Қазақстан Республикасының инновациялық дамуының бағыттары мен мәселелері
1 Қазақстан Республикасының инновациялық дамуының бағыттары мен мәселелері
1.1 Үдемелі индустриялы.инновациялық мемлекеттік бағдарламасы аясындағы өтпелі шарттары
1.2 Инновациялық дамудың басты басым бағыттары
1.3 Инновациялық дамудың институционалдық базасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Үдемелі индустриялы.инновациялық мемлекеттік бағдарламасы аясындағы өтпелі шарттары
1.2 Инновациялық дамудың басты басым бағыттары
1.3 Инновациялық дамудың институционалдық базасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Біздің еліміздің болашағы оның интеллектуалды қоры, ғылым және инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылыми жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтанда, ғылымға және ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Ғылыми-техникалық әлеует кез-келген мемлекеттің ұлттық байлығының негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық даму, көркеюдің негізгі жолы негізгі жолы – ғылыми-техникалық және инновациялық салада көшбасы болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың құрылуына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүние жүзіндегі кәсіпкерлер инновацияларды тиімді басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ал мемлекет өз тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына қолдау жасап, тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекет ғылыми-техникалық және инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді адам игілігі үшін пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде жақсартуға бағытталған. Ал бұл бүкіл адамзат тіршілігі мен шаруашылығының негізгі басты мақсаты. Қазір Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық зерттеулері мен инновациялық саласы дағдарыстық жағдайда. Бірақ сол қиындықтарға қарамастан Қазақстан кәсіпкерлері шет ел жаңалықтары мен ғылыми-техникалық жетістіктерін табысты түрде игеріп, оларды жоғарғы қарқынмен қызметтеріне енгізіп келеді. Әрине бұл инновациялар халықаралық технологиялық деңгейге көтерілуге мүмкіндік береді, бірақ сол ғылыми-техникалық жетістіктердің көбісі тек біз үшін ғана инновация, ал шетелдіктер үшін олар кешегі күн жаңалықтары. Сондықтан да шетел технологиясы мен техникасын игерумен қатар өз ұлттық ғылыми-техникалық әлеуетіміздің дамуына жағдай жасап, отандық ғалымдардың ғылыми жетістіктерін өндіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз керек.
Инновациялық прогрестің инновациялық саясатпен тікелей байланысты екендігі ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда, инновациялық прогресті жаңа жағдайда мемлекеттік реттеу былай түсіндіріледі:
- ірі инновациялық жобаларды іске асыруда белгілі бір уақытта кәсіпорын өзін-өзі қаржыландыра алмаса, оған мемлекет тарапынан құрылған орталықтың көмегі керек болады. Бұл өз кезегінде ғылыми ізденістің тәуекелшілік элементтерімен байланысын көрсетеді;
Ғылыми-техникалық әлеует кез-келген мемлекеттің ұлттық байлығының негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық даму, көркеюдің негізгі жолы негізгі жолы – ғылыми-техникалық және инновациялық салада көшбасы болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың құрылуына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүние жүзіндегі кәсіпкерлер инновацияларды тиімді басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ал мемлекет өз тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына қолдау жасап, тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекет ғылыми-техникалық және инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді адам игілігі үшін пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде жақсартуға бағытталған. Ал бұл бүкіл адамзат тіршілігі мен шаруашылығының негізгі басты мақсаты. Қазір Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық зерттеулері мен инновациялық саласы дағдарыстық жағдайда. Бірақ сол қиындықтарға қарамастан Қазақстан кәсіпкерлері шет ел жаңалықтары мен ғылыми-техникалық жетістіктерін табысты түрде игеріп, оларды жоғарғы қарқынмен қызметтеріне енгізіп келеді. Әрине бұл инновациялар халықаралық технологиялық деңгейге көтерілуге мүмкіндік береді, бірақ сол ғылыми-техникалық жетістіктердің көбісі тек біз үшін ғана инновация, ал шетелдіктер үшін олар кешегі күн жаңалықтары. Сондықтан да шетел технологиясы мен техникасын игерумен қатар өз ұлттық ғылыми-техникалық әлеуетіміздің дамуына жағдай жасап, отандық ғалымдардың ғылыми жетістіктерін өндіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз керек.
Инновациялық прогрестің инновациялық саясатпен тікелей байланысты екендігі ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда, инновациялық прогресті жаңа жағдайда мемлекеттік реттеу былай түсіндіріледі:
- ірі инновациялық жобаларды іске асыруда белгілі бір уақытта кәсіпорын өзін-өзі қаржыландыра алмаса, оған мемлекет тарапынан құрылған орталықтың көмегі керек болады. Бұл өз кезегінде ғылыми ізденістің тәуекелшілік элементтерімен байланысын көрсетеді;
1. Н.А. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына Жолдауы.
2. Е.З.Сулейменов,Н.В.Васильева «Инновационная деятельность в РК»:аналитический обзор.- НЦ НТИ РК-Алматы 2009, С 7-53.
3. Шумпетер Й. Теория экономическая развития. – Москва; Прогресс. 1998. – 454 с.
4. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
5. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
6. Соколова М.С. Управление наукой и техникой в Республике Корея // Инновации №9-10, 2002 г.
7. Карибджанов Е.С. Модели экономикаческого развития Юго-Восточный страны – Алматы: 2000 г.
8. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
9. Б.А.Алдашов, Е.В.Ткач «Инновационная инфраструктура: понятие,основные элементы и направления развития»//НПЖ «Транзитная экономика» №2-2007,С110-114.
10. Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2004 ж.
11. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
12. Бердашкевич А.П Оподдержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
13. Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны //Саясат №2, 2005
14. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
15. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2005 ж.
16. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
17. «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // РЦБК, №4, 2010 г.
18. Статистика Казахстана. Алматы, - 2010г.
19. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
2. Е.З.Сулейменов,Н.В.Васильева «Инновационная деятельность в РК»:аналитический обзор.- НЦ НТИ РК-Алматы 2009, С 7-53.
3. Шумпетер Й. Теория экономическая развития. – Москва; Прогресс. 1998. – 454 с.
4. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
5. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
6. Соколова М.С. Управление наукой и техникой в Республике Корея // Инновации №9-10, 2002 г.
7. Карибджанов Е.С. Модели экономикаческого развития Юго-Восточный страны – Алматы: 2000 г.
8. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
9. Б.А.Алдашов, Е.В.Ткач «Инновационная инфраструктура: понятие,основные элементы и направления развития»//НПЖ «Транзитная экономика» №2-2007,С110-114.
10. Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2004 ж.
11. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
12. Бердашкевич А.П Оподдержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
13. Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны //Саясат №2, 2005
14. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
15. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2005 ж.
16. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
17. «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // РЦБК, №4, 2010 г.
18. Статистика Казахстана. Алматы, - 2010г.
19. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
2 Қазақстан Республикасының инновациялық дамуының бағыттары мен мәселелері
2.1 Үдемелі индустриялы-инновациялық мемлекеттік бағдарламасы аясындағы
өтпелі шарттары
Біздің еліміздің болашағы оның интеллектуалды қоры, ғылым және
инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
арналған Жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға
бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы
ғылыми жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы
көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтанда, ғылымға және
ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Ғылыми-техникалық әлеует кез-келген мемлекеттің ұлттық байлығының
негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық
даму, көркеюдің негізгі жолы негізгі жолы – ғылыми-техникалық және
инновациялық салада көшбасы болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың
құрылуына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына
жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүние жүзіндегі кәсіпкерлер инновацияларды
тиімді басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ал мемлекет өз
тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына қолдау жасап,
тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекет ғылыми-техникалық және
инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді адам игілігі үшін
пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде жақсартуға
бағытталған. Ал бұл бүкіл адамзат тіршілігі мен шаруашылығының негізгі
басты мақсаты. Қазір Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық
зерттеулері мен инновациялық саласы дағдарыстық жағдайда. Бірақ сол
қиындықтарға қарамастан Қазақстан кәсіпкерлері шет ел жаңалықтары мен
ғылыми-техникалық жетістіктерін табысты түрде игеріп, оларды жоғарғы
қарқынмен қызметтеріне енгізіп келеді. Әрине бұл инновациялар халықаралық
технологиялық деңгейге көтерілуге мүмкіндік береді, бірақ сол ғылыми-
техникалық жетістіктердің көбісі тек біз үшін ғана инновация, ал
шетелдіктер үшін олар кешегі күн жаңалықтары. Сондықтан да шетел
технологиясы мен техникасын игерумен қатар өз ұлттық ғылыми-техникалық
әлеуетіміздің дамуына жағдай жасап, отандық ғалымдардың ғылыми
жетістіктерін өндіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз керек.
Инновациялық прогрестің инновациялық саясатпен тікелей байланысты
екендігі ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда, инновациялық прогресті жаңа жағдайда
мемлекеттік реттеу былай түсіндіріледі:
- ірі инновациялық жобаларды іске асыруда белгілі бір уақытта кәсіпорын
өзін-өзі қаржыландыра алмаса, оған мемлекет тарапынан құрылған орталықтың
көмегі керек болады. Бұл өз кезегінде ғылыми ізденістің тәуекелшілік
элементтерімен байланысын көрсетеді;
- Мемлекеттік үйлестірушілік қызметін керек ететін және технологиялық
жүйелердің мызғымастығын анықтайтын кешенді өндірісті білдіретін,
өнеркәсіптің тиімділігін арттыратын және технологиялық жылжушылыққа
әкелетін ғылым мен техниканың жетістігін жариялайтын жеке басылымдар
шығарылуы керек;
- Ірі зерттеулерді ұйымдастыру және оларды қоғамның денсаулық сақтау,
мәдениет, білім беру, қоршаған ортаны қорғау, инфрақұрылым салаларын
қолдану, сонымен қатар мемлекеттік деңгейде тәжірибеден өткізу мүмкіндігін
қарастыру.
Инновациялық саясаттың басты ерекшелігі – оның әрдайым мемлекет
назарында болуы. Қызықтысы ғылым мен техника нарық жағдайында басқа
салалар сияқты өз алдына дербес дами беруге кейде қабілетсіз болып келеді.
Алайда ғылым жеке меншік өндіріске жұмыс істеген жағдайда, оның нарықтық
сұраныс пен ұсыныс заңдылығы арқылы даму мүмкіндігі жоғары екендігі сөзсіз.
Мұны қазіргі күні АҚШ, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты елдердің тәжірибелері
толықтай дәлелдеп отыр. Ғылыми-техникалық саясаттың жетістіктері
индустриалды қоғамды әрі қарай дамытуға жол көрсетеді.
Инновациялық саясатты жүзеге асыру барысында өндіріс өнімінің көлемін
ұлғайту тұрғысында сападан алшақтамау бірінші кезектегі мәселе болары
сөзсіз. Тек шикізат орталығымен ғана шектеліп қоймай, "өндірістен -
өндіріске" қағидасын ұстаған абзал дейді зерттеушілер. Мұның мәні – шикізат
өндіре отырып одан дайын өнім шығаруға ұмтылу. "Өндірістен - өндіріске"
қағидасы бүгінгі күні Қазақстан үшін ең қажетті қағидалардың бірі болып
отыр. Бұл қағида өндірісте шығынды жағы өте жоғары әрі сапасыз артық өнім
шығарудан сақтандырады. Осындай адамзат үшін өте тиімді және оңтайлы болып
отырған инновациялық саясаттың негізгі бағыттары төмендегідей болып келеді:
- жоғары бәсекелестікке ұмтылған, шығыны аз, керісінше, пайдаланатын
ресурстарды қолданудың сапалы, жаңа деңгейін қалыптастыру. Ресурстарды
үнемдеу арқылы өндіріс өзінің өсімін көбейтеді. Еліміздегі энергетикалық,
материалдық және қазба байлықтары баршылық. Ресурстарды үнемдеудің нәтижесі
ретінде халық шаруашылығының құрылымдарындағы ішкі саудада қазба
байлықтарының үлес салмағы кеміп, керісінше, оларды өңдейтін өндіріс
орындарының мөлшері артуы қажет;
- елдердің техникалық артта қалуын тоқтатып, жаңа технологияларға қол
жеткізу. Арнайы техникалардың сапасының әлсіздігінен инженерлік басқару
технологияларының заман талабына сәйкес болмауы дамуды біршама тежейді.
Енді осы саланы инновациялау керек. Бәсекелестікке ұмтылған әрбір мемлекет
саясаты технологияларды игеруді басты міндет деп санайды.;
- өнім өндірмейтін салалардағы құрылымдық алға жылжу, яғни технологиялық
негізде қамтамасыз ету;
- мемлекеттің қатысуымен маманданған венчурлік қорлар құру және венчурлік
капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарту;
- инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау нысандары мен
әдістерін әзірлеу;
- инновациялық қызметтің мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік
сипаттағы маманданған субъектілерін құруға енетін инновациялық
инфрақұрылымды қалыптастыру;
- инновациялық сала үшін кадрлар даярлау және қайта даярлау;
- өнеркәсіптің базалық салаларында жаңа технологиялық құрылым
қалыптастыру.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету 1-шi
суреттегi жүйе бойынша iске асады. (Сурет 1) 4, 56 б.
1-шi сурет бойынша инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау үшiн ең
бiрiншi құқықтық нысандары елiмiзде жоғарыдағы стратегия бойынша
орындалуда. Ал мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды
құру үшiн оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi
мәселенiң бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция
тартуға негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi,
экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму
институттары құрылды.
Сурет 1 - Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады.Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін
құрайды. 7
Инновациялар саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады
Мемлекет
Құқықтық- нормативтік жағынан Бюджеттен немесе
басқа
қамтамасыз етеді
көздерден қаржыландырады
Ал мемелекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52%- ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі индустриалды-инновациялық процестерді басқару негізінде
тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе, технологиялық инновациялар кез-
келген ұлттық экономикаға тән және автиматикалық режимде жүретін табиғи
процесс деп қарастырылатын.
Казір бәсеге потенциалды қабілеті бар, соның ішінде экспортқа
бағытталған, шикізаттық емес, бағыттағы экономика салаларында жүзеге асатын
өндірістер Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаттың
негізгі басымдықтары болып келеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді
шешу мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді
дамыту үшін жағдайлар жасауға ерекше назар аудару керек.
Экономиканы модернизациялау мен диверсификациялау негізінде елдің
тұрақты дамуын, өнімнің бәсекеге қабілетті түрлерін өндіру мен экспорттың
өсуіне жағдайлар жасауды қамтамасыз ету мақсатында 17 мамыр 2003 жылы
Елбасы 2003-2015 жылдарында Қазақстан Республикасының индустриалды-
инновациялық даму стратегиясына қол қойды. Аталған Стратегияны экономика
және бюджеттік жоспарлау Министрлігі индустрия мен сауда, білім мен ғылым,
көлік пен коммуникация, еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау,
энергетика мен минералды ресурстар, Қазақстан Руспубликасының қаржы
Министрліктері мен табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау
Агенттігімен, Ұлттық банкпен бірлесе отырып жасады.
Стратегияның басты мақсаты – шикізаттық бағыттамадан алшақтауға
мүмкіндік беретін, экономика салаларын диверсификациялау жолымен тұрақты
дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда қызметті-технологиялық
экономикаға көшу үшін жағдайларды дайындау. 6-49-51
Өңдеу өнеркәсібінде орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерінде
қамтамасыз ету,2015 жылғы еңбек өнімділігін 2000 жылмен салыстырғанда кем
дегенде 3 есе көбейтіп және ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын 2 есе кеміту,
өңдеу өнеркәсібінде негізгі қорлардың өнімділігін көтеру, жеке секторды
ынталандыратын және бәсекелес артықшылықты жетілдіретін қоғамдық
институттардың құрылымы мен мазмұнын дайындау және кәсіпкерлік климатты
жасау, ғылыми сыйымды және экспортқа бағытталған жоғары технологиялық
өндірісті қалыптастыруды ынталандыру, сапаның әлемдік стандарттарына көшу
және әлемдік пен аймақтық экономикамен интеграцияны дамыту Стратегияның
басты міндеттері болып табылады.
Стратегияны іске асыру мерзімі 3 кезеңге бөлінген:
- 1-ші кезең (2003-2005жж.), мұнда Стратегияны іске асыру бойынша
дайындық сипатындағы жұмыстарды жүргізу көзделген. Бұл кезеңде салық салу
механизмін жеңілдету бойынша қазіргі ҚР заңшығарушылық актілеріне
толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы, Казақстанның Метрикалық
конвенциясына қосылу мен Халықаралық электротехникалық комиссияға ену
көзделіп отыр. Ғылымды, білімді дамыту және кәсіби кадрларды даярлау
бойынша реформаларды жүргізу, оларды индустриалды-инновациялық дамуға
бағыттау, стандартизация мен сертификацияны жетілдіру мен Қазақстанның ХТМ
ену үрдісін аяқтау көзделген
- 2-ші кезең (2006-2010жж.), бұл кезең экономиканың барлық салаларында
Стратегияны іске асыру бойынша іс-шараларды белснеді жүргізумен
сипатталады. Ғылыми-инновациялық құрылым қалыптасады. Жеке сектордың қаржы
ресурстары бір бағытта жұмыс істеп, инфрақұрылым кәсіпорындарды ұлғайту,
қайта құру мен жаңа өндіріс салу мәселелерін кешенді шешеді. Экономиканың
диверсификациялау саласындағы прогреске қарағанда, экономиканың дамуы мұнай
мен газды өндіру мен экспорттау арқасында орын алады.
- 3-ші кезең (2011-2015жж.) Стратегияны іске қосудағы ең өнімді кезең
болмақ. Бұл кезеңде жаңа аялар мен нарықтарды енгізілген қуаттарды игеру
мен Қосылған құн тізбегінің дамуы орын алады. Тауар мен кызмет өндірісі
мен экспортының өсуі мен темпі мұнай мен газ өндірісінің өсуін озады.
Экономика мен экспорт құрылымының диверсификациясы пайда болады.
Стратегияның орындалуы оны іске асыру бойынша шаралар жоспарының
көмегімен жүргізіледі, олар үш жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының
Үкіметімен әзірленіп бекітіледі. 6-49-51
Индустриалды-инновациялық даму Стратегиясының сәтті іске асуы ел
экономикасының диверсификация, модернизация және өнімнің бәсекелес түрінің
өндірісі мен экспорт өсуіне жағдай жасау негізінде ұзақ мерзімді тұрақты
өсуін қамтамасыз етеді.
Индустриалды-инновациялық саясаттың белсенді жүргізілуі ел
экономикасына мынадай өзгерістерді көздеп отыр. (1-кесте)
Әлемдік экономиканың ғаламдану тұрғысынан Қазақстан экономикасы бірнеше
проблемалармен ұштасады. Негізгі проблемаларға: шикізаттық бағыттама,
әлемдік экономикамен төмен деңгейде интеграциялану, ішкі нарықта тауарлар
мен қызметтерге тұтыну сұранысының төмендігі, ел ішінде салааралық мен
аймақаралық экономиканың интерграцияның төмендігі, ғылым мен өндірістің
арасында әрекеттің болмауы жатады.
Кесте 1-Индустриалды-инновациялық саясатты жүргізуді ескере отырып, ЖІӨ
динамикасының болжамы
Физикалық көлемінің орта Млрд.теңге,2000 ж.бағасы
Көрсеткіштер жылдық өсуі бойынша
2001-2005 2011-20152005 2010 2015
жж 2006-2011жж
жж
ЖІӨ 7,5 9,5 10,3 3592,7 5660,1 9233,3
Өнеркәсіп 10,0 9,8 9,0 10,3 1044,4 1668,8
Тау-кен өнеркәсібі 10,2 13,3 8,4 434,1 810,4 1213,0
Мұнай өндіру 11,6 14,2 8,6 383,7 745,2 1125,7
Басқа тау-кен 7,0 7 7 50,4 90,6 121,3
салалар
Өңдеу өнеркәсібі 8,6 6,9 9,8 523,9 731,4 1167,2
Металлургия мен 4,4 6,1 6,9 172,6 232,0 323,9
металл өңдеу
Ауыл шаруашылық 9,3 10 10 206,6 332,8 535,9
өнімдерді өңдеу
Химиялық өнеркәсіп 21,3 7 10 16,0 22,5 36,2
Машина жасау 8,1 3,5 15 26,4 31,4 63,2
Ғылыми сыйымды және2,0 45 55 2,2 14,2 123,6
жоғары
технологиялық
Басқа салалар 8,1 6,2 6,1 100,0 98,5 81,4
Электр 3,4 8 7,5 86,4 127,0 182,3
қуатын,газ,мұнай
өндіру мен бөлу
Ауыл шаруашылығы 4,8 5 5 266,6 340,3 434,3
Құрылыс 16,0 20 20 282,7 703,4 1750,4
Тауар өндірісі 9,7 11,2 11,8 1593,8 2712,6 4747,3
Қызмет өндірісі 7,4 8,0 9,0 1791,4 2631,4 4054,9
Көлік қызметі 8,5 9,5 10 391,2 615,9 991,8
Байланыс қызметі 10,5 9 10 63,2 97,2 156,6
Сауда қызметі 8,6 9 9 488,7 751,9 1156,8
Білім беру қызметі 5,5 8 9 143,8 211,2 325,0
Ғылым мен 4,0 12 25 29,2 51,5 157.0
ғылымиинновациялық
қызмет
Басқа қызметтер 6,2 6 7 675,4 903,8 1267,7
Қаржылық делдалдық -23,7 -23,7 -23,7
қызметтер
Стратегия елде ғылым мен инновациялық қызметті ынталандыруға
бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми инновациялық саясат жүргізуді жөн
көріп отыр. Қойған мақсаттарға жету қаржы нарығын әрі қарай дамыту мен
фискалды, білім беру монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясаттарды
жетілдіру қарастырылған. Стандарттандыру саясаты шеңберінде экономика мен
бесқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу көзделген.
Cтратегияны сәтті жүзеге асыру адами, өндірістік және табиғи капиталды
тиімді қолдануға, экономиканың тұрақты өсуіне алып келетін, сапалық
өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. 7-11-13
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi көрсеткендей
инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi модернизациялауды
қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе Қ.Р-сы үшiн өте маңызды, өйткенi 1991 жылдан
бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты. Өндiрiстiң техникалық
деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды, ғылыми-техникалық
потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы экономикалық жүйе түгелiмiн
жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын қамтамасыз ете алмай қалды. Осының
салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн
азайды.
Индустриялық-инновациялық саясатты белсендi жүргiзу экономиканың өсу
қарқынын жылына кемiнде 8,8-9,2 % қамтамасыз етедi. Бұл 2000 жылмен
салыстырғанда 2015 жылы ЖIӨ көлемi шамамен 3,5-3,8 есе өседi. Сонымен
қатар, өңдеу өнеркәсiбiнде орта жылдық өсу қарқыны 8-8,4 % дейiн, 2000
жылмен салыстырғанда 2015 жылы жұмыс өнiмдiлiгiнiң өсiмi кемiнде 3 есе және
ЖIӨ энергияны тұтынуы-2 eceгe төмендейдi. 5
Бiрақ та бiздiң экономикалық өсуiмiз толықтай шикiзат түрiнде болып
отыр, ал бұл әлемдiк тәжiрибе бойынша ел экономикасына тиiмсiз. Ол өзiмен
бiрге көптеген шығындарды ала келедi, әсiресе жергiлiктi экологиялық
мәселелердi туғызады және көп мөлшердi жымысшы күшiн қажет етедi. Әлемдегi
дамыған елдердiң барлығы шикiзатты және өндiрiстi экономикадан толық
құтылып, сервистiк-технологиялық экономикаға көшiп отыр. Шикiзат және
өндiрiстiк экономика дамушы және даму жағынан артта қалған елдерге өтуде.
Елбасымыздың жолдауы бойынша Қазақстан әлемдегi алдыңғы қатарлы
дамыған елдер қатарына қосылуы керек. Ендi осы мақсатты жүзеге асыру үшiн
индустриялы-инноваиялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикға өту үшiн
2003-2015 жылға арналған стратегиялық жоспар жасалды 10.
Стратегияны iске асыру нәтижесi 2015 жылы мұнай және газ кен орындарын
қарқынды игеру кезiнде өнеркәсiп өндiрiсi мен экономика құрылымының
түбегейлi өзгеруiне әкелмейдi. Стратегияны iске асыру:
ЖIӨ құрылымындағы өнiмдердi шығарудың үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-
тен 50-52 %-ке дейiн ұлғайту;
ЖIӨ құрылымындағы ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтiң үлес
салмағының қызметiн 2000 жылы 0,9 %-тен 2015 жылы 1,5-1,7 %-ке дейiн
көтеру;
ЖIӨ құрылымындағы өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесiн 2000 жылы 13,3 %-тен 2015
жылы 12-12,6 %-ке төмендеуiнiң қарқынын баяулату (осы көрсеткiш салыстыру
үшiн индустриялық саясатты жүргiзбесе 2015 жылы 10,9 %-тi құрайтын болады);
Стратегияны iске асырмаса, өнеркәсiп өндiрiсiндегi тау-кен
салаларының қосылған құн үлесi 2015 жылы 55-56 %, оның ішiнде 2000 жылы
31,0 % және 25,6% салыстырғанда мұнай өндiру - 50-51 % жетедi. Стратегияны
iске асыруды ескере отырып, тау-кен өндiрiсi 45-47 % ғана құрайды. Бұл
ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өндiрiстiң үлесi 2000
жылы ЖIӨ 0,1 %-тен 2015 жылы 1-1,4 %-кe дейiн өседi.
Өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құн құрылымында сапалы өзгерiстер болады.
Металлургия және металдарды өңдеу үлесi өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған
құнының жалпы көлемiнен 40,1 %-тен 27-28%-кe дейiн төмендейдi, ал ауыл
шаруашылығы өнiмдерiнiң үлесi 38,1 %-тен 45-46 %-ке дейiн өседi. Бұл ретте
ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өнiм 2000 жылғы 0,6 %-ке
қарағанда 9-11%-тi құрайды.
Бұл ретте күнкөрiстiң төменгi деңгейi, ең аз жалақы және зейнетақы
өседi. Ел тұрғындарының нақты ақшалай табысы 2,1-2,4 есе ұлғаяды.
Сонымен қатар елiмiзде ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы
бөлу өте аз, оның көлемi 0,9% құрап отыр. Ал индустриалы-инновациялы
саясатты жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға
дейiн кемидi екен. Бұл стратегияны жүзеге асырған жағдайда 2015 жылы болжам
бойынша ғылым және ғылыми-инновациялық қызметке ЖIӨ-нен бөлiнетiн қаржы
1,7%-ға дейiн өсудi жоспарлап отыр.
Егер мұны дамыған елдермен салыстырсақ ғылымға бөлiнетiн қаржы
Францияда 45%, АҚШ пен Германияда – 36%, Жапонияда – 20% құрап отыр.
Елiмiзде стратегия жүзеге аспағандағы және асқандағы ЖIӨ-нiң
құрылымының болжамы ( % ), ( Сурет 2 ). 8, 95-100 б.
Сурет 2 - Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң стратегияны
жүзеге асырғанда және оны жүзеге асырмағандағы үлесi. (%)
2.2 Инновациялық дамудың басты басым бағыттары
Жиырмасыншы жүз жылдықтың 90-жылдары ғылыми-технологиялық әлеуеттi
әлсіретуге, ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстердiң дағдарысына әкелген,
Қазақстанда ғылыми-технологиялық дамытудың маңызды стратегиялық
бағыттарындағы зерттеулердi күрт қысқарту, ғалым беделiнiң және ғылыми
нәтижелердiң сұранысқа ие болуының құлдырауы, кәсiпорындардың инновациялық
белсенділігінің төмендеуi, мамандар мен зияткерлiк меншіктердi шетелге
қайтару болды.
Инновациялық процестердi басқаруға кешендiк, жүйелiк әрекет етудiң
болмауы елдің инновациялық әлеуетiн дамытуды тежейдi және оны одан әрi
дамытудың басымдықтарын дұрыс бiлдiруге мүмкiндiк бермейдi.
Шешiм таппауы отандық инновациялық әлеуеттiң дамуына терiс әсер ететін
мынадай негізгі проблемаларды бөлуге болады:
1. Оларды тұтынушылардың талап етуі үшiн оларды рынокқа шығару
мақсатында технологиялар мен өнiмдердiң көпшiлiк ғылыми әдiстемелерiнiң
аяқталмауы. Бұл әлеуетті серiктестердiң көз алдында ұсынылған
технологиялардың (немесе өнiмдердiң) құнын күрт төмендетедi;
2. Технологиялық жаңа ендірмелерді енгiзудiң және оларды рынокқа
шығарудың қазіргі заманғы тетiгiнiң болмауы. Нарықтық жағдайлардағы жаңа
ендірмелерді игеру тетігі жоғарғы тәуекел, бiрақ табысты жағдайда жоғары
қайтарым тән болатын шағын инновациялық нарықпен үздiксiз байланысты.
Дамыған экономикаларда шағын инновациялық кәсiпкерлiктi дамыту үшін қажетті
жағдайды (инфрақұрылымды) қамтамасыз ететiн халық шаруашылығының ерекше
секторы жұмыс iстейдi;
3. Инновациялық жобаларға жәрдемдесетiн, технологиялық парктер және
мамандандырылған бизнес-инкубаторлар, тәуекелдiк қаржыландыру қорларының
желісі (венчурлiк қорлар), олардың жылдам өсу кезеңiндегi фирмаларды
қолдаудың арнайы қаржылық тетіктері, фирмаларды және зияткерлік меншікті
сертификацияланған бағалаушылар және басқалары сияқты, дамыған
инфрақұрылымдық элементтердiң болмауы;
4. Ішкі рынокта озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа ендірмелерге
төлем қабілетті тапсырыстың болмауы. Ғылым және ғылыми-техникалық қызмет
қызметтер саласына жатады және бұл қызметтердi рынок талап етуi тиiс.
Өкiнiшке орай ғылыми қызметтер мен ғылымды қажетсiнетiн өнiмдердiң отандық
рыногы қазiргi уақытта өте аз. Кәсiпорындардың көпшілігі ғылымның
қызметтерiн "сатып ала" алмайды.
Қазiргi экономикалық дамудың негiзгi сипаттамаларының бiрi озық
ғылыми-технологиялық әзiрлемелердiң негiзiнде белгiлi бiр уақыт кезеңiнде
жасалған технологияларды кезең-кезеңiмен ауыстыру процесiмен байланысты
оның әркелкi сипаты болып табылады. Технологиялық құрылымдардың ауысуы
сәтiнде алдындағы кезеңде көш басында болған елдер капиталдың құнсыздануына
және бұрынғы өндiрiстерде iстеген қызметкерлердiң бiлiктiлiгiнен айырылуына
тап болады. Жаңа өндiрiстiк-технологиялық жүйенi қалыптастыруда
жетiстiктерге қол жеткiзiп үлгерген елдер дәстүрлi жұмсау салаларынан
сырғып бара жатқан капиталды тарту орталықтарына айналады.
Стратегия индустриядан кейiнгi дамудың перспективалы бағыттарында
ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк әлеуеттi ұлғайтуға
бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк артықшылықтарды алуға
жәрдемдесуге тиiс.
Негiзгi бағыттар мыналар болуы тиiс:
1. Жоғары технологиялы өндiрiстер қалыптастыруға, оның iшiнде шетелдiк
те, салааралық та технологиялар трансфертiнiң тиiмдi жүйесiн жасауға
жәрдемдесу.
2. Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және
өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы
элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-
технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау.
3. Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазақстан қазiрдiң өзiнде мына салалардағы әзiрлемелер негiзiнде
ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамыту үшiн белгiлi бiр ғылыми базаға
ие, оның iшiнде:
• биотехнологиялар (ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары мен
жануарлардың генотиптерi, бактериялар штамдары және басқалары);
• ядролық технологиялар;
• ғарыштық технологиялар;
• жаңа материалдар, химиялық өнiмдер және басқаларды жасау.
4. Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың:
• жаңа материалдар мен химиялық технологиялар;
• ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер жүргiзу үшiн қажетті
жағдайлар жасау.
5. Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың
инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына
инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына
инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.
Стратегияның маңызды мiндеттерiнiң бiрi мақсатты инвестициялық және
ғылыми-техникалық стратегияларды iске асыру, инвестициялық белсендiлiктi
реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл индустриялық-инновациялық
дамудың қазiргi мемлекеттiк басқару жүйесiн қайта қарауды және белгiлi бiр
дәрежеде қайта құруды қажет етедi.
Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк
даму институттарын құру және қазiргi барын, атап айтқанда: Қазақстанның
инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн, Инновациялық қорды, Экспортты
сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Тұтастай алғанда, даму институттарының тұрлаулы жұмыс iстеуi
орталықсыздандыру, мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық қағидаттарына
негiзделетiн бiрыңғай жүйенi қалыптастыруға тиiс.
Орталықсыздандыру қағидаты жеке сектордың бастамашылықтарын қолдау
(қаржылай қолдауды қоса алғанда) көздерiнiң сан түрлi болуын бiлдiредi. Iс
жүзiнде бұл мемлекеттiң қаржы және ақпараттық ресурстарды бiр ғана даму
институтына жұмылдырмайтынын бiлдiредi. Бұл:
• шешiмдер қабылдау кезiнде ықтимал жүйелi қателердi болдырмауға;
• бәсекелестiктiң негiзiн салуға, соның нәтижесi ретiнде қолдау көрсету
кезiнде неғұрлым ашық саясат жүргiзуге;
• жеке сектордың бастамашылықтарын неғұрлым терең талдауды жүзеге асыруға
мүмкiндiк бередi. Мысалы, егер перспективалы жоба даму институттарының
бiрiнде қолдау таппаса, онда оны басқа институттан алу мүмкiндiгi
сақталады.
Мамандану қағидаты даму институттарының қызметтiң белгiлi бiр
операцияларына жәненемесе түрлерiне мамандануын бiлдiредi. Мысалы,
Қазақстан Даму Банкi жобаларды банктiк кредиттеу арқылы; Қазақстан
инвестициялық қоры - жарғылық капиталға үлестiк (бақылаусыз) қатысу арқылы;
Инновациялық қор - гранттар, оның iшiнде ғалымдар мен ғылыми мекемелерге
гранттар беру және капиталға үлестiк қатысу арқылы жобаларды қаржыландыруға
маманданады. Мамандану қағидаты даму институттарының мамандану шеңберiнде
операциялармен және қызмет түрлерiмен ғана айналысатынын бiлдiрмейдi. Олар
өздерi үшiн негiзгi болып табылмайтын басқа операцияларды да (қызмет
түрлерiн) жүзеге асыра алады. Бұл үшiн негiзгi емес операциялар мен қызмет
түрлерiн жүзеге асырудың лимиттерi белгiлендi.
Бәсекелестік қағидаты даму институттарының қызметiн бәсекелестiк
негiзде жүзеге асыруды бiлдiредi. Мұндай қажеттiлiк институттардың
көпшiлiгiнiң дамудың осы кезеңiнде жоқ нарық институттарға елiктеуге
бейiлдi екенiмен байланысты. Институттардың қызметi нарықтық институттарға
елiктеудi бiлдiретiнiн ескере отырып, әуел бастан олардың қызметiн
нарықтық, яғни бәсекелестiк негiзде құру қажет. Бәсекелестiк қағидаты
қандай да бiр институттың қызметi нәтижелерiн салмақтауға мүмкiндiк бередi.
Ашықтық қағидаты менеджерлердiң есептiлiгi мен жауапкершiлiгiн, қаржы
ресурстарын мақсатты әрi тиiмдi пайдалану үшiн тиiстi бақылауды қамтамасыз
ететiн дамудың мемлекеттiк институттарын корпорациялық басқарудың ашық
жүйесiн құруды бiлдiредi. Мемлекет даму институттарының алдына қойылған
мiндеттердi тиiсiнше iске асыру мақсатында олардың қызметiне қандай да бiр
қысымнан қорғауды қамтамасыз етуi тиiс. Осы қағидатты жүзеге асыру үшiн
тәуелсiз директорлар институты (мiнсiз iскерлiк беделi бар шетелдiк жоғарғы
бiлiктi менеджерлердi тарта отырып), сондай-ақ корпоративтiк басқарудың
қазiргi заманғы құралдары белсендi пайдаланылатын болады.
Инновациялық жүйе қалыптастыруға жүйелiк әрекет жасауды iске асыру
үшiн мемлекет тiкелей немесе жанама қатысу арқылы инновациялық саясатты
тиiмдi iске асыра алатын, оның негізгі кiшi жүйелерiн бөлу және қайта
талдау қажет.
Осы бағдарлама шеңберiнде мемлекет инновациялық кәсiпорындар жүйесiн
қалыптастыру және оларды жандандыру жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдайды.
Инновациялық кәсiпорындардың тиiмдi төлемдiгiнiң негiзгi себептерiнiң бiрi
Қазақстанда технологияларды коммерцияландырудың iскерлiк қағидаттарына,
құқықтық қорғаудың теориясы мен практикасына және зияткерлiк меншiктi
пайдалануға ие болып отырған, инновациялық және жоғары технологиялық
жобаларды басқара білетiн кәсiби инновациялық менеджер-мамандардың
институтының жоқтығы болып табылады.
Осыған байланысты жақын перспективада инновациялық кәсiпкерлiктi
дамытудың маңызды бағыттары жоғары оқу орындарында да жоғары оқу
орындарынан кейiн де, оның iшiнде шетелдерде оқуды, сондай-ақ мұндай
бағдарламаларды қаржыландыруда мемлекет қатыса отырып, жұмыс iстейтiн
менеджерлердiң білiктілiгiн арттыру үшiн қысқа мерзiмдi курстарды,
семинарларды, дөңгелек үстелдердi қамтитын инновациялық кәсiпкерлiк
саласындағы кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесiн құру болып
табылады.
Бағдарламаны iске асыру шеңберiнде Бiлiм және ғылым министрлiгi,
Индустрия және сауда министрлiгi және ҰИҚ жетекшi шетелдiк бизнес-
мектептермен және жетекшi қазақстандық жоғары оқу орындарымен бiрлесiп,
"Инновациялық менеджмент" мамандығы бойынша басқару кадрларын даярлау
жөнiндегi оқу бағдарламасы әзiрленетiн болады.
Инновациялық кәсіпкерлік саласында кадрларды дайындау және қайта
дайындау үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 13
қыркүйектегi № 1439 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2005-
2010 жылдарға арналған бiлiм берудi дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы
шеңберiнде республикалық бюджеттен қаржы ресурстары көзделетiн болады.
Сондай-ақ мақсаты инновациялық кәсiпкерлерге, инфрақұрылымдық ұйымдар
қызметкерлерiне, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың менеджерлерiне инновациялар
менеджментiнiң теориясы мен практикасын енгiзу жөніндегі қысқа және орта
мерзiмдi бағдарламаларды жүргізу болатын технопарктер жанындағы бiлiм беру
орталықтары ашылатын болады.
Мемлекеттiң инновациялық кәсiпкерлiктi ынталандыру жөнiндегi күш-
жiгерi келесі бағыттарға да шоғырланатын болады:
- меншiк нысанына және қаржыландыру түрлерiне қарамастан барлық
субъектiлердiң инновациялық қызметтi жүргiзуi үшiн тиiмдi жағдайлар жасау
мақсатында салық жүйесiн одан әрі жетiлдiру;
- бiлiмдердiң мамандандырылған желiлерiн құруға және олардың жаңа
технологияларды дамытудың аумақтық аймақтарында коммерцияландыруға
бағытталған кластерлiк стратегияларды әзiрлеу; - ақпараттық алмасу және
инновациялық қызметте қажеттi деректерге, регламенттерге, дерекқорға және
т.б. ену жүйесiн дамыту;
- инновациялық қызмет үшiн iскер және ақпараттық қызметтердi дамытуға
жәрдемдесу - қаржылық және құқықтық консалтинг, патенттiк қорғау және
басқалары;
- инновациялық қызметтiң басым бағыттарын дамыту саласындағы шетелдiк
мамандарды шақыру;
- кәсiпкерлiктiң тиiмдi түрлерiнiң бiрi ретiнде инновацияны насихаттау;
- шетелдiк инвесторлармен бiрлескен инновациялық кәсiпорындар құруды
ынталандыру;
- монополияны реттеу және адал бәсекенi қамтамасыз ету саласындағы
заңнаманы жетiлдiру;
- өнер табыстарды патенттеу рәсiмдерiн оңайлату;
- мемлекет пен жеке бизнес арасындағы диалогты оңайлатуға жәрдемдесетiн
бизнес қауымдастықтарды құруға жәрдемдесу;
- инновациялық инфрақұрылым элементтерiн құруға пайдаланылмаған өндiрiстiк
алаңдарды және ресурстарды беру жолымен инновациялық қызметті күшейту
мақсатында мемлекеттiк меншiктi тиiмдi пайдалануды арттыру;
- жабдықты қайта бөлу үшiн инфрақұрылымдарды құру (ақпараттық және
лизингтiк агенттіктер, пайдаланылған жабдықты сату жөнiндегi сауда
кәсiпорыны және т.б.);
- өнiмдердi стандарттау және технологиялық процестердi, тауарлар мен
қызметтердi сертификациялау жүйелерiн құру;
- мемлекеттiк сектордан технологияларды мемлекеттiк емес секторға берудiң
тиiмдi тәртiбiн әзiрлеу;
- инновациялық тәуекелдердi сақтандырудың тетiгiн құру;
- басқармалық және кәсiпкерлiк мәдениеттi дамыту;
- зияткерлiк меншiк құқығын қорғау бөлiгiнде заңнаманы жетiлдiру жөнiндегi
шараларды қабылдау.
Болашақта инновациялық қызмет саласындағы саясатты жүзеге асыру
мақсатында шаралар бір жүйеге біріктіріліп, ғылыми-техникалық және
өндірістік әлуеттің өсуіне әсер ету үшін келесі басымдық бағыттары
ұсынылады:
1) Қазіргі бар ғылыми-техникалық әлуетті постиндустриалды экономикада
қолдану мақсатында елдің ғылыми-техникалық капитал жағдайына мониторинг
биотехнология, биохимия; ядролық технология; сирек металлдар негізінде жаңа
материалдар жасау өндіріс салаларында жасалуы қажет.
2) Жаңа материалдар мен химиялық технологиялар; ақпараттық технология;
тірі жүйелер технологиясы ғылыми-техникалық бағыттарды жүзеге асыру үшін
басымдық негізде мемлекеттік деңгейде қолдау жасау қажет.
3) Өндіріс саласында индустриалды –инновациялық қызметті ендіруді
жылдамдатуға бағытталған заңнамалық базаны жетілдіру мақсатында мемлекеттік
қолдауға бағытталған қолданыстағы құқықтық базаға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу мен заңдар мен нормативтік актілерді шығару үрдісін
жеделдету қажет.
Қазіргі мезгілде тек мемлекет қана экономиканы жаңартудың қозғаушы
күші бола алады, өйткені отандық жеке сектор әлі ұзақ уақыт ірі және ұзақ
мерзімді инвестициялар жасай алмайды.Мемлекеттік қолдау бірнеше салааралық
жобалар мен жаңа экспортқа бағытталған өнім шығару шеңберін жүзеге асыруға
бағытталуы керек.
2003-2015 жылға арналған стартегияға[3] сәйкес жақын арада мақсатты
зерттеу мен жағымды жағдайлар негізінде жоғары техонлогиялық өнім кешені
құрылуы мақсатында төмендегі бағыттарда: бейбіт мақсаттағы атом энергиясы
мен басқа да дәстүрлі емес энергия көздері; сирек металлдар негізінде
жасалатын жаңа материалдар, ерітінділер , түрлі қабаты бар тот баспайтын
болат т.б.; химия, мұнай химиясы, жоғары сапалы мұнай химиялық өнімдері,
соның ішінде этилен, полиэтилен, т.б. салаларындағы жетістіктер; қатты
денелер физикасы, радиофизика салаларындағы нәтижелер; биотехнология,
биохимия шаралар қолдануы ұсынылады.
Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекелестiкке шыдайтын, импорт
алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып,
қызмет көрсету саласын мығымдау. 12
Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың
шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге,
машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни
инновация – негiзгi қозғаушы күш болмақ.
Ендi осы тұрақты экономикалық өсудiң бүгiнгi таңдағы ең негiзгi
қозғаушы факторы болып отырған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясының
мақсаты мен мiндеттерi туралы тоқталып өтсем.
Стратегияның басты мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол
жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркiсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды , жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлкеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты
нысанасы болып табылады. 12
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазiргi
таңдағы экономикасының дамуында мынадай мәселелер орын алуда:
1) экономиканың бiр жақты шикiзат бағыттылығы;
2) әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
3) ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы;
4) iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының мардымсыздығы
(шағын экономика);
5) өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы;
6) кластерлiк желiлердiң дамымауы, яғни кәсiпорындардың бiр орталыққа
шоғырланбауы;
7) мұнай-газ және кен-металургиялық кешенге жатпайтын экономика саларында
негiзгi қорлардың тез тозуы;
8) кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы;
9) ғылыми зерттеу және тәжiрибелiк-констукторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ)
қаржының аз бөлiнуi;
10) ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстыболмауы;
11) мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi
заманғы жүйесiнiң болмауы;
12) экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
Осы мәселелердi шешу қызметi барысында стратегияның келесi мiндеттерiн
атап өтсе болады:
1) өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерiнде
қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн
кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету:
2) өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
3) кәсiпкерлiк құрылымды қалыптастыру; бәсекелестiк артықшылықты
жетiлдiретiн қоғамдық институттарды қамту; қосылған құнға барынша қол
жеткiзе отырып, нақты өндiрестерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi
итеру;
4) ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа
негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
5) сапаның әлемдiк стандартына көшу;
6) дүниежүзiлiк ғылыми – техникалық және инновациялық процестерге қосыла
отырып, өңiрлiк және дүниежүзiлiк экономикамен ықпалдасуды күшейту.
Елiмiздегi инновациялық саланы мемлекеттiк қолдауды ҚР-ның
“Инновациялық қызмет” туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі
бағыттары келесідей:
1) Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламарды
жасау.
2) Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті
инвестицияны жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
3) Инновациялық инфрақұрылымды құру.
4) Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру
5) Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
6) Мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қаматамасыз ету.
7) Отандық инновацияларды шетелге шығару.
Тұтас алғанда Стратегияны iске асыру үш кезеңде: бiрiншi - 2003-2005
жж., екiншi - 2006-2010 жж., үшiншi - 2011-2015 жж. жүзеге асырылады.
Бiрiншi кезең (2003-2005 жж.) басты түрде дайындық сипатындағы iс-
шараларды жүзеге асыруға байланысты болады. Стратегияны табысты түрде iске
асыру мақсатында Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, жаңа заңдар әзiрлеу, инвестициялық және
инновациялық жобаларға мемлекеттiң қатысуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк
институттар құру, талдау жүргiзу жөнiнде мамандарды даярлау, мемлекеттiң
қатысуымен iске асырылатын тиiмдi жобаларды айқындау көзделедi. 12
Бұл кезеңде Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына салық
ауыртпалығын айтарлықтай төмендетуге қатысты өзгерiстер енгiзу,
Қазақстанның Метрикалық конвенцияға қосылуы, Халықаралық электротехникалық
комиссиясына, т.б. кiруi жоспарланады. Осы кезеңде қорларды құруға
көзделген капиталды түзу, Даму Банкiнiң жарғылық капиталын ұлғайту,
жобаларды инвестициялаудың мемлекеттiк жүйесiн айтарлықтай жетiлдiру қажет.
Ғылымды, бiлiмдi дамыту және оны индустриялық-инновациялық дамытуға
бағыттай отырып, кәсiби кадрларды даярлау саласындағы реформаны бастау,
стандарттау мен сертификаттауды жетiлдiру, Қазақстанның ДСҰ-ға кiру
процесiн аяқтау көзделiп отыр. Осы кезеңдегi экономиканың дамуы индикативтi
жоспардың болжамына сәйкес жүргiзiлетiн болады.
2003-2009 жылдар аралығы болжам бойынша өткен жылдардағы ЖIӨ-нiң нақты
қарқынын ескере отырып, ЖIӨ-нiң екi еселенуiмен байланысты стратегиялық
мақсатқа жету қамтамасыз етiледi. Жоспарлы кезеңде экспорт пен iшкi
тұтынудың дәстүрлi тауарлары және қызметтерi өндiрiсiнiң бiр мезгiлде сан
жағынан өсуiмен қатар өнеркәсiп пен аграрлық секторды қайта жаңғырту,
жұмыстың инвестициялық-құрылыс күллi кезеңiн түбегейлi өзгерiсi есебiнен
экономиканың тұрлаулы дамуын қамтамасыз ету үшiн негiз салыну қажет.
Орта мерзiм iшiнде ғылыми, ғылыми-техникалық қызметтiң, бiлiм және
денсаулық сақтау жүйелерiн, құрылымдық-институционалдық дамыту және
мемлекеттiк қызметшiлер мен бюджеттiк ұйымдар қызметкерлерiне еңбекақы
төлеу жүйесiн, бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру, қаржы секторын дамыту
және ырықтандыруды жалғастыру қажет. Тиiмдi инновациялық инфрақұрылымның
негiзi қалануға тиiс. Соңғы жылдардағыдай тауарлар мен қызметтер
өндiрiсiнiң өсуi тау-кен өнеркәсiбiн дамытудың қарқын алу есебiнен, ең
алдымен мұнай мен газ өндiрудi ұлғайту есебiнен қамтамасыз етiлетiн болады.
Бұл кезде макроэкономикалық саясат төмен инфляцияны қамтамасыз етуге,
Қазақстан экономикасына тiкелей инвестициялардың келуiне және экспортты
ұлғайтуға ынталандыратын жағдай жасауға бағытталуы тиiс.
Екiншi кезең (2006-2010 жылдар) Стратегия iс-шараларын экономиканың
барлық салаларында белсендi iске асыру кезеңi болады. Бұл халықаралық
стандарттар бойынша ғылым мен техниканың жетiстiктер негiзiнде қуаттарды
құру, сондай-ақ қажеттi мамандарды даярлау жөніндегі мәселелерiн кешендi
шешуге мүмкiндiк бередi. Ғылыми-инновациялық инфрақұрылым негiзiнен
қалыптасатын болады. Жеке сектордың, шетел инвесторларының, мемлекеттiк
бюджет пен мемлекеттiк қаржы институттарының қаржы ресурстары бiрыңғай
бағытта жұмыс iстеп, инфрақұрылымды дамыту, қайта жаңғырту, жұмыс iстейтiн
кәсiпорындарды кеңейту және жаңа өндiрiстер құру проблемаларын кешендi
түрде шешедi. Бұл ретте iрi, орта және шағын кәсiпорындарды үйлесiмдi
дамыту қамтамасыз етiледi.
Кейбiр кәсiпорындар құру нормаларын ескере отырып, индустриялық-
инновациялық даму стратегиясын iске асырудың алғашқы нәтижелерiн көредi.
Өнеркәсiптi жаңғыртуға және экономика құрылымын әртараптандыруға
бағытталған көптеген жобаларды iске асыру басталады. Экономиканы
әртараптандыру саласындағы бiрқатар iлгерiлеуге қарамастан экономиканы
дамыту негiзiнен мұнай мен газды өндiру және экспорттаудың өсiмi есебiнен
қамтамасыз етiледi. Болжам бойынша 2010 жылы 2000 жылмен салыстырғанда ЖIӨ
екi еселенуi саласындағы стратегиялық мақсат мұнай мен газды өндiрудi
дамыту қарқынының өсуi есебiнен iске асады. 12
Yшiншi кезең (2011-2015 жылдар) Стратегияны iске асыру бөлiгiнде аса
өнiмдi болады. Осы кезеңде iске қосылған қуаттарды және жаңа салалар мен
рыноктардағы ҚҚТ дамыту жүзеге асатын болады. Тауарлар мен қызметтер
өндiрiсiнiң және экспорттаудың өсу қарқыны мұнай мен газ өндiрудiң өсiмiнен
асып түседi. Экономика салалары мен экспорт құрылымын әртараптандыру
жүредi.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын ойдағыдай iске асыру
экономиканы әртараптандыру, жаңғырту негiзiнде елдiң экономикасының ұзақ
мерзiмдi тұрақты өсуiне және өнiмнiң бәсекелес түрлерiн өндiру мен
экспорттың өсiмiне жағдай жасау қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс.
Ел экономикасында жеке бастамалар басымдыққа ие болады. Барлық рынок
субъектiлерi үшiн тең бәсекелес жағдай жасалады.
Экономиканың бәсекеге қабiлетiн арттыруда ғылым жетiстiгiн пайдалану
жақсарады, менеджмент және маркетингтiк зерттеулер, өнiмдi стандарттау және
сертификаттау және т.б. салаларда кейiндеп қалуды еңсеру шаралары
қабылданады.
Инвестициялық және инновациялық жобаларды мемлекеттiң қаржы
ресурстарының қатысуымен қаржыландыру үшiн таңдау бөлiгiнде iрiктеу
рәсiмдерi өзiнiң мақсатқа сәйкестiгi мен ашықтығына ие болады.
Инвестициялық идеялар мен жобалардың келешегiн айқындау саласында
қазiргi кездегi әдiстер қолданатын, жаңа қаржы институттары құрылады.
Салық және кеден заңнамалары бәсекелестiктi, қазақстан өнiмдерiнiң
экспортын және елдiң экономикасына инвестициялардың келуiн ынталандыруға
бағытталады. Қазiргi заманғы және дамыған ғылыми-инновациялық және
өндiрiстiк инфрақұрылымды құру, бiлiктiлiгi жоғары басқарушы, ғалым,
инженер, техник кадрлар мен жұмысшы кадрларын даярлаудың тиiмдi жүйесiн
құру есебiнен инвестициялар, технологиялар трансфертi, ғылыми
жетiстiктермен алмасу үшiн Қазақстанның тартымдылық деңгейi жоғарылайды.
Маңызды құрылымдық өзгерiстер қосылған құны жоғары өнiмнiң жоғары
технологиялық және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiсiнiң пайдасына жүргiзiледi.
Экспорт елеулi түрде әртараптанады әрi Қазақстанның дайын өнiммен әлемдiк
рынокқа шығуы кеңейе түседi, әлемдiк экономикаға Қазақстан экономикасының
кiрiгуi шикiзат тауарлары ғана емес дайын бұйымдар және инновациялық
қызметтер есебiнен тереңдей түседi.
Шағын және орта, әсiресе инновациялық бизнестi дамытуда шешушi
бетбұрыс болады. Елде экономиканың нарықтық емес секторларының үлесi күрт
қысқарады. Кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiнiң ашықтығы қамтамасыз
етiледi.
Тәуекелдердiң азаюы өнеркәсiптiң өңдеу секторында инвестициялардың
келуіне қозғау салады, оны шетелдiк инвесторлар үшiн тартымды етедi, осы
секторға қазiргi басқару әдiстерi мен өндiрiстiк технологиялардың тартылуын
ықпал етедi. Қор рыноктарының жұмысының түбегейлi жақсаруы зейнетақы,
сақтандыру, инвестициялық қорлар қаражаты мен халықтың қаражатын
экономиканың нақты секторының инвестициялық ресурстарына тарту күтiледi,
шикiзат секторының кiрiстерiн өңдеушi сектор инвестициялары мен
кiрiстерiне, салааралық капиталға қайта құйылуын өзгертуде айтарлықтай
iлгерiлеу болады.
Ұсынған тәсiлдер мен шаралар банктер капиталдануының өсуiне және
банктiң кредит тәуекелдерiн кемiтуге әкеледi. Бұл, өз кезегiнде
инвестициялық ресурстарды өсуiне, кредит бойынша ставкаларды 3-4 %-ке дейiн
тө мендетуге, банктiң кредит ресурстарын шағын және орта бизнестiң қол
жеткiзуiн ұлғайтуға қажеттi алғышарттар жасайды. Банк және басқа да қаржы
институттарына деген сенiмдi нығайту салымдардың жалпы өңдеу секторындағы
инвестицияға өзгеру проблемаларын шешедi.
Инвестициялық ахуалды жақсарту және экономиканы одан әрi ырықтандыру
тұтастай алғанда шетел инвестицияларын тарту мен тауарларды экспорттаудың
өсуіне ғана емес, отандық капиталды шетелге заңды түрде әкетуге және
пайдалы орналастыруға әкеледi.
Экономиканың салық ауыртпалығын азайту және кәсiпкерлiк қызметтi қайта
реттеу жөнiндегi шараларды iске асыру "ресми" және "көлеңке' экономиканың
ара салмағын елеулi түрде өзгертедi.
Республикамызда Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру
үшін даму институттары құрылды.Олар Қазына тұрақты даму қоры құрамына
кіреді.Оған Қазақстанның Даму Банкі АҚ, Қазақстанның инвестициялық
қоры АҚ, Ұлттық инновациялық қоры АҚ, Орта кәсіпкерлікті даму қоры АҚ,
Маркетингтік-талдамалық зерттеу орталығы АҚ, Экспортты және
инвестицияларды сақтандыру жөнідегі мемлекеттік сақтандыру ұйымы АҚ,
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, ҚазИнвест, Қазқстанның ипотекалық
компаниясы, Өмірді сақтандыру жөніндегі компания сынды даму институттары
кіреді. Қазақстанның Даму Банкі АҚ-ы, Ұллтық инновациялық қоры АҚ-ы
сияқты даму институттары алғашқы тұрақтану кезеңінен өтіп, инновациялық
жобаларды кешенді қолдау тәртібіне көшті. 13
2009 жылдың 1 шілдесіне Қазақстан даму Банкі АҚ-на жалпы сомасы
10756,6 млн АҚШ долларын құрайтын жобалар(324) мен экспорттық
операцияларды(87) қаржыландыруға 411 өтініш түсті. Бұл соманың 6086,6 млн
АҚШ долларын Қазақстан даму банкі қаржыландырады.Келіп түскен өтініштердің
289-ы(72,5%-ы) қарастырылмай қалды, оның ішінде инвестициялық жобалар-263,
экспорттық операциялар-35. Қарастырмаудың негізгі себептері- жобалардың
банкпен бекітілген несиелік саясат туралы меморандум талаптарына сай
келмеуі, қажетті қаражатпен қамтамасыз етілмеуі, қарыз алушылардың қаржылық
жағдайының төмен болуы.Жыл басынан банкпен қарастырылған өтініштердің
ішінен жалпы сомасы 1970,2 млн долларын құрайтын 84 инвестициялық жобалар
мен экспорттық операциялар таңдап алынды. Банктің қатысу үлесі-807,7 млн
АҚШ доллары.Нәтижесінде банкпен қаржыландырылған жобалардың ішінен келесі
объектілерде жұмыстар іске асырыла бастады:
1) Кентау қаласындағы реновация мен жүйелік аударымдарды жасайтын
өндіріс;
2) Шымкент қаласындағы мақта талшықтарынан тоқыма жасау өндірісі;
3) Ақтөбе қаласындағы полиэфирлік шыны талшығынан құбыр жасау зауыты;
4) Астана қаласындағы пластикалық шаныдан құбыр жасау зауыты.
2009 жылдың 1 шілдесіне банктің ссудалық портфелі 389,9 млн АҚШ
долларын құрады және 2009 жылдың басынан 37,7 млн долларға ұлғайды.
Ссудалық портфель құрамында инновациялық жобаларды жүзеге асыруға
берілген несиелер көлемі(80,4%) басым келеді, яғни бұл банк қызметінің
инновациялық бағытталуын көрсетеді.
Несиені ұйымдастыру үшін екінші деңгейлі банктер кепілдіктері
негізіндегі кәсіпорындардың жоғары ликвидті активтері, ақшалай қаражаттары,
жылжитын және жылжымайтын мүліктері кепілдеме негізінде қабылданады.
Банк өз қызметін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.1 Үдемелі индустриялы-инновациялық мемлекеттік бағдарламасы аясындағы
өтпелі шарттары
Біздің еліміздің болашағы оның интеллектуалды қоры, ғылым және
инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
арналған Жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға
бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы
ғылыми жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы
көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтанда, ғылымға және
ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Ғылыми-техникалық әлеует кез-келген мемлекеттің ұлттық байлығының
негізгі саласы. Барлық дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, экономикалық
даму, көркеюдің негізгі жолы негізгі жолы – ғылыми-техникалық және
инновациялық салада көшбасы болу. Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың
құрылуына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына
жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүние жүзіндегі кәсіпкерлер инновацияларды
тиімді басқару мен ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ал мемлекет өз
тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына қолдау жасап,
тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекет ғылыми-техникалық және
инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді адам игілігі үшін
пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде жақсартуға
бағытталған. Ал бұл бүкіл адамзат тіршілігі мен шаруашылығының негізгі
басты мақсаты. Қазір Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық
зерттеулері мен инновациялық саласы дағдарыстық жағдайда. Бірақ сол
қиындықтарға қарамастан Қазақстан кәсіпкерлері шет ел жаңалықтары мен
ғылыми-техникалық жетістіктерін табысты түрде игеріп, оларды жоғарғы
қарқынмен қызметтеріне енгізіп келеді. Әрине бұл инновациялар халықаралық
технологиялық деңгейге көтерілуге мүмкіндік береді, бірақ сол ғылыми-
техникалық жетістіктердің көбісі тек біз үшін ғана инновация, ал
шетелдіктер үшін олар кешегі күн жаңалықтары. Сондықтан да шетел
технологиясы мен техникасын игерумен қатар өз ұлттық ғылыми-техникалық
әлеуетіміздің дамуына жағдай жасап, отандық ғалымдардың ғылыми
жетістіктерін өндіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз керек.
Инновациялық прогрестің инновациялық саясатпен тікелей байланысты
екендігі ақиқат. Осы тұрғыдан алғанда, инновациялық прогресті жаңа жағдайда
мемлекеттік реттеу былай түсіндіріледі:
- ірі инновациялық жобаларды іске асыруда белгілі бір уақытта кәсіпорын
өзін-өзі қаржыландыра алмаса, оған мемлекет тарапынан құрылған орталықтың
көмегі керек болады. Бұл өз кезегінде ғылыми ізденістің тәуекелшілік
элементтерімен байланысын көрсетеді;
- Мемлекеттік үйлестірушілік қызметін керек ететін және технологиялық
жүйелердің мызғымастығын анықтайтын кешенді өндірісті білдіретін,
өнеркәсіптің тиімділігін арттыратын және технологиялық жылжушылыққа
әкелетін ғылым мен техниканың жетістігін жариялайтын жеке басылымдар
шығарылуы керек;
- Ірі зерттеулерді ұйымдастыру және оларды қоғамның денсаулық сақтау,
мәдениет, білім беру, қоршаған ортаны қорғау, инфрақұрылым салаларын
қолдану, сонымен қатар мемлекеттік деңгейде тәжірибеден өткізу мүмкіндігін
қарастыру.
Инновациялық саясаттың басты ерекшелігі – оның әрдайым мемлекет
назарында болуы. Қызықтысы ғылым мен техника нарық жағдайында басқа
салалар сияқты өз алдына дербес дами беруге кейде қабілетсіз болып келеді.
Алайда ғылым жеке меншік өндіріске жұмыс істеген жағдайда, оның нарықтық
сұраныс пен ұсыныс заңдылығы арқылы даму мүмкіндігі жоғары екендігі сөзсіз.
Мұны қазіргі күні АҚШ, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты елдердің тәжірибелері
толықтай дәлелдеп отыр. Ғылыми-техникалық саясаттың жетістіктері
индустриалды қоғамды әрі қарай дамытуға жол көрсетеді.
Инновациялық саясатты жүзеге асыру барысында өндіріс өнімінің көлемін
ұлғайту тұрғысында сападан алшақтамау бірінші кезектегі мәселе болары
сөзсіз. Тек шикізат орталығымен ғана шектеліп қоймай, "өндірістен -
өндіріске" қағидасын ұстаған абзал дейді зерттеушілер. Мұның мәні – шикізат
өндіре отырып одан дайын өнім шығаруға ұмтылу. "Өндірістен - өндіріске"
қағидасы бүгінгі күні Қазақстан үшін ең қажетті қағидалардың бірі болып
отыр. Бұл қағида өндірісте шығынды жағы өте жоғары әрі сапасыз артық өнім
шығарудан сақтандырады. Осындай адамзат үшін өте тиімді және оңтайлы болып
отырған инновациялық саясаттың негізгі бағыттары төмендегідей болып келеді:
- жоғары бәсекелестікке ұмтылған, шығыны аз, керісінше, пайдаланатын
ресурстарды қолданудың сапалы, жаңа деңгейін қалыптастыру. Ресурстарды
үнемдеу арқылы өндіріс өзінің өсімін көбейтеді. Еліміздегі энергетикалық,
материалдық және қазба байлықтары баршылық. Ресурстарды үнемдеудің нәтижесі
ретінде халық шаруашылығының құрылымдарындағы ішкі саудада қазба
байлықтарының үлес салмағы кеміп, керісінше, оларды өңдейтін өндіріс
орындарының мөлшері артуы қажет;
- елдердің техникалық артта қалуын тоқтатып, жаңа технологияларға қол
жеткізу. Арнайы техникалардың сапасының әлсіздігінен инженерлік басқару
технологияларының заман талабына сәйкес болмауы дамуды біршама тежейді.
Енді осы саланы инновациялау керек. Бәсекелестікке ұмтылған әрбір мемлекет
саясаты технологияларды игеруді басты міндет деп санайды.;
- өнім өндірмейтін салалардағы құрылымдық алға жылжу, яғни технологиялық
негізде қамтамасыз ету;
- мемлекеттің қатысуымен маманданған венчурлік қорлар құру және венчурлік
капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарту;
- инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау нысандары мен
әдістерін әзірлеу;
- инновациялық қызметтің мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік
сипаттағы маманданған субъектілерін құруға енетін инновациялық
инфрақұрылымды қалыптастыру;
- инновациялық сала үшін кадрлар даярлау және қайта даярлау;
- өнеркәсіптің базалық салаларында жаңа технологиялық құрылым
қалыптастыру.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету 1-шi
суреттегi жүйе бойынша iске асады. (Сурет 1) 4, 56 б.
1-шi сурет бойынша инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау үшiн ең
бiрiншi құқықтық нысандары елiмiзде жоғарыдағы стратегия бойынша
орындалуда. Ал мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды
құру үшiн оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi
мәселенiң бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция
тартуға негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi,
экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму
институттары құрылды.
Сурет 1 - Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады.Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін
құрайды. 7
Инновациялар саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады
Мемлекет
Құқықтық- нормативтік жағынан Бюджеттен немесе
басқа
қамтамасыз етеді
көздерден қаржыландырады
Ал мемелекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52%- ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі индустриалды-инновациялық процестерді басқару негізінде
тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе, технологиялық инновациялар кез-
келген ұлттық экономикаға тән және автиматикалық режимде жүретін табиғи
процесс деп қарастырылатын.
Казір бәсеге потенциалды қабілеті бар, соның ішінде экспортқа
бағытталған, шикізаттық емес, бағыттағы экономика салаларында жүзеге асатын
өндірістер Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаттың
негізгі басымдықтары болып келеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді
шешу мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді
дамыту үшін жағдайлар жасауға ерекше назар аудару керек.
Экономиканы модернизациялау мен диверсификациялау негізінде елдің
тұрақты дамуын, өнімнің бәсекеге қабілетті түрлерін өндіру мен экспорттың
өсуіне жағдайлар жасауды қамтамасыз ету мақсатында 17 мамыр 2003 жылы
Елбасы 2003-2015 жылдарында Қазақстан Республикасының индустриалды-
инновациялық даму стратегиясына қол қойды. Аталған Стратегияны экономика
және бюджеттік жоспарлау Министрлігі индустрия мен сауда, білім мен ғылым,
көлік пен коммуникация, еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау,
энергетика мен минералды ресурстар, Қазақстан Руспубликасының қаржы
Министрліктері мен табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау
Агенттігімен, Ұлттық банкпен бірлесе отырып жасады.
Стратегияның басты мақсаты – шикізаттық бағыттамадан алшақтауға
мүмкіндік беретін, экономика салаларын диверсификациялау жолымен тұрақты
дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда қызметті-технологиялық
экономикаға көшу үшін жағдайларды дайындау. 6-49-51
Өңдеу өнеркәсібінде орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерінде
қамтамасыз ету,2015 жылғы еңбек өнімділігін 2000 жылмен салыстырғанда кем
дегенде 3 есе көбейтіп және ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын 2 есе кеміту,
өңдеу өнеркәсібінде негізгі қорлардың өнімділігін көтеру, жеке секторды
ынталандыратын және бәсекелес артықшылықты жетілдіретін қоғамдық
институттардың құрылымы мен мазмұнын дайындау және кәсіпкерлік климатты
жасау, ғылыми сыйымды және экспортқа бағытталған жоғары технологиялық
өндірісті қалыптастыруды ынталандыру, сапаның әлемдік стандарттарына көшу
және әлемдік пен аймақтық экономикамен интеграцияны дамыту Стратегияның
басты міндеттері болып табылады.
Стратегияны іске асыру мерзімі 3 кезеңге бөлінген:
- 1-ші кезең (2003-2005жж.), мұнда Стратегияны іске асыру бойынша
дайындық сипатындағы жұмыстарды жүргізу көзделген. Бұл кезеңде салық салу
механизмін жеңілдету бойынша қазіргі ҚР заңшығарушылық актілеріне
толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы, Казақстанның Метрикалық
конвенциясына қосылу мен Халықаралық электротехникалық комиссияға ену
көзделіп отыр. Ғылымды, білімді дамыту және кәсіби кадрларды даярлау
бойынша реформаларды жүргізу, оларды индустриалды-инновациялық дамуға
бағыттау, стандартизация мен сертификацияны жетілдіру мен Қазақстанның ХТМ
ену үрдісін аяқтау көзделген
- 2-ші кезең (2006-2010жж.), бұл кезең экономиканың барлық салаларында
Стратегияны іске асыру бойынша іс-шараларды белснеді жүргізумен
сипатталады. Ғылыми-инновациялық құрылым қалыптасады. Жеке сектордың қаржы
ресурстары бір бағытта жұмыс істеп, инфрақұрылым кәсіпорындарды ұлғайту,
қайта құру мен жаңа өндіріс салу мәселелерін кешенді шешеді. Экономиканың
диверсификациялау саласындағы прогреске қарағанда, экономиканың дамуы мұнай
мен газды өндіру мен экспорттау арқасында орын алады.
- 3-ші кезең (2011-2015жж.) Стратегияны іске қосудағы ең өнімді кезең
болмақ. Бұл кезеңде жаңа аялар мен нарықтарды енгізілген қуаттарды игеру
мен Қосылған құн тізбегінің дамуы орын алады. Тауар мен кызмет өндірісі
мен экспортының өсуі мен темпі мұнай мен газ өндірісінің өсуін озады.
Экономика мен экспорт құрылымының диверсификациясы пайда болады.
Стратегияның орындалуы оны іске асыру бойынша шаралар жоспарының
көмегімен жүргізіледі, олар үш жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының
Үкіметімен әзірленіп бекітіледі. 6-49-51
Индустриалды-инновациялық даму Стратегиясының сәтті іске асуы ел
экономикасының диверсификация, модернизация және өнімнің бәсекелес түрінің
өндірісі мен экспорт өсуіне жағдай жасау негізінде ұзақ мерзімді тұрақты
өсуін қамтамасыз етеді.
Индустриалды-инновациялық саясаттың белсенді жүргізілуі ел
экономикасына мынадай өзгерістерді көздеп отыр. (1-кесте)
Әлемдік экономиканың ғаламдану тұрғысынан Қазақстан экономикасы бірнеше
проблемалармен ұштасады. Негізгі проблемаларға: шикізаттық бағыттама,
әлемдік экономикамен төмен деңгейде интеграциялану, ішкі нарықта тауарлар
мен қызметтерге тұтыну сұранысының төмендігі, ел ішінде салааралық мен
аймақаралық экономиканың интерграцияның төмендігі, ғылым мен өндірістің
арасында әрекеттің болмауы жатады.
Кесте 1-Индустриалды-инновациялық саясатты жүргізуді ескере отырып, ЖІӨ
динамикасының болжамы
Физикалық көлемінің орта Млрд.теңге,2000 ж.бағасы
Көрсеткіштер жылдық өсуі бойынша
2001-2005 2011-20152005 2010 2015
жж 2006-2011жж
жж
ЖІӨ 7,5 9,5 10,3 3592,7 5660,1 9233,3
Өнеркәсіп 10,0 9,8 9,0 10,3 1044,4 1668,8
Тау-кен өнеркәсібі 10,2 13,3 8,4 434,1 810,4 1213,0
Мұнай өндіру 11,6 14,2 8,6 383,7 745,2 1125,7
Басқа тау-кен 7,0 7 7 50,4 90,6 121,3
салалар
Өңдеу өнеркәсібі 8,6 6,9 9,8 523,9 731,4 1167,2
Металлургия мен 4,4 6,1 6,9 172,6 232,0 323,9
металл өңдеу
Ауыл шаруашылық 9,3 10 10 206,6 332,8 535,9
өнімдерді өңдеу
Химиялық өнеркәсіп 21,3 7 10 16,0 22,5 36,2
Машина жасау 8,1 3,5 15 26,4 31,4 63,2
Ғылыми сыйымды және2,0 45 55 2,2 14,2 123,6
жоғары
технологиялық
Басқа салалар 8,1 6,2 6,1 100,0 98,5 81,4
Электр 3,4 8 7,5 86,4 127,0 182,3
қуатын,газ,мұнай
өндіру мен бөлу
Ауыл шаруашылығы 4,8 5 5 266,6 340,3 434,3
Құрылыс 16,0 20 20 282,7 703,4 1750,4
Тауар өндірісі 9,7 11,2 11,8 1593,8 2712,6 4747,3
Қызмет өндірісі 7,4 8,0 9,0 1791,4 2631,4 4054,9
Көлік қызметі 8,5 9,5 10 391,2 615,9 991,8
Байланыс қызметі 10,5 9 10 63,2 97,2 156,6
Сауда қызметі 8,6 9 9 488,7 751,9 1156,8
Білім беру қызметі 5,5 8 9 143,8 211,2 325,0
Ғылым мен 4,0 12 25 29,2 51,5 157.0
ғылымиинновациялық
қызмет
Басқа қызметтер 6,2 6 7 675,4 903,8 1267,7
Қаржылық делдалдық -23,7 -23,7 -23,7
қызметтер
Стратегия елде ғылым мен инновациялық қызметті ынталандыруға
бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми инновациялық саясат жүргізуді жөн
көріп отыр. Қойған мақсаттарға жету қаржы нарығын әрі қарай дамыту мен
фискалды, білім беру монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясаттарды
жетілдіру қарастырылған. Стандарттандыру саясаты шеңберінде экономика мен
бесқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу көзделген.
Cтратегияны сәтті жүзеге асыру адами, өндірістік және табиғи капиталды
тиімді қолдануға, экономиканың тұрақты өсуіне алып келетін, сапалық
өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. 7-11-13
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi көрсеткендей
инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi модернизациялауды
қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе Қ.Р-сы үшiн өте маңызды, өйткенi 1991 жылдан
бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты. Өндiрiстiң техникалық
деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды, ғылыми-техникалық
потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы экономикалық жүйе түгелiмiн
жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын қамтамасыз ете алмай қалды. Осының
салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн
азайды.
Индустриялық-инновациялық саясатты белсендi жүргiзу экономиканың өсу
қарқынын жылына кемiнде 8,8-9,2 % қамтамасыз етедi. Бұл 2000 жылмен
салыстырғанда 2015 жылы ЖIӨ көлемi шамамен 3,5-3,8 есе өседi. Сонымен
қатар, өңдеу өнеркәсiбiнде орта жылдық өсу қарқыны 8-8,4 % дейiн, 2000
жылмен салыстырғанда 2015 жылы жұмыс өнiмдiлiгiнiң өсiмi кемiнде 3 есе және
ЖIӨ энергияны тұтынуы-2 eceгe төмендейдi. 5
Бiрақ та бiздiң экономикалық өсуiмiз толықтай шикiзат түрiнде болып
отыр, ал бұл әлемдiк тәжiрибе бойынша ел экономикасына тиiмсiз. Ол өзiмен
бiрге көптеген шығындарды ала келедi, әсiресе жергiлiктi экологиялық
мәселелердi туғызады және көп мөлшердi жымысшы күшiн қажет етедi. Әлемдегi
дамыған елдердiң барлығы шикiзатты және өндiрiстi экономикадан толық
құтылып, сервистiк-технологиялық экономикаға көшiп отыр. Шикiзат және
өндiрiстiк экономика дамушы және даму жағынан артта қалған елдерге өтуде.
Елбасымыздың жолдауы бойынша Қазақстан әлемдегi алдыңғы қатарлы
дамыған елдер қатарына қосылуы керек. Ендi осы мақсатты жүзеге асыру үшiн
индустриялы-инноваиялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикға өту үшiн
2003-2015 жылға арналған стратегиялық жоспар жасалды 10.
Стратегияны iске асыру нәтижесi 2015 жылы мұнай және газ кен орындарын
қарқынды игеру кезiнде өнеркәсiп өндiрiсi мен экономика құрылымының
түбегейлi өзгеруiне әкелмейдi. Стратегияны iске асыру:
ЖIӨ құрылымындағы өнiмдердi шығарудың үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-
тен 50-52 %-ке дейiн ұлғайту;
ЖIӨ құрылымындағы ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтiң үлес
салмағының қызметiн 2000 жылы 0,9 %-тен 2015 жылы 1,5-1,7 %-ке дейiн
көтеру;
ЖIӨ құрылымындағы өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесiн 2000 жылы 13,3 %-тен 2015
жылы 12-12,6 %-ке төмендеуiнiң қарқынын баяулату (осы көрсеткiш салыстыру
үшiн индустриялық саясатты жүргiзбесе 2015 жылы 10,9 %-тi құрайтын болады);
Стратегияны iске асырмаса, өнеркәсiп өндiрiсiндегi тау-кен
салаларының қосылған құн үлесi 2015 жылы 55-56 %, оның ішiнде 2000 жылы
31,0 % және 25,6% салыстырғанда мұнай өндiру - 50-51 % жетедi. Стратегияны
iске асыруды ескере отырып, тау-кен өндiрiсi 45-47 % ғана құрайды. Бұл
ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өндiрiстiң үлесi 2000
жылы ЖIӨ 0,1 %-тен 2015 жылы 1-1,4 %-кe дейiн өседi.
Өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құн құрылымында сапалы өзгерiстер болады.
Металлургия және металдарды өңдеу үлесi өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған
құнының жалпы көлемiнен 40,1 %-тен 27-28%-кe дейiн төмендейдi, ал ауыл
шаруашылығы өнiмдерiнiң үлесi 38,1 %-тен 45-46 %-ке дейiн өседi. Бұл ретте
ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өнiм 2000 жылғы 0,6 %-ке
қарағанда 9-11%-тi құрайды.
Бұл ретте күнкөрiстiң төменгi деңгейi, ең аз жалақы және зейнетақы
өседi. Ел тұрғындарының нақты ақшалай табысы 2,1-2,4 есе ұлғаяды.
Сонымен қатар елiмiзде ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы
бөлу өте аз, оның көлемi 0,9% құрап отыр. Ал индустриалы-инновациялы
саясатты жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға
дейiн кемидi екен. Бұл стратегияны жүзеге асырған жағдайда 2015 жылы болжам
бойынша ғылым және ғылыми-инновациялық қызметке ЖIӨ-нен бөлiнетiн қаржы
1,7%-ға дейiн өсудi жоспарлап отыр.
Егер мұны дамыған елдермен салыстырсақ ғылымға бөлiнетiн қаржы
Францияда 45%, АҚШ пен Германияда – 36%, Жапонияда – 20% құрап отыр.
Елiмiзде стратегия жүзеге аспағандағы және асқандағы ЖIӨ-нiң
құрылымының болжамы ( % ), ( Сурет 2 ). 8, 95-100 б.
Сурет 2 - Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң стратегияны
жүзеге асырғанда және оны жүзеге асырмағандағы үлесi. (%)
2.2 Инновациялық дамудың басты басым бағыттары
Жиырмасыншы жүз жылдықтың 90-жылдары ғылыми-технологиялық әлеуеттi
әлсіретуге, ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстердiң дағдарысына әкелген,
Қазақстанда ғылыми-технологиялық дамытудың маңызды стратегиялық
бағыттарындағы зерттеулердi күрт қысқарту, ғалым беделiнiң және ғылыми
нәтижелердiң сұранысқа ие болуының құлдырауы, кәсiпорындардың инновациялық
белсенділігінің төмендеуi, мамандар мен зияткерлiк меншіктердi шетелге
қайтару болды.
Инновациялық процестердi басқаруға кешендiк, жүйелiк әрекет етудiң
болмауы елдің инновациялық әлеуетiн дамытуды тежейдi және оны одан әрi
дамытудың басымдықтарын дұрыс бiлдiруге мүмкiндiк бермейдi.
Шешiм таппауы отандық инновациялық әлеуеттiң дамуына терiс әсер ететін
мынадай негізгі проблемаларды бөлуге болады:
1. Оларды тұтынушылардың талап етуі үшiн оларды рынокқа шығару
мақсатында технологиялар мен өнiмдердiң көпшiлiк ғылыми әдiстемелерiнiң
аяқталмауы. Бұл әлеуетті серiктестердiң көз алдында ұсынылған
технологиялардың (немесе өнiмдердiң) құнын күрт төмендетедi;
2. Технологиялық жаңа ендірмелерді енгiзудiң және оларды рынокқа
шығарудың қазіргі заманғы тетiгiнiң болмауы. Нарықтық жағдайлардағы жаңа
ендірмелерді игеру тетігі жоғарғы тәуекел, бiрақ табысты жағдайда жоғары
қайтарым тән болатын шағын инновациялық нарықпен үздiксiз байланысты.
Дамыған экономикаларда шағын инновациялық кәсiпкерлiктi дамыту үшін қажетті
жағдайды (инфрақұрылымды) қамтамасыз ететiн халық шаруашылығының ерекше
секторы жұмыс iстейдi;
3. Инновациялық жобаларға жәрдемдесетiн, технологиялық парктер және
мамандандырылған бизнес-инкубаторлар, тәуекелдiк қаржыландыру қорларының
желісі (венчурлiк қорлар), олардың жылдам өсу кезеңiндегi фирмаларды
қолдаудың арнайы қаржылық тетіктері, фирмаларды және зияткерлік меншікті
сертификацияланған бағалаушылар және басқалары сияқты, дамыған
инфрақұрылымдық элементтердiң болмауы;
4. Ішкі рынокта озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа ендірмелерге
төлем қабілетті тапсырыстың болмауы. Ғылым және ғылыми-техникалық қызмет
қызметтер саласына жатады және бұл қызметтердi рынок талап етуi тиiс.
Өкiнiшке орай ғылыми қызметтер мен ғылымды қажетсiнетiн өнiмдердiң отандық
рыногы қазiргi уақытта өте аз. Кәсiпорындардың көпшілігі ғылымның
қызметтерiн "сатып ала" алмайды.
Қазiргi экономикалық дамудың негiзгi сипаттамаларының бiрi озық
ғылыми-технологиялық әзiрлемелердiң негiзiнде белгiлi бiр уақыт кезеңiнде
жасалған технологияларды кезең-кезеңiмен ауыстыру процесiмен байланысты
оның әркелкi сипаты болып табылады. Технологиялық құрылымдардың ауысуы
сәтiнде алдындағы кезеңде көш басында болған елдер капиталдың құнсыздануына
және бұрынғы өндiрiстерде iстеген қызметкерлердiң бiлiктiлiгiнен айырылуына
тап болады. Жаңа өндiрiстiк-технологиялық жүйенi қалыптастыруда
жетiстiктерге қол жеткiзiп үлгерген елдер дәстүрлi жұмсау салаларынан
сырғып бара жатқан капиталды тарту орталықтарына айналады.
Стратегия индустриядан кейiнгi дамудың перспективалы бағыттарында
ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк әлеуеттi ұлғайтуға
бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк артықшылықтарды алуға
жәрдемдесуге тиiс.
Негiзгi бағыттар мыналар болуы тиiс:
1. Жоғары технологиялы өндiрiстер қалыптастыруға, оның iшiнде шетелдiк
те, салааралық та технологиялар трансфертiнiң тиiмдi жүйесiн жасауға
жәрдемдесу.
2. Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және
өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы
элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-
технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау.
3. Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазақстан қазiрдiң өзiнде мына салалардағы әзiрлемелер негiзiнде
ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамыту үшiн белгiлi бiр ғылыми базаға
ие, оның iшiнде:
• биотехнологиялар (ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары мен
жануарлардың генотиптерi, бактериялар штамдары және басқалары);
• ядролық технологиялар;
• ғарыштық технологиялар;
• жаңа материалдар, химиялық өнiмдер және басқаларды жасау.
4. Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың:
• жаңа материалдар мен химиялық технологиялар;
• ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер жүргiзу үшiн қажетті
жағдайлар жасау.
5. Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың
инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына
инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына
инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.
Стратегияның маңызды мiндеттерiнiң бiрi мақсатты инвестициялық және
ғылыми-техникалық стратегияларды iске асыру, инвестициялық белсендiлiктi
реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл индустриялық-инновациялық
дамудың қазiргi мемлекеттiк басқару жүйесiн қайта қарауды және белгiлi бiр
дәрежеде қайта құруды қажет етедi.
Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк
даму институттарын құру және қазiргi барын, атап айтқанда: Қазақстанның
инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн, Инновациялық қорды, Экспортты
сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Тұтастай алғанда, даму институттарының тұрлаулы жұмыс iстеуi
орталықсыздандыру, мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық қағидаттарына
негiзделетiн бiрыңғай жүйенi қалыптастыруға тиiс.
Орталықсыздандыру қағидаты жеке сектордың бастамашылықтарын қолдау
(қаржылай қолдауды қоса алғанда) көздерiнiң сан түрлi болуын бiлдiредi. Iс
жүзiнде бұл мемлекеттiң қаржы және ақпараттық ресурстарды бiр ғана даму
институтына жұмылдырмайтынын бiлдiредi. Бұл:
• шешiмдер қабылдау кезiнде ықтимал жүйелi қателердi болдырмауға;
• бәсекелестiктiң негiзiн салуға, соның нәтижесi ретiнде қолдау көрсету
кезiнде неғұрлым ашық саясат жүргiзуге;
• жеке сектордың бастамашылықтарын неғұрлым терең талдауды жүзеге асыруға
мүмкiндiк бередi. Мысалы, егер перспективалы жоба даму институттарының
бiрiнде қолдау таппаса, онда оны басқа институттан алу мүмкiндiгi
сақталады.
Мамандану қағидаты даму институттарының қызметтiң белгiлi бiр
операцияларына жәненемесе түрлерiне мамандануын бiлдiредi. Мысалы,
Қазақстан Даму Банкi жобаларды банктiк кредиттеу арқылы; Қазақстан
инвестициялық қоры - жарғылық капиталға үлестiк (бақылаусыз) қатысу арқылы;
Инновациялық қор - гранттар, оның iшiнде ғалымдар мен ғылыми мекемелерге
гранттар беру және капиталға үлестiк қатысу арқылы жобаларды қаржыландыруға
маманданады. Мамандану қағидаты даму институттарының мамандану шеңберiнде
операциялармен және қызмет түрлерiмен ғана айналысатынын бiлдiрмейдi. Олар
өздерi үшiн негiзгi болып табылмайтын басқа операцияларды да (қызмет
түрлерiн) жүзеге асыра алады. Бұл үшiн негiзгi емес операциялар мен қызмет
түрлерiн жүзеге асырудың лимиттерi белгiлендi.
Бәсекелестік қағидаты даму институттарының қызметiн бәсекелестiк
негiзде жүзеге асыруды бiлдiредi. Мұндай қажеттiлiк институттардың
көпшiлiгiнiң дамудың осы кезеңiнде жоқ нарық институттарға елiктеуге
бейiлдi екенiмен байланысты. Институттардың қызметi нарықтық институттарға
елiктеудi бiлдiретiнiн ескере отырып, әуел бастан олардың қызметiн
нарықтық, яғни бәсекелестiк негiзде құру қажет. Бәсекелестiк қағидаты
қандай да бiр институттың қызметi нәтижелерiн салмақтауға мүмкiндiк бередi.
Ашықтық қағидаты менеджерлердiң есептiлiгi мен жауапкершiлiгiн, қаржы
ресурстарын мақсатты әрi тиiмдi пайдалану үшiн тиiстi бақылауды қамтамасыз
ететiн дамудың мемлекеттiк институттарын корпорациялық басқарудың ашық
жүйесiн құруды бiлдiредi. Мемлекет даму институттарының алдына қойылған
мiндеттердi тиiсiнше iске асыру мақсатында олардың қызметiне қандай да бiр
қысымнан қорғауды қамтамасыз етуi тиiс. Осы қағидатты жүзеге асыру үшiн
тәуелсiз директорлар институты (мiнсiз iскерлiк беделi бар шетелдiк жоғарғы
бiлiктi менеджерлердi тарта отырып), сондай-ақ корпоративтiк басқарудың
қазiргi заманғы құралдары белсендi пайдаланылатын болады.
Инновациялық жүйе қалыптастыруға жүйелiк әрекет жасауды iске асыру
үшiн мемлекет тiкелей немесе жанама қатысу арқылы инновациялық саясатты
тиiмдi iске асыра алатын, оның негізгі кiшi жүйелерiн бөлу және қайта
талдау қажет.
Осы бағдарлама шеңберiнде мемлекет инновациялық кәсiпорындар жүйесiн
қалыптастыру және оларды жандандыру жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдайды.
Инновациялық кәсiпорындардың тиiмдi төлемдiгiнiң негiзгi себептерiнiң бiрi
Қазақстанда технологияларды коммерцияландырудың iскерлiк қағидаттарына,
құқықтық қорғаудың теориясы мен практикасына және зияткерлiк меншiктi
пайдалануға ие болып отырған, инновациялық және жоғары технологиялық
жобаларды басқара білетiн кәсiби инновациялық менеджер-мамандардың
институтының жоқтығы болып табылады.
Осыған байланысты жақын перспективада инновациялық кәсiпкерлiктi
дамытудың маңызды бағыттары жоғары оқу орындарында да жоғары оқу
орындарынан кейiн де, оның iшiнде шетелдерде оқуды, сондай-ақ мұндай
бағдарламаларды қаржыландыруда мемлекет қатыса отырып, жұмыс iстейтiн
менеджерлердiң білiктілiгiн арттыру үшiн қысқа мерзiмдi курстарды,
семинарларды, дөңгелек үстелдердi қамтитын инновациялық кәсiпкерлiк
саласындағы кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесiн құру болып
табылады.
Бағдарламаны iске асыру шеңберiнде Бiлiм және ғылым министрлiгi,
Индустрия және сауда министрлiгi және ҰИҚ жетекшi шетелдiк бизнес-
мектептермен және жетекшi қазақстандық жоғары оқу орындарымен бiрлесiп,
"Инновациялық менеджмент" мамандығы бойынша басқару кадрларын даярлау
жөнiндегi оқу бағдарламасы әзiрленетiн болады.
Инновациялық кәсіпкерлік саласында кадрларды дайындау және қайта
дайындау үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 13
қыркүйектегi № 1439 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2005-
2010 жылдарға арналған бiлiм берудi дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы
шеңберiнде республикалық бюджеттен қаржы ресурстары көзделетiн болады.
Сондай-ақ мақсаты инновациялық кәсiпкерлерге, инфрақұрылымдық ұйымдар
қызметкерлерiне, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың менеджерлерiне инновациялар
менеджментiнiң теориясы мен практикасын енгiзу жөніндегі қысқа және орта
мерзiмдi бағдарламаларды жүргізу болатын технопарктер жанындағы бiлiм беру
орталықтары ашылатын болады.
Мемлекеттiң инновациялық кәсiпкерлiктi ынталандыру жөнiндегi күш-
жiгерi келесі бағыттарға да шоғырланатын болады:
- меншiк нысанына және қаржыландыру түрлерiне қарамастан барлық
субъектiлердiң инновациялық қызметтi жүргiзуi үшiн тиiмдi жағдайлар жасау
мақсатында салық жүйесiн одан әрі жетiлдiру;
- бiлiмдердiң мамандандырылған желiлерiн құруға және олардың жаңа
технологияларды дамытудың аумақтық аймақтарында коммерцияландыруға
бағытталған кластерлiк стратегияларды әзiрлеу; - ақпараттық алмасу және
инновациялық қызметте қажеттi деректерге, регламенттерге, дерекқорға және
т.б. ену жүйесiн дамыту;
- инновациялық қызмет үшiн iскер және ақпараттық қызметтердi дамытуға
жәрдемдесу - қаржылық және құқықтық консалтинг, патенттiк қорғау және
басқалары;
- инновациялық қызметтiң басым бағыттарын дамыту саласындағы шетелдiк
мамандарды шақыру;
- кәсiпкерлiктiң тиiмдi түрлерiнiң бiрi ретiнде инновацияны насихаттау;
- шетелдiк инвесторлармен бiрлескен инновациялық кәсiпорындар құруды
ынталандыру;
- монополияны реттеу және адал бәсекенi қамтамасыз ету саласындағы
заңнаманы жетiлдiру;
- өнер табыстарды патенттеу рәсiмдерiн оңайлату;
- мемлекет пен жеке бизнес арасындағы диалогты оңайлатуға жәрдемдесетiн
бизнес қауымдастықтарды құруға жәрдемдесу;
- инновациялық инфрақұрылым элементтерiн құруға пайдаланылмаған өндiрiстiк
алаңдарды және ресурстарды беру жолымен инновациялық қызметті күшейту
мақсатында мемлекеттiк меншiктi тиiмдi пайдалануды арттыру;
- жабдықты қайта бөлу үшiн инфрақұрылымдарды құру (ақпараттық және
лизингтiк агенттіктер, пайдаланылған жабдықты сату жөнiндегi сауда
кәсiпорыны және т.б.);
- өнiмдердi стандарттау және технологиялық процестердi, тауарлар мен
қызметтердi сертификациялау жүйелерiн құру;
- мемлекеттiк сектордан технологияларды мемлекеттiк емес секторға берудiң
тиiмдi тәртiбiн әзiрлеу;
- инновациялық тәуекелдердi сақтандырудың тетiгiн құру;
- басқармалық және кәсiпкерлiк мәдениеттi дамыту;
- зияткерлiк меншiк құқығын қорғау бөлiгiнде заңнаманы жетiлдiру жөнiндегi
шараларды қабылдау.
Болашақта инновациялық қызмет саласындағы саясатты жүзеге асыру
мақсатында шаралар бір жүйеге біріктіріліп, ғылыми-техникалық және
өндірістік әлуеттің өсуіне әсер ету үшін келесі басымдық бағыттары
ұсынылады:
1) Қазіргі бар ғылыми-техникалық әлуетті постиндустриалды экономикада
қолдану мақсатында елдің ғылыми-техникалық капитал жағдайына мониторинг
биотехнология, биохимия; ядролық технология; сирек металлдар негізінде жаңа
материалдар жасау өндіріс салаларында жасалуы қажет.
2) Жаңа материалдар мен химиялық технологиялар; ақпараттық технология;
тірі жүйелер технологиясы ғылыми-техникалық бағыттарды жүзеге асыру үшін
басымдық негізде мемлекеттік деңгейде қолдау жасау қажет.
3) Өндіріс саласында индустриалды –инновациялық қызметті ендіруді
жылдамдатуға бағытталған заңнамалық базаны жетілдіру мақсатында мемлекеттік
қолдауға бағытталған қолданыстағы құқықтық базаға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу мен заңдар мен нормативтік актілерді шығару үрдісін
жеделдету қажет.
Қазіргі мезгілде тек мемлекет қана экономиканы жаңартудың қозғаушы
күші бола алады, өйткені отандық жеке сектор әлі ұзақ уақыт ірі және ұзақ
мерзімді инвестициялар жасай алмайды.Мемлекеттік қолдау бірнеше салааралық
жобалар мен жаңа экспортқа бағытталған өнім шығару шеңберін жүзеге асыруға
бағытталуы керек.
2003-2015 жылға арналған стартегияға[3] сәйкес жақын арада мақсатты
зерттеу мен жағымды жағдайлар негізінде жоғары техонлогиялық өнім кешені
құрылуы мақсатында төмендегі бағыттарда: бейбіт мақсаттағы атом энергиясы
мен басқа да дәстүрлі емес энергия көздері; сирек металлдар негізінде
жасалатын жаңа материалдар, ерітінділер , түрлі қабаты бар тот баспайтын
болат т.б.; химия, мұнай химиясы, жоғары сапалы мұнай химиялық өнімдері,
соның ішінде этилен, полиэтилен, т.б. салаларындағы жетістіктер; қатты
денелер физикасы, радиофизика салаларындағы нәтижелер; биотехнология,
биохимия шаралар қолдануы ұсынылады.
Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекелестiкке шыдайтын, импорт
алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып,
қызмет көрсету саласын мығымдау. 12
Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың
шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге,
машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни
инновация – негiзгi қозғаушы күш болмақ.
Ендi осы тұрақты экономикалық өсудiң бүгiнгi таңдағы ең негiзгi
қозғаушы факторы болып отырған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясының
мақсаты мен мiндеттерi туралы тоқталып өтсем.
Стратегияның басты мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол
жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркiсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды , жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлкеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты
нысанасы болып табылады. 12
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазiргi
таңдағы экономикасының дамуында мынадай мәселелер орын алуда:
1) экономиканың бiр жақты шикiзат бағыттылығы;
2) әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
3) ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы;
4) iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының мардымсыздығы
(шағын экономика);
5) өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы;
6) кластерлiк желiлердiң дамымауы, яғни кәсiпорындардың бiр орталыққа
шоғырланбауы;
7) мұнай-газ және кен-металургиялық кешенге жатпайтын экономика саларында
негiзгi қорлардың тез тозуы;
8) кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы;
9) ғылыми зерттеу және тәжiрибелiк-констукторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ)
қаржының аз бөлiнуi;
10) ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстыболмауы;
11) мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi
заманғы жүйесiнiң болмауы;
12) экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
Осы мәселелердi шешу қызметi барысында стратегияның келесi мiндеттерiн
атап өтсе болады:
1) өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерiнде
қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн
кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету:
2) өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
3) кәсiпкерлiк құрылымды қалыптастыру; бәсекелестiк артықшылықты
жетiлдiретiн қоғамдық институттарды қамту; қосылған құнға барынша қол
жеткiзе отырып, нақты өндiрестерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi
итеру;
4) ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа
негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
5) сапаның әлемдiк стандартына көшу;
6) дүниежүзiлiк ғылыми – техникалық және инновациялық процестерге қосыла
отырып, өңiрлiк және дүниежүзiлiк экономикамен ықпалдасуды күшейту.
Елiмiздегi инновациялық саланы мемлекеттiк қолдауды ҚР-ның
“Инновациялық қызмет” туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі
бағыттары келесідей:
1) Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламарды
жасау.
2) Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті
инвестицияны жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
3) Инновациялық инфрақұрылымды құру.
4) Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру
5) Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
6) Мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қаматамасыз ету.
7) Отандық инновацияларды шетелге шығару.
Тұтас алғанда Стратегияны iске асыру үш кезеңде: бiрiншi - 2003-2005
жж., екiншi - 2006-2010 жж., үшiншi - 2011-2015 жж. жүзеге асырылады.
Бiрiншi кезең (2003-2005 жж.) басты түрде дайындық сипатындағы iс-
шараларды жүзеге асыруға байланысты болады. Стратегияны табысты түрде iске
асыру мақсатында Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, жаңа заңдар әзiрлеу, инвестициялық және
инновациялық жобаларға мемлекеттiң қатысуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк
институттар құру, талдау жүргiзу жөнiнде мамандарды даярлау, мемлекеттiң
қатысуымен iске асырылатын тиiмдi жобаларды айқындау көзделедi. 12
Бұл кезеңде Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына салық
ауыртпалығын айтарлықтай төмендетуге қатысты өзгерiстер енгiзу,
Қазақстанның Метрикалық конвенцияға қосылуы, Халықаралық электротехникалық
комиссиясына, т.б. кiруi жоспарланады. Осы кезеңде қорларды құруға
көзделген капиталды түзу, Даму Банкiнiң жарғылық капиталын ұлғайту,
жобаларды инвестициялаудың мемлекеттiк жүйесiн айтарлықтай жетiлдiру қажет.
Ғылымды, бiлiмдi дамыту және оны индустриялық-инновациялық дамытуға
бағыттай отырып, кәсiби кадрларды даярлау саласындағы реформаны бастау,
стандарттау мен сертификаттауды жетiлдiру, Қазақстанның ДСҰ-ға кiру
процесiн аяқтау көзделiп отыр. Осы кезеңдегi экономиканың дамуы индикативтi
жоспардың болжамына сәйкес жүргiзiлетiн болады.
2003-2009 жылдар аралығы болжам бойынша өткен жылдардағы ЖIӨ-нiң нақты
қарқынын ескере отырып, ЖIӨ-нiң екi еселенуiмен байланысты стратегиялық
мақсатқа жету қамтамасыз етiледi. Жоспарлы кезеңде экспорт пен iшкi
тұтынудың дәстүрлi тауарлары және қызметтерi өндiрiсiнiң бiр мезгiлде сан
жағынан өсуiмен қатар өнеркәсiп пен аграрлық секторды қайта жаңғырту,
жұмыстың инвестициялық-құрылыс күллi кезеңiн түбегейлi өзгерiсi есебiнен
экономиканың тұрлаулы дамуын қамтамасыз ету үшiн негiз салыну қажет.
Орта мерзiм iшiнде ғылыми, ғылыми-техникалық қызметтiң, бiлiм және
денсаулық сақтау жүйелерiн, құрылымдық-институционалдық дамыту және
мемлекеттiк қызметшiлер мен бюджеттiк ұйымдар қызметкерлерiне еңбекақы
төлеу жүйесiн, бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру, қаржы секторын дамыту
және ырықтандыруды жалғастыру қажет. Тиiмдi инновациялық инфрақұрылымның
негiзi қалануға тиiс. Соңғы жылдардағыдай тауарлар мен қызметтер
өндiрiсiнiң өсуi тау-кен өнеркәсiбiн дамытудың қарқын алу есебiнен, ең
алдымен мұнай мен газ өндiрудi ұлғайту есебiнен қамтамасыз етiлетiн болады.
Бұл кезде макроэкономикалық саясат төмен инфляцияны қамтамасыз етуге,
Қазақстан экономикасына тiкелей инвестициялардың келуiне және экспортты
ұлғайтуға ынталандыратын жағдай жасауға бағытталуы тиiс.
Екiншi кезең (2006-2010 жылдар) Стратегия iс-шараларын экономиканың
барлық салаларында белсендi iске асыру кезеңi болады. Бұл халықаралық
стандарттар бойынша ғылым мен техниканың жетiстiктер негiзiнде қуаттарды
құру, сондай-ақ қажеттi мамандарды даярлау жөніндегі мәселелерiн кешендi
шешуге мүмкiндiк бередi. Ғылыми-инновациялық инфрақұрылым негiзiнен
қалыптасатын болады. Жеке сектордың, шетел инвесторларының, мемлекеттiк
бюджет пен мемлекеттiк қаржы институттарының қаржы ресурстары бiрыңғай
бағытта жұмыс iстеп, инфрақұрылымды дамыту, қайта жаңғырту, жұмыс iстейтiн
кәсiпорындарды кеңейту және жаңа өндiрiстер құру проблемаларын кешендi
түрде шешедi. Бұл ретте iрi, орта және шағын кәсiпорындарды үйлесiмдi
дамыту қамтамасыз етiледi.
Кейбiр кәсiпорындар құру нормаларын ескере отырып, индустриялық-
инновациялық даму стратегиясын iске асырудың алғашқы нәтижелерiн көредi.
Өнеркәсiптi жаңғыртуға және экономика құрылымын әртараптандыруға
бағытталған көптеген жобаларды iске асыру басталады. Экономиканы
әртараптандыру саласындағы бiрқатар iлгерiлеуге қарамастан экономиканы
дамыту негiзiнен мұнай мен газды өндiру және экспорттаудың өсiмi есебiнен
қамтамасыз етiледi. Болжам бойынша 2010 жылы 2000 жылмен салыстырғанда ЖIӨ
екi еселенуi саласындағы стратегиялық мақсат мұнай мен газды өндiрудi
дамыту қарқынының өсуi есебiнен iске асады. 12
Yшiншi кезең (2011-2015 жылдар) Стратегияны iске асыру бөлiгiнде аса
өнiмдi болады. Осы кезеңде iске қосылған қуаттарды және жаңа салалар мен
рыноктардағы ҚҚТ дамыту жүзеге асатын болады. Тауарлар мен қызметтер
өндiрiсiнiң және экспорттаудың өсу қарқыны мұнай мен газ өндiрудiң өсiмiнен
асып түседi. Экономика салалары мен экспорт құрылымын әртараптандыру
жүредi.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын ойдағыдай iске асыру
экономиканы әртараптандыру, жаңғырту негiзiнде елдiң экономикасының ұзақ
мерзiмдi тұрақты өсуiне және өнiмнiң бәсекелес түрлерiн өндiру мен
экспорттың өсiмiне жағдай жасау қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс.
Ел экономикасында жеке бастамалар басымдыққа ие болады. Барлық рынок
субъектiлерi үшiн тең бәсекелес жағдай жасалады.
Экономиканың бәсекеге қабiлетiн арттыруда ғылым жетiстiгiн пайдалану
жақсарады, менеджмент және маркетингтiк зерттеулер, өнiмдi стандарттау және
сертификаттау және т.б. салаларда кейiндеп қалуды еңсеру шаралары
қабылданады.
Инвестициялық және инновациялық жобаларды мемлекеттiң қаржы
ресурстарының қатысуымен қаржыландыру үшiн таңдау бөлiгiнде iрiктеу
рәсiмдерi өзiнiң мақсатқа сәйкестiгi мен ашықтығына ие болады.
Инвестициялық идеялар мен жобалардың келешегiн айқындау саласында
қазiргi кездегi әдiстер қолданатын, жаңа қаржы институттары құрылады.
Салық және кеден заңнамалары бәсекелестiктi, қазақстан өнiмдерiнiң
экспортын және елдiң экономикасына инвестициялардың келуiн ынталандыруға
бағытталады. Қазiргi заманғы және дамыған ғылыми-инновациялық және
өндiрiстiк инфрақұрылымды құру, бiлiктiлiгi жоғары басқарушы, ғалым,
инженер, техник кадрлар мен жұмысшы кадрларын даярлаудың тиiмдi жүйесiн
құру есебiнен инвестициялар, технологиялар трансфертi, ғылыми
жетiстiктермен алмасу үшiн Қазақстанның тартымдылық деңгейi жоғарылайды.
Маңызды құрылымдық өзгерiстер қосылған құны жоғары өнiмнiң жоғары
технологиялық және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiсiнiң пайдасына жүргiзiледi.
Экспорт елеулi түрде әртараптанады әрi Қазақстанның дайын өнiммен әлемдiк
рынокқа шығуы кеңейе түседi, әлемдiк экономикаға Қазақстан экономикасының
кiрiгуi шикiзат тауарлары ғана емес дайын бұйымдар және инновациялық
қызметтер есебiнен тереңдей түседi.
Шағын және орта, әсiресе инновациялық бизнестi дамытуда шешушi
бетбұрыс болады. Елде экономиканың нарықтық емес секторларының үлесi күрт
қысқарады. Кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiнiң ашықтығы қамтамасыз
етiледi.
Тәуекелдердiң азаюы өнеркәсiптiң өңдеу секторында инвестициялардың
келуіне қозғау салады, оны шетелдiк инвесторлар үшiн тартымды етедi, осы
секторға қазiргi басқару әдiстерi мен өндiрiстiк технологиялардың тартылуын
ықпал етедi. Қор рыноктарының жұмысының түбегейлi жақсаруы зейнетақы,
сақтандыру, инвестициялық қорлар қаражаты мен халықтың қаражатын
экономиканың нақты секторының инвестициялық ресурстарына тарту күтiледi,
шикiзат секторының кiрiстерiн өңдеушi сектор инвестициялары мен
кiрiстерiне, салааралық капиталға қайта құйылуын өзгертуде айтарлықтай
iлгерiлеу болады.
Ұсынған тәсiлдер мен шаралар банктер капиталдануының өсуiне және
банктiң кредит тәуекелдерiн кемiтуге әкеледi. Бұл, өз кезегiнде
инвестициялық ресурстарды өсуiне, кредит бойынша ставкаларды 3-4 %-ке дейiн
тө мендетуге, банктiң кредит ресурстарын шағын және орта бизнестiң қол
жеткiзуiн ұлғайтуға қажеттi алғышарттар жасайды. Банк және басқа да қаржы
институттарына деген сенiмдi нығайту салымдардың жалпы өңдеу секторындағы
инвестицияға өзгеру проблемаларын шешедi.
Инвестициялық ахуалды жақсарту және экономиканы одан әрi ырықтандыру
тұтастай алғанда шетел инвестицияларын тарту мен тауарларды экспорттаудың
өсуіне ғана емес, отандық капиталды шетелге заңды түрде әкетуге және
пайдалы орналастыруға әкеледi.
Экономиканың салық ауыртпалығын азайту және кәсiпкерлiк қызметтi қайта
реттеу жөнiндегi шараларды iске асыру "ресми" және "көлеңке' экономиканың
ара салмағын елеулi түрде өзгертедi.
Республикамызда Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру
үшін даму институттары құрылды.Олар Қазына тұрақты даму қоры құрамына
кіреді.Оған Қазақстанның Даму Банкі АҚ, Қазақстанның инвестициялық
қоры АҚ, Ұлттық инновациялық қоры АҚ, Орта кәсіпкерлікті даму қоры АҚ,
Маркетингтік-талдамалық зерттеу орталығы АҚ, Экспортты және
инвестицияларды сақтандыру жөнідегі мемлекеттік сақтандыру ұйымы АҚ,
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, ҚазИнвест, Қазқстанның ипотекалық
компаниясы, Өмірді сақтандыру жөніндегі компания сынды даму институттары
кіреді. Қазақстанның Даму Банкі АҚ-ы, Ұллтық инновациялық қоры АҚ-ы
сияқты даму институттары алғашқы тұрақтану кезеңінен өтіп, инновациялық
жобаларды кешенді қолдау тәртібіне көшті. 13
2009 жылдың 1 шілдесіне Қазақстан даму Банкі АҚ-на жалпы сомасы
10756,6 млн АҚШ долларын құрайтын жобалар(324) мен экспорттық
операцияларды(87) қаржыландыруға 411 өтініш түсті. Бұл соманың 6086,6 млн
АҚШ долларын Қазақстан даму банкі қаржыландырады.Келіп түскен өтініштердің
289-ы(72,5%-ы) қарастырылмай қалды, оның ішінде инвестициялық жобалар-263,
экспорттық операциялар-35. Қарастырмаудың негізгі себептері- жобалардың
банкпен бекітілген несиелік саясат туралы меморандум талаптарына сай
келмеуі, қажетті қаражатпен қамтамасыз етілмеуі, қарыз алушылардың қаржылық
жағдайының төмен болуы.Жыл басынан банкпен қарастырылған өтініштердің
ішінен жалпы сомасы 1970,2 млн долларын құрайтын 84 инвестициялық жобалар
мен экспорттық операциялар таңдап алынды. Банктің қатысу үлесі-807,7 млн
АҚШ доллары.Нәтижесінде банкпен қаржыландырылған жобалардың ішінен келесі
объектілерде жұмыстар іске асырыла бастады:
1) Кентау қаласындағы реновация мен жүйелік аударымдарды жасайтын
өндіріс;
2) Шымкент қаласындағы мақта талшықтарынан тоқыма жасау өндірісі;
3) Ақтөбе қаласындағы полиэфирлік шыны талшығынан құбыр жасау зауыты;
4) Астана қаласындағы пластикалық шаныдан құбыр жасау зауыты.
2009 жылдың 1 шілдесіне банктің ссудалық портфелі 389,9 млн АҚШ
долларын құрады және 2009 жылдың басынан 37,7 млн долларға ұлғайды.
Ссудалық портфель құрамында инновациялық жобаларды жүзеге асыруға
берілген несиелер көлемі(80,4%) басым келеді, яғни бұл банк қызметінің
инновациялық бағытталуын көрсетеді.
Несиені ұйымдастыру үшін екінші деңгейлі банктер кепілдіктері
негізіндегі кәсіпорындардың жоғары ликвидті активтері, ақшалай қаражаттары,
жылжитын және жылжымайтын мүліктері кепілдеме негізінде қабылданады.
Банк өз қызметін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz