Есімді сөйлемдер
КІРІСПЕ
1 ЕСІМДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ СИНТАКСИСТІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ
1.1 Тіл біліміндегі есімді сөйлемдер, олардың зерттелуі
1.2 М. Әуезовтің «Абай жолы» роман.эпопеясындағы есімді
сөйлемдердің қолдану аясы
1.3 Есімді сөйлемдердің ерекшелігі
2 «АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАН.ЭПОПЕЯСЫНДАҒЫ ЕСІМДІ
СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ, ҚЫЗМЕТІ
2.1 Есімді сөйлемдер
2.1.1 Зат есімді есімді сөйлемдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЕСІМДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ СИНТАКСИСТІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ
1.1 Тіл біліміндегі есімді сөйлемдер, олардың зерттелуі
1.2 М. Әуезовтің «Абай жолы» роман.эпопеясындағы есімді
сөйлемдердің қолдану аясы
1.3 Есімді сөйлемдердің ерекшелігі
2 «АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАН.ЭПОПЕЯСЫНДАҒЫ ЕСІМДІ
СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ, ҚЫЗМЕТІ
2.1 Есімді сөйлемдер
2.1.1 Зат есімді есімді сөйлемдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаты. Синтаксистің зерттейтін негізгі нысандарының бірі – сөйлем. Қазақ тіл білімінің дамуы, қалыптасу тарихында бүкіл синтаксис мамандары: А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев, Ш.Х. Сарыбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Р. Әмір, Қ. Есенов, О. Төлегенов, М. Серғалиев, Т. Сайрамбаев, Б. Сағындықұлы, Ж. Садуақасов, Ж. Жакупов, Т. Ермекова сол сияқты К.Оңалбаева, Б. Елікбаев т.б. жас ғалымдар жай және құрмалас сөйлемнің түрлерін, бір-бірінен өзіндік айырмашылықтарын, ішкі мағыналық, сыртқы құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеді. Десек те бүгінгі таңда сөйлем түрлерінің тілімізде бар, бірақ ғылымда әлі зерттелмеген түрлері зерттеу нысанына ене бастады. Сондай-ақ сөйлемнің құрылымдық ерекшелігі, оған сөз таптарының тікелей әсері, оның сөйлем мағынасына ықпалы да қолға алынып келеді. Қазіргі лингвистиканың даму жағдайында тіл деңгейлері арасындағы байланысты анықтау қазақ тілінің грамматикалық жүйесіндегі негізгі бағыттардың бірі болып саналады. Грамматикалық бірліктер арасындағы парадигмалық қатынасты қарастыру функционалды грамматиканың міндеті болып табылады.
Қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер бір жүйеге түсірілмеген, оған вербоцентристік көзқарастың ықпалы мол. Өйткені етістік шақ және модальділік қатынасты білдіреді деген көзқарас басым орын алған. Сол себепті де жалпы тіл білімінде (орыс тіл білімінде) есімді сөйлемдер толымсыз сөйлемдер деп немесе нөлдік тұлғадағы сөйлемдер деп қана танылды. Ал түркі тіл білімінде А.П. Поцелуевский, қазақ тіл білімінде М. Балақаев бірінші рет есімді сөйлемдерді жеке бөліп, оның етістікті сөйлемдерден ерекше екенін алғаш көрсетті. Біздің жұмысымызда қазақ әдебиетінің классигі, жазушы М. Әуезовтің «Абай» эпопеясындағы есімді сөйлемдер, түрлері, олардың берілу жолдары, жұмсалымдық мәселесіне назар аударылды. Соның бірі – автордың есімді сөйлемдер түрлерін молынан қолдануы және олардың жасалу ерекшеліктерін анықтау. Жалпы басқа түркі тілдерінде М. Әуезов сияқты жазушылардың еңбектерін тілдік жағынан талдау жан-жақты қолға алынған. Ал қазақ тілінде осы сияқты еңбектердің тілдік жағы тіпті сөз болмады десе де болғандай. Сөйлем синтаксисі өте күрделі. Осы күрделілік олардың түр-түрімен байланысты. Қазіргі кезде қазақ тілінде жай сөйлем, құрмалас сөйлем, жалаң, жайылма, жақты жақсыз, хабарлы, лепті, сұраулы, бұйрықты, болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты, атаулы деп беріліп келеді. Осылайша сөйлемдерді беру қалыптасты да, дегенмен соңғы кезде осы сөйлемнің түрлері қатарына есімді, етістікті сөйлемдер дейтін де түрлері орын ала бастады.
Қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер бір жүйеге түсірілмеген, оған вербоцентристік көзқарастың ықпалы мол. Өйткені етістік шақ және модальділік қатынасты білдіреді деген көзқарас басым орын алған. Сол себепті де жалпы тіл білімінде (орыс тіл білімінде) есімді сөйлемдер толымсыз сөйлемдер деп немесе нөлдік тұлғадағы сөйлемдер деп қана танылды. Ал түркі тіл білімінде А.П. Поцелуевский, қазақ тіл білімінде М. Балақаев бірінші рет есімді сөйлемдерді жеке бөліп, оның етістікті сөйлемдерден ерекше екенін алғаш көрсетті. Біздің жұмысымызда қазақ әдебиетінің классигі, жазушы М. Әуезовтің «Абай» эпопеясындағы есімді сөйлемдер, түрлері, олардың берілу жолдары, жұмсалымдық мәселесіне назар аударылды. Соның бірі – автордың есімді сөйлемдер түрлерін молынан қолдануы және олардың жасалу ерекшеліктерін анықтау. Жалпы басқа түркі тілдерінде М. Әуезов сияқты жазушылардың еңбектерін тілдік жағынан талдау жан-жақты қолға алынған. Ал қазақ тілінде осы сияқты еңбектердің тілдік жағы тіпті сөз болмады десе де болғандай. Сөйлем синтаксисі өте күрделі. Осы күрделілік олардың түр-түрімен байланысты. Қазіргі кезде қазақ тілінде жай сөйлем, құрмалас сөйлем, жалаң, жайылма, жақты жақсыз, хабарлы, лепті, сұраулы, бұйрықты, болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты, атаулы деп беріліп келеді. Осылайша сөйлемдерді беру қалыптасты да, дегенмен соңғы кезде осы сөйлемнің түрлері қатарына есімді, етістікті сөйлемдер дейтін де түрлері орын ала бастады.
1 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 247 б.
2 Казамбек М.А. Грамматика турецко-татарского языка. – Казань, 1839. – 1-издание. – 416 с.
3 Мелиоранский П.М. Синтаксис / Краткая грамматика казах-киргизского языка: В 2-х ч. – Санкт-Петербург: Типография имп. АН, 1897. – Ч. 2. – 92 с.
4 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
5 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
6 Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. – Алматы: Қазмембас, 1941. – 43 б.
7 Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы. Қолжазба ретінде. – Алматы, 1940. – 141 б.
8 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
9 Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Очерктер. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948. – 86 б.
10 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищеге арналған. – Алматы, 1953. – 219 б.
11 Балақаев М. Сабақтас сөйлемнің кейбір ерекшеліктері туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1959. – № 2. – 39-48 бб.
12 Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. – Алматы: Санат, 1995. – 171 б.
13 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Санат, 1997. – 237 б.
14 Амиров Р. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1972. – 180 с.
15 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1998. – 191 б.
16 Оңалбаева К.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер: Филол. ғыл. канд. дис. автореф.: 10.02.02. – Алматы, 2002. – 25 б.
17 Елікбаев Б. Қазіргі қазақ тіліндегі есімді құрмалас сөйлемдер: Филол. ғыл. канд. дис. авторефераты: 10.02.02. – Алматы, 2000. – 24 б.
18 Поцелуевский А.П. Избранные труды / Отв. ред. А.А. Курбанов. – Ашхабад: Ылым, 1975. – 291 с.
19 Севортян Э.В. О некоторых вопросах структуры предложения в тюркских языках // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис / Под. ред. Э.В. Севортяна. – М.: Наука, 1961. – С. 21-28.
20 Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Издательство, Наука, 1973. – 408 с.
21 Сапашев О.С. Көне түркі тіліндегі сөйлем мүшелері: Филол. ғыл. канд. дис. авторефераты: 10.02.06. – Алматы, 2000. – 25 б.
22
2 Казамбек М.А. Грамматика турецко-татарского языка. – Казань, 1839. – 1-издание. – 416 с.
3 Мелиоранский П.М. Синтаксис / Краткая грамматика казах-киргизского языка: В 2-х ч. – Санкт-Петербург: Типография имп. АН, 1897. – Ч. 2. – 92 с.
4 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
5 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
6 Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. – Алматы: Қазмембас, 1941. – 43 б.
7 Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы. Қолжазба ретінде. – Алматы, 1940. – 141 б.
8 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
9 Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Очерктер. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948. – 86 б.
10 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищеге арналған. – Алматы, 1953. – 219 б.
11 Балақаев М. Сабақтас сөйлемнің кейбір ерекшеліктері туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1959. – № 2. – 39-48 бб.
12 Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. – Алматы: Санат, 1995. – 171 б.
13 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Санат, 1997. – 237 б.
14 Амиров Р. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1972. – 180 с.
15 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1998. – 191 б.
16 Оңалбаева К.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер: Филол. ғыл. канд. дис. автореф.: 10.02.02. – Алматы, 2002. – 25 б.
17 Елікбаев Б. Қазіргі қазақ тіліндегі есімді құрмалас сөйлемдер: Филол. ғыл. канд. дис. авторефераты: 10.02.02. – Алматы, 2000. – 24 б.
18 Поцелуевский А.П. Избранные труды / Отв. ред. А.А. Курбанов. – Ашхабад: Ылым, 1975. – 291 с.
19 Севортян Э.В. О некоторых вопросах структуры предложения в тюркских языках // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис / Под. ред. Э.В. Севортяна. – М.: Наука, 1961. – С. 21-28.
20 Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Издательство, Наука, 1973. – 408 с.
21 Сапашев О.С. Көне түркі тіліндегі сөйлем мүшелері: Филол. ғыл. канд. дис. авторефераты: 10.02.06. – Алматы, 2000. – 25 б.
22
мазмұны
Кіріспе
1 есімді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орны
1.1 Тіл біліміндегі есімді сөйлемдер, олардың зерттелуі
1.2 М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы есімді
сөйлемдердің қолдану аясы
1.3 Есімді сөйлемдердің ерекшелігі
2 Абай жолы роман-эпопеясындағы есімді
сӨйлемдердің түрлері, қызметі
2.1 Есімді сөйлемдер
2.1.1 Зат есімді есімді сөйлемдер
Қорытынды
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Синтаксистің зерттейтін негізгі нысандарының бірі
– сөйлем. Қазақ тіл білімінің дамуы, қалыптасу тарихында бүкіл синтаксис
мамандары: А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н.
Сауранбаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев, Ш.Х. Сарыбаев, М. Балақаев,
Т. Қордабаев, Р. Әмір, Қ. Есенов, О. Төлегенов, М. Серғалиев, Т.
Сайрамбаев, Б. Сағындықұлы, Ж. Садуақасов, Ж. Жакупов, Т. Ермекова сол
сияқты К.Оңалбаева, Б. Елікбаев т.б. жас ғалымдар жай және құрмалас
сөйлемнің түрлерін, бір-бірінен өзіндік айырмашылықтарын, ішкі мағыналық,
сыртқы құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеді. Десек те бүгінгі таңда
сөйлем түрлерінің тілімізде бар, бірақ ғылымда әлі зерттелмеген түрлері
зерттеу нысанына ене бастады. Сондай-ақ сөйлемнің құрылымдық ерекшелігі,
оған сөз таптарының тікелей әсері, оның сөйлем мағынасына ықпалы да қолға
алынып келеді. Қазіргі лингвистиканың даму жағдайында тіл деңгейлері
арасындағы байланысты анықтау қазақ тілінің грамматикалық жүйесіндегі
негізгі бағыттардың бірі болып саналады. Грамматикалық бірліктер арасындағы
парадигмалық қатынасты қарастыру функционалды грамматиканың міндеті болып
табылады.
Қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер бір жүйеге түсірілмеген, оған
вербоцентристік көзқарастың ықпалы мол. Өйткені етістік шақ және
модальділік қатынасты білдіреді деген көзқарас басым орын алған. Сол
себепті де жалпы тіл білімінде (орыс тіл білімінде) есімді сөйлемдер
толымсыз сөйлемдер деп немесе нөлдік тұлғадағы сөйлемдер деп қана танылды.
Ал түркі тіл білімінде А.П. Поцелуевский, қазақ тіл білімінде М. Балақаев
бірінші рет есімді сөйлемдерді жеке бөліп, оның етістікті сөйлемдерден
ерекше екенін алғаш көрсетті. Біздің жұмысымызда қазақ әдебиетінің
классигі, жазушы М. Әуезовтің Абай эпопеясындағы есімді
сөйлемдер, түрлері, олардың берілу жолдары, жұмсалымдық мәселесіне назар
аударылды. Соның бірі – автордың есімді сөйлемдер түрлерін молынан қолдануы
және олардың жасалу ерекшеліктерін анықтау. Жалпы басқа түркі тілдерінде М.
Әуезов сияқты жазушылардың еңбектерін тілдік жағынан талдау жан-жақты қолға
алынған. Ал қазақ тілінде осы сияқты еңбектердің тілдік жағы тіпті сөз
болмады десе де болғандай. Сөйлем синтаксисі өте күрделі. Осы күрделілік
олардың түр-түрімен байланысты. Қазіргі кезде қазақ тілінде жай сөйлем,
құрмалас сөйлем, жалаң, жайылма, жақты жақсыз, хабарлы, лепті, сұраулы,
бұйрықты, болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, белгілі жақты, белгісіз
жақты, атаулы деп беріліп келеді. Осылайша сөйлемдерді беру қалыптасты да,
дегенмен соңғы кезде осы сөйлемнің түрлері қатарына есімді, етістікті
сөйлемдер дейтін де түрлері орын ала бастады.
1 есімді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орны
1.1 Тіл біліміндегі есімді сөйлемдер, олардың зерттелуі
Қазақ тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап синтаксистің
объектісі сөз тіркесі және сөйлем болса, соның ішінде сөйлемнің орны қай
жағынан болса да ең елеулі орын алады деп айтуымызға болады. Тіл – қарым-
қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын
айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы әр алуан, әрқилы болғандықтан, соларды
айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да түрлі-түрлі болады [1,
106-107 бб.].
Сөйлем синтаксистік конструкциялардың ішкі құрылымдық ережесі негізінде
ұйымдасқан коммуникативті бірлік ретінде адам ойын бейнелейді.
Грамматикалық бірліктер арқылы өмірдің нақты көрінісі бейнеленетін
сөйлемде, олардың лингвистикалық сипаттамасы тұрғысынан келгенде
зерттеушілер арасында сөйлемнің лингвистикалық құрылымы төңірегінде түрлі
көзқарастар қалыптасқан.
Тіл біліміндегі сөйлем туралы, оның түрлері жөніндегі түрлі
көзқарастарға қарағанда, олар бір біріне қарама-қарсы болып келеді, енді
бір пікірлер бірін-бірі толықтырып, жинақтау сипатына ие.
Сөйлем, оның ережелері туралы пікірлер өте көп. Сөйлемге берілген
анықтамалар мен олардың белгілерін атауда тіл білімінде мына белгілер
анықталған: предикативтілік, модальділік, коммуникативтілік, интонациялық.
Профессор М. Балақаев сөйлемге мынандай анықтама берді: Предикаттық
қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты сөздер
тізбегін сөйлем дейміз – дейді [1, 16 б.]. Бұл анықтамадан предикаттық
қатынас арқылы сөйлем бастауыш, баяндауыш негіз болатынын басты өлшем болу
керек. Лингвистикалық әдебиеттерде баяндауыш қызметін етістік сөз табы
атқарады деген көзқарас басым болып, есім сөздердің баяндауыштық қызметі
ұзақ жылдар бойы назардан тыс қалып келді. Дегенмен барлық ситаксистік
еңбектерде сөйлемнің түрлеріне қатысты, баяндауыштың жасалуына қатысты есім
сөздер туралы айтылып отырды.
Қазақ тілінде сөйлемдердің зерттелуі ХІХ ғасырдан басталды деп айтуға
болады.
1839 жылы Қазан қаласында басылып шыққан А.К. Казамбектің Грамматика
турецко-татарского языка деген еңбегінде синтаксис мәселесін Общее
словосочетание (ІІІ бөлімі) түрінде ат беріп қарастырған. Негізгі
тарауларда сөздердің байланысы (словосочетание), есім мен етістік сөздердің
(не формаларының) синтаксистік қызметі сөз болады. Автор Словосочетаниені
немесе синтаксисті логиканың этимологиясымен байланысу (тіркесу) тәсілі деп
түсінеді. Демек, Словосочетаниенің грамматикалық және логикалық тұрғыдан
қаралатынын ескертеді [2, 393 б.].
Ал сөйлем туралы Кіріспеде мынадай қысқаша түсінік берілген:
... предложение или суждение о предмете посредством сочетания
нескольких слов [2, 394 б.]. Сөйлем мен байымдау (суждение) бір-біріне
тепе-тең болып алынады. Сонымен бірге, сөйлемнің бастауыш пен баяндауыштан
құралатыны, баяндауыштың бастауышқа байланысты мағына білдіретіні аталып
кетеді. Сондай-ақ осы еңбекте бастауыш пен баяндауыштың қандай сөздермен
жасалатыны және қандай типті болатыны көрсетілген.
Баяндауышты дара түрі туралы былай дейді: Несоставным могут быть: 1.
Имена существительные, как собственные, так нарицательные, собирательные и
отвлеченные, определяющие или объясняющие подлежащего... 2. Имя
прилагательное, прямо определяющее качество или состояние подлежащего. 3.
Местоимения личные и притяжательные... 4. Имена числительные... 5.
Неопределенное наклонение всякого глагола... 6. Наречие вообще [2, 415-416
бб.].
Баяндауыш аталған сөз таптарынан болады деп, бірақ сол сөз таптарының
кейбір мағыналық, морфологиялық өзгешеліктері ескертілмейді. Ал, етістік
тұлғаларынан болатын баяндауыш туралы айтылмаған.
Профессор Қазамбектің осы еңбегі қазақ тіліне тікелей қатысты болмаса
да, түркі тілдерін зерттеуде ерекше орын алады. 1861 жылы Қазан қаласында
А.К. Қазамбектің шәкірттері шығарған Н.И. Ильминскийдің Турецкая
хрестоматиясының ІІІ томы тікелей қазақ тілін зерттеуге арналды.
Қазақ тілін зерттеуде, оның ішінде грамматиканың ең күрделі саласының
бірі синтаксис саласын зерттеген ғалым, профессор П.М. Мелиоранский болды.
Ғалым өзінің Краткая грамматика казах-киргизского языка деген еңбегінде
қазақ тілінің синтаксисін зерттеп, көбінесе жай сөйлемге, ал құрмалас
сөйлемге азырақ тоқталады.
Профессор П.М. Мелиоранскийдің Синтаксисінде сөйлем құрылысы, бас
мүшелер жайында былай айтылған: При плавной, спокойной речи простые
предложения состоят по крайней мере из двух членов: подлежащего и
сказуемого; как подлежещее, так и именное сказуемое стоят в именительном
падеже, и подлежащее стоит обыкновенно перед сказуемым. Сказуемым могут
быть имена и глаголы. Если сказуемое выражено посредством имени (а равно
именной глагольной формы), то для показания связи между ним и подлежащим
употребляются при 1-ми 2-м лице обоих чисел предикативные местоименные
аффиксы, а при третьем лице обоих чисел частица -ды, -ді и т.д. Эти
аффиксы, а особенно частица -ды, -ді, иногда опускаются.
Примечание. Если при именном подлежащем сказуемое выражено именем
прилагательным, то при нем обыкновенно повторяется имя, служащее
подлежащим. Например, Твоя лошадь хороша по-киргизски будет Сенің атың
жақсы ат [3, 1-2 бб.].
Бұл еңбекте жай сөйлемнің құрылысы, жұмсалу ерекшеліктері, бастауыш пен
баяндауыштардың морфологиялық, синтаксистік тұлғалары тар көлемде болса да
анықталмаған.
Cөйлем түрлері, жай сөйлем, құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеу сондай-
ақ А. Байтұрсынов атымен де байланысты. 1925 жылы Қызылорда қаласында
басылып шыққан Тіл-құралдары (үш кітап) оқу орындарында оқулық есебінде
жұмсалған елеулі еңбек болды. Онда грамматикалық атаулар мен дыбыс, буын,
сөз, сөйлем, құрылыстары жайында жүйелі түрде мағлұматтар берілген.
Синтаксиске қатысты бастапқы мағлұмат үшінші Тіл-құралында баяндалады [4,
6 б.]. А. Байтұрсынов еңбегінде жалаң, жайылма, болымды, болымсыз, толымды,
толымсыз, сұраулы, лепті, тілекті, жай сөйлем және құрмалас сөйлем түрлерін
бөліп қарастырады. Автор сөйлемдердің түрін жеке бөліп қарастырғанымен,
етістікті, есімді сөйлем түрлері туралы пікір қозғамайды. Алайда автордың
бұл еңбегінде сөйлем түрлерін ажырату барысында мынадай есімді сөйлемдер
кездеседі:
-Болымды сөйлем: Бурыл атта бұғау бар, оны да кесер егеу бар.
-Болымсыз сөйлем: Байлық мұрат емес, жоқтық ұят емес деген сөйлемде
мұрат емес, ұят емес зат есімдері мен болымсыз етістік арқылы жасалған
құрама баяндауыштар сөйлемді тиянақтап тұр.
-Толымды сөйлем: Ағаш көркі – жапырақ, адам көркі – шүберек.
-Жалаң сөйлем: Ет жасық. Қымыз-сусын. Аспан ашық.
-Жайылма сөйлем: Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада.
Бұл сөйлемдердегі баяндауыштары жапырақ, шүберек, сусын, балада, далада
– зат есімнен, ашық, қымбат – сын есім сөз таптарынан жасалған есімді
сөйлемдер.
-Лепті сөйлем: Уф, алла! Тамаша қарағанға нұрың қандай!
А. Байтұрсынов жай сөйлемге мынандай анықтама береді: Сұраусыз, лепсіз,
тілексіз айтылған сөйлемдердің бәрі жай сөйлем деліп аталады - деп Өзің
қойған зекетші, біздің елде Жүзбай бар. Жаңа мұның жолдасы қара тамыр Дадан
бар. Еріп жүрген соңында қырық-отыздай адам бар-деген мысалдар арқылы
көрсетеді. Бұл мысалдардан көбінесе баяндауышы бар сөзі арқылы жасалып
отырғанын көреміз, тек бір ғана сөйлем: Ат ерінді келеді, ер мұрынды
келеді - деп етістікті баяндауыш түрін берген. Автор: Сөйлемдер арасында
екі түрлі жақындық болады. Бірі – ішкі, бірі – тысқы. Ішкі жақындық -
мағана жүзіндегі жақындық. Мағына жақындығынан басқа жақындық жоқ сөйлемдер
іргелес деліп, мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдер
құрмалас деліп аталады - дейді. Автордың іргелес сөйлемдерінде де есімді
сөйлемдерді кездестіреміз, мысалы: Күн ашық. Тоғайлар шат. Ың-жың орман.
Сыбағама қоңыр қаз. Үлесіме үш үйрек. Осы сөйлемдердің баяндауыштары ашық,
шат сын есімді, орман, жалпы есімді, қоңыр қаз, үш үйрек күрделі есімді
баяндауыштар арқылы берілген [4, 296-302 бб.].
Салалас құрмаластың: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы
деп бес түрге бөліп көрсетеді. А. Байтұрсыновтың салалас құрмаластың
сұйылыңқы қиысу түріне берген мысалында да: Сабыр түбі сары алтын,
сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа не болмаса Шалқайғанға шалқай,
пайғамбардың ұлы емес, еңкейгенге еңкей, атаңнан қалған құл емес.
Сабақтас құрмалас сөйлемдерді басыңқы және бағыныңқы мүшенің атауымен
аталатындығын көрсетеді: бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы,
толықтауыш бағыныңқы, мезгіл пысықтауышының бағыныңқысы, мекен
пысықтауышының бағыныңқысы, сын пысықтауышының бағыныңқысы, себеп
пысықтауышының бағыныңқысы, мақсат пысықтауышының бағыныңқысы, шартты
бағыныңқы, ереуіл бағыныңқы. Автордың толықтауыш бағыныңқы берген мысалынан
есімді құрмалас сөйлемді кездестіруге болады: Кім жалқау болса, жоқтық
соған жолдас. Сондай-ақ шартты бағыныңқы және ереуіл бағыныңқы түрлерінде
де құрама баяндауышты есімді сөйлемдер кездеседі: Тоқпағы зор болса, киіз
қазық жерге кірер. Қыс қатты болса да, мал аман шықты. Бұл екі сөйлемнің
де баяндауыштары зор, қатты сапалық сын есімдері мен бол көмекші етістігіне
–са шартты рай жұрнағының түйдектелуі арқылы және екінші сөйлемнің
баяндауышына да күшейткіш шылауының тіркесуі арқылы жасалып тұр [4, 306-307
бб.].
А. Байтұрсыновтан кейін құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеген
ғалымдардың – Қ. Жұбанов, А. Ысқақов, С. Жиенбаев, С. Аманжолов,
Н.Т. Сауранбаев, Т. Қордабаев, Қ. Есенов, Р. Әмір, Б. Сағындықұлы,
Т. Ермекова.
Қ. Жұбанов Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер деген еңбегінде жай сөйлем,
жалаң, жайылма сөйлемдерді қарастырып, оларға анықтама береді. Автор:
Сөздің дауыс сазын негізінде үш ірі топқа айыруға болады - деп 1. Хабар
сазы. 2. Леп сазы. 3. Сұрау сазы - деп атайды. Жалаң сөйлем, жайылма
сөйлем, сабақтас сөйлем тағысын-тағылардың әрқайсысы хабар сазды да, леп
сазды да, бола береді. Мұның керісінше бұл соңғылардың әрқайсысы жалаң да,
жайылма да, сабақтас та т.т. бола береді. Өйткені сөйлемді жалаң, жайылма,
күрделі жеткіліксіз деп таптастыру – сөйлемнің мүше құрылысына қарай
таптастырғанымыз да, хабар сазы, сұрау сазы деп жіктеу – сөйлемнің дауыс
құрылысына, әніне, сазына қарай таптастырғанымыз. Сондықтан мүше құрылысы,
тіпті сөздігі (лексикасы) жағынан бір-ақ түрлі болатын сөйлем, сазы жағынан
түрлі-түрлі болуы мүмкін - [5, 217-218 бб.] деп автор түсініктеме береді.
Қ. Жұбановтың бұл еңбегінде баяндауыш туралы сөз болғанымен, есімді,
етістікті баяндауыш деп пікір қозғамаған. Дегенмен, мына мысалдардан есімді
баяндауыштарды байқадық: -Менің кітабымның түсі көк. –Көк? Қой, қайдан көк
болсын, қара шығар. Осы жерде автор: Міне, мұндағы екі сөйлемде де көк
деген сөз бар. Бірақ алдыңғы сөйлемдегі көк пен соңғысының басындағы көктің
айтылуында айырма бар. Үйткені алдыңғы сөйлемдегі көк мойындай айтылған,
соңғы сөйлемдегі бірінші көк сұрай, күмәндана айтылған - деп автор сын
есімді баяндауышпен айтылған сөйлемнің айтылудағы мағыналық ерекшелігін
атап өтеді. Осы еңбегінде: Қай бала? Оқушы бала. Оқушы бала ма? Я, оқушы
бала. Әнші бала ше? Ұзын бойлы қараша жігіт - [5, 216 б.] деген мысалдарды
да есімді сөйлемдер арқылы береді.
1941 жылы шыққан С. Жиенбаевтың Синтаксис мәселелері [6] атты еңбегі
құрмалас сөйлемнің табиғатын ашуға күрделі еңбектердің бірі болып саналды.
1940 жылы С. Аманжоловтың Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы
жарық көрді [7]. Автор бұл еңбегінде құрмалас сөйлем синтаксисі
мәселелеріне көбірек назар аударды. С. Аманжоловтың осы еңбегі өңделіп,
қайта басылып 1994 жылы Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы
деген атпен шығады [8, 320 б.].
Автордың еңбегінің алғашқы нұсқасында есімді құрмалас сөйлемдер
кездеседі, бірақ автор есімді құрмалас сөйлемдер туралы ешқандай пікір
айтпайды. Мысалы: 1. Бұрын Қазақстанда ауыл шаруашылығы басым еді. Қазір
өндіріс кәсібі басым болды. 2. Есіктің алды күртік, күртіктің басынан
ақтаяқ жүріп жатыр. 3. Қанаш белсенді азамат, Қанаштың (оның) еңбегін
колхоз бағалайды. 4. Оны айту менің міндетім: қасқырды алдымен айтқан
Байбол. 5. Менің айтайын дегенім осы, ендігісін өзің біле жатарсың. 6.
Жамбыл көпті көрген адам, әрі оның өлең шығарудағы тәжірибесі мол. 7. Таң
жақындап қалды, бірақ түн әлі қараңғы [7, 120-121 бб.].
Осы мысалдардың баяндауыштарына назар аударып көрелік. Бірінші сөйлем –
салалас сөйлем, бірінші сыңарының баяндауышы қатыстық сын есім (басым) және
(еді) көмекші етістігінің түйдектелуінен болса, екінші сыңарының баяндауышы
(басым) да қатыстық сын есім мен болды көмекші етістігінің түйдектелуінен
жасалған құрама баяндауыш. 2-ші сөйлем де салалас, бірінші сыңарының
баяндауышы (күртік) туынды зат есімнен жасалған. 3, 6-шы сөйлемдердің есім
баяндауыштары азамат, адам – нольдік тұлғадағы жалпы есімдер. 4-ші
сөйлемнің бірінші сыңарының баяндауышы (міндетім). І жақ тәуелдік жалғауы
жалғанған зат есім арқылы жасалса, 5-ші сөйлемнің осы сілтеу есімдігі
құрмалас сөйлемнің есімді баяндауыштары қызметін атқарып тұр. 7-ші
сөйлемнің екінші сыңарының баяндауышы (қараңғы) сын есімнен болған
баяндауыш, қарсылық салалас құрмалас сөйлем.
Қазақ тіліндегі жай және құрмалас сөйлемнің зерттелуі сондай-ақ
Н.Т. Сауранбаев атымен де байланысты. 1948 жылы Н. Сауранбаевтың Қазақ
тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі [9] деген, 1953 жылы Қазақ тілі
оқулығы еңбектері жарық көрді [10]. Н.Т. Сауранбаев құрмалас сөйлемдерді
екі топқа бөледі: салалас құрмалас, сабақтас құрмалас сөйлемдер деп.
Ғалымның Қазақ тілі оқулығында есімді сөйлемдер кездеседі, автор
Тұрлаулы мүшелер деген тараушасында баяндауыштарды етістік баяндауыштар,
есім баяндауыштар деп бөліп қарастырған. Баяндауыш болған сөз кейде
жалғаулықсыз атау тұлғада я тәуелдік, септік тұлғада тұрады - деп мына
мысалдар арқылы көрсеткен: Қазақстанның жері кең. Тас көмір – отын.
Қазақстан – туған жерім. Совет үкіметінің бір күші – халықтардың
достығында [10, 160 б.]. Ғалымның осы еңбегінде есімді құрмалас
сөйлемдердің мына түрлерін кездестірдік:
-Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем: Мен тірі болсам, сендер қорлық
көрмессіңдер (С.М.). Бұл сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы тірі
болсам сапалық сын есім мен 1-жақ шартты рай тұлғалы бол көмекші етістігі
арқылы жасалған құрама есімді баяндауыш.
-Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем: Қонысымыз алыс болғанмен,
көңіліміз жақын еді (С.М.) [10, 208-209 бб.]. Бұл сөйлемнің бағыныңқы
сыңарының да, басыңқы сыңарының да баяндауыштары құрама баяндауышты есімді
болып келген. Бағыныңқы сыңарының баяндауышы алыс болғанмен сапалық сын
есіміне көмектес жалғаулы есімше тұлғалы бол көмекші етістігінің тіркесуі
арқылы жасалса, басыңқы сыңарының баяндауышы жақын еді де сапалық сын есімі
мен еді көмекші етістік арқылы жасалып, сөйлемді тиянақтап тұр. Автор бұл
еңбегінде бірталай есімді сөйлемдерді мысал ретінде бергенімен,
құрмаластарды етістікті, есімді деп бөліп қарастырмайды.
Құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеп, құнды пікір айтқан ғалымдардың бірі
М. Балақаев 1959 жылы Сабақтас сөйлемнің кейбір ерекшеліктері туралы
деген мақаласында сабақтас сөйлемге байланысты құнды ой-пікірлерін білдірді
[11, 39-48 бб.].
Қазақ тілінде де, жалпы түркітануда да синтаксис, оның ішінде жай сөйлем
де, құрмалас сөйлемдер туралы оқулықтар, монографиялар, сондай-ақ,
диссертациялар да қорғалып келеді. Осы тұрғыда синтаксистің сөйлемдер
жүйесіндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдер, олардың айырмашылықтары,
түрлері, жасалу жолдары біршама зерттелді деп айтсақ қателеспейміз.
Құрмалас сөйлемдер туралы П.М. Мелиоранский, А. Архангельский,
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М.
Балақаев, А. Ысқақов, С. Жиенбаев, Х. Басымов, Х. Арғынов,
Т. Қордабаев, Р. Әмір, Қ. Есенов, Б. Шалабай, Б. Сағындықұлы,
О. Төлегенов, Қ. Шәукенұлы С. Айтжанова және т.б.
ғалымдардың ұлы еңбектері жарық көрді.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді көп зерттеген тілші ғалымдар
Т. Қордабаев пен Қ. Есенов болды. Бұл ғалымдардың зерттеулерімен
таныса отырып, мынадай бағыттарды байқадық: Ең бірінші бұл авторлар
құрмалас сөйлемдердің жасалу түрінің, әсіресе, етістікті түріне назар
аударады. Сондай-ақ құрмалас сөйлемдердің теориялық бөлімдерінің өзінде
құрмалас сөйлемдердің баяндауыштары есімнен де жасалады деген шешімге
келеді. Профессор Т. Қордабаевтың теориялық пікірлері мен сөйлемдеріне
тоқталсақ. Профессор Т. Қордабаев: Құрмалас сөйлем синтаксисіне арналған
әдебиеттердің барлығында дерлік құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады
дейтін қағида бар.
Сөйтіп, құрмалас сөйлем компоненті де жай сөйлем деп аталады. Бұлай
айтылатын себебі мағыналық жағынан құрмалас сөйлем компоненттері де жай
сөйлемдер сияқты бұлар да өз ішінен бастауыш, баяндауышқа, басқа да
мүшелерге жіктеледі. Құрмалас сөйлем компоненттерінің дербес айтылатын жай
сөйлемдерден елеулі, түбірлі өзгешеліктері бар [12, 22 б.]. Демек
профессор Қордабаев бұл еңбегінде құрмаласқа енетін жай сөйлемдерді іштей
бастауыш пен баяндауышқа жіктелетінін айтады.
Профессор Т. Қордабаев осы еңбегінде құрмаластың баяндауыштарына ерекше
назар аударады. Профессор Т. Қордабаев: Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің тек
өзіне ғана тән меншікті баяндауыш формасы жоқ, қалыпты тиянақты жай
сөйлемдерде баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының, формалардың
қай-қайсылары болса да жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің
баяндауыштары бола алады. Мысалы: Табалдырықтан төрге дейін жайылған
кілемдер жайнап жатыр, тіпті жаман аяқ басуға қалтырайды (Ғ. Мұстафин). Бұл
қырсықтың неден болғаны маған аян, - оны қазір қалай айтарсың (Ө. Қанахин).
Өзінің барғаны дұрыс, істі қолма-қол бітіреді. Екі ауылдың арасы екі-үш
шақырымдай ғана, үрген иттің даусы естіліп тұрады. Оған жауап беретін мен,
сенің жұмысың болмасын (Ғ. Сыланов) [12, 46-47 бб.]. Жоғарыда автор
құрмалас сөйлемдердің баяндауыштары есімдерден жасалады деп жалпылай айтса,
бұл жерде тек жалғаулықсыз құрмалас сөйлемдердегі баяндауыштар да қалыпты
жай сөйлемдердегі баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының,
формалардың қай-қайсылары болса деген пікірінде Сөз таптары көпше түрде
қолданудың үлкен мәні бар. Осы уақытқа дейінгі әдебиеттерде құрмалас
сөйлемдердің баяндауыштарының тек етістікті түрі ғана беріліп келсе, мұнда
автор жалғаулықсыз салаластағы көптеген сөз таптарын да қарастырып, оны
мысалдар көрсеткен. Мысалы, аян зат есімі, дұрыс сапалық сын есімі, екі-үш
шақырымдай қосарлы сан есімі мен нумеративті сөздердің түйдектелуі арқылы
күрделі есімді баяндауыштардың берілуі және мен жіктеу есімдігі арқылы
берілген. Автордың мезгілдес салалас сөйлем түріне берген мысалынан:
Қуанышы ботасының айналасында, қайғысы інгеннің маңайында. Мұндағы завод
аты – Спасс, кен аты – Воскресен, Нілдегі кен аты – Успен
(Ғ. Мүсірепов) [12, 60 б.] - деген есімді сөйлемдерді кездестірдік.
Баяндауыштары айналасында жатыс жалғаулы зат есімнен, інгеннің маңайында
ілік жалғаулы жалпы есім мен жатыс жалғаулы көмекші есімнен, Спасс,
Воскресен, Успен нольдік тұлғадағы жалқы есімдерінен жасалған. Автор
себептес салалас сөйлемнің жалғаулықсыз түрінде: Шалабай ұзақ жүре алмас,
үкімет құрығы ұзын (Ғ. Мұстафин) [12, 64 б.]. Осы сөйлемнің екінші
сыңарының баяндауышы ұзын сапалық сын есімі арқылы ойды тиянақтап тұр.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөйлемнің мынандай түрлері бар.
1 Сөйлемдер құрылысы жағынан жай сөйлем, құрмалас сөйлем болып бөлінеді.
2 Сөйлемдер айтылу мақсаттарына қарай, төртке бөлінеді: хабарлы сөйлем,
сұраулы сөйлем, лепті сөйлем, бұйрықты сөйлем.
3 Сөйлемдегі ойдың болған, болмағанына байланысты сөйлемдер болымды,
болымсыз болып бөлінеді.
4 Бастауыштың бар, жоғына қарай сөйлемдер жақты, жақсыз болып бөлінеді.
5 Бір сөйлемдердің грамматикалық бастауының ерекше айтылмауына
байланысты сөйлемдер белгісіз жақты, жалпылама жақты болып бөлінеді.
6 Ойға қатысты сөйлем мүшелеріне қарай сөйлемдер толымды, толымсыз болып
бөлінеді.
7 Сөйлемдер тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің қатысына қарай жалаң,
жайылма болып бөлінеді.
8 Атаулы сөйлем.
Осы сөйлем түрлері қазақ тілінде бір уақытта қалыптаспағаны да белгілі.
Сөйлемнің айтылуына байланысты лепті, сұраулы, хабарлы сөйлемдермен бірге
соңғы кезде бұйрықты сөйлем де енді. Бұйрықты сөйлем, негізінде, ауызекі
тілге тән. Көркем әдебиетте ондай сөйлем диалогта жиі ұшырайды. Оның өзіне
тән жасалу жолдары баяндауыш формасы арқылы дәлелденді. Осы тұрғыда ол
сөйлем түрін лепті сөйлемнен бөліп, өз алдына жеке қарастырыла бастады.
Бұйрықты сөйлем қазақ тілі грамматикасында жаңа бір сөйлем түрі болып
кірді.
Профессор М. Балақаевтың еңбегінде жоғарыда аталған сөйлемнің түрлерімен
бірге есімді, етістікті сөйлем түрлерін баяндауыштың жасалуына қарай
топтауды жөн көрген. Сөйтіп, қазақ тіл біліміне енді есімді сөйлем де енді
деп айтуға болады. Осы уақытқа дейін есімді, етістікті сөйлем түрлері деп
қазақ ғалымдарының бірі бұл түрлерін бөліп қарастырмағаны мәлім. Дегенмен
сөйлемнің де осы түрлері орыс тіл білімінде бұрыннан айтылып жүргенімен,
түркологияда соның ішінде қазақ тіл білімінде профессор М. Балақаев
еңбегінен басталады. Баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына қарай
етістікті (Үйдің іші жылынды), (Күн жылы. Аспан ашық. Айнала жым-жырт)
болып бөлінеді - деп ғалым баяндауыштарын жылы, ашық, жым-жырт сын есімді
есімді сөйлем арқылы көрсеткен. М. Балақаев Қазіргі қазақ тілі еңбегінде
Есім баяндауыштар деген тараушасында есім баяндауыштарға жалпы түсінік
беріп: Қазақ тілінде есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есім,
есімдіктердің) қайсысы болса да баяндауыш қызметінде жұмсала береді, бұл
үшін олардың қасында көмекші етістіктің тұруы шарт емес. Сонымен қатар
есімді сөйлемдердің қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктері де бар - деп
орыс тілімен салыстыра отырып: Бұл – қазақ тілінің артықшылығы емес,
өзгешелігі - дейді [1, 131 б.].
Проф. М. Балақаев сөйлемдерді:
-Хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдер;
-болымды, болымсыз сөйлемдер;
-жақты, жақсыз сөйлемдер;
-белгісіз жақты және жалпылама сөйлемдер;
-толымды және толымсыз сөйлемдер;
-атаулы сөйлем, – деп бөледі. Автордың 1954 жылы және 1992 жылы қайта
басылып шыққан Қазіргі қазақ тілі оқулығында есімді сөйлем мәселесіне
тоқталғанын көреміз. Сапалық есімдер мен есімдіктерден болған
баяндауыштар тараушасында: Сапалық есімдер мен есімдіктердің бәрі де
баяндауыш қызметінде жұмсала береді. Бірақ олардың баяндауыш болу дәрежесі
де, баяндауыштық қызметі де бірдей емес - деп мына мысалдар арқылы
көрсетеді: Ай жарық. Қар қалың. Ауа райы жақсы. Сапалық есім баяндауыштар
бастауыштардан оқшауланып, айырым интонациямен айтылады. Ондайда
бастауыштардың айтылу әуені көтеріңкі болады да, баяндауыштардың айтылу
әуені одан төмен болады. Сапалық есімдерден болған баяндауыштар I,II жақтық
жіктік жалғауларда айтылғанда, олар бастауыштан онша оқшауланбайды,
мұндайда екі бас мүше бір сыдырғы әуенмен айтылады: Біз бақыттымыз. Сен
әдептісің. Сіз еріншексіз. Біз он алтымыз. Біз жиырма төртпіз (Ғ.
Мүсірепов). Мен елу екідемін (Ғ. Мұстафин) - осылай сапалық есімдерден
жасалған баяндауыштардың ерекшелігін атап өтеді. Есімдіктер қай сөз табына
қатысты сөздердің орнына жүрсе, сол сөзге тән синтаксистік қызмет атқарады.
Солай болғандықтан, есімдіктердің бірі де баяндауыш бола алады. Дегенмен
бұл қызметте жіктеу, сілтеу, сұрау есімдіктері жиі кездеседі: -Бұл кім өзі?
(Ғ. Мұстафин). – Ол сенсің ғой, Абай? Жидебайдағы қыстаудың ең үлкен
бөлмесі – осы (М. Әуезов). Автор сонымен бірге бар, жоқ сөздерінің де
баяндауыш қызметінде жұмсалуын көрсетеді. Ғалымның 1971 жылы
Т. Қордабаевпен бірге жазған Қазіргі қазақ тілі оқулығында да
Хабарлы сөйлем тараушасында баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына
қарай етістікті және есімді болып бөлінеді деп жазады. 1992 жылы шыққан
Қазіргі қазақ тілі Синтаксис тарауында есімді сөйлемдер туралы пікірі
айқын көрінеді. Ғалым есімді сөйлемдер туралы ойын 1997 жылы Т.
Сайрамбаевпен бірге шығарған Қазіргі қазақ тілі еңбегінде жалғастырады.
Мысалы, хабарлы сөйлем: Күн жылы. Түн жым-жырт. Жел де жоқ Бірақ сәл ғана
білінген салқын бар. Баяндауыштары жылы, жым-жырт сын есімдері және жоқ,
бар сөздері арқылы есімді сөйлемдер жасалған.
-Сұраулы сөйлем: -Әй, тілің бар ма өзіңнің? Неге бұғасың? - Өзі атпен
баратын жер ме, машинамен баратын жер ме? - Ой, Бәтес, мұның не?Осы
сөйлемдердің баяндауыштары өзіңнің- ілік жалғаулы өздік есімдігінен, жер ме-
жалпы есім мен сұраулық шылау арқылы, мұның не-сілтеу есімдігі мен сұрау
есімдігі арқылы сөйлемді тиянақтап тұр.
-Бұйрықты сөйлем: Тыңда, дала, Жамбылды! (Жамбыл). –Тарт тіліңді! Жоғал
көзіме көрінбей! (С. Ерубаев).
-Лепті сөйлем: Қандай ақылды адам! Тіпті ғажап қарқын! (Ғ. Мұстафин).
Жеріміз біздің неткен бай! (Х. Ерғалиев). Жаңа қоныс болғанда қандай!
-Болымды және болымсыз сөйлемдер: Поэзия – ажарлап құраған сөз тізбегі
емес... (Т. Нұртазин). Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ (Мақал).
-Атаулы сөйлем: Айдала. Көлдің биік қабағы. Әлсіз жел (С. Мұқанов) [13,
18-29 бб.]. Автордың еңбегінен есімді сөйлемдерді тек хабарлы сөйлем
түрінен емес, сұраулы, бұйрықты, лепті, болымды және болымсыз сөйлемдер де
кездестіреміз.
Баяндауышы есімді сөйлемдер пікірін проф. М. Балақаевтан кейінгі
тереңірек түрде қарастырған ғалым профессор Р. Әмір өзінің Особенности
синтаксиса казахской разговорной речи деген еңбегінің Структурно-
функциональные типы простых предложений деген тараушасында: В казахском
языке все простые предложения можно подразделить на две основные
грамматические группы: предложения с подлежащим-именем и предложения с
подлежащим причастием. Такая классификация основывается не только на чисто
грамматических признаках, но и принимает во внимание функциональное
взаимоотношение предложений с подлежащим-именем и предложений с подлежащим-
причастием.
В казахском языке основным, базисным грамматико-коммуникативным типом
является тип предложения с номинативной основой построения (т.е. подлежащим-
именем) [14, 55 б.] - деп осы сөйлемдердің ерекшелігін: Предложения эти
имеют также большую емкость по сравнению с предложениями, где подлежащее
выражено глаголом. Они могут включать все второстепенные члены, расширяющие
содержание предложения. Разнообразны и формы сказуемых в предложениях с
подлежащим-именем - деп сипаттайды. Одан әрі автор: Функциональной,
стилистической параллелью предложений с подлежащим-именем являются
предложения с подлежащим-глаголом... Нам кажется, что появление предложений
с подлежащими, выраженными глаголами, связано с приемом предикационного
выноса, характерным для казахского языка.
В предложении предикативный член содержит основное ядро информации.
Поэтому в процессе речи слово, выполняющее функцию сказуемого,
воспринимается особо. Именно на эту функциональную избранность сказуемого
опирается стилистический прием, называемый нами приемом предикационного
выноса. Суть этого приема заключается в том, что функцию предикативного
члена (сказуемого) выполняет акцентируемое слово - деп келесі мысалдар
арқылы көрсетеді: Кеше алдым – Алғаным кеше; үй салдық – салғанымыз үй.
Баяу жүрді – жүрісі баяу [17, 55-56 бб.]. Сондай-ақ предикация жолы арқылы
субъектіні білдіретін сөздерді ерекшелеуде: Бұны айтқан – сол бала. Мұны
кептірген – кешегі аңызақ жел.Предикация жолымен объектіні, уақытты,
жағдайды, сапаны білдіретін сөздерді ерекшелеуде: Қасымның ұнатпайтыны осы
(Б. Тілегенов). Күзден бері председательдің орынбасары болып жүргені де
солардың арқасы (С. Мұратбеков). Автор: Конструкция предложения с
подлежащим-причастием позволяет в качестве сказуемого со значением времени,
причины использовать местоимения осы, сол: Айғайшаның көптегн бері өзін-өзі
анықтап көргені осы еді (Ә. Нұрпейісов). Менің естіп отырғаным осы. (Ғ.
Мұстафин). Апамның ұзақ сөйлескенін көргенім сол (М. Әуезов).
Автор осы берілген сөйлемдердің сілтеу есімдікті баяндауыштары болған істің
уақытын білдіреді дейді. Сонымен бірге мынау, анау сілтеу есімдіктерінің
баяндауыш қызметіндегі жұмсалуының ерекшелігін: В предложениях,
построенных по способу предикационного выноса, сказуемым с особым
функциональным назначением выступают местоимения мынау, анау. Конструкции с
этим составом служат для выражения эмоции, вызванной действием: Оңбаған,
құдай жүзін көрмегір, сенің алдыңғы сұмдығың жетпеп пе еді! Қолың батып
әкеңнің басын жарып отырғаның анау (М. Әуезов). Біз үшін Қайшамен не
деспеді. Енді мұның жайлауы жарасып, жері кеңіп отырғаны мынау (М. Әуезов).
Басқасын қайтейін, ең аяғы бір сүйектің басын тістескен Достың істеп
отырғаны анау (Ә. Нұрпейісов). Профессор Р. Әмір жай сөйлемді осы, сол,
анау, мынау сілтеу есімдіктері арқылы көрсеткен [14, 58 б.].
Профессор Р. Әмір Жай сөйлем синтаксисі деген еңбегінде
Субстантивтену және оның синтаксис құрылымындағы орны деген тақырыпша
беріп, онда қазақ тілінің грамматикалық құрылысында субстантивтіктің орны
ерекше екенін атап өтеді. Автор: Субстантивтіктің тіліміздің синтаксистік
құрылысына, сөйлем құрау жүйесіне тигізетін септігі бірнешеу. Соның бірі –
жай сөйлем құрылысының, функциялық шеңберінің кеңеюіне жол ашуы. Дүние
жүзіндегі тілдердің көпшілігінде жай сөйлемдер құрылысы жағынан номинативті
болып келеді. Сөйлем бастауышы есім, баяндауышы етістік, есім болып
құралады: Бала өсті; Бала жас т.т. Қазақ тілінде жай сөйлем бастауышы
етістік, баяндауышы есім, етістік болып та құрала береді: Келгені білінді,
Келгені дұрыс т.б. Сөз жоқ, бастауыш мүше қызметінде жұмсалу үшін етістік
сөздер субстантивтенуге тиіс. Сонымен, етістік субстантивтену арқылы
бастауыш ретінде жұмсалатын болды, сол арқылы жай сөйлемнің мүмкіншілігі
кеңейді, лексикалық базасы молайды. Екіншіден, номинативті сөйлемдер
субъект зат пен оның қимыл, сынмен предикативтік қатынасқа түсуін
білдіретін болса (ұста кірді, ұста жас т.т.), соңғы сөйлемдер субьект қимыл
мен предикативтік қимылдың қатынасқа түсуін білдіретін болды. Оқығаны
ұнады. Көп тілдер бұл пікірді тек құрмалас сөйлемдер арқылы ғана білдіре
алады: понравился, как он читал, - деп, субстантивті сөз таптары арқылы
жай сөйлемді нақты көрсетеді [15, 105-110 бб.]. Автор осы еңбегінде есімді
сөйлемдер тақырыбына қатысты Сөйлемнің логикалық-грамматикалық типтері
тараушасында: Субьект зат пен оның заттық сапасының қатынасын білдіретін
сөйлемдер: Оспан – бригадир. Бригадир – сол кісі. Жамал – шөп желке қыз.
Бұл сөйлемдердің баяндауыштары зат есімнен жасалған. Кейде екі мүшесі де
бір-ақ сөздің қайталауы болып келетіні бар: Сөзім – сөз. Аты- ат-ақ.
Жұмысым – бұрынғы жұмыс [15, 55-56 бб.]. Автор Номинативті және етістікті
сөйлемдер деген келесі тараушасында: Актуализациялау қызметі сөзді
баяндауыш позициясына шығару арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін бастапқы
номинативті сөйлем аталғандай трансформацияға түседі.Бұрынғы баяндауыш
қызметіндегі етістік есімшелік форма алып бастауыш болады да,
актуализацияланатын сөз (объект, субъект) баяндауыш қызметіне ауысады.
Мұны кешегі аңызақ жел кептірді. – Мұны кептірген – кешегі аңызақ жел.
Аңызақ желдің мұны кептіргені кеше. Мұнда екінші сөйлемнің баяндауышы жел
зат есімі болса, үшінші сөйлемнің баяндауышы кеше үстеу арқылы жасалып тұр
[15, 57-58 бб.].
Профессор Р. Әмір Особенности синтаксиса казахской разговорной речи
деген еңбегінің Система сложных предложений в разговорной речи тарауында
да есімді құрмалас сөйлемдер туралы пікір қозғайды. Профессор Р.
Әмір: Особым структурно-семантическим типом представляются сложные
предложения, включающие простые предложения с субъективно-глагольным
построением, где сказуемыми выступают осы еді, сол еді. Этот компонент
является вариантом функционально-самостоятельных простых предложений со
сказуемым осы, сообщающим время действия. Простые предложения со сказуемыми
осы еді, сол еді являются вариантами, функционально связанными со
структурой сложных предложений, выражающих временные отношения: Аяғымыздың
бортқа іліккені сол еді, машина селкілдеп қозғала берді
(Б. Тілегенов). Келгені сол еді, бастық шақырып кетті. Нұрсұлу бір жаққа
баруға жиналып жатқаны сол еді, телефон шылдыр ете қалды (Қ. Жұмаділов)
[14, 148 б.]. Демек, осы пікірден автордың сілтеу есімдігі мен көмекші
етістік арқылы жалғаулықсыз ыңғайлас (мезгілдес) салалас сөйлемнің бірінші
сыңарларының жасалу жолдарын көрсетуі есімді құрмалас сөйлемнің бір түрі
деп айтуымызға болады. Одан әрі автор: Предложения с субъективно-
глагольным построением теснее связаны со структурой сложного предложения в
тех случаях, когда в качестве сказуемого выступает слово мұң екен - деп
мына мысалдарды береді: Ебейсіннің үйден шығуы мұң екен, Құдайменде
қарқылдап үйді басына көтере күлді (Ә. Нұрпейісов). Селдір сұйық қамыстары
селтиіп, ащылық сораң өскен алқап еді. Соған жету мұң екен, әлгі сұр құйын
лезде аппақ болып ұзарып шыға келді (Ә. Нұрпейісов) [14, 148-149 бб.]. Р.
Әмір мұң екен баяндауышы туралы: Компонент со сказуемым мұң екен
практически употребляется только в сложносочиненном предложении. Мұң екен
является сентимантичным словом, служащим для выражения синтиаксических
отношений. В данном употреблении оно лишено конкретного лексического
значения - деп мұң екен сөз тіркесінің қазақ тілінде баяндауыш қызметінде
жиі кездесетінін атап өтеді, дегенмен, бұл да есімді сөйлемнің бір жаңа
түрі деп айтуға болады. Автор: В состав сложносочиненного предложения с
причинным значением могут входить номинативные предложения: Аңқаулығым ғой,
солардың тұзағына ілініп қалғанымды білмеппін (Б. Майлин). Орынсыз
дәнеңкесі жоқ, құрдай қатынап жатқан машина, жетер ілесіп
(Қ. Мұхаметжанов). Ташкеннің дачаға баратын поезы жүргелі жатыр
екен, қаптаған адам, ерсілі-қарсылы жүгіріп мазам кетті (І. Жансүгіров)
[14, 150 б.] - деп автор пікірін былай жалғастырады: Будучи компонентом
сложных предложений, номинативное предложение называет событие, действие,
обусловливающее содержание следующего сообщения. Қаптаған адам в последнем
примере обусловливает состояние, действие говорящего: ерсілі-қарсылы
жүгіріп мазам кетті - деп есімді сөйлемнің құрмаластың құрамындағы орнын
атап көрсетеді.
Автордың бұл еңбектерінен есімді жай сөйлемдер мен есімді құрмалас
сөйлемдердің жасалу түрлеріне көп көңіл бөлгенін байқаймыз.
Жоғарыда талданған еңбектердің барлығы есімді сөйлемдерді жеке
зерттеудің нысаны ретінде қарамаған. Олар сөйлемнің түрін ажыратуда,
баяндауыштың жасалу ерекшелігін анықтағанда айтылып отырған. Қазақ тіл
білімінде есімді сөйлемдерді жеке зерттеу нысанасы ретінде қарастырған
елеулі екі еңбек бар. Оның бірі – К.Қ. Оңалбаеваның Қазіргі қазақ
тіліндегі есімді сөйлемдер атты кандидаттық диссертациясы. Бұл зерттеу
жұмыста жай сөйлемдердегі есімді сөйлемдерге қатысты төмендегідей мәселелер
тұңғыш рет жүйелі түрде берілді: 1) есімді сөйлемдердің негізгі белгілері,
ерекшеліктері; 2) есімді сөйлемдерге қатысты сөз таптары; 3) есімді
сөйлемдердегі құрама баяндауыштардың сипаты; 4) есімді, етістікті
сөйлемдердің қайсысының бұрын қалыптасу мәселесі; 5) есімді сөйлемдерге тән
дауыс ырғағы, тыныс белгілері [16].
Б. Елікбаев Қазақ тіл біліміндегі есімді құрмалас сөйлемдер
тақырыбына кандидаттық диссертация қорғады [17].
Бұл еңбек бүкіл түркітануда есімді құрмалас сөйлемдер туралы тұңғыш
зерттеу жұмысы болып табылады. Автор зерттеуінде есімді құрмалас
сөйлемдердің қазақ, түркі, орыс тіл білімінде берілу дәрежесіне, өзіндік
ерекшеліктеріне тыныс белгілеріне жан-жақты талдау жүргізеді. Жұмыста
есімді құрмалас сөйлемді дәстүрлі жіктеме бойынша есімді салалас құрмалас
сөйлемдер мен есімді сабақтас құрмалас сөйлемдер деп бөліп алып, олардың
ерекшеліктері мен жасалу жолдарына тоқталған.
Түркітану ғылымында жекелеген түркі тілдерінің синтаксисі белгілі
деңгейде зерттелініп келеді. Мұндай зерттеулер біздің ғасырымыздың басынан-
ақ европа, орыс ғалымдарының тарапынан қарастырған. Олардың қатарына П.М.
Мелиоранский, Н.А. Баскаков, А.П. Поцелуевский, Н.П. Дыренкова,
Н.К. Дмитриев, В.М. Насилов, А.К. Боровков, Е.И. Убрятова, Э.В. Севортян,
Н.З. Гаджиева, Б.А. Серебренниковтар және т.б. ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. Дегенмен түркітану ғылымында тарихи синтаксиске қатысты
жекелеген арнаулы еңбек жоқ екені белгілі. Нақты айтқанда, көне түркі
руника жазбалары тілінің синтаксистік құрылымы, сөйлем құрылысы, сөйлем
мүшелері олардың сөйлемдегі орын тәртібі туралы басын аша зерттеген
еңбектер саны көп емес.
Түркологтардың дені орыс ғалымдары, бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 есімді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орны
1.1 Тіл біліміндегі есімді сөйлемдер, олардың зерттелуі
1.2 М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы есімді
сөйлемдердің қолдану аясы
1.3 Есімді сөйлемдердің ерекшелігі
2 Абай жолы роман-эпопеясындағы есімді
сӨйлемдердің түрлері, қызметі
2.1 Есімді сөйлемдер
2.1.1 Зат есімді есімді сөйлемдер
Қорытынды
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Синтаксистің зерттейтін негізгі нысандарының бірі
– сөйлем. Қазақ тіл білімінің дамуы, қалыптасу тарихында бүкіл синтаксис
мамандары: А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н.
Сауранбаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев, Ш.Х. Сарыбаев, М. Балақаев,
Т. Қордабаев, Р. Әмір, Қ. Есенов, О. Төлегенов, М. Серғалиев, Т.
Сайрамбаев, Б. Сағындықұлы, Ж. Садуақасов, Ж. Жакупов, Т. Ермекова сол
сияқты К.Оңалбаева, Б. Елікбаев т.б. жас ғалымдар жай және құрмалас
сөйлемнің түрлерін, бір-бірінен өзіндік айырмашылықтарын, ішкі мағыналық,
сыртқы құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеді. Десек те бүгінгі таңда
сөйлем түрлерінің тілімізде бар, бірақ ғылымда әлі зерттелмеген түрлері
зерттеу нысанына ене бастады. Сондай-ақ сөйлемнің құрылымдық ерекшелігі,
оған сөз таптарының тікелей әсері, оның сөйлем мағынасына ықпалы да қолға
алынып келеді. Қазіргі лингвистиканың даму жағдайында тіл деңгейлері
арасындағы байланысты анықтау қазақ тілінің грамматикалық жүйесіндегі
негізгі бағыттардың бірі болып саналады. Грамматикалық бірліктер арасындағы
парадигмалық қатынасты қарастыру функционалды грамматиканың міндеті болып
табылады.
Қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер бір жүйеге түсірілмеген, оған
вербоцентристік көзқарастың ықпалы мол. Өйткені етістік шақ және
модальділік қатынасты білдіреді деген көзқарас басым орын алған. Сол
себепті де жалпы тіл білімінде (орыс тіл білімінде) есімді сөйлемдер
толымсыз сөйлемдер деп немесе нөлдік тұлғадағы сөйлемдер деп қана танылды.
Ал түркі тіл білімінде А.П. Поцелуевский, қазақ тіл білімінде М. Балақаев
бірінші рет есімді сөйлемдерді жеке бөліп, оның етістікті сөйлемдерден
ерекше екенін алғаш көрсетті. Біздің жұмысымызда қазақ әдебиетінің
классигі, жазушы М. Әуезовтің Абай эпопеясындағы есімді
сөйлемдер, түрлері, олардың берілу жолдары, жұмсалымдық мәселесіне назар
аударылды. Соның бірі – автордың есімді сөйлемдер түрлерін молынан қолдануы
және олардың жасалу ерекшеліктерін анықтау. Жалпы басқа түркі тілдерінде М.
Әуезов сияқты жазушылардың еңбектерін тілдік жағынан талдау жан-жақты қолға
алынған. Ал қазақ тілінде осы сияқты еңбектердің тілдік жағы тіпті сөз
болмады десе де болғандай. Сөйлем синтаксисі өте күрделі. Осы күрделілік
олардың түр-түрімен байланысты. Қазіргі кезде қазақ тілінде жай сөйлем,
құрмалас сөйлем, жалаң, жайылма, жақты жақсыз, хабарлы, лепті, сұраулы,
бұйрықты, болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, белгілі жақты, белгісіз
жақты, атаулы деп беріліп келеді. Осылайша сөйлемдерді беру қалыптасты да,
дегенмен соңғы кезде осы сөйлемнің түрлері қатарына есімді, етістікті
сөйлемдер дейтін де түрлері орын ала бастады.
1 есімді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орны
1.1 Тіл біліміндегі есімді сөйлемдер, олардың зерттелуі
Қазақ тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап синтаксистің
объектісі сөз тіркесі және сөйлем болса, соның ішінде сөйлемнің орны қай
жағынан болса да ең елеулі орын алады деп айтуымызға болады. Тіл – қарым-
қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын
айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы әр алуан, әрқилы болғандықтан, соларды
айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да түрлі-түрлі болады [1,
106-107 бб.].
Сөйлем синтаксистік конструкциялардың ішкі құрылымдық ережесі негізінде
ұйымдасқан коммуникативті бірлік ретінде адам ойын бейнелейді.
Грамматикалық бірліктер арқылы өмірдің нақты көрінісі бейнеленетін
сөйлемде, олардың лингвистикалық сипаттамасы тұрғысынан келгенде
зерттеушілер арасында сөйлемнің лингвистикалық құрылымы төңірегінде түрлі
көзқарастар қалыптасқан.
Тіл біліміндегі сөйлем туралы, оның түрлері жөніндегі түрлі
көзқарастарға қарағанда, олар бір біріне қарама-қарсы болып келеді, енді
бір пікірлер бірін-бірі толықтырып, жинақтау сипатына ие.
Сөйлем, оның ережелері туралы пікірлер өте көп. Сөйлемге берілген
анықтамалар мен олардың белгілерін атауда тіл білімінде мына белгілер
анықталған: предикативтілік, модальділік, коммуникативтілік, интонациялық.
Профессор М. Балақаев сөйлемге мынандай анықтама берді: Предикаттық
қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты сөздер
тізбегін сөйлем дейміз – дейді [1, 16 б.]. Бұл анықтамадан предикаттық
қатынас арқылы сөйлем бастауыш, баяндауыш негіз болатынын басты өлшем болу
керек. Лингвистикалық әдебиеттерде баяндауыш қызметін етістік сөз табы
атқарады деген көзқарас басым болып, есім сөздердің баяндауыштық қызметі
ұзақ жылдар бойы назардан тыс қалып келді. Дегенмен барлық ситаксистік
еңбектерде сөйлемнің түрлеріне қатысты, баяндауыштың жасалуына қатысты есім
сөздер туралы айтылып отырды.
Қазақ тілінде сөйлемдердің зерттелуі ХІХ ғасырдан басталды деп айтуға
болады.
1839 жылы Қазан қаласында басылып шыққан А.К. Казамбектің Грамматика
турецко-татарского языка деген еңбегінде синтаксис мәселесін Общее
словосочетание (ІІІ бөлімі) түрінде ат беріп қарастырған. Негізгі
тарауларда сөздердің байланысы (словосочетание), есім мен етістік сөздердің
(не формаларының) синтаксистік қызметі сөз болады. Автор Словосочетаниені
немесе синтаксисті логиканың этимологиясымен байланысу (тіркесу) тәсілі деп
түсінеді. Демек, Словосочетаниенің грамматикалық және логикалық тұрғыдан
қаралатынын ескертеді [2, 393 б.].
Ал сөйлем туралы Кіріспеде мынадай қысқаша түсінік берілген:
... предложение или суждение о предмете посредством сочетания
нескольких слов [2, 394 б.]. Сөйлем мен байымдау (суждение) бір-біріне
тепе-тең болып алынады. Сонымен бірге, сөйлемнің бастауыш пен баяндауыштан
құралатыны, баяндауыштың бастауышқа байланысты мағына білдіретіні аталып
кетеді. Сондай-ақ осы еңбекте бастауыш пен баяндауыштың қандай сөздермен
жасалатыны және қандай типті болатыны көрсетілген.
Баяндауышты дара түрі туралы былай дейді: Несоставным могут быть: 1.
Имена существительные, как собственные, так нарицательные, собирательные и
отвлеченные, определяющие или объясняющие подлежащего... 2. Имя
прилагательное, прямо определяющее качество или состояние подлежащего. 3.
Местоимения личные и притяжательные... 4. Имена числительные... 5.
Неопределенное наклонение всякого глагола... 6. Наречие вообще [2, 415-416
бб.].
Баяндауыш аталған сөз таптарынан болады деп, бірақ сол сөз таптарының
кейбір мағыналық, морфологиялық өзгешеліктері ескертілмейді. Ал, етістік
тұлғаларынан болатын баяндауыш туралы айтылмаған.
Профессор Қазамбектің осы еңбегі қазақ тіліне тікелей қатысты болмаса
да, түркі тілдерін зерттеуде ерекше орын алады. 1861 жылы Қазан қаласында
А.К. Қазамбектің шәкірттері шығарған Н.И. Ильминскийдің Турецкая
хрестоматиясының ІІІ томы тікелей қазақ тілін зерттеуге арналды.
Қазақ тілін зерттеуде, оның ішінде грамматиканың ең күрделі саласының
бірі синтаксис саласын зерттеген ғалым, профессор П.М. Мелиоранский болды.
Ғалым өзінің Краткая грамматика казах-киргизского языка деген еңбегінде
қазақ тілінің синтаксисін зерттеп, көбінесе жай сөйлемге, ал құрмалас
сөйлемге азырақ тоқталады.
Профессор П.М. Мелиоранскийдің Синтаксисінде сөйлем құрылысы, бас
мүшелер жайында былай айтылған: При плавной, спокойной речи простые
предложения состоят по крайней мере из двух членов: подлежащего и
сказуемого; как подлежещее, так и именное сказуемое стоят в именительном
падеже, и подлежащее стоит обыкновенно перед сказуемым. Сказуемым могут
быть имена и глаголы. Если сказуемое выражено посредством имени (а равно
именной глагольной формы), то для показания связи между ним и подлежащим
употребляются при 1-ми 2-м лице обоих чисел предикативные местоименные
аффиксы, а при третьем лице обоих чисел частица -ды, -ді и т.д. Эти
аффиксы, а особенно частица -ды, -ді, иногда опускаются.
Примечание. Если при именном подлежащем сказуемое выражено именем
прилагательным, то при нем обыкновенно повторяется имя, служащее
подлежащим. Например, Твоя лошадь хороша по-киргизски будет Сенің атың
жақсы ат [3, 1-2 бб.].
Бұл еңбекте жай сөйлемнің құрылысы, жұмсалу ерекшеліктері, бастауыш пен
баяндауыштардың морфологиялық, синтаксистік тұлғалары тар көлемде болса да
анықталмаған.
Cөйлем түрлері, жай сөйлем, құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеу сондай-
ақ А. Байтұрсынов атымен де байланысты. 1925 жылы Қызылорда қаласында
басылып шыққан Тіл-құралдары (үш кітап) оқу орындарында оқулық есебінде
жұмсалған елеулі еңбек болды. Онда грамматикалық атаулар мен дыбыс, буын,
сөз, сөйлем, құрылыстары жайында жүйелі түрде мағлұматтар берілген.
Синтаксиске қатысты бастапқы мағлұмат үшінші Тіл-құралында баяндалады [4,
6 б.]. А. Байтұрсынов еңбегінде жалаң, жайылма, болымды, болымсыз, толымды,
толымсыз, сұраулы, лепті, тілекті, жай сөйлем және құрмалас сөйлем түрлерін
бөліп қарастырады. Автор сөйлемдердің түрін жеке бөліп қарастырғанымен,
етістікті, есімді сөйлем түрлері туралы пікір қозғамайды. Алайда автордың
бұл еңбегінде сөйлем түрлерін ажырату барысында мынадай есімді сөйлемдер
кездеседі:
-Болымды сөйлем: Бурыл атта бұғау бар, оны да кесер егеу бар.
-Болымсыз сөйлем: Байлық мұрат емес, жоқтық ұят емес деген сөйлемде
мұрат емес, ұят емес зат есімдері мен болымсыз етістік арқылы жасалған
құрама баяндауыштар сөйлемді тиянақтап тұр.
-Толымды сөйлем: Ағаш көркі – жапырақ, адам көркі – шүберек.
-Жалаң сөйлем: Ет жасық. Қымыз-сусын. Аспан ашық.
-Жайылма сөйлем: Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада.
Бұл сөйлемдердегі баяндауыштары жапырақ, шүберек, сусын, балада, далада
– зат есімнен, ашық, қымбат – сын есім сөз таптарынан жасалған есімді
сөйлемдер.
-Лепті сөйлем: Уф, алла! Тамаша қарағанға нұрың қандай!
А. Байтұрсынов жай сөйлемге мынандай анықтама береді: Сұраусыз, лепсіз,
тілексіз айтылған сөйлемдердің бәрі жай сөйлем деліп аталады - деп Өзің
қойған зекетші, біздің елде Жүзбай бар. Жаңа мұның жолдасы қара тамыр Дадан
бар. Еріп жүрген соңында қырық-отыздай адам бар-деген мысалдар арқылы
көрсетеді. Бұл мысалдардан көбінесе баяндауышы бар сөзі арқылы жасалып
отырғанын көреміз, тек бір ғана сөйлем: Ат ерінді келеді, ер мұрынды
келеді - деп етістікті баяндауыш түрін берген. Автор: Сөйлемдер арасында
екі түрлі жақындық болады. Бірі – ішкі, бірі – тысқы. Ішкі жақындық -
мағана жүзіндегі жақындық. Мағына жақындығынан басқа жақындық жоқ сөйлемдер
іргелес деліп, мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдер
құрмалас деліп аталады - дейді. Автордың іргелес сөйлемдерінде де есімді
сөйлемдерді кездестіреміз, мысалы: Күн ашық. Тоғайлар шат. Ың-жың орман.
Сыбағама қоңыр қаз. Үлесіме үш үйрек. Осы сөйлемдердің баяндауыштары ашық,
шат сын есімді, орман, жалпы есімді, қоңыр қаз, үш үйрек күрделі есімді
баяндауыштар арқылы берілген [4, 296-302 бб.].
Салалас құрмаластың: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы
деп бес түрге бөліп көрсетеді. А. Байтұрсыновтың салалас құрмаластың
сұйылыңқы қиысу түріне берген мысалында да: Сабыр түбі сары алтын,
сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа не болмаса Шалқайғанға шалқай,
пайғамбардың ұлы емес, еңкейгенге еңкей, атаңнан қалған құл емес.
Сабақтас құрмалас сөйлемдерді басыңқы және бағыныңқы мүшенің атауымен
аталатындығын көрсетеді: бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы,
толықтауыш бағыныңқы, мезгіл пысықтауышының бағыныңқысы, мекен
пысықтауышының бағыныңқысы, сын пысықтауышының бағыныңқысы, себеп
пысықтауышының бағыныңқысы, мақсат пысықтауышының бағыныңқысы, шартты
бағыныңқы, ереуіл бағыныңқы. Автордың толықтауыш бағыныңқы берген мысалынан
есімді құрмалас сөйлемді кездестіруге болады: Кім жалқау болса, жоқтық
соған жолдас. Сондай-ақ шартты бағыныңқы және ереуіл бағыныңқы түрлерінде
де құрама баяндауышты есімді сөйлемдер кездеседі: Тоқпағы зор болса, киіз
қазық жерге кірер. Қыс қатты болса да, мал аман шықты. Бұл екі сөйлемнің
де баяндауыштары зор, қатты сапалық сын есімдері мен бол көмекші етістігіне
–са шартты рай жұрнағының түйдектелуі арқылы және екінші сөйлемнің
баяндауышына да күшейткіш шылауының тіркесуі арқылы жасалып тұр [4, 306-307
бб.].
А. Байтұрсыновтан кейін құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеген
ғалымдардың – Қ. Жұбанов, А. Ысқақов, С. Жиенбаев, С. Аманжолов,
Н.Т. Сауранбаев, Т. Қордабаев, Қ. Есенов, Р. Әмір, Б. Сағындықұлы,
Т. Ермекова.
Қ. Жұбанов Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер деген еңбегінде жай сөйлем,
жалаң, жайылма сөйлемдерді қарастырып, оларға анықтама береді. Автор:
Сөздің дауыс сазын негізінде үш ірі топқа айыруға болады - деп 1. Хабар
сазы. 2. Леп сазы. 3. Сұрау сазы - деп атайды. Жалаң сөйлем, жайылма
сөйлем, сабақтас сөйлем тағысын-тағылардың әрқайсысы хабар сазды да, леп
сазды да, бола береді. Мұның керісінше бұл соңғылардың әрқайсысы жалаң да,
жайылма да, сабақтас та т.т. бола береді. Өйткені сөйлемді жалаң, жайылма,
күрделі жеткіліксіз деп таптастыру – сөйлемнің мүше құрылысына қарай
таптастырғанымыз да, хабар сазы, сұрау сазы деп жіктеу – сөйлемнің дауыс
құрылысына, әніне, сазына қарай таптастырғанымыз. Сондықтан мүше құрылысы,
тіпті сөздігі (лексикасы) жағынан бір-ақ түрлі болатын сөйлем, сазы жағынан
түрлі-түрлі болуы мүмкін - [5, 217-218 бб.] деп автор түсініктеме береді.
Қ. Жұбановтың бұл еңбегінде баяндауыш туралы сөз болғанымен, есімді,
етістікті баяндауыш деп пікір қозғамаған. Дегенмен, мына мысалдардан есімді
баяндауыштарды байқадық: -Менің кітабымның түсі көк. –Көк? Қой, қайдан көк
болсын, қара шығар. Осы жерде автор: Міне, мұндағы екі сөйлемде де көк
деген сөз бар. Бірақ алдыңғы сөйлемдегі көк пен соңғысының басындағы көктің
айтылуында айырма бар. Үйткені алдыңғы сөйлемдегі көк мойындай айтылған,
соңғы сөйлемдегі бірінші көк сұрай, күмәндана айтылған - деп автор сын
есімді баяндауышпен айтылған сөйлемнің айтылудағы мағыналық ерекшелігін
атап өтеді. Осы еңбегінде: Қай бала? Оқушы бала. Оқушы бала ма? Я, оқушы
бала. Әнші бала ше? Ұзын бойлы қараша жігіт - [5, 216 б.] деген мысалдарды
да есімді сөйлемдер арқылы береді.
1941 жылы шыққан С. Жиенбаевтың Синтаксис мәселелері [6] атты еңбегі
құрмалас сөйлемнің табиғатын ашуға күрделі еңбектердің бірі болып саналды.
1940 жылы С. Аманжоловтың Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы
жарық көрді [7]. Автор бұл еңбегінде құрмалас сөйлем синтаксисі
мәселелеріне көбірек назар аударды. С. Аманжоловтың осы еңбегі өңделіп,
қайта басылып 1994 жылы Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы
деген атпен шығады [8, 320 б.].
Автордың еңбегінің алғашқы нұсқасында есімді құрмалас сөйлемдер
кездеседі, бірақ автор есімді құрмалас сөйлемдер туралы ешқандай пікір
айтпайды. Мысалы: 1. Бұрын Қазақстанда ауыл шаруашылығы басым еді. Қазір
өндіріс кәсібі басым болды. 2. Есіктің алды күртік, күртіктің басынан
ақтаяқ жүріп жатыр. 3. Қанаш белсенді азамат, Қанаштың (оның) еңбегін
колхоз бағалайды. 4. Оны айту менің міндетім: қасқырды алдымен айтқан
Байбол. 5. Менің айтайын дегенім осы, ендігісін өзің біле жатарсың. 6.
Жамбыл көпті көрген адам, әрі оның өлең шығарудағы тәжірибесі мол. 7. Таң
жақындап қалды, бірақ түн әлі қараңғы [7, 120-121 бб.].
Осы мысалдардың баяндауыштарына назар аударып көрелік. Бірінші сөйлем –
салалас сөйлем, бірінші сыңарының баяндауышы қатыстық сын есім (басым) және
(еді) көмекші етістігінің түйдектелуінен болса, екінші сыңарының баяндауышы
(басым) да қатыстық сын есім мен болды көмекші етістігінің түйдектелуінен
жасалған құрама баяндауыш. 2-ші сөйлем де салалас, бірінші сыңарының
баяндауышы (күртік) туынды зат есімнен жасалған. 3, 6-шы сөйлемдердің есім
баяндауыштары азамат, адам – нольдік тұлғадағы жалпы есімдер. 4-ші
сөйлемнің бірінші сыңарының баяндауышы (міндетім). І жақ тәуелдік жалғауы
жалғанған зат есім арқылы жасалса, 5-ші сөйлемнің осы сілтеу есімдігі
құрмалас сөйлемнің есімді баяндауыштары қызметін атқарып тұр. 7-ші
сөйлемнің екінші сыңарының баяндауышы (қараңғы) сын есімнен болған
баяндауыш, қарсылық салалас құрмалас сөйлем.
Қазақ тіліндегі жай және құрмалас сөйлемнің зерттелуі сондай-ақ
Н.Т. Сауранбаев атымен де байланысты. 1948 жылы Н. Сауранбаевтың Қазақ
тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі [9] деген, 1953 жылы Қазақ тілі
оқулығы еңбектері жарық көрді [10]. Н.Т. Сауранбаев құрмалас сөйлемдерді
екі топқа бөледі: салалас құрмалас, сабақтас құрмалас сөйлемдер деп.
Ғалымның Қазақ тілі оқулығында есімді сөйлемдер кездеседі, автор
Тұрлаулы мүшелер деген тараушасында баяндауыштарды етістік баяндауыштар,
есім баяндауыштар деп бөліп қарастырған. Баяндауыш болған сөз кейде
жалғаулықсыз атау тұлғада я тәуелдік, септік тұлғада тұрады - деп мына
мысалдар арқылы көрсеткен: Қазақстанның жері кең. Тас көмір – отын.
Қазақстан – туған жерім. Совет үкіметінің бір күші – халықтардың
достығында [10, 160 б.]. Ғалымның осы еңбегінде есімді құрмалас
сөйлемдердің мына түрлерін кездестірдік:
-Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем: Мен тірі болсам, сендер қорлық
көрмессіңдер (С.М.). Бұл сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы тірі
болсам сапалық сын есім мен 1-жақ шартты рай тұлғалы бол көмекші етістігі
арқылы жасалған құрама есімді баяндауыш.
-Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем: Қонысымыз алыс болғанмен,
көңіліміз жақын еді (С.М.) [10, 208-209 бб.]. Бұл сөйлемнің бағыныңқы
сыңарының да, басыңқы сыңарының да баяндауыштары құрама баяндауышты есімді
болып келген. Бағыныңқы сыңарының баяндауышы алыс болғанмен сапалық сын
есіміне көмектес жалғаулы есімше тұлғалы бол көмекші етістігінің тіркесуі
арқылы жасалса, басыңқы сыңарының баяндауышы жақын еді де сапалық сын есімі
мен еді көмекші етістік арқылы жасалып, сөйлемді тиянақтап тұр. Автор бұл
еңбегінде бірталай есімді сөйлемдерді мысал ретінде бергенімен,
құрмаластарды етістікті, есімді деп бөліп қарастырмайды.
Құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеп, құнды пікір айтқан ғалымдардың бірі
М. Балақаев 1959 жылы Сабақтас сөйлемнің кейбір ерекшеліктері туралы
деген мақаласында сабақтас сөйлемге байланысты құнды ой-пікірлерін білдірді
[11, 39-48 бб.].
Қазақ тілінде де, жалпы түркітануда да синтаксис, оның ішінде жай сөйлем
де, құрмалас сөйлемдер туралы оқулықтар, монографиялар, сондай-ақ,
диссертациялар да қорғалып келеді. Осы тұрғыда синтаксистің сөйлемдер
жүйесіндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдер, олардың айырмашылықтары,
түрлері, жасалу жолдары біршама зерттелді деп айтсақ қателеспейміз.
Құрмалас сөйлемдер туралы П.М. Мелиоранский, А. Архангельский,
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М.
Балақаев, А. Ысқақов, С. Жиенбаев, Х. Басымов, Х. Арғынов,
Т. Қордабаев, Р. Әмір, Қ. Есенов, Б. Шалабай, Б. Сағындықұлы,
О. Төлегенов, Қ. Шәукенұлы С. Айтжанова және т.б.
ғалымдардың ұлы еңбектері жарық көрді.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді көп зерттеген тілші ғалымдар
Т. Қордабаев пен Қ. Есенов болды. Бұл ғалымдардың зерттеулерімен
таныса отырып, мынадай бағыттарды байқадық: Ең бірінші бұл авторлар
құрмалас сөйлемдердің жасалу түрінің, әсіресе, етістікті түріне назар
аударады. Сондай-ақ құрмалас сөйлемдердің теориялық бөлімдерінің өзінде
құрмалас сөйлемдердің баяндауыштары есімнен де жасалады деген шешімге
келеді. Профессор Т. Қордабаевтың теориялық пікірлері мен сөйлемдеріне
тоқталсақ. Профессор Т. Қордабаев: Құрмалас сөйлем синтаксисіне арналған
әдебиеттердің барлығында дерлік құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады
дейтін қағида бар.
Сөйтіп, құрмалас сөйлем компоненті де жай сөйлем деп аталады. Бұлай
айтылатын себебі мағыналық жағынан құрмалас сөйлем компоненттері де жай
сөйлемдер сияқты бұлар да өз ішінен бастауыш, баяндауышқа, басқа да
мүшелерге жіктеледі. Құрмалас сөйлем компоненттерінің дербес айтылатын жай
сөйлемдерден елеулі, түбірлі өзгешеліктері бар [12, 22 б.]. Демек
профессор Қордабаев бұл еңбегінде құрмаласқа енетін жай сөйлемдерді іштей
бастауыш пен баяндауышқа жіктелетінін айтады.
Профессор Т. Қордабаев осы еңбегінде құрмаластың баяндауыштарына ерекше
назар аударады. Профессор Т. Қордабаев: Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің тек
өзіне ғана тән меншікті баяндауыш формасы жоқ, қалыпты тиянақты жай
сөйлемдерде баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының, формалардың
қай-қайсылары болса да жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің
баяндауыштары бола алады. Мысалы: Табалдырықтан төрге дейін жайылған
кілемдер жайнап жатыр, тіпті жаман аяқ басуға қалтырайды (Ғ. Мұстафин). Бұл
қырсықтың неден болғаны маған аян, - оны қазір қалай айтарсың (Ө. Қанахин).
Өзінің барғаны дұрыс, істі қолма-қол бітіреді. Екі ауылдың арасы екі-үш
шақырымдай ғана, үрген иттің даусы естіліп тұрады. Оған жауап беретін мен,
сенің жұмысың болмасын (Ғ. Сыланов) [12, 46-47 бб.]. Жоғарыда автор
құрмалас сөйлемдердің баяндауыштары есімдерден жасалады деп жалпылай айтса,
бұл жерде тек жалғаулықсыз құрмалас сөйлемдердегі баяндауыштар да қалыпты
жай сөйлемдердегі баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының,
формалардың қай-қайсылары болса деген пікірінде Сөз таптары көпше түрде
қолданудың үлкен мәні бар. Осы уақытқа дейінгі әдебиеттерде құрмалас
сөйлемдердің баяндауыштарының тек етістікті түрі ғана беріліп келсе, мұнда
автор жалғаулықсыз салаластағы көптеген сөз таптарын да қарастырып, оны
мысалдар көрсеткен. Мысалы, аян зат есімі, дұрыс сапалық сын есімі, екі-үш
шақырымдай қосарлы сан есімі мен нумеративті сөздердің түйдектелуі арқылы
күрделі есімді баяндауыштардың берілуі және мен жіктеу есімдігі арқылы
берілген. Автордың мезгілдес салалас сөйлем түріне берген мысалынан:
Қуанышы ботасының айналасында, қайғысы інгеннің маңайында. Мұндағы завод
аты – Спасс, кен аты – Воскресен, Нілдегі кен аты – Успен
(Ғ. Мүсірепов) [12, 60 б.] - деген есімді сөйлемдерді кездестірдік.
Баяндауыштары айналасында жатыс жалғаулы зат есімнен, інгеннің маңайында
ілік жалғаулы жалпы есім мен жатыс жалғаулы көмекші есімнен, Спасс,
Воскресен, Успен нольдік тұлғадағы жалқы есімдерінен жасалған. Автор
себептес салалас сөйлемнің жалғаулықсыз түрінде: Шалабай ұзақ жүре алмас,
үкімет құрығы ұзын (Ғ. Мұстафин) [12, 64 б.]. Осы сөйлемнің екінші
сыңарының баяндауышы ұзын сапалық сын есімі арқылы ойды тиянақтап тұр.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөйлемнің мынандай түрлері бар.
1 Сөйлемдер құрылысы жағынан жай сөйлем, құрмалас сөйлем болып бөлінеді.
2 Сөйлемдер айтылу мақсаттарына қарай, төртке бөлінеді: хабарлы сөйлем,
сұраулы сөйлем, лепті сөйлем, бұйрықты сөйлем.
3 Сөйлемдегі ойдың болған, болмағанына байланысты сөйлемдер болымды,
болымсыз болып бөлінеді.
4 Бастауыштың бар, жоғына қарай сөйлемдер жақты, жақсыз болып бөлінеді.
5 Бір сөйлемдердің грамматикалық бастауының ерекше айтылмауына
байланысты сөйлемдер белгісіз жақты, жалпылама жақты болып бөлінеді.
6 Ойға қатысты сөйлем мүшелеріне қарай сөйлемдер толымды, толымсыз болып
бөлінеді.
7 Сөйлемдер тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің қатысына қарай жалаң,
жайылма болып бөлінеді.
8 Атаулы сөйлем.
Осы сөйлем түрлері қазақ тілінде бір уақытта қалыптаспағаны да белгілі.
Сөйлемнің айтылуына байланысты лепті, сұраулы, хабарлы сөйлемдермен бірге
соңғы кезде бұйрықты сөйлем де енді. Бұйрықты сөйлем, негізінде, ауызекі
тілге тән. Көркем әдебиетте ондай сөйлем диалогта жиі ұшырайды. Оның өзіне
тән жасалу жолдары баяндауыш формасы арқылы дәлелденді. Осы тұрғыда ол
сөйлем түрін лепті сөйлемнен бөліп, өз алдына жеке қарастырыла бастады.
Бұйрықты сөйлем қазақ тілі грамматикасында жаңа бір сөйлем түрі болып
кірді.
Профессор М. Балақаевтың еңбегінде жоғарыда аталған сөйлемнің түрлерімен
бірге есімді, етістікті сөйлем түрлерін баяндауыштың жасалуына қарай
топтауды жөн көрген. Сөйтіп, қазақ тіл біліміне енді есімді сөйлем де енді
деп айтуға болады. Осы уақытқа дейін есімді, етістікті сөйлем түрлері деп
қазақ ғалымдарының бірі бұл түрлерін бөліп қарастырмағаны мәлім. Дегенмен
сөйлемнің де осы түрлері орыс тіл білімінде бұрыннан айтылып жүргенімен,
түркологияда соның ішінде қазақ тіл білімінде профессор М. Балақаев
еңбегінен басталады. Баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына қарай
етістікті (Үйдің іші жылынды), (Күн жылы. Аспан ашық. Айнала жым-жырт)
болып бөлінеді - деп ғалым баяндауыштарын жылы, ашық, жым-жырт сын есімді
есімді сөйлем арқылы көрсеткен. М. Балақаев Қазіргі қазақ тілі еңбегінде
Есім баяндауыштар деген тараушасында есім баяндауыштарға жалпы түсінік
беріп: Қазақ тілінде есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есім,
есімдіктердің) қайсысы болса да баяндауыш қызметінде жұмсала береді, бұл
үшін олардың қасында көмекші етістіктің тұруы шарт емес. Сонымен қатар
есімді сөйлемдердің қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктері де бар - деп
орыс тілімен салыстыра отырып: Бұл – қазақ тілінің артықшылығы емес,
өзгешелігі - дейді [1, 131 б.].
Проф. М. Балақаев сөйлемдерді:
-Хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдер;
-болымды, болымсыз сөйлемдер;
-жақты, жақсыз сөйлемдер;
-белгісіз жақты және жалпылама сөйлемдер;
-толымды және толымсыз сөйлемдер;
-атаулы сөйлем, – деп бөледі. Автордың 1954 жылы және 1992 жылы қайта
басылып шыққан Қазіргі қазақ тілі оқулығында есімді сөйлем мәселесіне
тоқталғанын көреміз. Сапалық есімдер мен есімдіктерден болған
баяндауыштар тараушасында: Сапалық есімдер мен есімдіктердің бәрі де
баяндауыш қызметінде жұмсала береді. Бірақ олардың баяндауыш болу дәрежесі
де, баяндауыштық қызметі де бірдей емес - деп мына мысалдар арқылы
көрсетеді: Ай жарық. Қар қалың. Ауа райы жақсы. Сапалық есім баяндауыштар
бастауыштардан оқшауланып, айырым интонациямен айтылады. Ондайда
бастауыштардың айтылу әуені көтеріңкі болады да, баяндауыштардың айтылу
әуені одан төмен болады. Сапалық есімдерден болған баяндауыштар I,II жақтық
жіктік жалғауларда айтылғанда, олар бастауыштан онша оқшауланбайды,
мұндайда екі бас мүше бір сыдырғы әуенмен айтылады: Біз бақыттымыз. Сен
әдептісің. Сіз еріншексіз. Біз он алтымыз. Біз жиырма төртпіз (Ғ.
Мүсірепов). Мен елу екідемін (Ғ. Мұстафин) - осылай сапалық есімдерден
жасалған баяндауыштардың ерекшелігін атап өтеді. Есімдіктер қай сөз табына
қатысты сөздердің орнына жүрсе, сол сөзге тән синтаксистік қызмет атқарады.
Солай болғандықтан, есімдіктердің бірі де баяндауыш бола алады. Дегенмен
бұл қызметте жіктеу, сілтеу, сұрау есімдіктері жиі кездеседі: -Бұл кім өзі?
(Ғ. Мұстафин). – Ол сенсің ғой, Абай? Жидебайдағы қыстаудың ең үлкен
бөлмесі – осы (М. Әуезов). Автор сонымен бірге бар, жоқ сөздерінің де
баяндауыш қызметінде жұмсалуын көрсетеді. Ғалымның 1971 жылы
Т. Қордабаевпен бірге жазған Қазіргі қазақ тілі оқулығында да
Хабарлы сөйлем тараушасында баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына
қарай етістікті және есімді болып бөлінеді деп жазады. 1992 жылы шыққан
Қазіргі қазақ тілі Синтаксис тарауында есімді сөйлемдер туралы пікірі
айқын көрінеді. Ғалым есімді сөйлемдер туралы ойын 1997 жылы Т.
Сайрамбаевпен бірге шығарған Қазіргі қазақ тілі еңбегінде жалғастырады.
Мысалы, хабарлы сөйлем: Күн жылы. Түн жым-жырт. Жел де жоқ Бірақ сәл ғана
білінген салқын бар. Баяндауыштары жылы, жым-жырт сын есімдері және жоқ,
бар сөздері арқылы есімді сөйлемдер жасалған.
-Сұраулы сөйлем: -Әй, тілің бар ма өзіңнің? Неге бұғасың? - Өзі атпен
баратын жер ме, машинамен баратын жер ме? - Ой, Бәтес, мұның не?Осы
сөйлемдердің баяндауыштары өзіңнің- ілік жалғаулы өздік есімдігінен, жер ме-
жалпы есім мен сұраулық шылау арқылы, мұның не-сілтеу есімдігі мен сұрау
есімдігі арқылы сөйлемді тиянақтап тұр.
-Бұйрықты сөйлем: Тыңда, дала, Жамбылды! (Жамбыл). –Тарт тіліңді! Жоғал
көзіме көрінбей! (С. Ерубаев).
-Лепті сөйлем: Қандай ақылды адам! Тіпті ғажап қарқын! (Ғ. Мұстафин).
Жеріміз біздің неткен бай! (Х. Ерғалиев). Жаңа қоныс болғанда қандай!
-Болымды және болымсыз сөйлемдер: Поэзия – ажарлап құраған сөз тізбегі
емес... (Т. Нұртазин). Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ (Мақал).
-Атаулы сөйлем: Айдала. Көлдің биік қабағы. Әлсіз жел (С. Мұқанов) [13,
18-29 бб.]. Автордың еңбегінен есімді сөйлемдерді тек хабарлы сөйлем
түрінен емес, сұраулы, бұйрықты, лепті, болымды және болымсыз сөйлемдер де
кездестіреміз.
Баяндауышы есімді сөйлемдер пікірін проф. М. Балақаевтан кейінгі
тереңірек түрде қарастырған ғалым профессор Р. Әмір өзінің Особенности
синтаксиса казахской разговорной речи деген еңбегінің Структурно-
функциональные типы простых предложений деген тараушасында: В казахском
языке все простые предложения можно подразделить на две основные
грамматические группы: предложения с подлежащим-именем и предложения с
подлежащим причастием. Такая классификация основывается не только на чисто
грамматических признаках, но и принимает во внимание функциональное
взаимоотношение предложений с подлежащим-именем и предложений с подлежащим-
причастием.
В казахском языке основным, базисным грамматико-коммуникативным типом
является тип предложения с номинативной основой построения (т.е. подлежащим-
именем) [14, 55 б.] - деп осы сөйлемдердің ерекшелігін: Предложения эти
имеют также большую емкость по сравнению с предложениями, где подлежащее
выражено глаголом. Они могут включать все второстепенные члены, расширяющие
содержание предложения. Разнообразны и формы сказуемых в предложениях с
подлежащим-именем - деп сипаттайды. Одан әрі автор: Функциональной,
стилистической параллелью предложений с подлежащим-именем являются
предложения с подлежащим-глаголом... Нам кажется, что появление предложений
с подлежащими, выраженными глаголами, связано с приемом предикационного
выноса, характерным для казахского языка.
В предложении предикативный член содержит основное ядро информации.
Поэтому в процессе речи слово, выполняющее функцию сказуемого,
воспринимается особо. Именно на эту функциональную избранность сказуемого
опирается стилистический прием, называемый нами приемом предикационного
выноса. Суть этого приема заключается в том, что функцию предикативного
члена (сказуемого) выполняет акцентируемое слово - деп келесі мысалдар
арқылы көрсетеді: Кеше алдым – Алғаным кеше; үй салдық – салғанымыз үй.
Баяу жүрді – жүрісі баяу [17, 55-56 бб.]. Сондай-ақ предикация жолы арқылы
субъектіні білдіретін сөздерді ерекшелеуде: Бұны айтқан – сол бала. Мұны
кептірген – кешегі аңызақ жел.Предикация жолымен объектіні, уақытты,
жағдайды, сапаны білдіретін сөздерді ерекшелеуде: Қасымның ұнатпайтыны осы
(Б. Тілегенов). Күзден бері председательдің орынбасары болып жүргені де
солардың арқасы (С. Мұратбеков). Автор: Конструкция предложения с
подлежащим-причастием позволяет в качестве сказуемого со значением времени,
причины использовать местоимения осы, сол: Айғайшаның көптегн бері өзін-өзі
анықтап көргені осы еді (Ә. Нұрпейісов). Менің естіп отырғаным осы. (Ғ.
Мұстафин). Апамның ұзақ сөйлескенін көргенім сол (М. Әуезов).
Автор осы берілген сөйлемдердің сілтеу есімдікті баяндауыштары болған істің
уақытын білдіреді дейді. Сонымен бірге мынау, анау сілтеу есімдіктерінің
баяндауыш қызметіндегі жұмсалуының ерекшелігін: В предложениях,
построенных по способу предикационного выноса, сказуемым с особым
функциональным назначением выступают местоимения мынау, анау. Конструкции с
этим составом служат для выражения эмоции, вызванной действием: Оңбаған,
құдай жүзін көрмегір, сенің алдыңғы сұмдығың жетпеп пе еді! Қолың батып
әкеңнің басын жарып отырғаның анау (М. Әуезов). Біз үшін Қайшамен не
деспеді. Енді мұның жайлауы жарасып, жері кеңіп отырғаны мынау (М. Әуезов).
Басқасын қайтейін, ең аяғы бір сүйектің басын тістескен Достың істеп
отырғаны анау (Ә. Нұрпейісов). Профессор Р. Әмір жай сөйлемді осы, сол,
анау, мынау сілтеу есімдіктері арқылы көрсеткен [14, 58 б.].
Профессор Р. Әмір Жай сөйлем синтаксисі деген еңбегінде
Субстантивтену және оның синтаксис құрылымындағы орны деген тақырыпша
беріп, онда қазақ тілінің грамматикалық құрылысында субстантивтіктің орны
ерекше екенін атап өтеді. Автор: Субстантивтіктің тіліміздің синтаксистік
құрылысына, сөйлем құрау жүйесіне тигізетін септігі бірнешеу. Соның бірі –
жай сөйлем құрылысының, функциялық шеңберінің кеңеюіне жол ашуы. Дүние
жүзіндегі тілдердің көпшілігінде жай сөйлемдер құрылысы жағынан номинативті
болып келеді. Сөйлем бастауышы есім, баяндауышы етістік, есім болып
құралады: Бала өсті; Бала жас т.т. Қазақ тілінде жай сөйлем бастауышы
етістік, баяндауышы есім, етістік болып та құрала береді: Келгені білінді,
Келгені дұрыс т.б. Сөз жоқ, бастауыш мүше қызметінде жұмсалу үшін етістік
сөздер субстантивтенуге тиіс. Сонымен, етістік субстантивтену арқылы
бастауыш ретінде жұмсалатын болды, сол арқылы жай сөйлемнің мүмкіншілігі
кеңейді, лексикалық базасы молайды. Екіншіден, номинативті сөйлемдер
субъект зат пен оның қимыл, сынмен предикативтік қатынасқа түсуін
білдіретін болса (ұста кірді, ұста жас т.т.), соңғы сөйлемдер субьект қимыл
мен предикативтік қимылдың қатынасқа түсуін білдіретін болды. Оқығаны
ұнады. Көп тілдер бұл пікірді тек құрмалас сөйлемдер арқылы ғана білдіре
алады: понравился, как он читал, - деп, субстантивті сөз таптары арқылы
жай сөйлемді нақты көрсетеді [15, 105-110 бб.]. Автор осы еңбегінде есімді
сөйлемдер тақырыбына қатысты Сөйлемнің логикалық-грамматикалық типтері
тараушасында: Субьект зат пен оның заттық сапасының қатынасын білдіретін
сөйлемдер: Оспан – бригадир. Бригадир – сол кісі. Жамал – шөп желке қыз.
Бұл сөйлемдердің баяндауыштары зат есімнен жасалған. Кейде екі мүшесі де
бір-ақ сөздің қайталауы болып келетіні бар: Сөзім – сөз. Аты- ат-ақ.
Жұмысым – бұрынғы жұмыс [15, 55-56 бб.]. Автор Номинативті және етістікті
сөйлемдер деген келесі тараушасында: Актуализациялау қызметі сөзді
баяндауыш позициясына шығару арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін бастапқы
номинативті сөйлем аталғандай трансформацияға түседі.Бұрынғы баяндауыш
қызметіндегі етістік есімшелік форма алып бастауыш болады да,
актуализацияланатын сөз (объект, субъект) баяндауыш қызметіне ауысады.
Мұны кешегі аңызақ жел кептірді. – Мұны кептірген – кешегі аңызақ жел.
Аңызақ желдің мұны кептіргені кеше. Мұнда екінші сөйлемнің баяндауышы жел
зат есімі болса, үшінші сөйлемнің баяндауышы кеше үстеу арқылы жасалып тұр
[15, 57-58 бб.].
Профессор Р. Әмір Особенности синтаксиса казахской разговорной речи
деген еңбегінің Система сложных предложений в разговорной речи тарауында
да есімді құрмалас сөйлемдер туралы пікір қозғайды. Профессор Р.
Әмір: Особым структурно-семантическим типом представляются сложные
предложения, включающие простые предложения с субъективно-глагольным
построением, где сказуемыми выступают осы еді, сол еді. Этот компонент
является вариантом функционально-самостоятельных простых предложений со
сказуемым осы, сообщающим время действия. Простые предложения со сказуемыми
осы еді, сол еді являются вариантами, функционально связанными со
структурой сложных предложений, выражающих временные отношения: Аяғымыздың
бортқа іліккені сол еді, машина селкілдеп қозғала берді
(Б. Тілегенов). Келгені сол еді, бастық шақырып кетті. Нұрсұлу бір жаққа
баруға жиналып жатқаны сол еді, телефон шылдыр ете қалды (Қ. Жұмаділов)
[14, 148 б.]. Демек, осы пікірден автордың сілтеу есімдігі мен көмекші
етістік арқылы жалғаулықсыз ыңғайлас (мезгілдес) салалас сөйлемнің бірінші
сыңарларының жасалу жолдарын көрсетуі есімді құрмалас сөйлемнің бір түрі
деп айтуымызға болады. Одан әрі автор: Предложения с субъективно-
глагольным построением теснее связаны со структурой сложного предложения в
тех случаях, когда в качестве сказуемого выступает слово мұң екен - деп
мына мысалдарды береді: Ебейсіннің үйден шығуы мұң екен, Құдайменде
қарқылдап үйді басына көтере күлді (Ә. Нұрпейісов). Селдір сұйық қамыстары
селтиіп, ащылық сораң өскен алқап еді. Соған жету мұң екен, әлгі сұр құйын
лезде аппақ болып ұзарып шыға келді (Ә. Нұрпейісов) [14, 148-149 бб.]. Р.
Әмір мұң екен баяндауышы туралы: Компонент со сказуемым мұң екен
практически употребляется только в сложносочиненном предложении. Мұң екен
является сентимантичным словом, служащим для выражения синтиаксических
отношений. В данном употреблении оно лишено конкретного лексического
значения - деп мұң екен сөз тіркесінің қазақ тілінде баяндауыш қызметінде
жиі кездесетінін атап өтеді, дегенмен, бұл да есімді сөйлемнің бір жаңа
түрі деп айтуға болады. Автор: В состав сложносочиненного предложения с
причинным значением могут входить номинативные предложения: Аңқаулығым ғой,
солардың тұзағына ілініп қалғанымды білмеппін (Б. Майлин). Орынсыз
дәнеңкесі жоқ, құрдай қатынап жатқан машина, жетер ілесіп
(Қ. Мұхаметжанов). Ташкеннің дачаға баратын поезы жүргелі жатыр
екен, қаптаған адам, ерсілі-қарсылы жүгіріп мазам кетті (І. Жансүгіров)
[14, 150 б.] - деп автор пікірін былай жалғастырады: Будучи компонентом
сложных предложений, номинативное предложение называет событие, действие,
обусловливающее содержание следующего сообщения. Қаптаған адам в последнем
примере обусловливает состояние, действие говорящего: ерсілі-қарсылы
жүгіріп мазам кетті - деп есімді сөйлемнің құрмаластың құрамындағы орнын
атап көрсетеді.
Автордың бұл еңбектерінен есімді жай сөйлемдер мен есімді құрмалас
сөйлемдердің жасалу түрлеріне көп көңіл бөлгенін байқаймыз.
Жоғарыда талданған еңбектердің барлығы есімді сөйлемдерді жеке
зерттеудің нысаны ретінде қарамаған. Олар сөйлемнің түрін ажыратуда,
баяндауыштың жасалу ерекшелігін анықтағанда айтылып отырған. Қазақ тіл
білімінде есімді сөйлемдерді жеке зерттеу нысанасы ретінде қарастырған
елеулі екі еңбек бар. Оның бірі – К.Қ. Оңалбаеваның Қазіргі қазақ
тіліндегі есімді сөйлемдер атты кандидаттық диссертациясы. Бұл зерттеу
жұмыста жай сөйлемдердегі есімді сөйлемдерге қатысты төмендегідей мәселелер
тұңғыш рет жүйелі түрде берілді: 1) есімді сөйлемдердің негізгі белгілері,
ерекшеліктері; 2) есімді сөйлемдерге қатысты сөз таптары; 3) есімді
сөйлемдердегі құрама баяндауыштардың сипаты; 4) есімді, етістікті
сөйлемдердің қайсысының бұрын қалыптасу мәселесі; 5) есімді сөйлемдерге тән
дауыс ырғағы, тыныс белгілері [16].
Б. Елікбаев Қазақ тіл біліміндегі есімді құрмалас сөйлемдер
тақырыбына кандидаттық диссертация қорғады [17].
Бұл еңбек бүкіл түркітануда есімді құрмалас сөйлемдер туралы тұңғыш
зерттеу жұмысы болып табылады. Автор зерттеуінде есімді құрмалас
сөйлемдердің қазақ, түркі, орыс тіл білімінде берілу дәрежесіне, өзіндік
ерекшеліктеріне тыныс белгілеріне жан-жақты талдау жүргізеді. Жұмыста
есімді құрмалас сөйлемді дәстүрлі жіктеме бойынша есімді салалас құрмалас
сөйлемдер мен есімді сабақтас құрмалас сөйлемдер деп бөліп алып, олардың
ерекшеліктері мен жасалу жолдарына тоқталған.
Түркітану ғылымында жекелеген түркі тілдерінің синтаксисі белгілі
деңгейде зерттелініп келеді. Мұндай зерттеулер біздің ғасырымыздың басынан-
ақ европа, орыс ғалымдарының тарапынан қарастырған. Олардың қатарына П.М.
Мелиоранский, Н.А. Баскаков, А.П. Поцелуевский, Н.П. Дыренкова,
Н.К. Дмитриев, В.М. Насилов, А.К. Боровков, Е.И. Убрятова, Э.В. Севортян,
Н.З. Гаджиева, Б.А. Серебренниковтар және т.б. ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. Дегенмен түркітану ғылымында тарихи синтаксиске қатысты
жекелеген арнаулы еңбек жоқ екені белгілі. Нақты айтқанда, көне түркі
руника жазбалары тілінің синтаксистік құрылымы, сөйлем құрылысы, сөйлем
мүшелері олардың сөйлемдегі орын тәртібі туралы басын аша зерттеген
еңбектер саны көп емес.
Түркологтардың дені орыс ғалымдары, бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz