоғарғы оқу орындарымен
байланысып шарап өндірісін дамыту және шығару кластері;
- Солтүстік Қазақстан: астықты өңдеу және шығару кластері;
- Тайланд және Костарика кластерлік аналогиясына сәйкес, кең байтақ
Қазақстан территориясында туристік кластерді дамыту;
- Каспий теңізімен шекаралас мемлекетерімен мұнай-химия кластерін
дамытуға болады.
Шетелдік Еуропа мен Азия елдерінің тәжірибесі көрсеткендей,
кластерлік талдау елдің бәсекелестік әдісі ретінде макроэкономикалықта және
микроэкономикалық деңгейде қабылданған шешімдерді атқаруда үзідксіз іс
әрекет құралы болады. Сондықтан біздің елімізде шетелдік Еуропа мен Азия
елдерінің тәжірибесін ала отырып, кластерлік талдауларын пайдаланып
еліміздің спецификалық ерекшеліктеріне сәйкес жүргізуіміз қажет.
Практика жүзінде кластерлік талдау Қазақстанда бірінші рет іс жүзінде
2003 ж. Еуро Одақтың көмегімен Қазақстанда теориялық базасының жоспарын
іске асыруда.
Мемлекет экономикасындағы индустрияның даму кезеңінде кластерлік
тәсілді қолданудың маңызы зор. Сонымен қатар Елбасының 2005 ж. жолдауында
кластерлік саясатты шикізатқа, оның ішінде металлургияға қолдануды айтты.
Айтып өткеніміздей "кластер" индустриалдық процесстің негізінде, белгілі
бір жерде қалыптасатын және бір немесе бірнеше өнеркәсіптің ядросы. Сонымен
қатар, ол технологиямен және бірінші кезекте ұйымдастыру арқылы бір-бірімен
байланысты. Кластерді құру мақсатымыз - ол байланыстарды сапалық мерзімін
ұзарту емес, оның максималды да сапалы өнім шығару түрінде өнеркәсіптерді,
цехтерді, кәсіпорындарды топтау.
Кластерлік теорияның негізін салған американдық профессор, экономист
М. Портер әр түрлі фирмалардың бәсекелестік қабілетін зерттеп қарастырып өз
ойын былай тұжырымдады, жоғары бәсекелестік негізінде фирмалардың ешқайсысы
белгілі бір жерде жүйесіз орналаспайды. Олар дүниежүзілік сауда
бәсекелестігіне жете отырып, қоршаған ортаға: тұтынушыларға,
қажеттіліктерге және бәсекелестеріне әсерлерін тигізіп отырады. Фирма, яғни
бастапқы кластер, жоғарғы бәсекелестікке жете отырып, ұсынушылардың
тауарының сапасын бағалап, бағасын көтеруді талап етеді де, ұсынушылардың
өзара бәсекелестігін көтереді.
Кластермен байланысты фирмалар жаңа технологияға ақпараттарға,
инфрақұрылымға, адам ресустарына инвестиция жасайды, сонымен қатар кластер
көптеген тығырықтардан шығып кетуге көмегін тигізеді.
Кез келген өндірісте, өнеркәсіпте кластерлік саясатты дамыту үшін
үкімет, заң құрылымдары, кәсіби мамандар, жаңа технология, қаржылық,
ақпараттық қызмет қажет. Ең басты орында ‡кімет пен заң құрылымдары болып
табылады. Олар жоғары сапалы өнімді заңды және қажетті басты базасын
қамтамасыз ету қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің 2004 ж. 19
наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Республика ‡кіметінің алдына
мынандай міндеттер қойды: "Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін
үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз қажет. Соның бір мысалы:
индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу ".
‡кіметтің кеңейтілген мәжілісінде Қазақстан үкіметінің премьер-
министрі Д. Ахметов: "Кластер – біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды стреженді бөлігі ретінде, аграрлық өндірістің
тиімділігін көтеруіміз керек" деп мәлімдеді.
¤ндіріс салаларының тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты, қосымша
құнды жоғары өнім алу үшін тереңірек өндеуді ұйымдастыру және өндірістің
өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер тізбегінің
агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге
келтіруді талап етеді. ‡кімет басшысы Даму Банкінің жүйелі технологиялық
тізбектерімен байланысты жобалауды кезең – кезеңімен қаржыландыру арқылы,
тоқыма өнеркәсібінің дамуына кластерлік тұрғыдан қарауын қолдайтынын
білдірді. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында мақта талшығынан есілген
жіп өндіру жобасымен қатар, Семейде жүн дайындау және оны өңдеудің жобасы
қаржыландырылмақ, сондай – ақ ¤скеменде химиялық талшықты қолдану арқылы
мақта өндіру жобасы да қаралып жатыр. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев
“экономиканың әр түрлі секторларында кластерлерді қалыптастыру меселесіне
ерекше көңіл бөлуі, жаңа индустриялдық кластерлерді қалыптастыруға баса
көңіл аудара отырып,Қазақстанның экономикалық әлеуетін анықтайтын экономика
секторларын дамыту” туралы айтты. Ол, сондай-ақ, елімізде машина жасауды,
мұнай, химияны, құрылыс индустриясын және жеңіл өнеркәсіпті дамытудың
елеулі түрдегі әлеуеті бар деді. Агроөнеркәсіптік саласында, мәселен,
Оңтүстік Қазақстанда мақта және шарап салаларындағы кластерлерді
қалыптастыру арқылы ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің болашағы бар.
Белгілі американдық ғалым Майкл Портер өзінің "Халықаралық
бәсекелестік" атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін
"кластер " ( яғни покет, шоғыр, бөлшек ) деген түсінікті енгізді.
ЭЕМ–да ақпарат жүйесі құрылатын сияқты, экономикада да ойдағыдай
бәсекелесуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда бәсекелестік
жағдайында дамиды, ұқсас белгілеріне қарай пайда болады. Бәсекелестіктің
нәтижесінде тауардың жетілу және жаңару артықшылықтарымен серпілісінің
көрінісі ретінде кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді,
дамиды, бірақ олардың сондай-ақ қысқаруы да, бір бағытты болуы да, кеңеюі
де мүмкін.
М. Портер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін, қоғамның экономикалық
даму жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайы табиғи
ресурстардың тек құндық факторларын айқындаса, онда іс басқа, ал
инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа, ал енді
қозғаушы күш ретінде жаңалыққа жаңалық енгізуге ынталық болса, ол іс тіпті
бір басқа.
Біздің тағы да бір басшылыққа алуға тиісті М. Портердің әдістемелік
ұстамы – ол экономикалық өркендеу көзін, не фирма деңгейінде, не елді тұтас
алғандағы деңгейде іздеу дұрыс емес деп санайды. Нақты атап айтқанда:
неліктен бұл елде тиісті сала халықаралық бәсекелестікте табысқа қол жетті?
Басқаша айтқанда неге осы елге негізделген фирмалар өз саласындағы ең жақсы
шетелдік фирмаларға қарағанда, бәсекелестік артықшылықтарды жасай алады
және оны қолдан шығармайды?
Атап айтқанда, сол елдің фирмалары өз саласында бәсекелестік
артықшылықтарды қалай жасай алатынын және ұстап тұра алатынының себептерін
түсіне білу, жеке фирманың саясатын жасау кезінде ғана емес, сонымен бірге
жалпы ұлттық экономикалық міндеттерге жету үшін де қажетті дұрыс амал деп
қарастырды.
Бәсекеге қабілетті ұлттық өндіріс салалары бүкіл экономика бойынша
біркелкі таралмаған, бірақ бір-біріне бағынышты салалардан тұратын
кластерлерге байланыстырылған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 %-ға жуығы
азық-түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен
байланысты өндіріс салалары кластерлерінің үлесіне тиеді.
Кластерлердің пайда болуы ұлттық артықшылықтардың себептерімен тікелей
байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір
бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші
салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі. Мұндай сала көбінесе
өзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алу қабілетін арттырады.
Мұндай саланың елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің
өсуін анықтаушы маңызды фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті
жабдықтаушылар да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына
мүмкіндік туғызады. Олар технологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ
өндірістік факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді
туындатады. Кластер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер
бір-біріне өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда байланысының
барлық бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік
кластердің басқа салаларына тарайды, соның арқасында бір-бірімен байланысты
өндірістік жүйелер қалыптасып шаруашылық механизмі пайда болады. ¤ндіріс
салаларының толып жатқан кластерлерінің болуы ішкі бәсекелестер тобы бар
жерде әсер ететін факторларды тудыру процесін тездетеді. ¤зара байланысты
салалар кластерінің барлық фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына
инвеститциялар жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда
болуына әкеліп соғады. Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және
мамандануға мүмкіндік тудырады.
Қазақстан Республикасындағы кластерлік саясаттың бағыттары мен
болашақтары.
Премьер – Министр Даниал Ахметовтің төрағалығымен өткен кеңесте
Оңтүстік Қазақстан облысында мақта–тоқыма кластерін құру жөніндегі жобаны
іске асыру барысы туралы мәселе қаралды.
Оның жұмысына мүдделі министрліктер мен мекемелер, Қазақстан Даму
банкі, азық-түлік келісім-шарт корпорациялары және Оңтүстік Қазақстан
облысы әкімшілігінің басшылары қатысып, ‡кімет басшысына мақта кластерін
дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі бұдан бұрын берілген тапсырманың
орындалуы, сондай-ақ "Оңтүстік" еркін экономикалық аймағын құру жөніндегі
жобаның мақсаттарын әзірлеу барысы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйені енгізудің өзекті мәселелері мен бағыттары
Қазақстан экономикасы жаңа сатылық және сапалық бағытқа қадам басты.
Әлемдік экономиканың жаћандану жағдайында бізге бәсекелестікке қабілетті
экономика құру қажет. ұзақ уақыт бойы экономиканың өсуі тек шикізат көзімен
байланысты болып келген мемлекетіміз үшін, алдағы күндері қарқынды қадам
жасау міндеті алға қойылды. Осы мақсаттағы бірінші нақты қадам Қазақстанның
2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық – инновациялық даму Стратегиясының
қабылдауынан басталды.
Бүгінгі таңда елімізде бірқатар кластерлік жүйе бойынша нақты жұмыстар
қолға алынған. Бәрі бірдей жүріп кетпесе де, алғашқы талпыныс
қорытындыларының өзі Қазақстанның прогрессивті бағытқа бет бұрғанын
көреміз.
Қазіргі уақытта елімізде кластер түсінігіне көптеген мамандар мән бере
бермейді жәнеде қате мағынада түсінік береді. Сонымен "кластер" түсінігі
ұйымдасқан өндірістік топ жүйесі, бірнеше өнеркәсіп топтарының бірігіп
белгілі жердегі материалдық шикізат өнімдерін өңдеу арқылы халық
сұранысындағы тауарды шығарумен қатар жаңа жұмыс орындарын ашу арқылы
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу. Кластерлік саясатты мұнай және
газ өңдеуде Қазақстанның Батыс аймақтарында, көмір өндіруде, түрлі-түсті
металдарды өңдеуде Қазақстанның Орталық аймақтарында, сонымен қатар ірі
агро-шаруашылық Қазақстанның Оңтүстік және Солтүстік аймақтарында іске
асыруға болады. Кластердің дамуына кері әсерін тигізетін факторлар:
- халықтардың білім деңгейі;
- жұмыс күшінің төмен деңгейде болуы;
- технологияның ескіруі мен жетіспеушілігі;
- қоғамдық институттардың төмен деңгейде дамуы;
- қажетті қаржы көздерінің жетіспеушілігі мен қорларының болмауы.
Қоғамымызда жүргізіліп отырған саясаттар мен обылыс әкімшіліктерінің
іс-әрекеттері кластердің қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Жоғары
оқу орындары мен арнайы-техникалық мектептердің орталық оқу
бағдарламаларында қарастырылмаған болса, Қазақстанның жеке аймақтарында
кластерлердің қажеттілігін толық қанағаттандырмайды. Аймақтарда кластердің
шеңберінен тыс жұмыс істеуге ниеттенген жеке компаниялар, кластердің
дамуына кері әсерін тигізеді.
Кластердің дамуын ынталандыру жолдарында ең басты мәселені М. Портер
ішкі сауда, инвестиция мен ішкі бәсекелердің дамуына тікелей оң бағытта
әсер етеді деген. ¤йткені, ішкі бәсеке жергілікті ұйымдар мен
институттардың өзара дамуын айқындайды. Ал, ішкі сауданың дамуы,
халықаралық нарыққа шығу мақсатына жол ашады.
Экономиканың тезде қарқынды дамуына байланысты, бизнестің дамуына көп
жағдайлар мен әсер ететін факторлар мен қоғамдық институттар тек еліміздің
екі бас қалаларында(Астана және Алматы) және сол қалалардың аумағында
шоғырланған. Кластерлік саясаттың бұл аймақтарда дамуы бірінші кезеңде
экономиканың тез қарқынды өсуіне әсер етсе, ал мұндай жағдайдың болмауы,
басқа аймақтардың дамуын қиын жағдайға түсіруде. Мысалы, экономикасы
жоғарғы қарқында дамыған Жапонияны алсақ, Токио мен Осака қалаларында
өнеркәсіптердіœ 50% шоғырланған, яғни басты екі қалалардың экономикасы
дамып жатыр. Еліміздің кең байтақ жері, минералдық шикізатқа бай болуымен
қатар, ауылшаруашылық жерлерімен жергілікті халықтарымен бірнеше аймақтық
кластерлік білім қажет деп ойлаймыз.
Сонымен қатар 2003 ж. Президенттің жарлығымен Қ.Р 2015 жылға дейін
индустриялды-инновациялық дамыту стратегиясы бекітілді. Жарлықта қара және
түсті металдар кәсіпорындарын, мұнай-химияны, агросекторды, транспортты
және телекоммуникацияны дамыту туралы айтылды.
Ірі кластерлерді дамытатын Қазақстанда жоғары технологиямен
қамтамасыздырылған кәсіпорындар бар. Сонымен қатар кәсіпорындарды
қаржыландырып отыратын даму институттары құрылған.
Қазақстандағы кластерлік талдаудың алғашқы қадамдары.
Қазіргі Қазақстанның экономика мектеп өкілдері экономикалық талдаудың
жаңа әдістерін және мемлекеттің іс-қызметтерін басқарумен қатар алдағы
жоспарларын білу қажет. Кластерлік талдау белгілі бір жердің экономикалық
ядросы болып табылады. Мысалы, Н.Капаровтың болжауы бойынша Қазақстан
территориясында мынандай кластердің орналасуы пайдаға асуы мүмкін:
- Батыс Қазақстан: Қазақстан бекіре балық уылдырығын өндіру кластері;
- Оңтүстік Қазақстан: Голландтық тәжірибені пайдалана отырып, гүлдер
егіп шығару кластерін (және Египеттік тәжірибесін пайдалану арқылы,
мақта кластерін жүзеге асыру);
- Алматыда: генетикалық таза сортты алмаларды шығарып, қайта өңдеу
кластері;
- Шымкент және Алматы обылыстарында: шарап өндіру және шығару
индустриясына байланысты, техникалық жоғарғы оқу орындарымен
байланысып шарап өндірісін дамыту және шығару кластері;
- Солтүстік Қазақстан: астықты өңдеу және шығару кластері;
- Тайланд және Костарика кластерлік аналогиясына сәйкес, кең байтақ
Қазақстан территориясында туристік кластерді дамыту;
- Каспий теңізімен шекаралас мемлекетерімен мұнай-химия кластерін
дамытуға болады.
Шетелдік Еуропа мен Азия елдерінің тәжірибесі көрсеткендей,
кластерлік талдау елдің бәсекелестік әдісі ретінде макроэкономикалықта және
микроэкономикалық деңгейде қабылданған шешімдерді атқаруда үзідксіз іс
әрекет құралы болады. Сондықтан біздің елімізде шетелдік Еуропа мен Азия
елдерінің тәжірибесін ала отырып, кластерлік талдауларын пайдаланып
еліміздің спецификалық ерекшеліктеріне сәйкес жүргізуіміз қажет.
Практика жүзінде кластерлік талдау Қазақстанда бірінші рет іс жүзінде
2003 ж. Еуро Одақтың көмегімен Қазақстанда теориялық базасының жоспарын
іске асыруда.
Мемлекет экономикасындағы индустрияның даму кезеңінде кластерлік
тәсілді қолданудың маңызы зор. Сонымен қатар Елбасының 2005 ж. жолдауында
кластерлік саясатты шикізатқа, оның ішінде металлургияға қолдануды айтты.
Айтып өткеніміздей "кластер" индустриалдық процесстің негізінде, белгілі
бір жерде қалыптасатын және бір немесе бірнеше өнеркәсіптің ядросы. Сонымен
қатар, ол технологиямен және бірінші кезекте ұйымдастыру арқылы бір-бірімен
байланысты. Кластерді құру мақсатымыз - ол байланыстарды сапалық мерзімін
ұзарту емес, оның максималды да сапалы өнім шығару түрінде өнеркәсіптерді,
цехтерді, кәсіпорындарды топтау.
Кластерлік теорияның негізін салған американдық профессор, экономист
М. Портер әр түрлі фирмалардың бәсекелестік қабілетін зерттеп қарастырып өз
ойын былай тұжырымдады, жоғары бәсекелестік негізінде фирмалардың ешқайсысы
белгілі бір жерде жүйесіз орналаспайды. Олар дүниежүзілік сауда
бәсекелестігіне жете отырып, қоршаған ортаға: тұтынушыларға,
қажеттіліктерге және бәсекелестеріне әсерлерін тигізіп отырады. Фирма, яғни
бастапқы кластер, жоғарғы бәсекелестікке жете отырып, ұсынушылардың
тауарының сапасын бағалап, бағасын көтеруді талап етеді де, ұсынушылардың
өзара бәсекелестігін көтереді.
Кластермен байланысты фирмалар жаңа технологияға ақпараттарға,
инфрақұрылымға, адам ресустарына инвестиция жасайды, сонымен қатар кластер
көптеген тығырықтардан шығып кетуге көмегін тигізеді.
Кез келген өндірісте, өнеркәсіпте кластерлік саясатты дамыту үшін
үкімет, заң құрылымдары, кәсіби мамандар, жаңа технология, қаржылық,
ақпараттық қызмет қажет. Ең басты орында ‡кімет пен заң құрылымдары болып
табылады. Олар жоғары сапалы өнімді заңды және қажетті басты базасын
қамтамасыз ету қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің 2004 ж. 19
наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Республика ‡кіметінің алдына
мынандай міндеттер қойды: "Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін
үздік халықаралық тәжірибелерді енгізуіміз қажет. Соның бір мысалы:
индустрияны дамытуға кластерлік тұрғыдан келу ".
‡кіметтің кеңейтілген мәжілісінде Қазақстан үкіметінің премьер-
министрі Д. Ахметов: "Кластер – біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды стреженді бөлігі ретінде, аграрлық өндірістің
тиімділігін көтеруіміз керек" деп мәлімдеді.
¤ндіріс салаларының тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты, қосымша
құнды жоғары өнім алу үшін тереңірек өндеуді ұйымдастыру және өндірістің
өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер тізбегінің
агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге
келтіруді талап етеді. ‡кімет басшысы Даму Банкінің жүйелі технологиялық
тізбектерімен байланысты жобалауды кезең – кезеңімен қаржыландыру арқылы,
тоқыма өнеркәсібінің дамуына кластерлік тұрғыдан қарауын қолдайтынын
білдірді. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында мақта талшығынан есілген
жіп өндіру жобасымен қатар, Семейде жүн дайындау және оны өңдеудің жобасы
қаржыландырылмақ, сондай – ақ ¤скеменде химиялық талшықты қолдану арқылы
мақта өндіру жобасы да қаралып жатыр. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев
“экономиканың әр түрлі секторларында кластерлерді қалыптастыру меселесіне
ерекше көңіл бөлуі, жаңа индустриялдық кластерлерді қалыптастыруға баса
көңіл аудара отырып,Қазақстанның экономикалық әлеуетін анықтайтын экономика
секторларын дамыту” туралы айтты. Ол, сондай-ақ, елімізде машина жасауды,
мұнай, химияны, құрылыс индустриясын және жеңіл өнеркәсіпті дамытудың
елеулі түрдегі әлеуеті бар деді. Агроөнеркәсіптік саласында, мәселен,
Оңтүстік Қазақстанда мақта және шарап салаларындағы кластерлерді
қалыптастыру арқылы ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің болашағы бар.
Белгілі американдық ғалым Майкл Портер өзінің "Халықаралық
бәсекелестік" атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін
"кластер " ( яғни покет, шоғыр, бөлшек ) деген түсінікті енгізді.
ЭЕМ–да ақпарат жүйесі құрылатын сияқты, экономикада да ойдағыдай
бәсекелесуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда бәсекелестік
жағдайында дамиды, ұқсас белгілеріне қарай пайда болады. Бәсекелестіктің
нәтижесінде тауардың жетілу және жаңару артықшылықтарымен серпілісінің
көрінісі ретінде кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді,
дамиды, бірақ олардың сондай-ақ қысқаруы да, бір бағытты болуы да, кеңеюі
де мүмкін.
М. Портер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін, қоғамның экономикалық
даму жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайы табиғи
ресурстардың тек құндық факторларын айқындаса, онда іс басқа, ал
инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа, ал енді
қозғаушы күш ретінде жаңалыққа жаңалық енгізуге ынталық болса, ол іс тіпті
бір басқа.
Біздің тағы да бір басшылыққа алуға тиісті М. Портердің әдістемелік
ұстамы – ол экономикалық өркендеу көзін, не фирма деңгейінде, не елді тұтас
алғандағы деңгейде іздеу дұрыс емес деп санайды. Нақты атап айтқанда:
неліктен бұл елде тиісті сала халықаралық бәсекелестікте табысқа қол жетті?
Басқаша айтқанда неге осы елге негізделген фирмалар өз саласындағы ең жақсы
шетелдік фирмаларға қарағанда, бәсекелестік артықшылықтарды жасай алады
және оны қолдан шығармайды?
Атап айтқанда, сол елдің фирмалары өз саласында бәсекелестік
артықшылықтарды қалай жасай алатынын және ұстап тұра алатынының себептерін
түсіне білу, жеке фирманың саясатын жасау кезінде ғана емес, сонымен бірге
жалпы ұлттық экономикалық міндеттерге жету үшін де қажетті дұрыс амал деп
қарастырды.
Бәсекеге қабілетті ұлттық өндіріс салалары бүкіл экономика бойынша
біркелкі таралмаған, бірақ бір-біріне бағынышты салалардан тұратын
кластерлерге байланыстырылған. Мысалы, Италияда экспорттың 40 %-ға жуығы
азық-түлікпен, сәнді киім жасаумен немесе тұрғын үйді көркейтумен
байланысты өндіріс салалары кластерлерінің үлесіне тиеді.
Кластерлердің пайда болуы ұлттық артықшылықтардың себептерімен тікелей
байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір
бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші
салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі. Мұндай сала көбінесе
өзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алу қабілетін арттырады.
Мұндай саланың елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің
өсуін анықтаушы маңызды фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті
жабдықтаушылар да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына
мүмкіндік туғызады. Олар технологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ
өндірістік факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді
туындатады. Кластер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер
бір-біріне өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда байланысының
барлық бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік
кластердің басқа салаларына тарайды, соның арқасында бір-бірімен байланысты
өндірістік жүйелер қалыптасып шаруашылық механизмі пайда болады. ¤ндіріс
салаларының толып жатқан кластерлерінің болуы ішкі бәсекелестер тобы бар
жерде әсер ететін факторларды тудыру процесін тездетеді. ¤зара байланысты
салалар кластерінің барлық фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына
инвеститциялар жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда
болуына әкеліп соғады. Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және
мамандануға мүмкіндік тудырады.
Қазақстан Республикасындағы кластерлік саясаттың бағыттары мен
болашақтары.
Премьер – Министр Даниал Ахметовтің төрағалығымен өткен кеңесте
Оңтүстік Қазақстан облысында мақта–тоқыма кластерін құру жөніндегі жобаны
іске асыру барысы туралы мәселе қаралды.
Оның жұмысына мүдделі министрліктер мен мекемелер, Қазақстан Даму
банкі, азық-түлік келісім-шарт корпорациялары және Оңтүстік Қазақстан
облысы әкімшілігінің басшылары қатысып, ‡кімет басшысына мақта кластерін
дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі бұдан бұрын берілген тапсырманың
орындалуы, сондай-ақ "Оңтүстік" еркін экономикалық аймағын құру жөніндегі
жобаның мақсаттарын әзірлеу барысы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz