Коньяк

Мазмұны

1. Коньяктар классификациясы және оларға қойылатын талаптар
2. Коньяктік шарасы материалдарын өндіру
3. Шарасы материалдарынан коньяктік спритті бөлу
4. Коньяктік спирттің жетілуі, бабына келуі
5. Коньяк өндіру процесі
6. Жүзім шараптары мен коньяк түрлері сапасына қойылатын талаптар
7. Коньяктар ассортименті

1. Коньяктар классификациясы және оларға қойылатын талаптар.

Үш жылдан кем сауталмаған коньяк спирті, қант сиропы және қант колеренен дайындалатын, өзіне тән дәмі мен исі бар күшті алкогольді сусын-коньяк деп аталады.

Күшті спирттек сусындардың ішінде коньяк тариған жағынан алғанда ең жасы болып саналары.

Францияның Шарапта департаментінің коньяк қаласында ХVІІІ ғасырдың басында алғаш рет коньяк жасалынды. Осыдан сусынның асты коньяк деп аталынды. Осы кезеңде Франция Англия және скандинавия елдері шарап саудасын кең түрде жүргізетін Шарапты бөшкелермен тасымалдау еңбекті көп керек ететін. Бұған қосымша француз шараптары шарап сатушылардың ұрасында және тасымалдау кезеңде жолды бұзылып кебетін.

Коньякті шығару приоритеті Франция мемлекетіне арнайы декретпен 1909 жылы 1 қантарда берілді. Өндірілген жер атауына байланысты Францияда қолданылатын заң бойынша Францияның басқа аудандарында немесе басқа елдерде жүзім шараптарын қайта тазарту арқылы (дистиляция) алпиған күшті алкогольді сусындар басқа атаулармен шығарылуы керек, яғни суспидарды коньяк деп шығаруға болмайды. Осыған қарамастан бірқатар елдерде жергілікті шикізаттан және Француз технологиясын саутамай өндірілген шарап дистиляттарын коньяк деп атайды. Бұндай коньяктар атауына елдің немесе жердің атауы қосымша көрсетіледі. Мысалы: «калифорния коньягі», «Грек-коньягі» аталатын коньяктар бар.

ТМД елдерінде коньяк спиртінің сақталуы уақытына және сапасына байланысты ординарлық, маркалық және коллекциялық коньяктар болып бөлінеді.

Ординалық коньяктар 3-5 жыл сақталған коньяк спиртінен жасалынып, төмендегі топтарға бөлінеді:

«Үш жұлдызды» коньяк-сақталу уақыты 3 жылдап кем емес коньяк спиртінен;

«Бес жұлдызды» көмек-сақталу уақыты 5 жылдан кем емес орта жастағы коньяк спиртінен;

Арнайы атаулы коньяктар-сақталу уақыты 4 жылдан кем емес орта жастағы коньяк спиртінен.

Маркалық коньяктар емен ағашынан жасалған бөшкелерде сақталу уақыты 6 жылдан кем емес, орта жастағы коньяк спиртінен дайындалады және төмендегі топтарға бөлінеді.

«КВ»- Сақатлынған коньяк-сақталу уақыты 6 жылдан кем емес орта жастағы коньяк спиртінен.

«КВВК»- коньягі-сақталу уақыты 8 жылдан кем емес орта жастағы коньяк спиртінен;

«КС» коньягі-сақталу уақыты 10 жылдан кем емес орта жастағы коньяк спиртінен.

Маркалы коньяктардың өзіндік атауы болуы керек.

Коллекциялық коньяктарға емен ағашынан жасалған бөшкелерді немесе буттарда 6 жылдан емес уақытқа қосымша, 3 жылдан кем емес уақыт сақталған маркалы коньяктар кіреді.

Спирттің көлемдік бөлігі, қанттың массалық концентрациясы және коньяктік спирттердің сақталуына уақыты әр коньяк атауларының түрлеріне байланысты технологиялық инструкциямен белгіленеді, әр аймаққа байланысты белгілі тәртіппен бекітіледі. Коньяктар түрлерінің сапасының негізгі көрсеткіштері таблицада көрсетілген:

Таблицалардың физика-химиялық көрсеткіштері

ГОСТ 13741-91

№ 28 таблица

«Қауіпсіздіктің гигиеналық талаптары мен тамақ өнімдерінің тағамдық құндылығы» (Сан-Пин) ережелері мен нормалары бойынша коньяктағы токсиндік (улы) элементтердің мөлшері белгіленген деңгейден аспауы керек.

2. Коньякті шарап материалдарын өндіру .

Коньяктен шарап материалдары - ақ, қызғыл және қызыл түсті сураптырынан ақ әдіспен өндіріледі, жүзімнің қатты өзіндік иісі болмауы және сөлінің түсі ашық түсті болмауы керек.

Қолданыстағы техникалық нусқауларға сай оньяк өндірісіне қанттың массалық концентрациясы 140 г / дм ² төмен емес және титрленген қышқылдығы 6 г/дм ³ төмен емес жүзім пайдаланады. Бірақ, жиі өзгеретін климаттық жағдайларға байланысты, сонымен қатар шикізатпен толық мөлшерде қамтамасыз етілмейтіндәкпен қанттың массалық концентрациясы 140 г / дм ³ ден төмен де болатын жүзім пайдалануға руқсат етіледі.

Коньяк өндірісіне жіберілген жүзім айландырыманың және валды ұсақтығыш - бөлгім механизмдермен жабдықталған жылжымалы лектік линияларда өңделеді. Коньякка пайдаланылатын шарап материалдарын өңдеуде өздігінен бөлінген және бірінші сығымдағында шыққан престік франкцияны ғана пайдалунаға руқсат етіледі.

6 - 8 сағат тұрғаннан кейін және салқында 10 - 12 ° С температурада салқында турғызылып тұндырылып, 12 - 15 сағат жүзім қоймалжықы (сусло) салқындатылмаған күйінде ашытуға жіберіледі. Ашыту күкірт диоксидін қолданбай, сыйымдылығы әр түрлі резервуаларда периодты түрде немесе үзіліссіз ашу процесі жүретін әртүрлі модификациялы желіде жүргізіледі.

Дайын коньяктік шарап материалдарында спирттің көлем бөлігі 8% аз болмауы, титрленетін қышқылдың массалық концентрациясы-4, 5 г/дм тен ұшқыш қышқылдардікі-1, 2 г/дм тен қор болмауы, жалпы күкірт қышқылынікі 15 мг/дм тен көп болмауы керек, ал рұқсат етілген ашытқышының көлемдік бөлігі-2 % тек көп болмауы керек.

3. Шарап материалдарынан коньяктік спиртті бөлу.

Шарап материалдарынан коньяктік спиртті бөліп алу үшін периодты түрде жұмыс істейтін кубтың аппарттар мен үзіліссіз жұмыс істейтін колонналық аппараттар қолданылады ТМД елдерінде периодты түрде жұмыс істетейтін ПУ-500 рет қайта айдайтын аппарат қолданылады, бұл аппаратта сумен салқындылытылатын дефлегматор және концентралеуші колонкамен және екі рет қайта айдайтын шар түріндегі немесе басқа түрдегі ауамен салқындылатын дифлегматормен жабдықталған (5 1-сурет)

Бір рет қайта айдайтын ПУ-500 аппаратының аппараты-технологиялық схемасы.

1-куб -жылытушы, 2-вентиль, 3, 13-тұрбалар, 4-бекіткіш колонкалар, 5-змеевик, 6-конденсатор, 7-бу өткізгіш, 8-қайта айдайтын куб, 9- ваккум бөгегіне, 10- ротаметр, 11-дефлегматор, 12-термометр, 14-холодильник, 15-спирт фонарі, 16-17-жинағыштар.

ПУ-500 аппаратында шарап материалын бір қайта айдап дистиляттың алғашқы, ортаңғы және соңғы фракциялары қайта айдалатын фракциядағы сусыз спирт 09рамынан 1-3% мөлшерінде бөлініп алынып, ректификацияға жіберілді, ортаңғы фракцияны-спирттің көлемдік мөлшері 62-70 % -коньяктік спирт ретінде алынады, ал соңғы фракцияны қайта айдалатын шикізатқа қосады.

Екі рет қайта айдайтын Шарант аппаратынды шарап материалын қайта айдау нәтижесін де алғашында көлемдік мөлшері 22-32% спирт-шикізаты алмады, осындай спирт-шикізат қажет мөлшерде жиналған соң екінші рет қайта айдалып коньяктік спирт және алғашқы, соңғы фракциялар бөлініп шығарылады (52-сурет) . Спирт -шикізатын алғашқы айдағандағы алған 1-3% мөлшеріндегі алғашқы Фракцияны, блып алып, ректификацияға жіберіледі. Соңғы фракцияны спирт фонарін коньяктік спирт алу үшін өткізіп, 45-50% спирт алынады және қайта айдалатын шарап материалына немесе коньяктік спирт шикізатқа қосылады. Алғашқы фракциядан керек емес жоғарғы спирттерді бөліп шығару үшін, шарап материалын бірінші рет қайта айдағанда бөліп шығарып алу тиімді.

Екі рет қайта айдайтын аппараттарда спирт-шикізатты қайта айдау нәтижесінде коньяктік спиртті бөліп алып, ал бөлінген алғашқы және соңғы фракцияларды біріктіріп, екінші рет қайта айдап коньяктік спирт алынып, және де екінші рет алғашқы және соңғы фракциялар бөлініп алынып, ректификацияға жіберетін технологияны қолдануға болады. Осындай, екі рет қайта айдайтын (шарап материалын) схемаларды модернизацияланған ПУ-500 ақпаратында да орындауға болады, бұл аппаратта дефлегматорда жиналған флегманы тоңазытқышқа бағыттап, жіберуге болады.

Коньякты спиртті екі рет қайта айдау арқылы алу технологиясы Шарант типті аппараттарда жүзеге асырылады. Бұл аппаратта дефлегматзиясыз, қарапайым жағдайда шарап материалы қайта айдалып, дистилятқа өңделетін шикізаттаты ұшқыш қиындықсыз өтеді.

Шарап материалынан коньяктік спиртті бөлу

51-сурет

52-сурет

Екі рет қайта айдайтын Шарант типті аппараттың технологиялық схемасы

Бір рет қайта айдайтын ПУ-500 аппаратының технологиялық схемасы.

1-куб жылытқыш; 2-вентиль; 3-13- тұрбалар; 4-бекіткіш колонкалар;

5-змеевик, 6-конденсатор; 7-бу өткізгіш; 8- қайта айдайтын куб; 9-ваккум-бөгегіш; 10-ротаметр; 11-дефлегматор; 12- термометр; 14- тоңазытқыш, 15-спирт фонарі; 16, 17- жинағыштар.

Шарап типтегі аппараттардың басқа ерекшелігі, олардың өнімділігі төмен, қайта айдауда спирт көп жоғалтылады және энергетикалық шығандарды көп жұмсауды талап етеді.

Осы кемшіліктердің біраз бөлінген жою үшін ВНКИВ и В ғылыми-зерттеу орталығы «Магарачта» коньяктік спиртті алу әдісі жасалынды. Бұл әдісте бірінші қайта айдауды (шарап материалық) үзімсіз жұмыс істейтін, өнімділігі жоғары және энергия шығатын аз жұмсайтын аппаратта жүргізіледі, ал осылай бөлініп алынған коньяктік спирт-шикізаты 30-32% көлемінде спирті бар шарап материалымен қайта айдауға француз технологиясымен Шарант типті аппаратқа жіберіледі. Бұл әдіс өнімділікті едәуір арттырып және меншікті энергия шығынын 30-40% -ке төмендетіп, жоғарғы сапам коньяк спиртін, классикалық технологиямен салыстырғанда өндіруге көмектеседі.

Бұдан басқа «Магарач» ВНИИВ иВ-да Тамбовтың «Комсомолец» зауытындағы К-5М аппараттық модернизациялау арқылы осы аппаратта үзілмейтін желіде коньяктік спиртті алу әдісі жасалынды. Бұл әдіс дефлегмация әсерін (ұшқыш қосындылар дистиялтқа өткенде) кері әсерін болғызбайды және энергия шығындарын едәуір төмендетеді, 1-2% спирт шығымдылығы көбейеді, сапасы жоғарылайды.

Қайта айдайтын әр түрлі құрылғылар мен технологиялар коньяктік спиртті болып алғанда дистиляцияның техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне көп әсерін тигізеді (29 таблица)

Таблица 29

Әр түрлі қайта айдау аппараттарындағы дистиляция көрсеткіштері

Қолданыстағы технологиялық инструкциялар бойынша Шарант типті аппараттармен алынған коньяк спиртін маркалы коньяктар шығаруға, үзіліссіз істейтін аппараттармен алынатын спиртті- ординарлы коньяктар шығару үшін пайдаланады. Көптеген көрсеткіштер бойынша, коньяктік шығаруға, үзіліссіз істейтін аппараттармен алынатын спиртті-ординарлы коньяктар шығару үшін пайдаланылады. Көптеген көрсеткіштер бойынша, коньяктік шарап материалдары мен спирттің құрамы мен сапасы пайдаланылған қайта айдағыш құрылғалылардың типіне ғана емес, коньяк өндірісіне пайдалынған жүзім сұрыбы өскен жердің топырақтың -климаттың жағдайларына байланысты.

Коньяк және коньяк спиртіне қажет спирт-шикізатына қойылатын жалпы талаптар №30 таблицада көрсетілген.

Таблица 30

Спирт шикізатына және коньяк коньяк спиртіне қойылатын техникалық талаптар.

4. Коньяк спиртінің жетілуі

Жас коньяк спиртінің жетілуі емес ағашынан жасалған бөшкелерде және бұттарда және емек ағашы бөлшектері ішіне жапсырылған эмальдан цистерналардың сақтау процесімен өтеді. Емек бөшкелер мен бұттарда сақталған коньяк спирті маркалық коньяктарды шығаруға жіберіледі, ал эмальданған цистериадағылары-ординарлы коньяктарды шығаруға пайдаланылады.

Коньяк спирті ыдыстарда ұстау және сақтау өрт шығу қаупі және жарылыс қаупі бар арнаулы категориясы бар орындарда сақталады. Коньяк спирті қаыпты жетілуі және шығындар болмау үшін қоймаларда төмендегі параметірлермен рұқсат етілген режим сақталуы керек; температура 15- 20 с ылғадылық 80 % тен аз емес және ауа амасу тәулігіне бес көлемнен көп емес боуы керек.

Кей зауыттарда жас коньяк спиртін ескі емен ағашы бөлшекті ескі бөшкелер мен резервуарларда ұстағанда алдын ала коньяк спиртін емен ағаш компоненттерімен байыптады, яғни емен жаңқаларын қосады немесе спирт емен ағашы бөлшектерімен термияылық өңдеу жүргізеді. Коньяк спиртіне жаңа емен ағашы бөлшектерімен алдын ала салып ұстап экстракты заттармен байытылған коньяк спирті ескі емен бөлшектерде немесе ескі емен бөшектерді бар резервуарларда ұсталынады.

Коньяк өндірісіндегі көп жылдың тәжірибе коньяк спирті тез арада пісіп жетілуі үшін емен ағашы бөшектеріне термиялық өңдеу жүргізу яғни жеңіл қоңыр түске дейін, жетілуі процесінде табиғи түрде үсдікссіз араластырып отыру сонымен қатар экстрактивті заттармен байытылған спиртті жылыту мен суытуды бірнеше рет қайталап отыруды көрсетті. ВНИИВ и В институында жасалынған коньяк спиртін тез жетілдіру әдісі. Коньяк спирті эмальданған резервуарлар ішіне емен ағашы салынып, жабық контур ішінде спиртті табиғи түрде араластыру керек; резервуар түбі жыу ауыстырғыш резервуарлардың жоғарғы жағы резервуар түбі, жыу ауыстырғышта жылуды көп қайтара ығыстырып отыру.

Коньяк спиртін тез жетілдіру үшін спиртке оттегі ендіріледі. Бұл процесте жетілдіру кезінде коньяктік спирт бір жылда 2 рет оттегіне массалық контентрияциясы 15 - 20 мг дм 3 ге дейін қосылады.

5. Коньяк өндіру

Коньяк өндіру процесі бірнеше технологиялық этаптардан тұрады. Купаж материялдарын дайындау, коньяк купажы, оны өңдеу және құю.

Коньяк өндірісінің негізгі купаж материалдарына жұмсартылған су, спирт қосылған су, иіс қосылған су, қант сиропы және қантты бояу жатады.

Спиртті суды ауыз суды дистильдеу арқылы, кондарды амастыратын шайырлармен, тазалау және мембронды фильтірлермен кермектігін 0, 36 мг эк ге дейін фильтірлеу арқылы дайындау керек.

Спиртті суды орта жастағы коньяктік спирттермен спирттің көемдеу бөлігі 20 - 25 % етеп коньяк маркасына сәйкес етіп дайындайды. Коньяктік спирт жұмсартылған сумен араластырып, 90 күн емен ағашы бөшектерімен араластырып, басылып 35- 40 % с температурада бөшке немесе резервуарларда ұсталынады.

Иісті сулар соңғы фракцияны алғанда дмстиляттағы сптирттің көлемдік бөлігі 45 - 20 % болып, жаңа өңделген бөшкелерде немесе цистарияларда 35 - 40 % с температурада 70 күнге дейін ұсталынады.

Қант сиропын жұмсартылған суда қантты ерітіп дайындайды. Қайнап тұрған суды үздіксіз араластыра отырып, 0, 05 л суға бір кг қант қосып, қант толық ерігенше қайнатады.

Сиропты одинарлық коньяк үшін төрт жылдық спирттен көлемдік мөлшері 40 % ке дейін спирттеледі, жеті жылдың спиртпен маркалы коньяк спирттеледі, осыдан кейін эмальді көлемдерде немесе бөшкелерде 1 жылдан кем емес уақыт сақталады. Спирттелген сиропқа 100 л суға 33 г лимон қышқылы қосылады.

Қант колері құмшекер қанттан жылыту арқылы карамезиациялау әдісімен электр немесе өрт арқылы ысытумен арнайы котелдерде дайындалады.

Дайын колер жабық шие түсте болады, қалдың қант құрамы 40 100 см 3 тан аспауы керек, жедел болғыш қабілетті болуы керек, 40- 50 % тің коньяктік спиртте лайланбауы керек. 25- 30 % мөлшерде спирті бар бес жылдың коньяктік спирттен колерді спирттеп, эмальді ыдыстарды немесе бөшкелерде 1 жылдан кем емес уақыт сақтау керек. Кәдімгі, спирттелмеген колер 1000 дан коньяк купажына 4 далға дейінгі мөлшерде кетеді.

Коньяк купажына сақталған спирттердің органолептикалық көрсеткіштері мен құрамына қарап жүргізіледі. Алғашқыда сынақ купажы дайындалады; дегустация жасалынады: сапа көрсеткіштері мен коньяк типтері сәйкес келсе, өндірістік купаж жасауды бастайды. Коньяк түсін бәсеңдету, ағарту жұмыртқа белогымен, балық желімімен, жеатинмен керек кезінде жүргізіледі.

6. Жүзім шараптары және коньяктар сапасына қойылатын талаптар.

Жүзім шараптары және коньяктар мөлдір, тұнбасыз, бөгде заттарсыз жақсы сақталып, құйылатын болуы керек. Колекциялық шараптарда бөтелке түбінде немесе қабырғасында жабысқан тұнба болуға болады. Жас шараптарда болуға рұқсат етілуі.

Органолептикалық көрсеткіштер.

Жүзім шараптары мен коньяктардың сапасын анықтауда органолептикалық бағалау үлкен роль атқарады. Органолептикаық түрде шараптың мөлдірлігі, түсі, дәмі, букет түрі және типі анықталады, ал жарқылдау, құбылмалы түсті шараптарда орнына мусс қасиеті анықталады.

Шараптың типтілігі түсінгені органолептикалық қасиеті бойынша бағалау сәйкес дайындалған шараптың сұрып сипаттамасы, дайындалған орны мен дайындау әдісіне шараптың сыртқы түрінің иісі мен дәмінің сәйкестігі түсінігі бағаланады.

Шараптың органолептикаық бағалануы 10 балдық жүйемен жүргізіледі.

Көрсеткіштері Ең жоғарғы баға, балы

Дәм 5, 0

Исі, букеттілігі 3, 0

Мөлдірлігі 0, 5

Түсі 0, 5

Тиістілігі 1, 0

Мусстілігі 1, 0

Дәмін бағалауда алдымен шараптың гарманиялылығы үйлесімділігі анықталады, яғни спирт дәмі, тәттілігі, қышқылдығы, экстрактілгі үйлесімдіктері анықталады.

Букеттілігін анықтағанда букеттің жалпы қосындылығына үйлесімділігі, нәзік еместігіне немесе қарапайымдылығына назар аударылады, сонымен бірге түсіне жаңғақ түсті, гүлдер түстес т. б. Шараптарды дегустатциясына жүргізгенде таза шараптарға тән емес бөтен гистерге ұшқыш қышқылдардың мөлшеріне жағымсыз гистер т. б. оракторлар анықталады.

Шараптың сыртқы түріне қарап, лайлылығын, түсінің сипаты мен дәрежесі анықталады. Шарап пен коньяктің мөлдірлігі жарық, жақсы жарықталған жерде анықталады: шарап құйылған бакал көз бен жарық көзінің арасында көлбеу ұсталып көріледі. Шарап мөлдіреп көрсеткіші сатысы бойынша кристалды таза мөлдір, тозаңды опалесті, түрлі жабық түсті лайлымау, лайлы, өте лайлы деп, анықталады. Құтылардағы дайын шараптар кристалды мөлдір, ал бөшкелерден құйылғандары мөлдір болуы керек.

Шарап түсі табиғи жарық бар жерде, ақ фонда анықталады. Ашық түсті шараптар ақшыл күміс, ақшыл жасыл, жасылдау, ашық сабан түстес сарғыш түсті болады. Жабық түсті шараптардың реңі сары, қоңыр сары, қоңыр болысы, әр түрлі гентаксивті, сабын түстес, сары сабан түстес, алтын түстес, янтерь түсті, жабық янтарь түсті болады. Қызғылт шараптар ақшыл қызғылт қызыл, ашық қызыл түсті, алқызыл шараптар, ашық қызыл, рубин түстес, қызыл жабық рубин түстес, гранат түстес болады. Пияз қабығы түстес, кірпіш түсті шараптың, көп сақталғандығын, көрсетеді. Коньяктің түсі ашық янтарь, немесе ашық алтын түстес болса, нда коньяк сапасының жоғары болғаны.

Шараптың түсіне, букетіне және дәміне қарай, қай типіне жататыны табиғи, модера типтес, портвейн және т. б. анықталады.

Жүзім шараптарының негізгі типтері төмендегідей органолептикалық қасиеттерімен сипатталады. Ал құбылымалы шараптардың түсі сарғыштау жасылдау түсті болуы керек: жеңіл букет, жүзім сұрапына, спецификалық иісі бар, дәмі жаңа. Табиғи ақ шараптар сабын түсінен сарылау, жасы түс бегісі жоқ, жүзім сұрыбына тән иісі бар, дәмі көбірек.

Табиғи қызыл шараптар қанақ түсті болуы керек, сұрыптың өзіне тән исі, дәмі бөлінетін, қышқылдығы орташа болуы керек. Ақ портвейн типті шараптар табиғи шарап түсінен күштірек сары алтын түстес болуы керек, жүзім сұрыбына тән тоны жоқ, жемістің иісі бар, бөгде дәмі жоқ, өзіне тән дәмі бар, болуы керек.

Қызыл портвейннің түсі қою, тұтқыр емес толық дәмді, паслен, қара өрін, қарақат, т. б. тондары айқын бөлінетін жемістер иісі бар.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс