Интернеттің журналистикаға әкелген жаңалығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
I ТАРАУ.
Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ.ғы жаңа сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.23
ІІ ТАРАУ.
Қазақ тілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...56.57
I ТАРАУ.
Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ.ғы жаңа сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.23
ІІ ТАРАУ.
Қазақ тілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...56.57
Әлемді уысында ұстаған интернеттің БАҚ-қа келгеніне де біраз болды. Келді де ақпарат алудың бүкіл жүйесін өзгертті. Журналистің онсыз да жедел қызметі одан сайын ұшқырланып сала берді. Төрткүл дүние ашсаң – алақаныңда, жұмсаң жұдырығыңда. Бізде қазақ тілінің көсегесін көгерту туралы әңгіме қозғала қалса, оның шектеулі мүмкіндіктері жайлы айтып, қара аспанды басымызға төндіріп қоятынымыз бар. Дегенмен, оны дамытуға тым мүдделі емес сияқтымыз. Сондықтан, осы бітіру жұмысымның тақырыбын “Интернеттің журналистикаға әкелген жаңалығы” деп алып, онда көптеген түйткілді мәселелерді көтердім. Сондай-ақ, оның шешу жолдарын көрсеттім. Мәселен, “Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ-ғы жаңа сипаты” деп аталатын бірінші тарауда бүгінгі интернеттің жай-жапсары ғана емес, онда әлемдік деңгейде интернеттің жедел ақпарат көзіне айналуы және оның төрткүл дүниенің кез-келген бұрышына жеткізілуі туралы жан-жақты қарастырылады. Ал “Қазақтілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық қырлары” деп аталатын екінші тарауда отандық сайттарды бүгінгі қызметі және олардың қарқынды дамуы жайында кеңірек журналистік ізденіс жұмыстары баяндалады. Рас, жыл өткен сайын қазақ сайттары интерентті жаулап алып барады, алайда олардың қызмет көрсетуі әлде де көңіл көншітпейді. Айталық, мазмұны төмен материалдар, қауесет әңгімелер, жеке басқа қол сұғушылық көптеп кездеседі. Демек, біздегі интернет классикалық деңгейге жете қойған жоқ.
1. Ү. Уайдин. Журналистік этика. Алматы, “Қазақ университеті”,
2001ж.
2. Теледидар сөздігі – теледидар анықтамалығы. Алматы,
“Білім”, 2001ж.
5. Қ. Тұрсын. Теледидардың теориясы мен әдістемесі. Алматы,
“Қазақ университеті”, 2001ж.
6. Жол үстінде журналист. Алматы, “Атамұра”, 1999ж.
7. Ә. Жолдабеков, Телевизиялық техника мен компьютерлік
бейнемонтаж, Алматы, “Қазақ университеті”, 2001ж.
8. Ә. Мицкевич, Ч.Файерстоун. Теледидар және сайлау.
Алматы, “Қазақ университеті”, 1994ж.
9. Т.Кәкішев, Санадағы жаралар. Алматы, “Жазушы” 1992ж.
10. М. Жолдасбеков, Асыл арналар. Алматы, “Қазақ университеті”
2003ж.
11. Т. Бекниязов, Халықаралық журналистиканың дамуы, Алматы, “Қазақ университеті”, 2003ж.
12. Андреева, Г.М. Социальная психология. Москва, “Наука” 1994г.
13. Кэмбэлл Дж. Герой с тысячью лицами. К., 1997г.
14. В.М. Шепель. Секрет личного обояния. // Моква, “Феникс”, 2003г.
15. Мери Спиллейн. Создай свой имидж. // Санк-Петербург, 2001г.
16. С. Блэк . Паблик рилейшнз. Что это такое? // Москва, 1990г.
17. Л.Ф. Адилова. Имидж лидера современных политических практиках. // Алматы, “Қазақ университеті”, 2002г.
18. Ж.С.Қалыбай. Қазақстандағы PR: даму жолы, проблемалары, болашағы. // Қазақстандағы PR мен БАҚ. Алматы 2003 ж. «Нұр».
19. Почепцов Г.Г. Профессия:имиджмейкер. К., 1998.
20. Блажнов Е.А. Паблик рилейшнз. Приглашение в мир цивилизованных рыночных и общественных отношениий. // Глава 4. Имидж. ИМА-пресс, Москва, 1994 г.
21. Майкова С.Е., Федоров А.Б., Шевякова Л.П. Средство массовой информации в предвыборной кампаний: применение методов психологического воздействия. // М., 2001г.
22. И.Б.Терентьева. Применение психологии в создании образа.// Евразия: PR проблемалары. Алматы 2003. «Нұр».
23. Андреева Г.М. Социальная психология. Москва, «Наука» 1994г.
24. Кэмпбэлл Дж. Герой с тысячью лицами. К., 1997г.
25. В.М.Шепель. Секрет личного обояния. // Москва, «Феникс», 2003.
26. Мери Спиллейн. Создай свой имидж. // Санкт-Петербург, 2001.
27. Современная реклама. // перевод с англ., общая ред. проф.Феофанова, издательский дом «Довгань», 1995 г.
28. Т.К. Серегина, Л.М. Титкова. Рекламав бизнесе. Информационно-внедренческий центр «Маркетинг». М., 1995 г.
29. Г.С. Мельник. Масс-медиа: психологические процесы, эффекты. СПб., 1996 г.
30. Ф. Друкер Питер. Рынок: как выйти в лидеры.Практика и принципы. // М., 1992 г.
2001ж.
2. Теледидар сөздігі – теледидар анықтамалығы. Алматы,
“Білім”, 2001ж.
5. Қ. Тұрсын. Теледидардың теориясы мен әдістемесі. Алматы,
“Қазақ университеті”, 2001ж.
6. Жол үстінде журналист. Алматы, “Атамұра”, 1999ж.
7. Ә. Жолдабеков, Телевизиялық техника мен компьютерлік
бейнемонтаж, Алматы, “Қазақ университеті”, 2001ж.
8. Ә. Мицкевич, Ч.Файерстоун. Теледидар және сайлау.
Алматы, “Қазақ университеті”, 1994ж.
9. Т.Кәкішев, Санадағы жаралар. Алматы, “Жазушы” 1992ж.
10. М. Жолдасбеков, Асыл арналар. Алматы, “Қазақ университеті”
2003ж.
11. Т. Бекниязов, Халықаралық журналистиканың дамуы, Алматы, “Қазақ университеті”, 2003ж.
12. Андреева, Г.М. Социальная психология. Москва, “Наука” 1994г.
13. Кэмбэлл Дж. Герой с тысячью лицами. К., 1997г.
14. В.М. Шепель. Секрет личного обояния. // Моква, “Феникс”, 2003г.
15. Мери Спиллейн. Создай свой имидж. // Санк-Петербург, 2001г.
16. С. Блэк . Паблик рилейшнз. Что это такое? // Москва, 1990г.
17. Л.Ф. Адилова. Имидж лидера современных политических практиках. // Алматы, “Қазақ университеті”, 2002г.
18. Ж.С.Қалыбай. Қазақстандағы PR: даму жолы, проблемалары, болашағы. // Қазақстандағы PR мен БАҚ. Алматы 2003 ж. «Нұр».
19. Почепцов Г.Г. Профессия:имиджмейкер. К., 1998.
20. Блажнов Е.А. Паблик рилейшнз. Приглашение в мир цивилизованных рыночных и общественных отношениий. // Глава 4. Имидж. ИМА-пресс, Москва, 1994 г.
21. Майкова С.Е., Федоров А.Б., Шевякова Л.П. Средство массовой информации в предвыборной кампаний: применение методов психологического воздействия. // М., 2001г.
22. И.Б.Терентьева. Применение психологии в создании образа.// Евразия: PR проблемалары. Алматы 2003. «Нұр».
23. Андреева Г.М. Социальная психология. Москва, «Наука» 1994г.
24. Кэмпбэлл Дж. Герой с тысячью лицами. К., 1997г.
25. В.М.Шепель. Секрет личного обояния. // Москва, «Феникс», 2003.
26. Мери Спиллейн. Создай свой имидж. // Санкт-Петербург, 2001.
27. Современная реклама. // перевод с англ., общая ред. проф.Феофанова, издательский дом «Довгань», 1995 г.
28. Т.К. Серегина, Л.М. Титкова. Рекламав бизнесе. Информационно-внедренческий центр «Маркетинг». М., 1995 г.
29. Г.С. Мельник. Масс-медиа: психологические процесы, эффекты. СПб., 1996 г.
30. Ф. Друкер Питер. Рынок: как выйти в лидеры.Практика и принципы. // М., 1992 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3-5
I ТАРАУ.
Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ-ғы жаңа сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-23
ІІ ТАРАУ.
Қазақ тілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 51-53
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 54-55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...56 -57
КІРІСПЕ
Әлемді уысында ұстаған интернеттің БАҚ-қа келгеніне де біраз болды.
Келді де ақпарат алудың бүкіл жүйесін өзгертті. Журналистің онсыз да жедел
қызметі одан сайын ұшқырланып сала берді. Төрткүл дүние ашсаң – алақаныңда,
жұмсаң жұдырығыңда. Бізде қазақ тілінің көсегесін көгерту туралы әңгіме
қозғала қалса, оның шектеулі мүмкіндіктері жайлы айтып, қара аспанды
басымызға төндіріп қоятынымыз бар. Дегенмен, оны дамытуға тым мүдделі емес
сияқтымыз. Сондықтан, осы бітіру жұмысымның тақырыбын “Интернеттің
журналистикаға әкелген жаңалығы” деп алып, онда көптеген түйткілді
мәселелерді көтердім. Сондай-ақ, оның шешу жолдарын көрсеттім. Мәселен,
“Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ-ғы жаңа сипаты” деп
аталатын бірінші тарауда бүгінгі интернеттің жай-жапсары ғана емес, онда
әлемдік деңгейде интернеттің жедел ақпарат көзіне айналуы және оның төрткүл
дүниенің кез-келген бұрышына жеткізілуі туралы жан-жақты қарастырылады. Ал
“Қазақтілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық қырлары” деп
аталатын екінші тарауда отандық сайттарды бүгінгі қызметі және олардың
қарқынды дамуы жайында кеңірек журналистік ізденіс жұмыстары баяндалады.
Рас, жыл өткен сайын қазақ сайттары интерентті жаулап алып барады, алайда
олардың қызмет көрсетуі әлде де көңіл көншітпейді. Айталық, мазмұны төмен
материалдар, қауесет әңгімелер, жеке басқа қол сұғушылық көптеп кездеседі.
Демек, біздегі интернет классикалық деңгейге жете қойған жоқ.
Жаһандану процесінің дамуымен электронды ақпарат құралдарының,
әсіресе, телевизияның қоғамдық санаға әсері ұлғайып келеді. Ол тек әсер
етіп қана қоймай, сонымен қатар, қоғамдық пікірді қалыптастырып, өз
қожайынының саясатын жүргізетін құрал болып отыр. Кейде бұл құрал жеке
тұлғалардың өз пайда, мүддесіне қызмет ететін тетік ретінде қаралатыны да
шындық. “ҚР БАҚ туралы” Заңына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық
пікір қалыптастыруға тікелей әсер етуіне болмайды. Қоғамдық пікірді
баспасөз, телерадио материалдарына сүйене отырып, әр азамат өзі
қалыптастыруы қажет. Алайда, қазақстандық ақпарат құралдары бүгінде өзінің
біржақты ақпараттық функциясынан алшақтап кеткен. Газет-журнал, телерадио
арналарды бизнес, табыс көзі ретінде қарастыру тенденциясы Қазақстанда ғана
емес, дүние жүзінде байқалып отыр.
Кез-келген Интернет-жоба бұқаралық коммуникация құралы болып
табылатындығына қарамастан, олардың кейбіреулерінде медиа функция басым
болып келетінін және ақпараттың негізін құрайтынын айтуға болады. Тіпті,
үстірт қарағанның өзінде де Интернет ресурстары екі топқа бөлінеді:
біріншіден, кәсіби журналистермен жасалған және үнемі жаңартылып отыратын
ресурстар (газеттер, журналдар және т.б.) екіншіден: Интернетте тіптен
жаңартылмайтын немесе кейбір жағдайларда ғана жаңартылып отыратын,
анықтамалық мәліметтерден тұратын “статистикалық сайттар” деп аталатын
ресурстар да көп кездеседі. Сонымен қатар, қолданушылардың өздері де
жасайтын, медиа функцияларын атқаратын көптеген ресурстар да бар.
Интернет арқылы әлемдік деңгейдегі ірі ақпарат компанияларының
деректеріне сүйену мәліметтің маңызын арттыра түсетініне дау жоқ. Әсіресе
шет ел жаңалықтарын дайындаушылар дерек көзін халықаралық агенттіктерден
алады. Алайда, интернет деректері кейбір мәліметтерді дәлелдей түсу
мақсатымен ғана пайдаланылуға тиіс. Немесе журналистің өзінің
біліктілігінің, оқыған-тоқығанының, көрген-білгенінің арқасында әзірленіп
жатқан материал интернеттің өзегінен ойып алынған ақпаратпен тұздықталғаны
жөн.
Жинақтай айтқанда, қазіргі кезең – азаттықтың ақ кемесіне отырған
Қазақстан үшін жаңа қалыптаса бастаған мемлекеттің даму бағытын саралайтын
кезең. Оның күн тәртібінде ұлттық ақпарат кеңістігін қалыптастырып, сол
арқылы рухани асқазанды тоқ ұстар идеологиялық азық жинау міндеті тұр.
Еңбектің актуальдылығы бүгінгі күн талабынан туған. Журналистикадағы
құбылыстарға жаңаша қараған тұста, бұл еңбектің де өзіндік үлгісі болары
сөзсіз.
I ТАРАУ
ИНТЕРНЕТТІҢ ҒАЛАМДЫҚ ЖҮЙЕГЕ АЙНАЛУЫ ЖӘНЕ БАҚ -ҒЫ ЖАҢА СИПАТЫ
Технологиялардың дамуы нәтижесiнде өмiрге журналистиканың жаңа түрi –
интернет-журналистика келдi. Кез-келген саладағы жұмыс процесiнiң ажырамас
бөлiгiне, негiзгi құралының бiрiне айналған компьютерсiз бүгiнде өмiрдi
елестету мүмкiн емес.
Қазақстанда интернет пайда болған кезде ең басты мәселе — тiлге келiп
тiрелген болатын. Яғни, әлемторда қазақ тiлiнiң спецификалық қарiптерiнiң
бейнеленуi бiраз уақытқа дейiн үлкен проблема туғызып келдi. Сөз жоқ,
Интернет журналистикаға бұрынғыдан өзгеше қалып, жаңаша мән әкелдi. Ол
күмәнсiз. Финляндияның iрi басылымының бiрi — Хельсинген Саномат
газетiнiң шолушысы Пентти Садениеми интернет дәуiрiндегi журналистiң
қызметiне былай деп сипат бередi: Жаңа технологиялар журналистiң жұмысын
жеңiлдете әрi, жайландыра түстi. Барлығында жеке компьютерi бар,
бұрынғысынша жүгiру, жан-жаққа телефон шалу, мекен жайларды iздеудiң
қажеттiгi жоқ. Әрiптестерiмiзбен электронды пошта арқылы байланыс орнап
тұрғандықтан, сұрау саламыз да, арғысына көп мазасызданбаймыз. Әсiресе,
шетелдегi журналистермен қарым-қатынас жасау аса қолайлы(2).
Осыдан келiп, еңбектiң авторы интернетпен қоса пайда болған
журналистиканың сапасына алаңдаушылығын да жасырмайды.
Ақпарат тасқынының ұлғаюына бiрнеше фактор себеп болған:
1) теледидарда спутниктiк арналардың көбеюi;
2) азаматтардың жаңа ақпараттық кеңiстiктi игеруi;
3) БАҚ-ның қоғамдық мiндеттерiнiң азайып, оның коммерциялық мақсатта
көбiрек қолданылуы.
Осы жайттарды ескере отырып, журналистер мен зерттеушiлер сапалы
журналистиканың жоғалуға айналғанын айтып, дабыл қаға бастады. Уақыт
тапшылығын алға тартқан көптеген журналистер мәлiметтердiң дәлдiгiн ысырып
қойып, неғұрлым сенсацияға жақын жаңалықтарды ғана жазатын болды. Ал,
интернеттiң пайда болуымен олар ақпаратты тек тауар ретiнде ғана түсiнiп,
ұсынуға кiрiстi. Яғни тұтынушыға жеткiзiлетiн ақпараттың анықтығы емес,
жеделдiгi бағалана түскен (3).
Алайда, финн журналистерiнiң пiкiрiнше, компьютер (интернетке
қосылған) олардың туындыларының сапасын тек арттыра түседi. Өйткенi, шексiз
ақпаратқа қолы жетiп тұрған журналист жоғары технологиялардың
мүмкiндiктерiн пайдалана отырып, өзiнiң кәсiбилiгiн де арттырады.
Шындығында да, интернеттiң журналист кәсiбилiгiне тигiзетiн ықпалы мен
әсерi қандай? Сапалы журналистика үшiн ол зиянды ма әлде, керiсiнше,
классикалық журналистиканың мазмұнын байытудағы маңызы зор ма? Мұны қазiр
тап басып айту оңайға соқпасы анық.
Қазiргi уақытта бiздiң өмiрiмiзде интернеттiң қамтымаған саласы жоқтың
қасы, дедiк жоғарыда. Оның техникалық ерекшелiктерiн түпкiлiктi түсiну үшiн
оның пайда болу тарихы мен даму жолдарын айналып өту мүмкiн емес.
Ең алғаш компьютерлердiң пакеттiк жүйесiн құруды қолға алған — ARPA
(Advanced Research Projects Agency Network) агенттiгi. Интернеттiң алғашқы
аты да сәйкесiнше, ARPANet болатын. АҚШ Қорғаныс Министрлiгiнiң
басқаруындағы бұл мекеменiң алдында қорғаныс саласында жұмыс iстейтiн
зерттеу ұйымдарын бiрiктiрiп, олардың қызметiн бақылайтын және үйлестiрiп
отыратын сенiмдi компьютерлiк жүйенi дүниеге әкелу мiндетi қойылған едi.
Бұл арнадағы iзденiстер 1969 жылы өзiнiң жеңiстi мәресiне жеттi. Алғашында
жүйе Калифорния (University of California, Los Angeles, UCLA) мен Стенфорд
(Stanford University) университеттерi арасында орнатылды. Көп ұзамай,
кiшiгiрiм жүйеге Санта-Барбара (University of California, Santa Barbara,
LA) және Солт Лейк Сити (University of Utah, Salt Lake City)
университеттерi де қосылады. Ал 1972 жылы электронды пошта дүниеге келдi.
Алғашында тек салалық қолданыста ғана болған Интернеттiң кейiн қандай
ғаламдық жүйеге айналатынын тап басып болжаған ешкiм болған жоқ. Алайда,
американ әлеуметтанушысы Маршалл Маклюэн (Marshall McLuen, 1911—1980)
өзiнiң Гутенберг Галактикасы (The Gutenberg Galaxy, 1962), Медианы
түсiну (Understanding Media, 1964) атты еңбектерiнде бүкiл әлемдi
тоғыстыратын бiр жүйенiң дүниеге келуiнiң алғышарттарын тұжырымдап кеткен
болатын (4). Маклюэн өмiрiн технологияның бұқара мәдениетi мен адамдар
қарым-қатынасына тигiзетiн әсерi мен ықпалын зерттеуге арнаған ғалым. 1964
жылы ол Медианы түсiну (Understanding Media, 1964) атты еңбегiнде
технологиялық дамудың нәтижесiнде болашақта глобалдық деревнялар дүниеге
келедi деген. Мұндай мекендерде шалғай жерлерде орналасқан адамдар тобы
ешқандай кедергiсiз, орталықтағыдай ақпарат алуына мүмкiндiгi болады–мыс.
Ол кезде телевизия пайда болып, негiзгi ақпарат көзiне айнала
бастағандықтан, Маклюэн еңбектерiмен танысқандар оны теледидардың болашағы
туралы айтып отыр, деп ойлады, алайда, қазiргi заман көзқарасымен оқыса,
Understanding Media кiтабында сөз болғаны – Интернет ғаламдық жүйесi едi.
Шындығында да, қазiргi уақытта Интернет – ешбiр мемлекетаралық
шекараларды мойындамайтын дербес бiр әлемге, глобалдық деревняға айналып
отыр. Компьютердiң қай мемлекет аумағында орналасқандығынан хабар беретiн
тек домен ғана. Ал, ең алғашында әлемтордағы домендер саны саусақпен
санарлықтай ғана едi. Олардың барлығы тек АҚШ аумағында қолдану үшiн ойлап
табылған.
-.edu (education) – университеттер және т. б. оқу орындарының жүйесi;
-.com (commercial) – коммерциялық ұйымдардың жүйесi;
-.gov (goverment) – үкiметтiк және мемлекеттiк ұйымдар жүйесi;
-.mil (military) – АҚШ Қорғаныс Министрлiгiнiң жүйесi;
-.org (organization) – түрлi қоғамдық ұйымдардың жүйесi;
-.net (network) – телекоммуникация операторларының жүйесi.
Қазiргi уақытта жағдай өзгердi. Бұл домендер қазiр АҚШ меншiгi емес,
Бiрiншi Деңгейдегi Ұлттық домендер (Top-Level National Domains, TLDs) тобын
құрайды (5). Ал Екiншi деңгейдегi топқа мемлекеттердiң географиялық
домендерi кiредi. Әлемторда Қазақстан .kz доменiмен таныстырылған. Кеңес
Үкiметi кезiндегi домен - .su (Soviet Union), 19.09. 1990 жылы InterNIC
(International Network Information Center) базасында тiркелiп, Бiрiншi
Деңгейдегi топқа кiретiн. Кеңестер Одағы тараған соң, 1992 жылы дүниеге .ru
доменi келедi. Ал 19.09.94 жылы IANA (Internet Assigned Numbers Authority)
мәлiметтер жинағында .kz доменi алғаш рет тiркеледi. Қазiргi уақытта барлық
сайттарды тiркеп, статистика жүргiзетiн бiрден-бiр орган — 1999 жылы
қыркүйекте Әдiлет Министрлiгi тiркеген KazNIC коммерциялық емес ұйымы.
Соңғы мәлiметтер бойынша, KazNIC-те 3000-ға тарта қазақстандық сайт
тiркеулi.
Интернеттену кезеңi түрлi елдерде түрлiше жүрдi. Процестi сипаттаған
кезде байқалған үрдiс – интернет дамыған елдерден дамушы елдерге қарай
тарағандығы. Сонымен қатар, интернеттiң даму-дамымауы нақты мемлекеттiң
саяси ұстанымы мен менталитетiне де тiкелей байланыстылығы байқалған. 1998
жылы ең компьютерлендiрiлген елдер бестiгiне АҚШ (1000 адамға – 520
компьютерден), Финляндия (490), Швеция (480), Дания (350) және Ұлыбритания
(280) кiретiн. Сондықтан, Интернет-журналистиканың да осы аталған елдерде
қалыптасуы да заңды болса керек.
Ең алғаш жүйелiк басылымдар шыға бастағанда кейбiр мамандар бұл
жаңалықтың дәстүрлi басылымдардың беделiне қауiп төндiредi деген
пiкiрлерiн де жасырмады. 1996 ж. АҚШ-та online режимiнде жұмыс iстейтiн
дәстүрлi БАҚ-ң электронды нұсқасын жасау қаншалықты тиiмдi болады? деген
сұрау жүргiзген едi. Сонда респонденттердiң 45 %-ы оның сәттi болатынына
күмән келтiрiп, тiптi ондай жағдай әдеттегi газет-журналдар беделiнiң
өсуiне кедергi болады деп жауап берген. Ал, басқа 44 %-ы керiсiнше, ондай
үрдiс өте тиiмдi болады деген пiкiр бiлдiрген (6).
Тампере Университетiнiң (Финляндия) ғалымы, электронды журналистикаға
арналған көптеген мақалалардың авторы Ари Хейнонен өзiнiң Жүйедегi
журналистика туралы баяндамалар (1998 ж.) атты кiтабында: Қазiргi уақытта
дәстүрлi газет-журналдар алдында бiр-ақ таңдау бар. Ол – жүйеге көшу немесе
бiржола жабылу — деп кесiп айтады (7).
Алайда, осы салада маманданған тағы бiр финн зерттеушiсi Микко
Кивилуото Жүйе – қарақшы емес атты мақаласында мұндай қауiптiң негiзсiз,
әрi ондай мәжбүрлiк туып отырған жоқ деген пiкiрiн айтады. Кивилуотоның
зерттеулерiнiң нәтижесi бойынша, жағдай мүлдем басқаша: оқырмандар
бұрынғысынша дәстүрлi басылымдарды оқиды, ал электрондық сипаттағы
нұсқаларын тек қызықтау үшiн қарайды екен.
Жалпы, финн аудиториясы электронды журнализмдi дәстүрлi ақпарат тарату
жолының, мазмұнының баюы деп қабылдады (8). Финляндияның iрi басылымдарының
бiрi – Хельсинген Саномат өзiнiң электронды нұсқасын өмiрге әкелу арқылы
жазылушы санының өсуiне қол жеткiзген. Әсiресе, оның әдетте пошта 2—3 күнде
жеткiзiлетiн шет аймақтар үшiн өте қолайлы екенiн тапқан. Ал, АҚШ-тың
тележурналистерi интернеттегi сайттың олардың телеарнасына қосымша бедел
қосып, жарнама ретiнде де қабылданатынын байқаған. Түптеп келгенде, олар
телеарнаның сайтын жасаған кезде ешқандай экономикалық пайда көздемеген
(9).
ТМД аймағында Интернет тұрақты қарқынмен дамып отырғанмен, шын
мәнiндегi БАҚ сипатына саятын сайттар кейiнiрек, шамамен 1995 жылы пайда
болған. Д. В. Смирнов өз еңбегiнде Ресей Интернетiнiң хронологиясын 1995
жылдан бастап жасағанын былай деп түсiндiредi: 1995 жылға дейiн Ресейдегi
интернеттi бар дегеннен гөрi, жоқ деуге болатын едi. Ал, бар дегеннiң
өзiнде, ондағы дүниелердiң саны мен сапасы БАҚ өнiмi демек түгiл, сайт
деген сипат беру қиын соғатын. Сонымен бiрге, оның пайдаланушылары тым аз
болғандықтан, интернеттiң бұқаралық сипатын да жоққа шығаруға тура келедi.
1995 жылы қазанда жарыққа шыққан Роман сайты – интерактивтi әдеби
жоба болатын. Қараша-желтоқсан айларында сайтта реалды уақыт режимiнде
Россия: Выборы — 95 — сайлаудың өту барысы туралы ақпарат жарияланады.
6.11.96 жылы жүйеде Иван Паровозовтың (Александр Гагин) Паровозов-
News атты анау-мынау стилiндегi заметкаларының тұңғыш саны жарық көредi.
Көпшiлiк қызығып оқитын Паровозов бағаналары дәстүрлi басылымдардағы
дүниелерден мазмұндық, құрылымдық және тақырыптық сипаты бойынша мүлдем
өзгешеленетiн. Сайтының беделi күн санап өсiп келе жатқан А. Гагин өзiнiң
бұрынғы жұмыс орнын тастап, бiржола интернет-журналистикаға бой ұрады.
Қазiргi уақытта ол НТВ-портал. com веб-баспаханасының басшысы, Интернет
журналының шеф-редакторы.
24.12.96 жылы Рунетте Вечерний Интернет шыға бастайды. Бұл – Антон
Носиктiң күнделiктi орыс және әлемдiк жүйесiн шолуы болатын. Оның да
беделi өте жоғары едi.
Осы аталған авторлық жобалардың негiзiнде дүниеге орыс интернет –
журналистикасы келдi. Авторлық жобалар – Интернеттi МЕДИА ретiнде
таныстырған туындылар — деп тұжырымдайды Д. В. Смирнов (10).
Әлемторда таныстырылған елдердiң барлығының Ресей интернетi сияқты
тарихы бай деу артық болады. ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде интернет қолдау
тауып, аса дамыған деп Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Украина
және Беларусьтi атауға болар едi(11).
Өзбекстандағы интернет пайдаланушыларының саны 2003 жылдың басында 300
мың адамды құраған. .uz доменiмен таныстырылған сайттардың ең беделдiлерi:
fergana.ru – Узнеттегi бұрыннан келе жатқан ақпараттық — жаңалықтар сайты;
uzreport.com – ақпараттық-жаңалықтар сайты; internet.uz — Өзбекстандағы
Internet Technlogies жаңалықтарына арналған алашқы әрi жалғыз сайт;
onlife.mnet.uz — Өзбекстан жастарының сайты. Өзбекстандық сайттардың басым
көпшiлiгi, яғни 70 %-ы орыс тiлiнде, қалғаны – ағылшын және өзбек
тiлдерiнде.
Осы ретте өзбекстандық fergana.ru сайты – Орта Азия аумағында шығатын
интернет – басылымдары iшiнде жедел әрi нақты ақпарат, комментарийлер
жариялайтын ақпараттық сайт екенiн атап өткенiмiз жөн. Бұл сайт Ирактағы
соғыс, Таяу Шығыстағы саяси ахуал және Орта Азияда орын алған лаңкестiк
әрекеттер туралы үнемi объективтi және оперативтi ақпарат берiп
отырғандықтан ТМД елдерiнiң алдыңғы қатарлы БАҚ-н жаңалықтармен қамтамасыз
ететiн басты ақпарат көзi деуге болады.
Жалпы, Өзбекстанда интернеттiң дамуына қолайлы жағдай жасалған, алайда
сайттардың барлығына қатаң бақылау жүргiзiледi.
Ендi, журналистиканың өмiрге келген жаңа, тың түрiнiң ерекшелiктерiне
тоқталайық.
Ең алдымен, интернет-журналистика мультимедиалығымен ерекшелендi.
Мәселен, қағаз басылымдар ақпаратты мәтiндiк және графикалық тәсiлмен,
телевизия – видеоқатар мен дыбысты пайдаланып, ал радио– дыбыс арқылы
жеткiзедi. Интернетте осының барлығы қолданылады. Яғни мультимедиалық
кеңiстiкте ақпаратты мәтiннен бастап видеоға дейiнгi барлық амал-тәсiлдердi
қолдана отырып жеткiзуге болады (12).
Мультимедиа – компьютерлiк қосымшаларда ақпарат беру тәсiлдерiнiң
(мәтiн, дыбыс, сурет, видео) барлығын кешендi түрде қолдану.
Интернет – кез-келген БАҚ қасиеттерiн ұтымды пайдаланушы, алайда, ол
аталған ақпарат құралдарын жекелеген түрде алмастыра алады деу қателiк
болар едi. Өйткенi, бiз теледидарды өшiрiп тастап, компьютер көруге
кiрiспеймiз. Жақын арады ондайға қол жете қоймасы да анық: радиотолқын
арқылы теледидар сигналын жiберу немесе қабылдау әлдеқайда тиiмдiрек әрi
арзанырақ. Интернет — телекамералардың жеткiзiлуi қиындатылған жағдайларда
көмекке келгенде бағасы артады.
Интернеттiң мультимедиа ретiнде тағы бiр маңызды қасиетiнiң бiрi –
уақытқа тәуелсiздiгi және сол сәтте ақпаратты архивациялауға қабiлеттiлiгi.
Бұқаралық ақпарат құралдарын бiз реалды уақыт режимiнде және кейiндi
уақыт режимiнде жұмыс iстейтiн деп 2-ге бөлемiз. Алғашқыларының қатарында
тiкелей эфирге шыға алатын теледидар мен радионы атасақ, ақпаратты белгiлi-
бiр уақыт өте жариялайтын, яғни кейiндi уақыт режимiнде жұмыс iстейтiн
газет-журналдарды екiншi топта қарастырамыз.
Интернетте бұл режимдердiң екеуi де қамтылған. Сондай-ақ, оның қайсысы
қолданылса да, сайтта ақпарат пайда болысымен, сол сәтте архивтену процесi
де қатар жүредi. Арада қанша уақыт өткенiне қарамастан, юзердiң сұрауы
бойынша кез-келген ақпарат сұрыпталып, шексiз мәрте ұсыныла бередi.
Интернет-басылымдарда жарияланған барлық материалдар арнайы АРХИВ деп
аталатын сiлтемелерде сақталады. Негiзiнен, онда тақырыптық емес, даталық
iздеу салу ұсынылған. Гипермәтiндiк iздеу тәсiлiн тек интернетте ұзақ уақыт
шығып тұрған газеттер қарастырған.
Гипермәтiн (hypertext) – компьютердегi барлық деректер базасын, сондай-
ақ құжаттарды ақпарат алуды жеңiлдету үшiн белгiлi-бiр жүйемен сұрыптауды
ұйымдастыру. Пайдаланушы сiлтеме жасаған кезде оған белгiлi-бiр
ассоциативтiк байланыс арқылы арнайы тақырыптарға жүйеленген ақпарат
ұсынылады.
Гипермәтiн үлкен көлемдегi ақпаратпен жұмыс iстеген кезде аса қолайлы.
Гипермәтiндiк программалар – браузерлер (browser) – берiлген тапсырма
бойынша ақпарат iздестiруде түрлi амал-тәсiлдердi ұсына алады. Ең алғаш
(1965 ж.) hypertext терминiн енгiзген Теодор Нельсон (13). Нельсонның
гипермәтiнге берген анықтамасы: сұрау бойынша тарауланып, жүзеге асатын
арнаулы жазу түрi.
Өмiрге келген журналистиканың жаңа түрi осы саланың мамандарынан
қандай да бiр арнайы, ерекше қабiлет-қарымын талап еткен жоқ. Ол
бұрынғысынша қоғамдағы өзектi проблемаларды жазуды жалғастырды, тек оны
ұсыну формасы жаңарды.
Ең алдымен, интернеттегi журналистiк туынды қысқа әрi нұсқа жазылуы
тиiс. Жүйелiк басылымға назар аударған оқырман қалай болғанда да 8-10
мыңнан артық белгiден тұратын дүниенеi оқи қоюы екiталай (14). Сондай-ақ,
оқырманды жалықтырып алмау үшiн, материалды бiрнеше тақырыпшаларға бөлiп
тастап, түрлi ерекшелеу тәсiлдерiн (қалың қарiптi, курсивтi, сөздiң астын
сызуды) пайдаланған абзал. Мұндай амалдарды қолдану экрандағы мәтiндi
жандандыруға септiгiн тигiзедi. Есте сақтайтын басты нәрсе: жазылып
отырғаны – жай мәтiн емес, гипермәтiн. Сондықтан, толығырақ мына жерде,
оны мына жерден көресiз деген сияқты сiлтемелердi пайдаланған материалдың
бағасы артады екен.
Интернет – журналистиканың тағы бiр аса маңызды ерекшелiгi – оның
интерактивтiлiгiнде. Яғни, оқырмандармен жедел түрде байланысқа шығу
қабiлеттiлiгiнде. Оның бiрнеше амалы бар: меймандар кiтабы, түрлi форумдар,
керi байланыс адрестерi.
Аса қызықты жазылған дүниелер басылым сайтындағы форумда оқырмандардың
талқысына салынады. Егер дәстүрлi басылымдарда жекелеген оқырманның белгiлi-
бiр жарияланымға бiлдiрген пiкiрiнiң жариялануы екiталай шаруа болса,
интернет-газеттерде мәселемен танысқан кез-келген адам өзiнiң көзқарасын
форумда (не басқалай жолмен) жария ете алады. Сонымен қатар, керi
байланысқа жүйелi түрде, тұрақты шығып отырса, аса қызықты деп танылған
материал жаңа айдардың немесе мақалалар циклiнiң бастауы бола алар едi.
Гарвард университетiндегi Ниман атындағы журналистика қорының басшысы
Боб Джайлстың пiкiрiнше, алдыңғы қатарлы деген ақпарат агенттiктерi
интернеттегi сайттарында жаңалықтарды ескi қалыптағы формамен бередi(15).
Ал материалдардың мазмұны батыл әрi өткiр. Яғни, жаңа тұрпатты журналистiк
туындыны жазуда әзiрше форма мен мазмұн үйлесiмдiлiгi табылмаған. ABCNews.
com журналисi Энн Комптон өзiнiң жаңа мiндетi туралы: Жүйедегi туындылар
анағұрлым ашық, бiз негiзiнен ауызекi сөйлеу тiлiн қолдануға тырысамыз.
Ақпаратты ұсынуда қиялдауға шек қойылмайды, бiз осы мүмкiндiктi молынан
пайдалануға тырысамыз — дейдi.
Интернет — журналистиканың тiлдiк ерекшелiгi – оның еркiндiгiнде.
Әлемторда жарияланған журналист туындысы қоғамда бекiп қалған ұстанымдарды,
ережелердi мойындамауы да мүмкiн. Дегенмен де, ол аудиторияның талап-
талғамын қанағаттандырып отырғаны рас. Жүйедегi жарияланымдардың
оқырмандарын алғашқы кезде осы фактор тартатын. Slashdot. com сайтының веб-
комментаторы Джон Кацтың сөзiнше, интернетте жарияланатын туынды үшiн
журналистiң жауапкершiлiгi басқа бұқаралық ақпарат құралдарыныкiнен
әлдеқайда жоғары. Оқырмандармен интерактивтi байланыс орнату арқылы, бiз
әрбiр материалымызға қандай да бiр пiкiрдiң бiлдiрiлуiн күтемiз. Сондықтан,
әрине, тек қана сапалы мақала жазуды басты мақсат етiп қоямыз(16).
Интернетке бас сұқсақ, онда негiзiнен, дәстүрлi бұқаралық ақпарат
құралдарының интернет нұсқалары ұсынылғанын байқар едiк. Таза жүйелiк
басылымдар (шетелде болсын, Қазақстанда болсын) саны қалай болғанда да
басқа БАҚ сайттарынан аз.
Әлемде компьютерлендiрiлген елдер қатары туралы өткен мақалада (23.08.04)
айтып өткен болатынбыз. Қазақстанның бұл реттегi жағдайы қандай деген
мәселеге тоқталсақ, Статистика және Бағдарлау Агенттiгiнiң (СБА)
Навигатор интернет- газетiнде мынадай мәлiмет келтiрiлген (1). 2003 жылы
компьютерленген елдердiң ондығын АҚШ (1000 адамға –585 комп.), Швеция
(507), Швейцария (502), Норвегия (491), Сингапур (483), Австралия (465),
Дания (432), Финляндия (396), Голландия (395) және Канада (390) құраған
екен. Осы ондыққа азғантай уақытта ендi Қазақстан да қосылуы мүмкiн.
Өйткенi, Қазақстанда әрбiр 1000 адамға шаққандағы компьютердiң саны 2006
жылы 300 болған. Мына кестеге мән берейiк:
Персоналдық компьютерiңiз бар ма? (СБА сұрауы, 2006 ж.) Бар Жоқ
Алматы 38,6 61,4
Астана 22,6 77,4
Атырау 32,4 67,6
Қарағанды 27,5 72,5
Көкшетау 27,2 72,8
Семей 7,3 92,7
Тараз 26,9 73,1
Орал 15,9 84,1
Өскемен 20,5 79,5
Компьютерi барлардың саны – 16160 адам, олардың 35 %-ы – интернеттi
пайдаланушылар. Пайдаланушылардың басым бөлiгi – түрлi қоғамдық
мекемелердiң, ұйымдардың қызметкерлерi, студенттер және кәсiпкерлер.
Интернетке қосылуды жай ғана техникалық прогрестiң нәтижесiнде орын
алып отырған құбылыс деп қана емес, сонымен қатар, әлем азаматы құжатына ие
болу деп те қарастырған жөн сияқты.
Қазақстандық интернеттiң туған күнi қашан деген сұрақтың екi жауабы
бар. Бiрiншiсi – 1991 жылдың көкек айында. Сол жылы Парасат фирмасы
базасында RELCOM жүйесiнiң Қазақстандағы алғашқы аймақтық торабы ашылған
болатын. Бұл торап UUCP пртоколы бойынша элетрондық пошта қызметiн
көрсететiн. Ал, екiншi туған күнi – Казнет дүниеге келген 1994 жыл,
қыркүйек айының 19-ы – осы күнi алғаш рет KZ доменi тiркелген едi. Сол
жылдың аяғында қазақстандық сайттардың саны 15- ке жеткен. Олардың қандай
сипатта болғаны туралы мәлiметтер, адрестерi қазiргi уақытта нақты
сақталмаған.
С. Дуванов өзiнiң WEB-журналистика: опасные тенденции атты
мақаласында: Қазақстандағы интернет-журналистиканың қалыптасуына басты
себеп болған 1996 жылғы негативтi саяси процестер – деп атап көрсетедi.
БАҚ-ын жаппай монополиялау науқаны қызған кезде, Караван, Новое
Поколение газеттерiнiң, РИК радиосының, КТК телеарнасының басшылығы
мәжбүрлi түрде ауыстырылған болатын. Ал осы процестiң нәтижесiнде науқаннан
аластатылғандар өздерiнiң саяси (саясаткерлер үшiн) және шығармашылық
(журналистер үшiн) мүдделерiн дәстүрлi бұқаралық ақпарат құралдарында жария
ете алмайтындықтан, ол мүмкiндiктерiн виртуалды кеңiстiкте iске асыруға
кiрiстi. Дәл осы кезең интернетте үкiмет басында отырғандарды өткiр сынға
алған оппозициялық сайттардың пайда болуымен сипатталады.
Алғашқы кезде сыналған шенеунiктер интернеттi пайдаланушылардың саны
шамалы ғана болғандықтан, бұл үрдiске аса көп мән- маңыз бере қойған жоқ
едi. Аз уақыттан соң жүйедегi жағымсыз ақпарат қағазға шығарылып, ел
арасында таратыла бастайды. Сөйтiп, интернеттiң аудиториясы кеңейедi (2).
Қазақстандық интернет-журналистиканың дамуын сипаттай келе, С. Дуванов
сол оппозициялық сайттарға мiнездеме берген.
Атышулы www.eurasia.org сайтының материалдары тым батыл болғандықтан,
арнайы орындардың күшiмен оның айналық нұсқасы жасалып, ондағы ең
провокациялаушы деген материалдары алып тасталады. Сөйтiп, сенсацияға
құмар оқырмандар аудиториясының шын Евразияға барар жолы бөгелiп, аз
уақыттан соң мүлдем жабылады.
Сайттың танымалдығын жою үшiн аталған арнайы орындар баламалық
сайттарды ойлап табады. Сондай беттiң бiрi – www.Turan.kz болатын. Сайттың
спецификасы — үкiметке де, оппозицияға да жатпайтын үшiншi жақтың өкiлi
ретiнде көрiну болатын. Мұндай нәтижеге сайтта оппозиционерлердiң
мақалаларын үкiметтi жақтаушылармен бiрдей қатынаста жариялап отыру арқылы
қол жеткiзiледi. Басқарушы режим, Назарбаевтың отбасы, Президент ел
басқаруда олқылық жiберiп жатыр деген сияқты оппозиционерлiк терминдердi
қолданғандықтан, Тұран.kz-тi оқырмандар тәуелсiз басылым деп қабылдады.
Алайда онда әрбiр материалдан соң жазылатын комментарийлердiң мазмұны ондай
ойдан аластайтын едi. Интернет-басылым қаншалықты тәуелсiз көрiнгiсi келiп
тырысқанымен, нәтижесi ойдағыдай бола қоймады. Сайттың Меймандар
кiтабындағы бiр жазбада: сайт арнайы тапсырыспен жасалғандай әсер
қалдырады делiнген едi. Сайт анонимдi болатын.
Анонимдi журналистиканың тағы бiр үлгiсi – Азиопа сайтында
жарияланатын материалдарға оң сипат беру қиын болар едi. Сайттың өне бойы
Қазақстандағы атақты, белгiлi адамдарын тек қана жамандауға құрылған
мақалалардан тұратын. С. Дуванов оған Жүзiн көрсетпей, тасадан айтылған
шындық – лас шындық деп сипаттама бередi.
Бұл сайттардың барлығы бүгiнде жабылған. Алайда, алғашқы интернет-
басылымдар БАҚ-ң бiр түрi дегеннен гөрi саяси таластардың аренасына көбiрек
ұқсайтын едi (3).
Олардан кейiн пайда болған www.nomad.web.com сайты Қазақстандағы анонимдi
журналистиканың әлi де жойылмағандығынан хабар беретiндей.
Қазақстандық интернетке биыл 10 жыл толғалы отыр, KZ доменiмен
таныстырылған сайттар саны бүгiнде 3000-ға жеттi. Қазiргi таңда
қазақстандық сайттардың ең толық тiзiмi www.site.kz – Весь WWW-Казахстан
сайтында орналасқан. Интернет пайдаланушыларының арасында аса танымалдары
негiзiнен — iздеу салу қызметтерi (поисковые службы).
Әдетте, iздеу серверлерi сондай-ақ жаңалықтар ленталарын да қамтиды.
Әзiрге мұндай сайттардың iшiнде айтарлықтай беделге ие болып отырған –
gazeta.kz. Ресейдiң осы аттас сайтының қазақстандық нұсқасы боп табылатын
газета. кз — әуелден қағаз баламасы жоқ, таза жүйелiк ақпараттық жаңалықтар
сайты. Онда жарияланатын ақпарат топтамасы күнделiктi жаңартылып отырады.
Тiлi – бейресмиге жақын.
Ақпарат агенттiктерiнiң сайттары да жаңалықтар лентасын ұсынады. Бұл
тұрғыда Kazinform, Internews-Kazakhstan сайттарының беделi айтарлықтай.
Сайттарда жарияланатын ақпарат өте жедел әрi маңызды. Қазақстан көлемiндегi
жаңалықтарды ұсынуда алуандылық танытады. Сайттардың тiлi – ресми, кейде
хаттамалық.
Аналитикалық ақпарат жариялайтын сайттар негiзiнен оппозициялық
сарынға берiлген. Олардың қатарында, әрине, nomad.kz, TABU.nursat.kz,
kazakhgate.kz атауға болады.
Сайттарда жарияланатын материалдардың фактiлерi сенiмсiз, ал тiлi
тұрпайылау келедi. Сенiмсiз дейтiнiмiз, келтiрiлген мәлiметтермен танысқан
оқырман оны өзi тексеруге келгенде қауқарсыз болып қалады. Яғни көз жеткiзе
алмайтындықтан, оның бәрiн өсек ретiнде де қабылдауы мүмкiн.
Ресми талдамалы материалдар – www.kisi.kz сайтында жарияланады. Сайт
материалдары екi тiлде – орысша және ағылшынша ұсынылады. Дизайны өте
ұтымды жасалған Қазақстан Стратегиялық Зерттеулер Институтының бетiнде
республикадағы және халықаралық басты жаңалықтар жазылады, сондай-ақ мұнда
өзектi мәселелерге қатысты аналитикалық материалдар орналасқан. Флеш-
технологияларды тиiмдi пайдалана отырып, сайтты жасаушылар оның
тартымдылығын арттыра түскен.
Ал Саяси Зерттеулердiң Орталық Азия Агенттiгi www.apr.kz сайтын
шығарып тұрғанына 3 жыл болды. Бұл да Қазақстанның ақпараттық-аналитикалық
нарқында оперативтiлiгiмен, жоғары сапалылығымен, объективтiлiгiмен
танылған белдi интернет- басылым. Ондағы материалдар сәйкесiнше
өзектiлiгiмен ерекшеленедi.
Қазақстандық интернет-журналистикасының қалыптасып, жаңа сипат ретiнде
нығаюына, әрине, Навигатор интернет-газетi зор үлес қосты. Осы арнада
жаңа талаптарды, стандарттарды енгiзген де әзiрге www.navi.kz болып отыр.
Интернет аудиториясы үшiн бұл басылым ең алдымен – барлық саяси,
әлеуметтiк топтардың кез-келген өкiлi ашық пiкiрi мен көзқарасын бiлдiре
алатын еркiн трибуна. Редакция өз кезегiнде барлық материалдарға
комментарий жасап отырады. Және де ол комментарий әрдайым мақтау сөзi бола
бермейдi, көбiне айтылатыны – сын.
Басылымның форумында әрқашан қызу пiкiрталастар, талқылаулар өтiп
жатады. Яғни, бұл — ең бастысы, осында жарияланатын барлық дүниелер
халықтың көңiлiнен шыққан және ең өзектi проблемаларды қозғағандығының
белгiсi. Басылым күнделiктi жаңартылады. Кейде оның беттерiнде бiрден 5—6
мақалаға дейiн жарияланса, сирек кездесетiн жағдайларда мүлдем жаңа
материал болмайды. Басылым бетiнде оқырмандар саясаткерлерге тiкелей сұрақ
қойып жатады. Олардың жауапсыз қалуы кездесе қоймайды деуге болады. Осы
артықшылықтарымен қоса, сайтта байқалатыны – экономикалық және әлеуметтiк
тақырыптарға арналған материалдардың тым аз берiлуi. Бұл Навигатордың
минусы деуге болады. Мемлекеттегi саяси ахуалды сипаттаймын деп, қатты
эмоцияға берiлiп кететiн кездерi де баршылық. Ал шын мәнiндегi сапалы
аналитика, елде жүргiзiлiп отырған iшкi-сыртқы саясат туралы сауатты, ең
болмаса шолу жазу – осы басылымның осалдау тұсы. Газеттi күнiне 800-850
оқырман қарайды (4). Олардың iшiнде Ресей, АҚШ, Ұлыбритания және Алмания
оқырмандары көп, газет барлығы 40 мемлекетте оқылады.
Таза журналистiк еңбектiң жемiсi болғандықтан, Навигатор интернеттiң
интерактивтi мүмкiндiктерiн пайдаланып, журналистиканың жаңа стандарттарын
қалыптастырды.
Перспектива интернет-басылымының жарық көре бастағанына көп уақыт
бола қойған жоқ. Дизайны тым жұпыны келетiн аталмыш басылым әзiрше мәндi еш
нәрсе ұсына алмай отыр деуге болады.
Одан кейiнгi орында — әлемторда таныстырылған дәстүрлi БАҚ- ның
электронды нұсқалары. Қазiргi уақытта, Қазақстанда шығып тұратын барлық
дерлiк БАҚ жүйелiк нұсқаларын да жасап алған. Мұндай қажеттiлiк ең
бiрiншiден аудиториямен үнемi тығыз қарым- қатынаста болу керек деген
мiндеттен туындап отырған сияқты.
Интернетте таныстырылған дәстүрлi БАҚ-ның iшiнде ең елеулiсi – Хабар
агенттiгiнiң сайты. Дизайны ең сапалы болып табылатын (интернет-
мамандарының айтуынша. Г. О.) осы сайт. Бiрақ, ашылғанына бiраз уақыт
өткенiне қарамастан, оның әлi күнге өзгертiлмей келе жатқаны –
www.khabar.kz электрондық бетiне кiрiп-шығушыларының санының азаюына әкелiп
отыр.
Сайтта тың дүниелер бола қоймайды, әдетте, теле-нұсқасында қамтылмай қалған
нәрселер осы сайтта орын тауып жатады. Оның iшiнде – эфирдiң сыртында жұмыс
iстейтiндер туралы, әрбiр журналистiң жеке басына қатысты дүниелер бар.
Сондай-ақ, шетел басылымдарының Хабарға қатысты жазған дүниелерi де
арнайы сiлтемеде жазылған. Агенттiктiң президентi (қазiр – директорлар
кеңесiнiң төрағасы) Дариға Назарбаеваға бөлек аумақ қарастырылған. Ол жер
сәйкесiнше Моя страничка деп аталады. Сайт үш тiлде (қазақ, орыс,
ағылшын) жасалғандығымен құнды.
Континент журналының да электронды нұсқасы әлемтордан орын тепкен.
www.continent.kz те дәстүрлi басылымдағы материалдарын жариялап отырудан
көп аса қоймаған. Бiрақ, оның жағымды жағы – журнал аз тиражбен таралып,
әркiмнiң қолы жете бермейтiндiктен, сайтта сол номердегi материалдардың
жазылуы ыңғайлы. Сайттың интерактивтiлiгi болмаса, оны журналдың дәлме-дәл
көшiрмесi деп қабылдауға болады (5). Алайда, журнал интернеттегi дизайнына
шығармашылық ұжым көп мән бермегенге ұқсайды. Егер өмiрдегi Континент —
қымбат бағалы қағазға басылған, жоғары сапалы басылым болса, жүйелiк
нұсқасы ондай сән-салтанаттан аулақтау.
Жалпы, Қазақстандағы орыс тiлдi бұқаралық ақпарат құралдарының барлығы
да интернетке тартылғандығы көзге ерекше түседi...
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЙТТАРДЫҢ БҮГІНГІ ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Кез- келген тез дамып келе жатқан технологияның бiрi ретiнде интернет те
әлеуметтiк және техникалық тұрғыдағы кедергiлерге ұшырамай тұрмайды. Атап
айтқанда, халықаралық және жергiлiктi арналардың жүгi шамадан тыс болуы,
адрестiк кеңiстiктi реттеу, интернеттегi мәлiметтердiң қауiпсiздiгi,
цензура мәселесi, экспорт және авторлық құқық туралы заңдардың сақталуы
сияқты және т. б. жәйттар. Ендiгi мәселе, интернеттiң заңдылығын бекiту.
Интернет тұтастай бұқаралық ақпарат құралы бола ала ма? деген сауалға
бiз, жалпы, теориялық түрде интернет (бұқаралық сипаты есебiнен) БАҚ бола
алады-деп жауап берер едiк. БАҚ туралы Заңға енгiзiлген толықтырулардың
iшiнде интернеттегi барлық дүниелер БАҚ болып саналады делiнген. Бiрақ
бұған дау айтушылар қатары да баршылық.
Ондағы қатынастар авторлық құқық туралы заңмен (Авторық құқық және
Сабақтас құқықтар Туралы ҚР Заңы, № 6—1 10.06.1996 ж.) реттеледi. Аталмыш
заңда нақтылы түрде интернеттiң аты жазылмағанымен, басты ережелердi сақтау
мүмкiндiгi жоғары. Заңның шыққан жылы 1996 болғандықтан, ол кезде интернет
авторлық туындылар жарияланатын орта не ақпарат құралы ретiнде
қарастырылмаған болуы керек. Ал 7-баптың 13-тармағында өзге де туындылар
деп көрсетiлгендiктен, Интернет те осы категорияға кiредi деп түсiнемiз.
Айталық, заңның 6-бабының 1-тармағында:
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi мен
нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын ғылым,
әдебиет жiне өнер туындыларына қолданылады – делiнген.
Кез — келген сайт шығармашылық туындысы болғандықтан, интернеттегi
сайттардың барлығына осы заң қолданылады. Сол баптың 2-тармағында:
Авторлық құқық белгiлi-бiр объективтi түрге ие болған:
1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты);
2) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино-, телебейне не
фотокадрлар және сол сияқты)
3) көлемдi-кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат және сол сияқты)
4) түрiндегi жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да
қолданылады – делiнген.
Көрiп отырғанымыздай, аталған объектiлердiң барлығы да интернетте
қолданылатын нәрселер. Яғни, қажетi туғанда, бiз осы заңды алға тартып,
шығармашылық меншiгiмiздi даулап ала аламыз.
Ал, интернет провайдерлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi әлi де
жетiлдiрудi қажет етедi. Провайдерлердiң басты табыс көзi — интернет
басылымдар. Сондықтан, шығармашылық еңбектiң адамдары да одан
(оқырмандарының көптiгi есебiнен) белгiлi-бiр пайда табуы керек.
Ал бiздерге, яғни журналистерге қатысты БАҚ туралы заңды дегенмен де
жүйелiк БАҚ-нда қызмет iстеген, тәжiрибелi мамандарды қатыстырып түпкiлiктi
қайта қарау керек. Интернет түгелдей БАҚ болуы мүмкiн емес. Өйткенi онда
қалың бұқараға емес, шектеулi адамдар тобына ғана арналған сайттар да бар.
2003 жылдың 6- маусымында Алматыда интернет — басылымдары өкiлдерiнiң
басқосуы болып өттi (1). Сонда жасалған баяндамалардың бiрiнде: Қазiргi
уақытта интернетке екi түрлi көзқарас қатар қалыптасқан. Мәселе
интернеттегi жауапкершiлiкке келiп тiрелгенде, ол БАҚ болып есептеледi де,
ал ондағы құқықтарды сақтау мәселесiнде керiсiнше жағдай орын алады —
деген мәлiмет те айтылған болатын.
Халықаралық Әдiл сөз Қорының 2001 жылы жүргiзген мониторингi
мәлiметтерiнiң iшiнде сол жылы интернетте пайда болған Евразия сайтының
көшiрмесi туралы iс бар. Көшiрме әдейi саяси мақсатта жасалған. Оның
дайындаушысы Қазақтелеком деген де болжам айтылды. Сайттағы сiлтемелер
басқа арнаға түсiп, керектi мақала емес, оның орнына басқа тақырыптағы
материал шығатын болған. Алайда, шетелдiк заңгерлердi қатыстырып, тексеру
жүргiзiлгенiмен, одан еш нәтиже шықпады. Ондағы қатынастар авторлық құқықты
бұзу және тауарлық белгiнi заңсыз иелену бойынша қаралған едi.
Интернет дүниеге келген кезде нағыз сөз бостандығы сонда ғана болады
делiнген болатын. Ешқандай заңмен реттелмейтiн шексiз еркiндiк бiр жағынан
қызықтырса, екiншi жағынан қорқыныш сезiмiн де туғызды (2). Мемлекеттер
ұлттық қауiпсiздiк туралы айтқан кезде ғана, бұл бостандықты қалай да
шектеу қажеттiлiгi де айтыла бастады.
Бiрақ Интернет қандай заңдардың аясында өмiр сүруi қажет?
Ең алғаш жүйенi бақылауға алу фактiсi 1999 жылдың қараша айында
тiркелген болатын. Ол – Евразия сайтын жабуға байланысты iс.
Сол оқиғадан кейiн ҚР Үкiметiнiң 25.11.99 ж. арнайы қаулысының
нәтижесiнде, қазақстандық сайттарды тiркеу қатаң тексеруден кейiн жүзеге
асатын болды (3). Алайда, интернет-трафиктiң көлемiн қатаң бақылауға алу
үшiн ол кезде техникалық мүмкiндiктер де, қажеттi мамандар да болған жоқ.
Сондықтан көп ұзамай, Қаулының күшi өз-өзiнен жойылады (4).
2002 жылдың мамыр айында өткен интернет-форумда сол кездегi Көлiк және
коммуникация Министрлiгi жанындағы Ақпараттық технологиялар Департаментiнiң
директоры Асқар Насиев Мемлекеттiк саясат және Интернет атты баяндама
жасаған болатын. Сол баяндамадан мемлекеттiң интернетке деген позициясы
анық көрiнедi:
1) интернеттiң барлық арналары мемлекет бақылауында болуы керек;
2) веб-сайттар бұқаралық ақпарат құралы болып танылатындықтан, оның
мiндеттерi де осы заңда қарастырылған тiркеу және цензуралық талаптармен
белгiленедi.
Бiр жылдан соң бұл қатынас ресми нығайтылмақ болып, БАҚ туралы заңға
толықтырулар мен өзгертулер енгiзу арқылы, интернеттегi бостандыққа заңды
түрде шектеу қойылмақ болады. Мұндай шаралардың жөнсiз, бiрiнен соң бiрi
жүргiзiле бергендiгiнен, бұл мәселе шешiмiн тауып кеткен жоқ. Тек қана осы
салада тiкелей жұмыс iстейтiндердiң (интернетпен жұмыс iстейтiн
программистер және тағы басқа жүйелiк қызметкерлер) мазасын алды (5).
Ал басқа мемлекеттерде жүйелi түрде жүргiзiлетiн ақпараттық
инфрақұрылымды дамыту бағдарламалары қалай iске асырылады?
АҚШ- тағы арнайы ақпараттық инфрақұрылымды дамытудың ұлттық
бағдарламасы – үкiмет қабылдаған ұтымды шешiмдердiң бiрi. Бұл бағдарлама
Еуропада да қабылданып, оның негiзiнде Еуропалық комиссияның ақпараттық
қауымдастық тұжырымдамасы жасалынады.
Сондай-ақ, интернеттi американдықтар барлық жағынан қолданады: ең
алдымен жүйе арқылы АҚШ үкiметiнiң немен айналысып отырғандығы, қанша
қаржыны қандай мақсатта жұмсағаны туралы мәлiметтер еркiн таратылады. Одан
кейiн, интернет автокөлiктердi тiркеу, жүргiзушi лицензиясының саудасы
жүргiзiлiп, тiптi салық та жүйе арқылы төлене алады. Мұнда жақын арада
барлық бюрократиялық мiндеттер әлсiреп, оның барлығы iс жүргiзу
құжаттамаларының айналымын мемлекеттiк машинаның қалыпты бiр функциясы
ретiнде қарастырылатын болады деп күтiлуде (6).
Ал Ресейдегi жағдай 1999 жылы ел президентi интернет-мамандарымен
кездескеннен кейiн реттелген. Кездесудiң нәтижесi – Ақпараттық
Технологиялардың Ақ Кiтабы деп аталады. Оны Ресей президентi әкiмшiлiгi
жанындағы арнайы ақпараттық технологиялар жөнiндегi кеңестiң мамандары
жүргiзедi.
Интернеттегi сайттардың барлығын БАҚ деп қарауға болмайтындығы анық.
Ал ендi оларға қойылатын критерийлер қандай болмақ?
Сайттардың iшiнде жай, жеке беттер бар. Олардың барлығы БАҚ деген
сипатқа ие болуы ағаттық болушы едi. Жалпы, интернеттегi сайттарды БАҚ не,
БАҚ емес деп бөлудiң еш қиындығы жоқ сияқты. БАҚ болудың басты белгiлерi
оның мерзiмдiлiгi, тиражы болғандықтан, сәйкесiнше, БАҚ деп тануға тұратын
сайттар бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3-5
I ТАРАУ.
Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ-ғы жаңа сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-23
ІІ ТАРАУ.
Қазақ тілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 51-53
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 54-55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...56 -57
КІРІСПЕ
Әлемді уысында ұстаған интернеттің БАҚ-қа келгеніне де біраз болды.
Келді де ақпарат алудың бүкіл жүйесін өзгертті. Журналистің онсыз да жедел
қызметі одан сайын ұшқырланып сала берді. Төрткүл дүние ашсаң – алақаныңда,
жұмсаң жұдырығыңда. Бізде қазақ тілінің көсегесін көгерту туралы әңгіме
қозғала қалса, оның шектеулі мүмкіндіктері жайлы айтып, қара аспанды
басымызға төндіріп қоятынымыз бар. Дегенмен, оны дамытуға тым мүдделі емес
сияқтымыз. Сондықтан, осы бітіру жұмысымның тақырыбын “Интернеттің
журналистикаға әкелген жаңалығы” деп алып, онда көптеген түйткілді
мәселелерді көтердім. Сондай-ақ, оның шешу жолдарын көрсеттім. Мәселен,
“Интернеттің ғаламдық жүйеге айналуы және БАҚ-ғы жаңа сипаты” деп
аталатын бірінші тарауда бүгінгі интернеттің жай-жапсары ғана емес, онда
әлемдік деңгейде интернеттің жедел ақпарат көзіне айналуы және оның төрткүл
дүниенің кез-келген бұрышына жеткізілуі туралы жан-жақты қарастырылады. Ал
“Қазақтілді сайттардың даму ерекшеліктері және шығармашылық қырлары” деп
аталатын екінші тарауда отандық сайттарды бүгінгі қызметі және олардың
қарқынды дамуы жайында кеңірек журналистік ізденіс жұмыстары баяндалады.
Рас, жыл өткен сайын қазақ сайттары интерентті жаулап алып барады, алайда
олардың қызмет көрсетуі әлде де көңіл көншітпейді. Айталық, мазмұны төмен
материалдар, қауесет әңгімелер, жеке басқа қол сұғушылық көптеп кездеседі.
Демек, біздегі интернет классикалық деңгейге жете қойған жоқ.
Жаһандану процесінің дамуымен электронды ақпарат құралдарының,
әсіресе, телевизияның қоғамдық санаға әсері ұлғайып келеді. Ол тек әсер
етіп қана қоймай, сонымен қатар, қоғамдық пікірді қалыптастырып, өз
қожайынының саясатын жүргізетін құрал болып отыр. Кейде бұл құрал жеке
тұлғалардың өз пайда, мүддесіне қызмет ететін тетік ретінде қаралатыны да
шындық. “ҚР БАҚ туралы” Заңына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық
пікір қалыптастыруға тікелей әсер етуіне болмайды. Қоғамдық пікірді
баспасөз, телерадио материалдарына сүйене отырып, әр азамат өзі
қалыптастыруы қажет. Алайда, қазақстандық ақпарат құралдары бүгінде өзінің
біржақты ақпараттық функциясынан алшақтап кеткен. Газет-журнал, телерадио
арналарды бизнес, табыс көзі ретінде қарастыру тенденциясы Қазақстанда ғана
емес, дүние жүзінде байқалып отыр.
Кез-келген Интернет-жоба бұқаралық коммуникация құралы болып
табылатындығына қарамастан, олардың кейбіреулерінде медиа функция басым
болып келетінін және ақпараттың негізін құрайтынын айтуға болады. Тіпті,
үстірт қарағанның өзінде де Интернет ресурстары екі топқа бөлінеді:
біріншіден, кәсіби журналистермен жасалған және үнемі жаңартылып отыратын
ресурстар (газеттер, журналдар және т.б.) екіншіден: Интернетте тіптен
жаңартылмайтын немесе кейбір жағдайларда ғана жаңартылып отыратын,
анықтамалық мәліметтерден тұратын “статистикалық сайттар” деп аталатын
ресурстар да көп кездеседі. Сонымен қатар, қолданушылардың өздері де
жасайтын, медиа функцияларын атқаратын көптеген ресурстар да бар.
Интернет арқылы әлемдік деңгейдегі ірі ақпарат компанияларының
деректеріне сүйену мәліметтің маңызын арттыра түсетініне дау жоқ. Әсіресе
шет ел жаңалықтарын дайындаушылар дерек көзін халықаралық агенттіктерден
алады. Алайда, интернет деректері кейбір мәліметтерді дәлелдей түсу
мақсатымен ғана пайдаланылуға тиіс. Немесе журналистің өзінің
біліктілігінің, оқыған-тоқығанының, көрген-білгенінің арқасында әзірленіп
жатқан материал интернеттің өзегінен ойып алынған ақпаратпен тұздықталғаны
жөн.
Жинақтай айтқанда, қазіргі кезең – азаттықтың ақ кемесіне отырған
Қазақстан үшін жаңа қалыптаса бастаған мемлекеттің даму бағытын саралайтын
кезең. Оның күн тәртібінде ұлттық ақпарат кеңістігін қалыптастырып, сол
арқылы рухани асқазанды тоқ ұстар идеологиялық азық жинау міндеті тұр.
Еңбектің актуальдылығы бүгінгі күн талабынан туған. Журналистикадағы
құбылыстарға жаңаша қараған тұста, бұл еңбектің де өзіндік үлгісі болары
сөзсіз.
I ТАРАУ
ИНТЕРНЕТТІҢ ҒАЛАМДЫҚ ЖҮЙЕГЕ АЙНАЛУЫ ЖӘНЕ БАҚ -ҒЫ ЖАҢА СИПАТЫ
Технологиялардың дамуы нәтижесiнде өмiрге журналистиканың жаңа түрi –
интернет-журналистика келдi. Кез-келген саладағы жұмыс процесiнiң ажырамас
бөлiгiне, негiзгi құралының бiрiне айналған компьютерсiз бүгiнде өмiрдi
елестету мүмкiн емес.
Қазақстанда интернет пайда болған кезде ең басты мәселе — тiлге келiп
тiрелген болатын. Яғни, әлемторда қазақ тiлiнiң спецификалық қарiптерiнiң
бейнеленуi бiраз уақытқа дейiн үлкен проблема туғызып келдi. Сөз жоқ,
Интернет журналистикаға бұрынғыдан өзгеше қалып, жаңаша мән әкелдi. Ол
күмәнсiз. Финляндияның iрi басылымының бiрi — Хельсинген Саномат
газетiнiң шолушысы Пентти Садениеми интернет дәуiрiндегi журналистiң
қызметiне былай деп сипат бередi: Жаңа технологиялар журналистiң жұмысын
жеңiлдете әрi, жайландыра түстi. Барлығында жеке компьютерi бар,
бұрынғысынша жүгiру, жан-жаққа телефон шалу, мекен жайларды iздеудiң
қажеттiгi жоқ. Әрiптестерiмiзбен электронды пошта арқылы байланыс орнап
тұрғандықтан, сұрау саламыз да, арғысына көп мазасызданбаймыз. Әсiресе,
шетелдегi журналистермен қарым-қатынас жасау аса қолайлы(2).
Осыдан келiп, еңбектiң авторы интернетпен қоса пайда болған
журналистиканың сапасына алаңдаушылығын да жасырмайды.
Ақпарат тасқынының ұлғаюына бiрнеше фактор себеп болған:
1) теледидарда спутниктiк арналардың көбеюi;
2) азаматтардың жаңа ақпараттық кеңiстiктi игеруi;
3) БАҚ-ның қоғамдық мiндеттерiнiң азайып, оның коммерциялық мақсатта
көбiрек қолданылуы.
Осы жайттарды ескере отырып, журналистер мен зерттеушiлер сапалы
журналистиканың жоғалуға айналғанын айтып, дабыл қаға бастады. Уақыт
тапшылығын алға тартқан көптеген журналистер мәлiметтердiң дәлдiгiн ысырып
қойып, неғұрлым сенсацияға жақын жаңалықтарды ғана жазатын болды. Ал,
интернеттiң пайда болуымен олар ақпаратты тек тауар ретiнде ғана түсiнiп,
ұсынуға кiрiстi. Яғни тұтынушыға жеткiзiлетiн ақпараттың анықтығы емес,
жеделдiгi бағалана түскен (3).
Алайда, финн журналистерiнiң пiкiрiнше, компьютер (интернетке
қосылған) олардың туындыларының сапасын тек арттыра түседi. Өйткенi, шексiз
ақпаратқа қолы жетiп тұрған журналист жоғары технологиялардың
мүмкiндiктерiн пайдалана отырып, өзiнiң кәсiбилiгiн де арттырады.
Шындығында да, интернеттiң журналист кәсiбилiгiне тигiзетiн ықпалы мен
әсерi қандай? Сапалы журналистика үшiн ол зиянды ма әлде, керiсiнше,
классикалық журналистиканың мазмұнын байытудағы маңызы зор ма? Мұны қазiр
тап басып айту оңайға соқпасы анық.
Қазiргi уақытта бiздiң өмiрiмiзде интернеттiң қамтымаған саласы жоқтың
қасы, дедiк жоғарыда. Оның техникалық ерекшелiктерiн түпкiлiктi түсiну үшiн
оның пайда болу тарихы мен даму жолдарын айналып өту мүмкiн емес.
Ең алғаш компьютерлердiң пакеттiк жүйесiн құруды қолға алған — ARPA
(Advanced Research Projects Agency Network) агенттiгi. Интернеттiң алғашқы
аты да сәйкесiнше, ARPANet болатын. АҚШ Қорғаныс Министрлiгiнiң
басқаруындағы бұл мекеменiң алдында қорғаныс саласында жұмыс iстейтiн
зерттеу ұйымдарын бiрiктiрiп, олардың қызметiн бақылайтын және үйлестiрiп
отыратын сенiмдi компьютерлiк жүйенi дүниеге әкелу мiндетi қойылған едi.
Бұл арнадағы iзденiстер 1969 жылы өзiнiң жеңiстi мәресiне жеттi. Алғашында
жүйе Калифорния (University of California, Los Angeles, UCLA) мен Стенфорд
(Stanford University) университеттерi арасында орнатылды. Көп ұзамай,
кiшiгiрiм жүйеге Санта-Барбара (University of California, Santa Barbara,
LA) және Солт Лейк Сити (University of Utah, Salt Lake City)
университеттерi де қосылады. Ал 1972 жылы электронды пошта дүниеге келдi.
Алғашында тек салалық қолданыста ғана болған Интернеттiң кейiн қандай
ғаламдық жүйеге айналатынын тап басып болжаған ешкiм болған жоқ. Алайда,
американ әлеуметтанушысы Маршалл Маклюэн (Marshall McLuen, 1911—1980)
өзiнiң Гутенберг Галактикасы (The Gutenberg Galaxy, 1962), Медианы
түсiну (Understanding Media, 1964) атты еңбектерiнде бүкiл әлемдi
тоғыстыратын бiр жүйенiң дүниеге келуiнiң алғышарттарын тұжырымдап кеткен
болатын (4). Маклюэн өмiрiн технологияның бұқара мәдениетi мен адамдар
қарым-қатынасына тигiзетiн әсерi мен ықпалын зерттеуге арнаған ғалым. 1964
жылы ол Медианы түсiну (Understanding Media, 1964) атты еңбегiнде
технологиялық дамудың нәтижесiнде болашақта глобалдық деревнялар дүниеге
келедi деген. Мұндай мекендерде шалғай жерлерде орналасқан адамдар тобы
ешқандай кедергiсiз, орталықтағыдай ақпарат алуына мүмкiндiгi болады–мыс.
Ол кезде телевизия пайда болып, негiзгi ақпарат көзiне айнала
бастағандықтан, Маклюэн еңбектерiмен танысқандар оны теледидардың болашағы
туралы айтып отыр, деп ойлады, алайда, қазiргi заман көзқарасымен оқыса,
Understanding Media кiтабында сөз болғаны – Интернет ғаламдық жүйесi едi.
Шындығында да, қазiргi уақытта Интернет – ешбiр мемлекетаралық
шекараларды мойындамайтын дербес бiр әлемге, глобалдық деревняға айналып
отыр. Компьютердiң қай мемлекет аумағында орналасқандығынан хабар беретiн
тек домен ғана. Ал, ең алғашында әлемтордағы домендер саны саусақпен
санарлықтай ғана едi. Олардың барлығы тек АҚШ аумағында қолдану үшiн ойлап
табылған.
-.edu (education) – университеттер және т. б. оқу орындарының жүйесi;
-.com (commercial) – коммерциялық ұйымдардың жүйесi;
-.gov (goverment) – үкiметтiк және мемлекеттiк ұйымдар жүйесi;
-.mil (military) – АҚШ Қорғаныс Министрлiгiнiң жүйесi;
-.org (organization) – түрлi қоғамдық ұйымдардың жүйесi;
-.net (network) – телекоммуникация операторларының жүйесi.
Қазiргi уақытта жағдай өзгердi. Бұл домендер қазiр АҚШ меншiгi емес,
Бiрiншi Деңгейдегi Ұлттық домендер (Top-Level National Domains, TLDs) тобын
құрайды (5). Ал Екiншi деңгейдегi топқа мемлекеттердiң географиялық
домендерi кiредi. Әлемторда Қазақстан .kz доменiмен таныстырылған. Кеңес
Үкiметi кезiндегi домен - .su (Soviet Union), 19.09. 1990 жылы InterNIC
(International Network Information Center) базасында тiркелiп, Бiрiншi
Деңгейдегi топқа кiретiн. Кеңестер Одағы тараған соң, 1992 жылы дүниеге .ru
доменi келедi. Ал 19.09.94 жылы IANA (Internet Assigned Numbers Authority)
мәлiметтер жинағында .kz доменi алғаш рет тiркеледi. Қазiргi уақытта барлық
сайттарды тiркеп, статистика жүргiзетiн бiрден-бiр орган — 1999 жылы
қыркүйекте Әдiлет Министрлiгi тiркеген KazNIC коммерциялық емес ұйымы.
Соңғы мәлiметтер бойынша, KazNIC-те 3000-ға тарта қазақстандық сайт
тiркеулi.
Интернеттену кезеңi түрлi елдерде түрлiше жүрдi. Процестi сипаттаған
кезде байқалған үрдiс – интернет дамыған елдерден дамушы елдерге қарай
тарағандығы. Сонымен қатар, интернеттiң даму-дамымауы нақты мемлекеттiң
саяси ұстанымы мен менталитетiне де тiкелей байланыстылығы байқалған. 1998
жылы ең компьютерлендiрiлген елдер бестiгiне АҚШ (1000 адамға – 520
компьютерден), Финляндия (490), Швеция (480), Дания (350) және Ұлыбритания
(280) кiретiн. Сондықтан, Интернет-журналистиканың да осы аталған елдерде
қалыптасуы да заңды болса керек.
Ең алғаш жүйелiк басылымдар шыға бастағанда кейбiр мамандар бұл
жаңалықтың дәстүрлi басылымдардың беделiне қауiп төндiредi деген
пiкiрлерiн де жасырмады. 1996 ж. АҚШ-та online режимiнде жұмыс iстейтiн
дәстүрлi БАҚ-ң электронды нұсқасын жасау қаншалықты тиiмдi болады? деген
сұрау жүргiзген едi. Сонда респонденттердiң 45 %-ы оның сәттi болатынына
күмән келтiрiп, тiптi ондай жағдай әдеттегi газет-журналдар беделiнiң
өсуiне кедергi болады деп жауап берген. Ал, басқа 44 %-ы керiсiнше, ондай
үрдiс өте тиiмдi болады деген пiкiр бiлдiрген (6).
Тампере Университетiнiң (Финляндия) ғалымы, электронды журналистикаға
арналған көптеген мақалалардың авторы Ари Хейнонен өзiнiң Жүйедегi
журналистика туралы баяндамалар (1998 ж.) атты кiтабында: Қазiргi уақытта
дәстүрлi газет-журналдар алдында бiр-ақ таңдау бар. Ол – жүйеге көшу немесе
бiржола жабылу — деп кесiп айтады (7).
Алайда, осы салада маманданған тағы бiр финн зерттеушiсi Микко
Кивилуото Жүйе – қарақшы емес атты мақаласында мұндай қауiптiң негiзсiз,
әрi ондай мәжбүрлiк туып отырған жоқ деген пiкiрiн айтады. Кивилуотоның
зерттеулерiнiң нәтижесi бойынша, жағдай мүлдем басқаша: оқырмандар
бұрынғысынша дәстүрлi басылымдарды оқиды, ал электрондық сипаттағы
нұсқаларын тек қызықтау үшiн қарайды екен.
Жалпы, финн аудиториясы электронды журнализмдi дәстүрлi ақпарат тарату
жолының, мазмұнының баюы деп қабылдады (8). Финляндияның iрi басылымдарының
бiрi – Хельсинген Саномат өзiнiң электронды нұсқасын өмiрге әкелу арқылы
жазылушы санының өсуiне қол жеткiзген. Әсiресе, оның әдетте пошта 2—3 күнде
жеткiзiлетiн шет аймақтар үшiн өте қолайлы екенiн тапқан. Ал, АҚШ-тың
тележурналистерi интернеттегi сайттың олардың телеарнасына қосымша бедел
қосып, жарнама ретiнде де қабылданатынын байқаған. Түптеп келгенде, олар
телеарнаның сайтын жасаған кезде ешқандай экономикалық пайда көздемеген
(9).
ТМД аймағында Интернет тұрақты қарқынмен дамып отырғанмен, шын
мәнiндегi БАҚ сипатына саятын сайттар кейiнiрек, шамамен 1995 жылы пайда
болған. Д. В. Смирнов өз еңбегiнде Ресей Интернетiнiң хронологиясын 1995
жылдан бастап жасағанын былай деп түсiндiредi: 1995 жылға дейiн Ресейдегi
интернеттi бар дегеннен гөрi, жоқ деуге болатын едi. Ал, бар дегеннiң
өзiнде, ондағы дүниелердiң саны мен сапасы БАҚ өнiмi демек түгiл, сайт
деген сипат беру қиын соғатын. Сонымен бiрге, оның пайдаланушылары тым аз
болғандықтан, интернеттiң бұқаралық сипатын да жоққа шығаруға тура келедi.
1995 жылы қазанда жарыққа шыққан Роман сайты – интерактивтi әдеби
жоба болатын. Қараша-желтоқсан айларында сайтта реалды уақыт режимiнде
Россия: Выборы — 95 — сайлаудың өту барысы туралы ақпарат жарияланады.
6.11.96 жылы жүйеде Иван Паровозовтың (Александр Гагин) Паровозов-
News атты анау-мынау стилiндегi заметкаларының тұңғыш саны жарық көредi.
Көпшiлiк қызығып оқитын Паровозов бағаналары дәстүрлi басылымдардағы
дүниелерден мазмұндық, құрылымдық және тақырыптық сипаты бойынша мүлдем
өзгешеленетiн. Сайтының беделi күн санап өсiп келе жатқан А. Гагин өзiнiң
бұрынғы жұмыс орнын тастап, бiржола интернет-журналистикаға бой ұрады.
Қазiргi уақытта ол НТВ-портал. com веб-баспаханасының басшысы, Интернет
журналының шеф-редакторы.
24.12.96 жылы Рунетте Вечерний Интернет шыға бастайды. Бұл – Антон
Носиктiң күнделiктi орыс және әлемдiк жүйесiн шолуы болатын. Оның да
беделi өте жоғары едi.
Осы аталған авторлық жобалардың негiзiнде дүниеге орыс интернет –
журналистикасы келдi. Авторлық жобалар – Интернеттi МЕДИА ретiнде
таныстырған туындылар — деп тұжырымдайды Д. В. Смирнов (10).
Әлемторда таныстырылған елдердiң барлығының Ресей интернетi сияқты
тарихы бай деу артық болады. ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде интернет қолдау
тауып, аса дамыған деп Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Украина
және Беларусьтi атауға болар едi(11).
Өзбекстандағы интернет пайдаланушыларының саны 2003 жылдың басында 300
мың адамды құраған. .uz доменiмен таныстырылған сайттардың ең беделдiлерi:
fergana.ru – Узнеттегi бұрыннан келе жатқан ақпараттық — жаңалықтар сайты;
uzreport.com – ақпараттық-жаңалықтар сайты; internet.uz — Өзбекстандағы
Internet Technlogies жаңалықтарына арналған алашқы әрi жалғыз сайт;
onlife.mnet.uz — Өзбекстан жастарының сайты. Өзбекстандық сайттардың басым
көпшiлiгi, яғни 70 %-ы орыс тiлiнде, қалғаны – ағылшын және өзбек
тiлдерiнде.
Осы ретте өзбекстандық fergana.ru сайты – Орта Азия аумағында шығатын
интернет – басылымдары iшiнде жедел әрi нақты ақпарат, комментарийлер
жариялайтын ақпараттық сайт екенiн атап өткенiмiз жөн. Бұл сайт Ирактағы
соғыс, Таяу Шығыстағы саяси ахуал және Орта Азияда орын алған лаңкестiк
әрекеттер туралы үнемi объективтi және оперативтi ақпарат берiп
отырғандықтан ТМД елдерiнiң алдыңғы қатарлы БАҚ-н жаңалықтармен қамтамасыз
ететiн басты ақпарат көзi деуге болады.
Жалпы, Өзбекстанда интернеттiң дамуына қолайлы жағдай жасалған, алайда
сайттардың барлығына қатаң бақылау жүргiзiледi.
Ендi, журналистиканың өмiрге келген жаңа, тың түрiнiң ерекшелiктерiне
тоқталайық.
Ең алдымен, интернет-журналистика мультимедиалығымен ерекшелендi.
Мәселен, қағаз басылымдар ақпаратты мәтiндiк және графикалық тәсiлмен,
телевизия – видеоқатар мен дыбысты пайдаланып, ал радио– дыбыс арқылы
жеткiзедi. Интернетте осының барлығы қолданылады. Яғни мультимедиалық
кеңiстiкте ақпаратты мәтiннен бастап видеоға дейiнгi барлық амал-тәсiлдердi
қолдана отырып жеткiзуге болады (12).
Мультимедиа – компьютерлiк қосымшаларда ақпарат беру тәсiлдерiнiң
(мәтiн, дыбыс, сурет, видео) барлығын кешендi түрде қолдану.
Интернет – кез-келген БАҚ қасиеттерiн ұтымды пайдаланушы, алайда, ол
аталған ақпарат құралдарын жекелеген түрде алмастыра алады деу қателiк
болар едi. Өйткенi, бiз теледидарды өшiрiп тастап, компьютер көруге
кiрiспеймiз. Жақын арады ондайға қол жете қоймасы да анық: радиотолқын
арқылы теледидар сигналын жiберу немесе қабылдау әлдеқайда тиiмдiрек әрi
арзанырақ. Интернет — телекамералардың жеткiзiлуi қиындатылған жағдайларда
көмекке келгенде бағасы артады.
Интернеттiң мультимедиа ретiнде тағы бiр маңызды қасиетiнiң бiрi –
уақытқа тәуелсiздiгi және сол сәтте ақпаратты архивациялауға қабiлеттiлiгi.
Бұқаралық ақпарат құралдарын бiз реалды уақыт режимiнде және кейiндi
уақыт режимiнде жұмыс iстейтiн деп 2-ге бөлемiз. Алғашқыларының қатарында
тiкелей эфирге шыға алатын теледидар мен радионы атасақ, ақпаратты белгiлi-
бiр уақыт өте жариялайтын, яғни кейiндi уақыт режимiнде жұмыс iстейтiн
газет-журналдарды екiншi топта қарастырамыз.
Интернетте бұл режимдердiң екеуi де қамтылған. Сондай-ақ, оның қайсысы
қолданылса да, сайтта ақпарат пайда болысымен, сол сәтте архивтену процесi
де қатар жүредi. Арада қанша уақыт өткенiне қарамастан, юзердiң сұрауы
бойынша кез-келген ақпарат сұрыпталып, шексiз мәрте ұсыныла бередi.
Интернет-басылымдарда жарияланған барлық материалдар арнайы АРХИВ деп
аталатын сiлтемелерде сақталады. Негiзiнен, онда тақырыптық емес, даталық
iздеу салу ұсынылған. Гипермәтiндiк iздеу тәсiлiн тек интернетте ұзақ уақыт
шығып тұрған газеттер қарастырған.
Гипермәтiн (hypertext) – компьютердегi барлық деректер базасын, сондай-
ақ құжаттарды ақпарат алуды жеңiлдету үшiн белгiлi-бiр жүйемен сұрыптауды
ұйымдастыру. Пайдаланушы сiлтеме жасаған кезде оған белгiлi-бiр
ассоциативтiк байланыс арқылы арнайы тақырыптарға жүйеленген ақпарат
ұсынылады.
Гипермәтiн үлкен көлемдегi ақпаратпен жұмыс iстеген кезде аса қолайлы.
Гипермәтiндiк программалар – браузерлер (browser) – берiлген тапсырма
бойынша ақпарат iздестiруде түрлi амал-тәсiлдердi ұсына алады. Ең алғаш
(1965 ж.) hypertext терминiн енгiзген Теодор Нельсон (13). Нельсонның
гипермәтiнге берген анықтамасы: сұрау бойынша тарауланып, жүзеге асатын
арнаулы жазу түрi.
Өмiрге келген журналистиканың жаңа түрi осы саланың мамандарынан
қандай да бiр арнайы, ерекше қабiлет-қарымын талап еткен жоқ. Ол
бұрынғысынша қоғамдағы өзектi проблемаларды жазуды жалғастырды, тек оны
ұсыну формасы жаңарды.
Ең алдымен, интернеттегi журналистiк туынды қысқа әрi нұсқа жазылуы
тиiс. Жүйелiк басылымға назар аударған оқырман қалай болғанда да 8-10
мыңнан артық белгiден тұратын дүниенеi оқи қоюы екiталай (14). Сондай-ақ,
оқырманды жалықтырып алмау үшiн, материалды бiрнеше тақырыпшаларға бөлiп
тастап, түрлi ерекшелеу тәсiлдерiн (қалың қарiптi, курсивтi, сөздiң астын
сызуды) пайдаланған абзал. Мұндай амалдарды қолдану экрандағы мәтiндi
жандандыруға септiгiн тигiзедi. Есте сақтайтын басты нәрсе: жазылып
отырғаны – жай мәтiн емес, гипермәтiн. Сондықтан, толығырақ мына жерде,
оны мына жерден көресiз деген сияқты сiлтемелердi пайдаланған материалдың
бағасы артады екен.
Интернет – журналистиканың тағы бiр аса маңызды ерекшелiгi – оның
интерактивтiлiгiнде. Яғни, оқырмандармен жедел түрде байланысқа шығу
қабiлеттiлiгiнде. Оның бiрнеше амалы бар: меймандар кiтабы, түрлi форумдар,
керi байланыс адрестерi.
Аса қызықты жазылған дүниелер басылым сайтындағы форумда оқырмандардың
талқысына салынады. Егер дәстүрлi басылымдарда жекелеген оқырманның белгiлi-
бiр жарияланымға бiлдiрген пiкiрiнiң жариялануы екiталай шаруа болса,
интернет-газеттерде мәселемен танысқан кез-келген адам өзiнiң көзқарасын
форумда (не басқалай жолмен) жария ете алады. Сонымен қатар, керi
байланысқа жүйелi түрде, тұрақты шығып отырса, аса қызықты деп танылған
материал жаңа айдардың немесе мақалалар циклiнiң бастауы бола алар едi.
Гарвард университетiндегi Ниман атындағы журналистика қорының басшысы
Боб Джайлстың пiкiрiнше, алдыңғы қатарлы деген ақпарат агенттiктерi
интернеттегi сайттарында жаңалықтарды ескi қалыптағы формамен бередi(15).
Ал материалдардың мазмұны батыл әрi өткiр. Яғни, жаңа тұрпатты журналистiк
туындыны жазуда әзiрше форма мен мазмұн үйлесiмдiлiгi табылмаған. ABCNews.
com журналисi Энн Комптон өзiнiң жаңа мiндетi туралы: Жүйедегi туындылар
анағұрлым ашық, бiз негiзiнен ауызекi сөйлеу тiлiн қолдануға тырысамыз.
Ақпаратты ұсынуда қиялдауға шек қойылмайды, бiз осы мүмкiндiктi молынан
пайдалануға тырысамыз — дейдi.
Интернет — журналистиканың тiлдiк ерекшелiгi – оның еркiндiгiнде.
Әлемторда жарияланған журналист туындысы қоғамда бекiп қалған ұстанымдарды,
ережелердi мойындамауы да мүмкiн. Дегенмен де, ол аудиторияның талап-
талғамын қанағаттандырып отырғаны рас. Жүйедегi жарияланымдардың
оқырмандарын алғашқы кезде осы фактор тартатын. Slashdot. com сайтының веб-
комментаторы Джон Кацтың сөзiнше, интернетте жарияланатын туынды үшiн
журналистiң жауапкершiлiгi басқа бұқаралық ақпарат құралдарыныкiнен
әлдеқайда жоғары. Оқырмандармен интерактивтi байланыс орнату арқылы, бiз
әрбiр материалымызға қандай да бiр пiкiрдiң бiлдiрiлуiн күтемiз. Сондықтан,
әрине, тек қана сапалы мақала жазуды басты мақсат етiп қоямыз(16).
Интернетке бас сұқсақ, онда негiзiнен, дәстүрлi бұқаралық ақпарат
құралдарының интернет нұсқалары ұсынылғанын байқар едiк. Таза жүйелiк
басылымдар (шетелде болсын, Қазақстанда болсын) саны қалай болғанда да
басқа БАҚ сайттарынан аз.
Әлемде компьютерлендiрiлген елдер қатары туралы өткен мақалада (23.08.04)
айтып өткен болатынбыз. Қазақстанның бұл реттегi жағдайы қандай деген
мәселеге тоқталсақ, Статистика және Бағдарлау Агенттiгiнiң (СБА)
Навигатор интернет- газетiнде мынадай мәлiмет келтiрiлген (1). 2003 жылы
компьютерленген елдердiң ондығын АҚШ (1000 адамға –585 комп.), Швеция
(507), Швейцария (502), Норвегия (491), Сингапур (483), Австралия (465),
Дания (432), Финляндия (396), Голландия (395) және Канада (390) құраған
екен. Осы ондыққа азғантай уақытта ендi Қазақстан да қосылуы мүмкiн.
Өйткенi, Қазақстанда әрбiр 1000 адамға шаққандағы компьютердiң саны 2006
жылы 300 болған. Мына кестеге мән берейiк:
Персоналдық компьютерiңiз бар ма? (СБА сұрауы, 2006 ж.) Бар Жоқ
Алматы 38,6 61,4
Астана 22,6 77,4
Атырау 32,4 67,6
Қарағанды 27,5 72,5
Көкшетау 27,2 72,8
Семей 7,3 92,7
Тараз 26,9 73,1
Орал 15,9 84,1
Өскемен 20,5 79,5
Компьютерi барлардың саны – 16160 адам, олардың 35 %-ы – интернеттi
пайдаланушылар. Пайдаланушылардың басым бөлiгi – түрлi қоғамдық
мекемелердiң, ұйымдардың қызметкерлерi, студенттер және кәсiпкерлер.
Интернетке қосылуды жай ғана техникалық прогрестiң нәтижесiнде орын
алып отырған құбылыс деп қана емес, сонымен қатар, әлем азаматы құжатына ие
болу деп те қарастырған жөн сияқты.
Қазақстандық интернеттiң туған күнi қашан деген сұрақтың екi жауабы
бар. Бiрiншiсi – 1991 жылдың көкек айында. Сол жылы Парасат фирмасы
базасында RELCOM жүйесiнiң Қазақстандағы алғашқы аймақтық торабы ашылған
болатын. Бұл торап UUCP пртоколы бойынша элетрондық пошта қызметiн
көрсететiн. Ал, екiншi туған күнi – Казнет дүниеге келген 1994 жыл,
қыркүйек айының 19-ы – осы күнi алғаш рет KZ доменi тiркелген едi. Сол
жылдың аяғында қазақстандық сайттардың саны 15- ке жеткен. Олардың қандай
сипатта болғаны туралы мәлiметтер, адрестерi қазiргi уақытта нақты
сақталмаған.
С. Дуванов өзiнiң WEB-журналистика: опасные тенденции атты
мақаласында: Қазақстандағы интернет-журналистиканың қалыптасуына басты
себеп болған 1996 жылғы негативтi саяси процестер – деп атап көрсетедi.
БАҚ-ын жаппай монополиялау науқаны қызған кезде, Караван, Новое
Поколение газеттерiнiң, РИК радиосының, КТК телеарнасының басшылығы
мәжбүрлi түрде ауыстырылған болатын. Ал осы процестiң нәтижесiнде науқаннан
аластатылғандар өздерiнiң саяси (саясаткерлер үшiн) және шығармашылық
(журналистер үшiн) мүдделерiн дәстүрлi бұқаралық ақпарат құралдарында жария
ете алмайтындықтан, ол мүмкiндiктерiн виртуалды кеңiстiкте iске асыруға
кiрiстi. Дәл осы кезең интернетте үкiмет басында отырғандарды өткiр сынға
алған оппозициялық сайттардың пайда болуымен сипатталады.
Алғашқы кезде сыналған шенеунiктер интернеттi пайдаланушылардың саны
шамалы ғана болғандықтан, бұл үрдiске аса көп мән- маңыз бере қойған жоқ
едi. Аз уақыттан соң жүйедегi жағымсыз ақпарат қағазға шығарылып, ел
арасында таратыла бастайды. Сөйтiп, интернеттiң аудиториясы кеңейедi (2).
Қазақстандық интернет-журналистиканың дамуын сипаттай келе, С. Дуванов
сол оппозициялық сайттарға мiнездеме берген.
Атышулы www.eurasia.org сайтының материалдары тым батыл болғандықтан,
арнайы орындардың күшiмен оның айналық нұсқасы жасалып, ондағы ең
провокациялаушы деген материалдары алып тасталады. Сөйтiп, сенсацияға
құмар оқырмандар аудиториясының шын Евразияға барар жолы бөгелiп, аз
уақыттан соң мүлдем жабылады.
Сайттың танымалдығын жою үшiн аталған арнайы орындар баламалық
сайттарды ойлап табады. Сондай беттiң бiрi – www.Turan.kz болатын. Сайттың
спецификасы — үкiметке де, оппозицияға да жатпайтын үшiншi жақтың өкiлi
ретiнде көрiну болатын. Мұндай нәтижеге сайтта оппозиционерлердiң
мақалаларын үкiметтi жақтаушылармен бiрдей қатынаста жариялап отыру арқылы
қол жеткiзiледi. Басқарушы режим, Назарбаевтың отбасы, Президент ел
басқаруда олқылық жiберiп жатыр деген сияқты оппозиционерлiк терминдердi
қолданғандықтан, Тұран.kz-тi оқырмандар тәуелсiз басылым деп қабылдады.
Алайда онда әрбiр материалдан соң жазылатын комментарийлердiң мазмұны ондай
ойдан аластайтын едi. Интернет-басылым қаншалықты тәуелсiз көрiнгiсi келiп
тырысқанымен, нәтижесi ойдағыдай бола қоймады. Сайттың Меймандар
кiтабындағы бiр жазбада: сайт арнайы тапсырыспен жасалғандай әсер
қалдырады делiнген едi. Сайт анонимдi болатын.
Анонимдi журналистиканың тағы бiр үлгiсi – Азиопа сайтында
жарияланатын материалдарға оң сипат беру қиын болар едi. Сайттың өне бойы
Қазақстандағы атақты, белгiлi адамдарын тек қана жамандауға құрылған
мақалалардан тұратын. С. Дуванов оған Жүзiн көрсетпей, тасадан айтылған
шындық – лас шындық деп сипаттама бередi.
Бұл сайттардың барлығы бүгiнде жабылған. Алайда, алғашқы интернет-
басылымдар БАҚ-ң бiр түрi дегеннен гөрi саяси таластардың аренасына көбiрек
ұқсайтын едi (3).
Олардан кейiн пайда болған www.nomad.web.com сайты Қазақстандағы анонимдi
журналистиканың әлi де жойылмағандығынан хабар беретiндей.
Қазақстандық интернетке биыл 10 жыл толғалы отыр, KZ доменiмен
таныстырылған сайттар саны бүгiнде 3000-ға жеттi. Қазiргi таңда
қазақстандық сайттардың ең толық тiзiмi www.site.kz – Весь WWW-Казахстан
сайтында орналасқан. Интернет пайдаланушыларының арасында аса танымалдары
негiзiнен — iздеу салу қызметтерi (поисковые службы).
Әдетте, iздеу серверлерi сондай-ақ жаңалықтар ленталарын да қамтиды.
Әзiрге мұндай сайттардың iшiнде айтарлықтай беделге ие болып отырған –
gazeta.kz. Ресейдiң осы аттас сайтының қазақстандық нұсқасы боп табылатын
газета. кз — әуелден қағаз баламасы жоқ, таза жүйелiк ақпараттық жаңалықтар
сайты. Онда жарияланатын ақпарат топтамасы күнделiктi жаңартылып отырады.
Тiлi – бейресмиге жақын.
Ақпарат агенттiктерiнiң сайттары да жаңалықтар лентасын ұсынады. Бұл
тұрғыда Kazinform, Internews-Kazakhstan сайттарының беделi айтарлықтай.
Сайттарда жарияланатын ақпарат өте жедел әрi маңызды. Қазақстан көлемiндегi
жаңалықтарды ұсынуда алуандылық танытады. Сайттардың тiлi – ресми, кейде
хаттамалық.
Аналитикалық ақпарат жариялайтын сайттар негiзiнен оппозициялық
сарынға берiлген. Олардың қатарында, әрине, nomad.kz, TABU.nursat.kz,
kazakhgate.kz атауға болады.
Сайттарда жарияланатын материалдардың фактiлерi сенiмсiз, ал тiлi
тұрпайылау келедi. Сенiмсiз дейтiнiмiз, келтiрiлген мәлiметтермен танысқан
оқырман оны өзi тексеруге келгенде қауқарсыз болып қалады. Яғни көз жеткiзе
алмайтындықтан, оның бәрiн өсек ретiнде де қабылдауы мүмкiн.
Ресми талдамалы материалдар – www.kisi.kz сайтында жарияланады. Сайт
материалдары екi тiлде – орысша және ағылшынша ұсынылады. Дизайны өте
ұтымды жасалған Қазақстан Стратегиялық Зерттеулер Институтының бетiнде
республикадағы және халықаралық басты жаңалықтар жазылады, сондай-ақ мұнда
өзектi мәселелерге қатысты аналитикалық материалдар орналасқан. Флеш-
технологияларды тиiмдi пайдалана отырып, сайтты жасаушылар оның
тартымдылығын арттыра түскен.
Ал Саяси Зерттеулердiң Орталық Азия Агенттiгi www.apr.kz сайтын
шығарып тұрғанына 3 жыл болды. Бұл да Қазақстанның ақпараттық-аналитикалық
нарқында оперативтiлiгiмен, жоғары сапалылығымен, объективтiлiгiмен
танылған белдi интернет- басылым. Ондағы материалдар сәйкесiнше
өзектiлiгiмен ерекшеленедi.
Қазақстандық интернет-журналистикасының қалыптасып, жаңа сипат ретiнде
нығаюына, әрине, Навигатор интернет-газетi зор үлес қосты. Осы арнада
жаңа талаптарды, стандарттарды енгiзген де әзiрге www.navi.kz болып отыр.
Интернет аудиториясы үшiн бұл басылым ең алдымен – барлық саяси,
әлеуметтiк топтардың кез-келген өкiлi ашық пiкiрi мен көзқарасын бiлдiре
алатын еркiн трибуна. Редакция өз кезегiнде барлық материалдарға
комментарий жасап отырады. Және де ол комментарий әрдайым мақтау сөзi бола
бермейдi, көбiне айтылатыны – сын.
Басылымның форумында әрқашан қызу пiкiрталастар, талқылаулар өтiп
жатады. Яғни, бұл — ең бастысы, осында жарияланатын барлық дүниелер
халықтың көңiлiнен шыққан және ең өзектi проблемаларды қозғағандығының
белгiсi. Басылым күнделiктi жаңартылады. Кейде оның беттерiнде бiрден 5—6
мақалаға дейiн жарияланса, сирек кездесетiн жағдайларда мүлдем жаңа
материал болмайды. Басылым бетiнде оқырмандар саясаткерлерге тiкелей сұрақ
қойып жатады. Олардың жауапсыз қалуы кездесе қоймайды деуге болады. Осы
артықшылықтарымен қоса, сайтта байқалатыны – экономикалық және әлеуметтiк
тақырыптарға арналған материалдардың тым аз берiлуi. Бұл Навигатордың
минусы деуге болады. Мемлекеттегi саяси ахуалды сипаттаймын деп, қатты
эмоцияға берiлiп кететiн кездерi де баршылық. Ал шын мәнiндегi сапалы
аналитика, елде жүргiзiлiп отырған iшкi-сыртқы саясат туралы сауатты, ең
болмаса шолу жазу – осы басылымның осалдау тұсы. Газеттi күнiне 800-850
оқырман қарайды (4). Олардың iшiнде Ресей, АҚШ, Ұлыбритания және Алмания
оқырмандары көп, газет барлығы 40 мемлекетте оқылады.
Таза журналистiк еңбектiң жемiсi болғандықтан, Навигатор интернеттiң
интерактивтi мүмкiндiктерiн пайдаланып, журналистиканың жаңа стандарттарын
қалыптастырды.
Перспектива интернет-басылымының жарық көре бастағанына көп уақыт
бола қойған жоқ. Дизайны тым жұпыны келетiн аталмыш басылым әзiрше мәндi еш
нәрсе ұсына алмай отыр деуге болады.
Одан кейiнгi орында — әлемторда таныстырылған дәстүрлi БАҚ- ның
электронды нұсқалары. Қазiргi уақытта, Қазақстанда шығып тұратын барлық
дерлiк БАҚ жүйелiк нұсқаларын да жасап алған. Мұндай қажеттiлiк ең
бiрiншiден аудиториямен үнемi тығыз қарым- қатынаста болу керек деген
мiндеттен туындап отырған сияқты.
Интернетте таныстырылған дәстүрлi БАҚ-ның iшiнде ең елеулiсi – Хабар
агенттiгiнiң сайты. Дизайны ең сапалы болып табылатын (интернет-
мамандарының айтуынша. Г. О.) осы сайт. Бiрақ, ашылғанына бiраз уақыт
өткенiне қарамастан, оның әлi күнге өзгертiлмей келе жатқаны –
www.khabar.kz электрондық бетiне кiрiп-шығушыларының санының азаюына әкелiп
отыр.
Сайтта тың дүниелер бола қоймайды, әдетте, теле-нұсқасында қамтылмай қалған
нәрселер осы сайтта орын тауып жатады. Оның iшiнде – эфирдiң сыртында жұмыс
iстейтiндер туралы, әрбiр журналистiң жеке басына қатысты дүниелер бар.
Сондай-ақ, шетел басылымдарының Хабарға қатысты жазған дүниелерi де
арнайы сiлтемеде жазылған. Агенттiктiң президентi (қазiр – директорлар
кеңесiнiң төрағасы) Дариға Назарбаеваға бөлек аумақ қарастырылған. Ол жер
сәйкесiнше Моя страничка деп аталады. Сайт үш тiлде (қазақ, орыс,
ағылшын) жасалғандығымен құнды.
Континент журналының да электронды нұсқасы әлемтордан орын тепкен.
www.continent.kz те дәстүрлi басылымдағы материалдарын жариялап отырудан
көп аса қоймаған. Бiрақ, оның жағымды жағы – журнал аз тиражбен таралып,
әркiмнiң қолы жете бермейтiндiктен, сайтта сол номердегi материалдардың
жазылуы ыңғайлы. Сайттың интерактивтiлiгi болмаса, оны журналдың дәлме-дәл
көшiрмесi деп қабылдауға болады (5). Алайда, журнал интернеттегi дизайнына
шығармашылық ұжым көп мән бермегенге ұқсайды. Егер өмiрдегi Континент —
қымбат бағалы қағазға басылған, жоғары сапалы басылым болса, жүйелiк
нұсқасы ондай сән-салтанаттан аулақтау.
Жалпы, Қазақстандағы орыс тiлдi бұқаралық ақпарат құралдарының барлығы
да интернетке тартылғандығы көзге ерекше түседi...
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЙТТАРДЫҢ БҮГІНГІ ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Кез- келген тез дамып келе жатқан технологияның бiрi ретiнде интернет те
әлеуметтiк және техникалық тұрғыдағы кедергiлерге ұшырамай тұрмайды. Атап
айтқанда, халықаралық және жергiлiктi арналардың жүгi шамадан тыс болуы,
адрестiк кеңiстiктi реттеу, интернеттегi мәлiметтердiң қауiпсiздiгi,
цензура мәселесi, экспорт және авторлық құқық туралы заңдардың сақталуы
сияқты және т. б. жәйттар. Ендiгi мәселе, интернеттiң заңдылығын бекiту.
Интернет тұтастай бұқаралық ақпарат құралы бола ала ма? деген сауалға
бiз, жалпы, теориялық түрде интернет (бұқаралық сипаты есебiнен) БАҚ бола
алады-деп жауап берер едiк. БАҚ туралы Заңға енгiзiлген толықтырулардың
iшiнде интернеттегi барлық дүниелер БАҚ болып саналады делiнген. Бiрақ
бұған дау айтушылар қатары да баршылық.
Ондағы қатынастар авторлық құқық туралы заңмен (Авторық құқық және
Сабақтас құқықтар Туралы ҚР Заңы, № 6—1 10.06.1996 ж.) реттеледi. Аталмыш
заңда нақтылы түрде интернеттiң аты жазылмағанымен, басты ережелердi сақтау
мүмкiндiгi жоғары. Заңның шыққан жылы 1996 болғандықтан, ол кезде интернет
авторлық туындылар жарияланатын орта не ақпарат құралы ретiнде
қарастырылмаған болуы керек. Ал 7-баптың 13-тармағында өзге де туындылар
деп көрсетiлгендiктен, Интернет те осы категорияға кiредi деп түсiнемiз.
Айталық, заңның 6-бабының 1-тармағында:
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi мен
нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын ғылым,
әдебиет жiне өнер туындыларына қолданылады – делiнген.
Кез — келген сайт шығармашылық туындысы болғандықтан, интернеттегi
сайттардың барлығына осы заң қолданылады. Сол баптың 2-тармағында:
Авторлық құқық белгiлi-бiр объективтi түрге ие болған:
1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты);
2) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино-, телебейне не
фотокадрлар және сол сияқты)
3) көлемдi-кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат және сол сияқты)
4) түрiндегi жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да
қолданылады – делiнген.
Көрiп отырғанымыздай, аталған объектiлердiң барлығы да интернетте
қолданылатын нәрселер. Яғни, қажетi туғанда, бiз осы заңды алға тартып,
шығармашылық меншiгiмiздi даулап ала аламыз.
Ал, интернет провайдерлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi әлi де
жетiлдiрудi қажет етедi. Провайдерлердiң басты табыс көзi — интернет
басылымдар. Сондықтан, шығармашылық еңбектiң адамдары да одан
(оқырмандарының көптiгi есебiнен) белгiлi-бiр пайда табуы керек.
Ал бiздерге, яғни журналистерге қатысты БАҚ туралы заңды дегенмен де
жүйелiк БАҚ-нда қызмет iстеген, тәжiрибелi мамандарды қатыстырып түпкiлiктi
қайта қарау керек. Интернет түгелдей БАҚ болуы мүмкiн емес. Өйткенi онда
қалың бұқараға емес, шектеулi адамдар тобына ғана арналған сайттар да бар.
2003 жылдың 6- маусымында Алматыда интернет — басылымдары өкiлдерiнiң
басқосуы болып өттi (1). Сонда жасалған баяндамалардың бiрiнде: Қазiргi
уақытта интернетке екi түрлi көзқарас қатар қалыптасқан. Мәселе
интернеттегi жауапкершiлiкке келiп тiрелгенде, ол БАҚ болып есептеледi де,
ал ондағы құқықтарды сақтау мәселесiнде керiсiнше жағдай орын алады —
деген мәлiмет те айтылған болатын.
Халықаралық Әдiл сөз Қорының 2001 жылы жүргiзген мониторингi
мәлiметтерiнiң iшiнде сол жылы интернетте пайда болған Евразия сайтының
көшiрмесi туралы iс бар. Көшiрме әдейi саяси мақсатта жасалған. Оның
дайындаушысы Қазақтелеком деген де болжам айтылды. Сайттағы сiлтемелер
басқа арнаға түсiп, керектi мақала емес, оның орнына басқа тақырыптағы
материал шығатын болған. Алайда, шетелдiк заңгерлердi қатыстырып, тексеру
жүргiзiлгенiмен, одан еш нәтиже шықпады. Ондағы қатынастар авторлық құқықты
бұзу және тауарлық белгiнi заңсыз иелену бойынша қаралған едi.
Интернет дүниеге келген кезде нағыз сөз бостандығы сонда ғана болады
делiнген болатын. Ешқандай заңмен реттелмейтiн шексiз еркiндiк бiр жағынан
қызықтырса, екiншi жағынан қорқыныш сезiмiн де туғызды (2). Мемлекеттер
ұлттық қауiпсiздiк туралы айтқан кезде ғана, бұл бостандықты қалай да
шектеу қажеттiлiгi де айтыла бастады.
Бiрақ Интернет қандай заңдардың аясында өмiр сүруi қажет?
Ең алғаш жүйенi бақылауға алу фактiсi 1999 жылдың қараша айында
тiркелген болатын. Ол – Евразия сайтын жабуға байланысты iс.
Сол оқиғадан кейiн ҚР Үкiметiнiң 25.11.99 ж. арнайы қаулысының
нәтижесiнде, қазақстандық сайттарды тiркеу қатаң тексеруден кейiн жүзеге
асатын болды (3). Алайда, интернет-трафиктiң көлемiн қатаң бақылауға алу
үшiн ол кезде техникалық мүмкiндiктер де, қажеттi мамандар да болған жоқ.
Сондықтан көп ұзамай, Қаулының күшi өз-өзiнен жойылады (4).
2002 жылдың мамыр айында өткен интернет-форумда сол кездегi Көлiк және
коммуникация Министрлiгi жанындағы Ақпараттық технологиялар Департаментiнiң
директоры Асқар Насиев Мемлекеттiк саясат және Интернет атты баяндама
жасаған болатын. Сол баяндамадан мемлекеттiң интернетке деген позициясы
анық көрiнедi:
1) интернеттiң барлық арналары мемлекет бақылауында болуы керек;
2) веб-сайттар бұқаралық ақпарат құралы болып танылатындықтан, оның
мiндеттерi де осы заңда қарастырылған тiркеу және цензуралық талаптармен
белгiленедi.
Бiр жылдан соң бұл қатынас ресми нығайтылмақ болып, БАҚ туралы заңға
толықтырулар мен өзгертулер енгiзу арқылы, интернеттегi бостандыққа заңды
түрде шектеу қойылмақ болады. Мұндай шаралардың жөнсiз, бiрiнен соң бiрi
жүргiзiле бергендiгiнен, бұл мәселе шешiмiн тауып кеткен жоқ. Тек қана осы
салада тiкелей жұмыс iстейтiндердiң (интернетпен жұмыс iстейтiн
программистер және тағы басқа жүйелiк қызметкерлер) мазасын алды (5).
Ал басқа мемлекеттерде жүйелi түрде жүргiзiлетiн ақпараттық
инфрақұрылымды дамыту бағдарламалары қалай iске асырылады?
АҚШ- тағы арнайы ақпараттық инфрақұрылымды дамытудың ұлттық
бағдарламасы – үкiмет қабылдаған ұтымды шешiмдердiң бiрi. Бұл бағдарлама
Еуропада да қабылданып, оның негiзiнде Еуропалық комиссияның ақпараттық
қауымдастық тұжырымдамасы жасалынады.
Сондай-ақ, интернеттi американдықтар барлық жағынан қолданады: ең
алдымен жүйе арқылы АҚШ үкiметiнiң немен айналысып отырғандығы, қанша
қаржыны қандай мақсатта жұмсағаны туралы мәлiметтер еркiн таратылады. Одан
кейiн, интернет автокөлiктердi тiркеу, жүргiзушi лицензиясының саудасы
жүргiзiлiп, тiптi салық та жүйе арқылы төлене алады. Мұнда жақын арада
барлық бюрократиялық мiндеттер әлсiреп, оның барлығы iс жүргiзу
құжаттамаларының айналымын мемлекеттiк машинаның қалыпты бiр функциясы
ретiнде қарастырылатын болады деп күтiлуде (6).
Ал Ресейдегi жағдай 1999 жылы ел президентi интернет-мамандарымен
кездескеннен кейiн реттелген. Кездесудiң нәтижесi – Ақпараттық
Технологиялардың Ақ Кiтабы деп аталады. Оны Ресей президентi әкiмшiлiгi
жанындағы арнайы ақпараттық технологиялар жөнiндегi кеңестiң мамандары
жүргiзедi.
Интернеттегi сайттардың барлығын БАҚ деп қарауға болмайтындығы анық.
Ал ендi оларға қойылатын критерийлер қандай болмақ?
Сайттардың iшiнде жай, жеке беттер бар. Олардың барлығы БАҚ деген
сипатқа ие болуы ағаттық болушы едi. Жалпы, интернеттегi сайттарды БАҚ не,
БАҚ емес деп бөлудiң еш қиындығы жоқ сияқты. БАҚ болудың басты белгiлерi
оның мерзiмдiлiгi, тиражы болғандықтан, сәйкесiнше, БАҚ деп тануға тұратын
сайттар бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz