«Серке» газеті – қазақ қоғамындағы алғаш демократия жаршысы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Қазақ публицистикасы мен «Серке» газетінің тарихы
1.1 Қазақ газеттерінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2«Серке» газеті . қазақ қоғамындағы алғаш демократия
жаршысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Міржақып Дулатұлы «Серке» газетінің жабылуының басты себепкері ... ... ... 22
II тарау. «Серке» газетінің тарихтағы орны
2.1 «Серке» газетінің қазақ журналистикасының дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Бүгінгі таңда «Серке» газетінің журналистика тарихы үшін зерттелуінің деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Қазақ публицистикасы мен «Серке» газетінің тарихы
1.1 Қазақ газеттерінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2«Серке» газеті . қазақ қоғамындағы алғаш демократия
жаршысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Міржақып Дулатұлы «Серке» газетінің жабылуының басты себепкері ... ... ... 22
II тарау. «Серке» газетінің тарихтағы орны
2.1 «Серке» газетінің қазақ журналистикасының дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Бүгінгі таңда «Серке» газетінің журналистика тарихы үшін зерттелуінің деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Менің осы дипломды жазудағы мақсатым не? Ол – қазақ тіліндегі алғашқы басылым «Серке» газеті туралы сөз қозғау. Ресейде 1905 жылы басталып, одан кейін де кең өріс алған революция толқыны, демонстрациялар қарапайым халықтың ой-өрісіне әсер етпей қалмады. Нақ осы кезде қазақ халқының көзі ашық, көңілі ояу оқыған азаматтары өз елінің болашағын ойламай қала алмады. Ресейдің қарамағында болған қазақ жерінде мектеп, медресе деген жоқ десек де болады. Бірен-саран елді мекендерінде мешіт жанында мұсылманша оқытып отыратын медресе молдалар бар болатын.
Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгініміз тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер туды. «Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар» ,– деп, Әлихан Бөкейханов сияқты ардақтыларымыз армандаған заман келді. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдармашы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы, неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Бұл қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Мемлекетттік тіл туралы бір толғанысында: «...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?!» – деп тебірініпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға әкелді. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне, осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері.
Қазақ журналистикасының қалыптасып, дамуына іс жүзінде де, сөз жүйесімен де үлкен үлес қосқан тұлға Міржақып Дулатұлы «Серке» газетінің 1907 жылғы шыққан алғашқы санымен.
Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгініміз тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер туды. «Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар» ,– деп, Әлихан Бөкейханов сияқты ардақтыларымыз армандаған заман келді. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдармашы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы, неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Бұл қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Мемлекетттік тіл туралы бір толғанысында: «...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?!» – деп тебірініпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға әкелді. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне, осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері.
Қазақ журналистикасының қалыптасып, дамуына іс жүзінде де, сөз жүйесімен де үлкен үлес қосқан тұлға Міржақып Дулатұлы «Серке» газетінің 1907 жылғы шыққан алғашқы санымен.
Бөкейханов А. Шығармалары. – Алматы,Жазушы, 1989. – 320б.
Назарбаев Н. Туған елім – тірегім. – Алматы, Рауан, 2001. – 128 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 4 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 19 б.
Амандосов Т., Елеукен Ш., Ыдырысов Т., Қожакеев Т. Газетжанрлары. – Алматы, Қазақстан, 1965. – 67 б.
Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1989. – 224 б.
Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. – Алматы, 1950. – 158 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 215 б.
Сұхпанбердина Ү. Қазақ баспасөзі тарихынан. – Алматы, 1995. – 129 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 326 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 451 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 104 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 112 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 121 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 124 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 127 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 359 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 249 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 332 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 548 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары» - Алматы, Жазушы, 1991ж – 225 б.
«Егеменді Қазақстан», №5(24977) 09.01.08.
«Серке», №84, 1907.
М.Дулатұлы «Алаш мұрасы», Алматы, «Мектеп», 2002. – 97 б.
М.Дулатұлы «Алаш мұрасы», Алматы, «Мектеп», 2002. – 125 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 273 б.
М.Дулатов Баспасөз үмесі// Еңбекші қазақ, 1923-23 мамыр
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 167 б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1991. – 17б.
Қожакеев «Көк сеңгірлер» - Алматы, Қазақ университеті, 1992. – 154 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. I-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 97 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары» - Алматы, «Жазушы», 1991. – 358 б.
Қожакеев «Көк сеңгірлер» - Алматы, Қазақ университеті, 1992. – 297 б.
Қожакеев «Көк сеңгірлер» - Алматы, Қазақ университеті, 1992. – 306 б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1991. – 47 б.
Т.Амандосов «Совет журналистикасының теориясы мен практикасы» – Алматы, Мектеп, 1978. – 158 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»-Алматы, 1956. – 179 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»-Алматы, 1956. – 246 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»-Алматы, 1956. – 297 б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1991. – 49 б.
«Серке», №84, 1907.
Назарбаев Н. Туған елім – тірегім. – Алматы, Рауан, 2001. – 128 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 4 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 19 б.
Амандосов Т., Елеукен Ш., Ыдырысов Т., Қожакеев Т. Газетжанрлары. – Алматы, Қазақстан, 1965. – 67 б.
Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1989. – 224 б.
Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. – Алматы, 1950. – 158 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 215 б.
Сұхпанбердина Ү. Қазақ баспасөзі тарихынан. – Алматы, 1995. – 129 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 326 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 451 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 104 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 112 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 121 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 124 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 127 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 359 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 249 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 332 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. VI-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 548 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары» - Алматы, Жазушы, 1991ж – 225 б.
«Егеменді Қазақстан», №5(24977) 09.01.08.
«Серке», №84, 1907.
М.Дулатұлы «Алаш мұрасы», Алматы, «Мектеп», 2002. – 97 б.
М.Дулатұлы «Алаш мұрасы», Алматы, «Мектеп», 2002. – 125 б.
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 273 б.
М.Дулатов Баспасөз үмесі// Еңбекші қазақ, 1923-23 мамыр
Бауыржан Жақып. – Алматы, Білім, 2004. – 167 б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1991. – 17б.
Қожакеев «Көк сеңгірлер» - Алматы, Қазақ университеті, 1992. – 154 б.
Қазақстан. Ұлттық энцик. I-том.-Алматы, «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2004. – 97 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары» - Алматы, «Жазушы», 1991. – 358 б.
Қожакеев «Көк сеңгірлер» - Алматы, Қазақ университеті, 1992. – 297 б.
Қожакеев «Көк сеңгірлер» - Алматы, Қазақ университеті, 1992. – 306 б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1991. – 47 б.
Т.Амандосов «Совет журналистикасының теориясы мен практикасы» – Алматы, Мектеп, 1978. – 158 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»-Алматы, 1956. – 179 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»-Алматы, 1956. – 246 б.
Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»-Алматы, 1956. – 297 б.
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1991. – 49 б.
«Серке», №84, 1907.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Қазақ публицистикасы мен Серке газетінің тарихы
1.1 Қазақ газеттерінің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..9
1.2Серке газеті – қазақ қоғамындағы алғаш демократия
жаршысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Міржақып Дулатұлы Серке газетінің жабылуының басты
себепкері ... ... ... 22
II тарау. Серке газетінің тарихтағы орны
2.1 Серке газетінің қазақ журналистикасының дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Бүгінгі таңда Серке газетінің журналистика тарихы үшін зерттелуінің
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Менің осы дипломды жазудағы мақсатым не? Ол – қазақ тіліндегі алғашқы
басылым Серке газеті туралы сөз қозғау. Ресейде 1905 жылы басталып, одан
кейін де кең өріс алған революция толқыны, демонстрациялар қарапайым
халықтың ой-өрісіне әсер етпей қалмады. Нақ осы кезде қазақ халқының көзі
ашық, көңілі ояу оқыған азаматтары өз елінің болашағын ойламай қала алмады.
Ресейдің қарамағында болған қазақ жерінде мектеп, медресе деген жоқ десек
де болады. Бірен-саран елді мекендерінде мешіт жанында мұсылманша оқытып
отыратын медресе молдалар бар болатын.
Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен
бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше
бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгініміз тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер
туды. Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса,
жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар[i],– деп, Әлихан
Бөкейханов сияқты ардақтыларымыз армандаған заман келді. Қазақтың
публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі,
бағдармашы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы, неғұрлым
еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Бұл
қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Мемлекетттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?![ii] – деп тебірініпті.
Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ
публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт
қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса,
медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды.
Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне
айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде
болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға әкелді.
Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет,
мінез көрсетті? Міне, осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан
жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат
көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері.[iii]
Қазақ журналистикасының қалыптасып, дамуына іс жүзінде де, сөз
жүйесімен де үлкен үлес қосқан тұлға Міржақып Дулатұлы Серке газетінің
1907 жылғы шыққан алғашқы санымен.
Шын мәнінде журналистиканың әлеуметтік қызметтің ерекше саласы
ретіндегі мәні бұқаралық ақпарат жинақтауымен, өңдеуімен, дайындауымен және
таратуымен айқындалады. Журналистиканың негізгі күші – оның ақпаратты
иемденетігінде. Ақпарат журналистика мен аудитория арасындағы дәнекерлік
рөлді де атқарады. Сондай-ақ журналистика жүйесінің алдындағы сан-салалы
міндеттерді шешуге қолданылатын қуатты құрал да – осы ақпарат. Ал оның
қоғамдық пікір қалыптастырудағы маңызы өз алдына бөлек әңгіме. Радио мен
теледидардың, газет-журналдардың тарататын ақпарат, мағлұматтары бұқараға,
қалың көпшілікке арналады. Журналистиканың Бұқаралық ақпараттар құралдары
деп аталуының себептері де одан шығады. Бұқаралық ақпарат журналистер мен
оқырмандарды, көрерменді, тыңдаушыны байланыстыратын алтын көпір
іспеттес.[iv]
Ақпаратқа деген қажеттілік адамзатпен бірге туып, бірге жасасып келеді.
Қоғамдық дамудың әр түрлі сатысында хабар таратудың әдісі мен тәсілдері,
құралы әр түрлі болады. Алаңға немесе биік мінберге шығып, халықтың алдында
патшаның әмірін оқыған жаршылар, көрші мемлекеттерге көш түзеген елшілер
мен жорық жайлы, қорғаныс, біріккен шабуыл жоспарының мән-жайын жеткізген
жаушылар, жартастарға қашалып жазылған жазулар, үңгірлер қабырғасындағы
суреттер мен белгілер, т.б. бәрі – ақпаратты жаһанға жария етудің қарапайым
жолдары, өмірдің өзі тудырған көріністер еді[v].
Уақыт өте келе, қоғам өмірінде тың өзгерістер бола бастады. Ақпарат
таратудың жаңа түрлері дүние есігін қақты. Адамзат өркениеті түрлі
техникалық жетістіктер жемісін пайдалана отырып, хабар жеткізудің озық
тәсілдеріне қол жеткізді. Дамыған, алдыңғы елдердің тәжірибесіне енген
жаңалықтар XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде қазақ сахарасына да
жетті.
Дәл осы ретте қазақ оқығандарының ой-толғамдарына жүгінуге тура келеді.
Көсем сөздің алғаш анықтамасын берген А.Байтұрсынов: Әлеумет, шаруалық,
қазыналық, мектептік, соттық, саясаттық тағысын тағы, сондай қоғамшылық
істерін түзету, жаңалау, өзгерту керек болған кезінде халықты соған көсем
сөз арқылы ұйытып, көбінің миына қондырып, көңіліне сіңіреді. Көсем сөз
күндегі мәселе жайын сөйлейтін сөз болған соң, кезіндегі шығып тұрған газет-
журналдар жүзінде шығады. Көсем сөз әлеуметке басшылық есебінде айтылатын
сөз болғандықтан жұрт ісіне мәні зор болады. Басшылығы дұрыс болса,
әлеуметті түзейді, теріс басшылық қылса әлеуметті адастырады. Солай болған
соң, көсем сөз жазып, әлеуметке басшылық қылатын адам көпті көрген көсем,
білімді адам боларға керек... [vi]
Қазақ оқыған азаматтарының басты мақсаттарының бірі не еді? Ол – өз
халқының мұң-мұқтажын айтып, жастарды оқуға, кеңінен білім алуға шақыру
еді. Ресейде болған 1905 жылғы революциядан кейін қазақша газет, журналдар
көбейді. Яғни, бұл кезде қазақ тілінде алты газет-журнал шықты. Жоғарыда
айтылған қазақ тіліндегі алты басылым мыналар еді: Серке газеті 1907 жылы
Петербургте, Қазақ газеті 1907 жылы Троицкіде, Қазақстан 1911-1913
жылдар аралығында Ордада, Айқап 1911-1915 жылдар ішінде Троицкіде басылып
шығып еді.[vii] Сонымен қатар, Ешім даласы 1913 жылы Қызылжарда, Қазақ
1913-1918 жылдар аралығында Орынборда басылып шықты.
Серке газетінің өмірі қысқа болды. Оның бір-екі саны шығып, тоқтап
қалды. Газет негізінде либералдық бағыт ұстады. Газеттер жалпы алғанда
ағартушылық-демократтық бағытта болды. Қазақ – либералдық-ағартушылық
бағытта болды.[viii]
Жоғарыда аталған қазақ басылымдардың көбі дерлік халықты, әсіресе
жастарды оқуға шақырды. Қазақ халқына деген жанашыр дауысты осы басылымдар
бойынан анық көреміз. Еліміз көшпелі өмір салтын кешіп, оқуға деген ынтасы
дамымай тұрғанын көзі ашық, көңілі ояу жас ақын-жазушыларымыз көре білген.
Ел қамын жеп, халық мұқтажын Ресей патшалығының назарына көрсетпек болған.
Бірақ нақ сол кезде 1905 жылы Ресейде бірінші революция басталып, ел ішінде
саяси қозғалыс өріс алды.
Қазақтың оқыған азаматтары Міржақып Дулатұлы, Шаһмардан Қосшығұлов,
Әбдірашид Ибрагимов, Е.Бұйрин, Б.Қаратаев, Ш.Бөкеев сынды ақын-
жазушыларымыз бұл орыс революциясының дүмпуін өз елінің пайдасына шешуді
қалады. Қазақ халқына арнап алты басылым шығарды. Халықты оқуға, білімге
ден қоюға шақырды.
Біз қазіргі гүлденген Қазақстанда өмір сүріп отырмыз. Қазақ халқы,
әсіресе жастар осынау оқыған азаматтарымыздың елге еткен еңбегін, бастарын
қатерге тіге жүріп газет-журнал ашып, мақалалар, өлеңдер жазғанын
ұмытпаймыз. Олар қазақтың отаршылықтан азат болып, оқыған ел болуын қалады.
Қазақ халқына арналған баспасөздерде 1905-1907 жылдардағы революция
көп жаңалықтар еңгізді.
1905-1907 жылдардағы қазақ баспасөзі, қазақ еңбекшілерін революцияға
қарсы күреске қатыстыруда үлкен роль атқарды. Қозғалысқа басшылық етуде бұл
баспасөз жергілікті партия ұйымдарының жауынгер қаруы болды. Кейбір қазақ
басылымдары патшаның указын орындамауға, патша алдында халықты құрдай
жорғаламауға үндеді. Орасан зор қиыншылықтарға қарамастан, қазақтың оқыған
азаматтары соғыстың империалистік сипатын әшкерелеу үшін, соғыс, бітім,
және революция мәселелері жөніндегі тактиканы насихаттау үшін барлық
құралды, әсіресе баспасөзді пайдаланды. Қазақ оқығандарының бірқатары
жергілікті фактілерге негізделген революциялық әдебиет шығаруға кірісті.
Орынбор губерниясындағы Троицк партия ұйымы жасырын баспаханада орыс және
қазақ тілінде листовка шығарды.[ix]
1905-1907 жылдары Ресейде болған бірінші орыс буржуазиялық революциясы
шығыс халықтарының да арасында ұлт-азаттық, мәдени-ағартушылық қозғалыс
тудыруға әсер етті. Ресеймен және басқа елдермен ерте араласып, өнер мен
білімге қазақтардан гөрі бір табан жақын тұрған татарлармен біздің
бабаларымыздың қандас әрі аралас-құралас болуы Қазақстанда да мәдени-ағарту
жұмыстарының жандануына белгілі дәрежеде септігін тигізді. Бұлай
дейтініміз, сол кезеңде Қазан, Уфа, Троицкі баспаханаларында едәуір қазақ
кітаптары басылып шықты.
Мысалы, 1906 жылы ашылған Ғалия медресесін 1916 жылға дейін 930 шәкірт
аяқтаса, соның 154-і қазақ жастары болған. Кезінде Ғалия медресесінде
оқыған башқұрттар Парлақ, қазақтар Садақ деген қолжазба әдеби журналдар
шығарып тұрған. Бұл басылымның ұйымдастырушы, шығарулары – Бейімбет Майлин
мен Жиенғали Тлепбергеновтар болды. Журналымыздың мақсаты – оқуға кеткен
қазақ жастарына жол-жоба көрсетіп, қалам ұстауды, сөз жазуды үйрету,
өткендегі өмірдің жақсылық жағын өнеге етіп, жаманшылығынан безіндіру болып
табылады, – деп жазды редакция алқасы.
Сол кезеңде жарық көрген татар басылымдарының орны ерекше. Тек 1905-
1907 жылдары Ресейде татар тілінде 33 мерзімді басылым шығып тұрған. Татар
халқының көрнекті өкілі, саяси қайраткер Абдурашид Ибрагимовтың
редакторлығымен Үлфәт газетінің алғашқы нөмірі 1905 жылы 11 желтоқсанда
шықты.[x]
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттерінің бірі – Қазақстан. Газеттің
бұлай аталуының өзінен жаңа заман лебі сезілгендей. Алғаш Орда қаласында,
одан араға алты ай салып Орал қаласында қайтадан бірінші саннан бастап
шығуы бұл газеттің көп қиындыққа душар болғанын көрсетеді. Оны шығаруда
Ғ.Қарашев, Е. Бұйрин, Б. Қаратаев, Ш. Бөкеев сынды қазақтың абзал
азаматтары аянбай еңбек етті. Қазақстанның бірінші саны 1911 жылы жарық
көрді.[xi]
Петербург үйлерінде Абай өлеңдері, Құрманғазы мен Тәттімбет күйлері
естіліп жатты. Мұның арты қазақ халқының бостандығы туралы, оның патша
өкіметінен көрген қысымы жайлы ұзақ әңгімелерге айналатын. Қазақ зиялыларын
қатты толғандыратын бірде бір патша әкімдері мен министрлерінің туған
халқының талаптарымен санаспайтындығы еді. Осындай жиындардың бірінде Санкт-
Петербургте Серке деген атпен қазақ баспасөз орталығын ашу ұйғарылды,
Серке деген ат жайлы Шаһмардан Қосшығұлов өз естелігінде: Серке бір отар
қойды боранда дұрыс жолға алып шығады, - деп жазды, - олай болса Серке
газеті езілген қазақ халқына дұрыс жол көрсететін, оның ұлттық сана-сезімін
оятатын жолбасшы болу керек.
1907 жылы наурыздың 28 күні Шаһмардан Қосшығұловтың қаражатына
А.Ибрагимовтың басшылығымен Серке газетінің алғашқы саны татардың
апталық Ульфат газетінің қосымшасы ретінде жарық көрді.
Шаһмардан Қосшығұлов 1869 жылы, Ақмола облысы, Алтай станциясында
дүниеге келген. Ресейде Омбы облысында Марьяновка станциясында қоғам
қайраткері Науан хазіреттен дәріс алып, одан кейінгі білімін Бұқара
медресесінде жетілдірген. 1903 жылы Көкшетау уезінде Ресейдің отаршылдық
саясатына қарсы күреске шақырған үндеу хат таратқаны үшін Сібірге айдалып,
1905 жылы бірінші орыс революциясы дүмпуімен айдаудан қайтқан. 1906 жылы
қаңтарда Санкт-Петербургте өткен Бүкілресейлік мұсылмандардың 2-ші съезіне
делегат болды. Съезд мұсылмандардың халықтық саяси партиясын құру
қажеттігін қуаттаған. Ш.Қосшығұлов партия бағдарламасын жасау жөніндегі
комиссия құрамына сайланды. 1906-1907 жылдары Бірінші Мемлекеттік Думаға
Ақмола облысынан депутат болып сайланды. Алайда комиссия орыс тілін
білмейді дегенді алға тартып, оны Дума мүшелігіне тіркемеген. 1906 жылы
Нижний Новгородта болған Бүкілресейлік мұсылмандардың 3-ші съезіне
қатысып, оның төралқасына сайланды. Ол съездің ағымдағы саяси ахуал, оқу
және дін істері жөніндегі қаулыларын әзірлеуге қатысқан. Съезде құрылған
Ресей мұсылмандар одағы ұйымының құрамына сайланды. Екінші Мемлекеттік
Думаға депутат болды. Мұсылман фракциясының құрамына енді. Серке газетін
шығаруға атсалысты, діни және ағартушылық істермен шұғылданды. Кеңес
өкіметі тұсында молда ретінде ұдайы қуғын көріп, саяси қыспаққа ұшыраған.
Сонымен, айта кеткеміз келетін бір жәйт, сонау қиын-қыстау патша
заманында елі үшін, халқының келешегі үшін қам жеп, Сібірге айдалған
азаматтарымыздың кеңес заманында қудалануы бізді қатты қынжылтады.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келер болсам, қазақ журналистикасының
тарихын зерттеп білу әр журналисттің борышы деп айтсам, артық айтпас едім.
Журналистика тарихы әр уақытта, әр кезеңде өзекті де, маңызды болып
табылады. Өз тарапынан Серке газеті 1905-1907 жылдарда Ресейде болған
бірінші революция екпінімен шыққан баспасөз түрі. Қиын-қыстау кезеңде жарық
көрген Серке газетінің өмірі қысқа болды. Бұл газет жайында
Б.Кенжебаевтің Қазақ баспасөз тарихынан мәліметтер деген кітабында
бірталай мағлұматтар берілген және де Мұхаметжан Сералиннің оқушыларға
арнап жазған бас мақаласында да айтылған. Негізінен Серке газеті жайлы
сөз қозғаған мағлұматтар өте аз, сондықтан бар табылған және сақталынған
мәліметтер өте құнды болып есептеледі. Серке газеті жайлы бар
мағлұматтарды жинақтап, іріктеп, Серке газетінің тарихтағы орнын зерттеп,
осы бітіру жұмысымды жазғалы отырмын.
Бітіру жұмысымды осы тақырыпта жазуымның басты мақсаты: қазақ
тіліндегі алғашқы басылым Серке газеті туралы сөз қозғау. Кезінде ұлт
қамын ойлап, шарқ ұрған Серке газеті әлі де болса толық зерттеліп,
бағасын ала қойған жоқ еді. Серке газетінің тарихтағы орнын зерттеп,
бағалау болып табылады.
Міндеттерім:
– Қазақ баспасөзінің тарихын қарастырып, шығару;
– Міржақып Дулатұлы Серке газетінің жабылуының басты себепкері жайлы
сөз қозғау;
– Серке газетінің қазақ журналистикасының дамуына әсерін бағалау;
– Бүгінгі таңда Серке газетінің журналистика тарихы үшін зерттелуінің
деңгейін анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Серке газетіне қатысты мәліметтер Б.Кенжебаев Баспасөз тарихынан
мәліметтер, Бауыржан Жақып Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму
жолдары, Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары,С.Қозыбаев Әлем
баспасөзі тарихынан, Қожакеев Көк сеңгірлер кітабынан алынды және т.б.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Бітіру жұмысымда теориялық талдау,
салыстырмалы-сараптамалық баға беру және ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәлелдеу
әдістерін қолдандым. Журналистік зерттеудің пайда болуынан бүгінгі күнге
дейінгі даму динамикасын теорялық-танымдық тұжырымдарға сәйкестендіріп,
салыстырмалы түрде зерттедім.
Зерттеудің негізгі нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР Ұлттық
Кітапханасы деректеріне сілтеме жасадым. Сондай-ақ, қазақстандық
басылымдар мен ғылыми туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Қазақ публицистикасы мен Серке газетінің тарихы
1.1 Қазақ газеттерінің тарихы
Қазақ публицистикасы жаңа түр, жаңа сипат, жаңа саяси маңыз алып тарих
аренасына шыққан кез – XIX ғасырдың II-ші жартысы болып саналады. Мұны
қазақ баспасөзінің тарихын тұңғыш зерттеуші, прфессор Х.Н.Бекхожин да
құптаған. Ал профессор Т.С. Амандосов болса: Түркістан уалаята (1870-
1882), Дала уалаяты (1888-1902), Торғай газеті (1895-1910) газеттері
және Айқап журналы (1911-1915) қазақтың демократиялық бағыттағы
публицистикасының дамуына және қалыптасуына едәуір әсер етті. Бұл газеттер
мен журналдарда істеген прогрессивті бағыттағы қазақ оқығандары ана
тіліміздегі публицистика жанрларының пайда болуы, оның дамуы жолында
жемісті еңбек етті, – деп атап көрсетті. XIX ғасырдың соңғы ширегіндегі
қазақ әдеби тілі деген мақаласында Р.Сыздықова: ... бұл газет (Дала
уалаятының газеті – Б.Ж.) қазақ тілін дамуын зерттеуде екі жақтан
қызғылықты болып шығады: 1) публицистика – баспасөз стилинің алғашқы
үлгілерін байқауда; 2) осы стиль және көркем проза стилі бойынша тұңғыш
аударма тәжірибелерін бақылауда – деген тұжырым айтты. Профессор
Б.Кенжебаев та қазақ баспасөзінің тарихына байланысты көптеген ойлар
білдіріп, алғашқы қазақ басылымдарында прогрессивті – демократиялық ой бой
көрсеткеніне баса назар аударды. Алғашқы басылымдарының бірі – Айқап
журналындағы қоғамдық-саяси көзқарастардың жалпы қазақ ойының өрістеуіне
тигізген әсерін академик С.З.Зиманов өз еңбегінде жан-жақты дәлелдеп берді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы идеялық-саяси
ағымдарды көрсету барысында ғалым К.Бейсембиев те баспасөз айнасына
жүгінді. Ал экономист ғалым Д.Қабдиев Қазақстандағы экономикалық ойдың
шаруа-демократиялық бағытының өкілдері 1911-1915 жылдары шыққан Айқап
журналының төңірегіне топтасқандығы, – ашып, ажырата зерттеу объектісіне
айналдырды. Қазақстанның революцияға дейінгі историографиясын (тарихтың
жазылуын) зерттеген профессор Д.И.Дулатова да екі ғасыр тоғысындағы газет-
журналдардың тарихи ойды қалыптастырудағы орны мен рөліне ерекше
тоқталады.[xii]
Сонымен Қазақстанда публицистиканың қалыптасу кезеңі 1870 жылы
Түркістан уалаятының газеті – қазақ топырағында туып, қазақ сахарасына
алғаш тараған тұңғыш газет еді. Патша үкіметі өз бұйрық-жарлықтарын қазақ
тілінде жергілікті халық өкілдеріне жеткізу үшін қазақша газет шығаруды
қажет етті. Сондай-ақ сол кездегі қазақ оқырмандарының ұлттық талаптарының
бірі – ана тілінде газет шығару мәселесі болатын. 1868-1869 жылдардағы
патша үкіметінің Уақытша ережелеріне сәйкес Қазақстан территориясы үш
генерал-губернаторға бағындырылды. Ақмола және Семей облыстары Батыс Сибирь
генерал-губернаторына, Орал және Торғай облыстары Орынбор генерал
губернаторына, Жетісу, Сырдария облыстары Түркістан генерал-губернаторы
болып, генерал Константин Кауфман тағайындалды. Ол 1868 жылы Петерборға
барған сапарында газет шығарудың қамына кірісті. Сөйтіп 1870 жылы 28-ші
сәуірде (10-мамыр) Орта Азиядағы тұңғыш отаршыл орыс газеті Туркестанские
ведомости жарық көрді. Сол газеттің қосымшасы қазақ және өзбек тілдерінде
шығарыла бастады. Түркістан уалаятының газетін қазақ тілінде шығару –
отаршылдық саясатты күшейту, патша жарлықтарын қазақтарға өз ана тілінде
жеткізе отырып, бағындыру мақсатынан туған еді. Аталған қосымша
Түркістан ведомостыларының редакциясына қаражат жағынан болмаса, басқа
ешқандай қатысы болған жоқ. Осы жағдайда ол 13 жыл бойы, 1883 жылға дейін
шығып тұрды. Газетті шығарушы басында генерал-губернатордың тілмашы
Ибрагимов, ал кейін генерал-губернатор канцеляриясының тілмашы Чанышев
болды....[xiii]
Газеттің редакторы – Шаһмардан Мирасұлы Ибрагимов, ұлты – башқұрт,
білімді, орыс тілін жетік меңгерген адам болған. Ол Шоқан Уалихановпен
таныс, тіпті жақын дос болған деген деректер де бар. Ол газет ісіне
басшылық жасаумен бірге, қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жинақтап,
басылымның биресми бөлімінде ондаған ғылыми мақалаларын жариялады.
Газеттің мақсат-міндеті, бағыт-бағдары орыс тілінде шыққан
Туркестанские ведомости басылымының алғашқы нөмірінде айқын көрініс
тапты. Онда былай деп жазылған: Біздің пайымдауымызша, Түркістан өлкесінің
қазіргі әкімшілігінің міндеті мынандай: орыс өкіметіне бағынған халықтарды
екінші мәрте жеңу. Бірақ оларды қара күшпен емес, ақыл-оймен және рухани
басымдылықпен жеңіп шығу. Орыстырдың Орта Азияға әкелген қоғамдық және
әкімшілік құрылымы жергілікті жұрт бұған дейін бірнеше ғасырлар бойы
тікелей мойынсұнып келген құрылымнан әлдеқайда жоғары және жемісті
екендігін сезінуге мәжбүр ету. Бұл басымдылық бұратаналардың көз алдына
жылдам және өздігінен айқындала салады деп күтіп отырмау керек. Ескі әдет-
ғұрыптар өміршең, оларды түбегейлі жою үшін бірте-бірте әрекет жасау қажет.
Бұратаналарды жаңаша ұғымдарға, жаңа өмірдің жағдайларына тәрбиелеу
керек...[xiv]. Сонымен патша өкіметінің отаршылдық саясатының түпкі
мақсаты – жергілікті халықтың санасында өзгеріс жасауға бағытталды. Сол
үшін де қазақ халқына түсінікті тілде газет шығару қолға алынған болатын.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуші Х.Бекхожин Түркістан уалаятының
газетінің нендей мақсатпен шыққандығын дәл айқындап берді: Бұл газеттер
қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және мәдени-ағарту
тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық
саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана
тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ, оның ресми көзқарастарын
халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау
мақсатын көздеді.
Алайда патша үкіметінің екі жүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда
мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер
етті...[xv]
Бұл газет Ресейдегі түркі тілдес халықтардың да алғашқы басылымы еді.
Татар оқығандары 1809 жылдан бастап 6-7 мәрте газет шығару мәселесін қойды.
Бірақ империя әкімшілігі тарапынан рұқсат болмады. Татар тіліндегі мерзімді
баспасөз тек 1905 жылы ғана жарыққа шықты. Әзірбайжан тілінде 1875 жылы,
қырым татарлары тілінде 1883 жылы ғана газет шығарылды.
Газетте жарық көрген материалдарда XIX ғасырдың екінші ширегіндегі
саяси ахуал, сол кезде өмір сүрген нақты шенді адамдар есімдері көрсетіліп
тұрған. Мұның өзі ертеде жарияланған хабар-ошардың жылдар өте келе
публицистикалық деректілігінің құнды бола түсетіндігінің айғағы. Ақпаратқа
түсініктеме берудің алғашқы нұсқалары да тұңғыш газет бетінен көрініс
тапқан.
Қазақ тіліндегі екінші газет 1888 жылдың 1-қантарынан бастап шыға
бастады. Омбы қаласында Дала генерал-губернаторының органы ретінде шыққан
Акмолинские областные ведомости газетінің қосымшасы ретінде Особое
прибавление к Акмолинским областным ведомостям деген атпен жарық көрді.
Кейіннен 1894 жылдан бастап Дала уалаятының газеті деген атпен шығарылды.
Бұл газеттің орысшасы Киргизская степная газета деп аталады. Газет
редакторы ретінде И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абазов деген адамдар қол қойған.
Газеттің қазақшасын аудармашы қызметін атқарған Ешмұхамед Абылайханов пен
Дінмұхамед Сұлтанғазиндер басқарды. Газетке қатысқан қаламгерлер
Р.Дүйсенбаев, Қ.Жапанов, Б.Чалымбеков, А.Нөкербеков есімдерін атауға
болады.
Дала уалаятының газеті – қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен
әсер еткен басылым болды, әрі ірі қазақ публицистерінің мінбері болды.
Газет ашылды. Ол тек патша үкіметінің бұйрық, жарлығын ғана жариялап
отырса, газеттен келіп кетер пайда аз болар еді. Сол кездегі ақылды,
парасатты қазақ зиялылары, оны халық санасын оятуға, ішкі-сыртқы саясаттан
мол хабардар етуге пайдаланды. Бірақ ол өте қиын да қауіпті іс болатын.
Орыс әкімдеріне қазақтың саяси ақыл-ойын алға сүйрейтін идеяларға толы
мақалалардың жариялануы жақпады.[xvi]
Басты қатерге тіксе де, ретін келтіріп, жалпы қазақ ұлтының қамын
ойлайтын қоғамдық жайларға мойын бұрып, сәті түссе ресми емес бөлімде
тарихи маңызы зор мақалаларды жариялап жіберуді өз мақсатына
айналдырғандардың бірі – газеттің қазақша нұсқасының редакторық жасаған
Дінмұхамед Сұлтанғазин болды. Ол 1890 жылы Біздің қазақ тілі туралы бес-
алты ауыз сөз деген мақаласында тіл тазалығы мен анықтығы туралы мәселені
көтереді. Газеттің 1894 жылғы 12-нөмірінде Кейінгінің қамын ойлап жазылған
ақыл атты хатты жариялаған. Бұл хат – асылы ең алдымен қазақтың көзі ашық
оқығандарына, ал түптің түбінде бүкіл қазақ халқына жолданған хат.
Дәл осы білім-ғылым жолына түсудің бірден-бір жолы газет екендігін
тайға таңба басқандай анық аңғартады. Мұндай пайдалы білім шашатұғын нәрсе
Дала уалаяты үшін шығарылмыш қазақ газеті деп білеміз. Көшпелі халықтың
құрметті жақсы, атақты адамдары һәмма газеттің анық пайдалы екенін де
біледі. Оның бер жағында қазақша газеттің әсіресе пайдалы екенін білсе
керек. Бұл газет көз жетпейтұғын қыр даланың ішіндегі жатқан халықтың бірер
нәрсеге мұқтаж тұрасында керекті. Бірінің айтқан ақылын біріне білгізеді.
Егер де бұл ақыл мал бағып өсірмек, егін екпек, барша қыр даланың ішіндегі
шаруаға һәм адамның ғұмырына тиесілі жауаптарға керекті болған болса.
Жоғарғы айтылмышқа қарағанда біздің газет оқырмандарымыз хабар шашып тұрған
бұл жалғыз газеттің қымбат, қадірлі екенін де білсе керек деп
ойлаймыз...[xvii]. Міне осы сөздерден Сұлтанғазин – редактордың газет
шығаруды қандай мақсатқа бағындырғысы келетінін айқын айғартамыз. Ол тек
патша үкіметінің шешімдерімен елді таныстырып отыратын, тілмаш, аудармашы,
орыс отаршылдарының қолшақпары емес. Қайта әкімдерінің сеніміне кіре
отырып, қазақша газетті өз қолына алып, сол арқылы қалың қазақтың санасын
оятуға, білімін кеңейтуге, танымын ұлғайтуға күш салатын қайраткер-қаламгер
екендігі айқын көрінеді. Мақаланың соңында: Біздің оқу білген оқымысты
адамдар, өлеңші, жыршы, ертегіші, хикаяшы адамдар ұмтылып жаһұт етіп
жұмыстарын қолына алып оқушылардың пайдасы үшін мұны ынтық қылмақ үшін
өздерінің білгенін, көргенін жазып тұрар деп көңіл айтамыз, – деп
тұжырымдайды өз ойын. Шындығында да Дала уалаятының газеті қазақ халқының
әдеби-мәдени, жалпы рухани тұрғыдан дамуында зор ағартушылық, тіпті
қоғамдық-саяси рөл атқарған басылым екендігі – бүгін алыстан таудай мен
мұндалап көрінеді.
Шын мәнінде Қазақстанда мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда
болуы елеулі әсер етті.
Дала уалаяты газетінің бетінде отырықшылыққа көшу мәселесі, оның
артықшылықтары туралы материалдар да жарияланады. Қазақтың ұлы перзенттері
Шоқан, Ыбырай, Абай шығармаларында – отырықшылық тақырыбы көп қозғалды.
Қорабай Жапанов жазғандарында да бұл мәселе қамтылады. Ол да қазақ елінің
отырықшылыққа көшіп, егін салып, өркениет көшіне тез ілесіп кеткенін мақсат
тұтқан қайраткерлердің бірі. Өзінің газет бетінде жарық көрген бір
корреспонденциясында:Біздің уездің қыр қазақтары егіншілікті жақсы
меңгеруде. Енді әркімнің өз наны болады[xviii] – деп қуана жазды.
Дала уалаятының газеті – қазақ публицистикасының қалыптасуында тұтас
бір кезеңнің мектебі. Газетке әр жылдары қатысып, халық ішіндегі ірі
қоғамдық-саяси мәселелерді қозғауда, экономикалық және рухани тақырыптарды
қамтуда қазақтың қалам қайраткерлерінің үлкен шоғыры еңбек сіңірді. Олардың
ішіндегі Дала уалаяты газетінің публицистік мектебін қалыптастырушы,
көрнекті қаламгерлер ретінде Мәшһұр Жүсіп Көпеевтің, Зұлқарнайын Шөкіұлы
Нұралыхановтың, Алатау баласы деген бүркеншік атпен қол қойған Барлыбек
Сыртановтың, Жағыфар Аймановтың, Дүйсенбай Тұрапов, Жәке Тұрапов, т.б.
есімдерін атауға болады.[xix]
Қорыта келгенде, Дала уалаятының газеті шыққан 1888 жыл мен 1902
жылдың аралығы – қазақ публицистикасы қалыптасуының тұтас бір кезеңі деп
тұжырым жасаймыз. Бұл публицистиканың баспасөзбен тоғысып, ірі қоғамдық
мәселелерге араласа бастаған кезеңі. Әрине патшалық Ресейдің отаршылдық
саясаты, оның қатал цензурасы қазақ көсемсөзінің қанатын кеңге жайғызбады.
Бірақ, ірі публицистеріміз жол табуға тырысты, тіс арасынан сыздықтатып
болса да көкейкесті қазақ мәселелерін алға тартты, ел құлағына жеткізді,
болашақ ұрпаққа мұра етіп қалдырды.
Қазақ баспасөз тарихында Қазақ газеті 1993 жылдың 2 ақпанынан бастап
1918 жылдың 16 қыркүйегіне дейін Орынборда шығып тұрған, ұлттық
баспасөздің, әдебиет пен мәдениеттің дамуына үлкен ықпал еткен басылым еді.
Оның редакторы – Ахмет Байтұрсынов, шығарушысы – Мұстафа Оразаев болды.
Газетте Дулатұлы, Шәкәрім, Жұмабаев, Майлин, Әлихан Бөкейханов, М.Шоқайұлы,
Е. Омарұлы, тағы да басқа қазақ қаламгерлерінің публицистикалық, көркем
шығармалары жарық көрді. Сол кездегі қазақ саяси өмірі мен қоғамдық ойының
белсенді өкілдері ұлттық басылым төңірегіне тоғысуы – кездейсоқ жағдай емес
еді. Оларды бірлесе қимылдауға, қосылып іс-әрекет жасауға итермелеген –
ғасыр басындағы қазақ жеріндегі қоғамдық-саяси ахуал, елдің ауыр халі
болғандығына көзіміз енді жетіп отыр.
Демек, Қазақ газеті – сол кезеңнің шындық шежіресі, өмірлік айнасы
болып қана қойған жоқ, сонымен қатар, қалың көпшілікке жол сілтеген, ұлттық
сана-сезімді оятуға үлес қосып, болашаққа бағыт-бағдар берген қоғамдық
ойдың өлшемі еді.
Бұл басылымның қазақ халқының ұлттық даму жолындағы маңызды ролі
жайында көптеген пікірлер бар. Солардың ішінде де газет туралы сол
кезеңдегі ел зиялыларының нақты тұжырымдарға құрылған ойлары ерекше әсер
қалдырады. Мәселен, Алаштың ардақты азаматтарының бірі – Смағұл Сәдуақасов
өзінің Қазақ әдебиеті атты тарихи-талдау очеркінде: ...Айқаптан кейін
1918 жылы қазақ әдебиетінің мақтанышы болған Қазақ газеті шықты.
Қазақ газетінің бетінде ең көп жазған Ә.Бөкейханов, М.Дулатұлы
қоғамдағы барлық мәселелерді қозғап, болып жатқан оқиғаларды жіті бақылап,
шолу жасап, кейбір кезек күттірмейтін жайттарға дер кезінде үн қатып, елді
қауіп-қатерден сақтандырып, қазақты ұлттық бостандық жарығына бастап
отырды. Олар Ресейдің отаршылдық саясатын әшкереледі, Қытайдағы қазақтар
жайына да назар аударды, Қазақ даласының ішкі жағдайын үнемі назарда
ұстады, сыртқы саясат мәселесімен, халықаралық байланыстармен елді
таныстырып отырды, бірінші дүниежүзілік соғыс тақырыбын жан-жақты қамтыды,
қазақтан әскерге адам алу мәселесінде оңтайлы шешім қабылдады, Ақпан
төңкерісіне көзқарастарын білдірді, жеке Қазақ Автономиясын құруға шақырды.
Сөйтіп, XX ғасыр басындағы қоғамдық-саяси істерге газет арқылы белсене
араласты, елде публицистиканың басқарушылық, бағыт берушілік, ағартушылық,
ұйымдастырушылық, үгітшілік функцияларын жүзеге асырды. Бұл тұрғыдан
келгенде Қазақ газетінің публицистері қоғамдық-әлеуметтік ойға мұрындық
болды, экономика, ауыл шаруашылығы, егіншілік мәселелерін сөз етті, жер
мәселесін шешуге ұйытқы болды, оқу-ағарту, оқулықтар жасау, кітаптар
шығару, әліппе, емле, жер игеру, кәсіп істеу, мәдениет, дін, тіл
проблемаларын шешуге көпшілікті ұйыстырды. Қазақтың оқыған зиялы қауымын
бір ойдың, бір мақсаттың төңірегіне – ұлт азаттығын алу үшін күресуге
жұмылдырды. Осыдан-ақ Қазақ газетіндегі публицистиканың – еліміз дамуына
қосқан үлесінің өлшеусіз екендігін, ал Қазақ газетінің революция
алдындағы қоғамдық ойдың нағыз орталығы болғандығын көруге болады.
XX ғасырдың басында бой көрсеткен алғашқы саяси-құқықтық идеялардың
тууына осынау отарлық қамыт басқа салған құқықсыздық пен надандық ахуал
түрткі болған еді. Бұл жерде біз саяси-құқықтық идея деп өмірдегі нақты
жағдайдың, объективті ақиқаттың көріністері мен құбылыстардың пайымға салып
түсінуге ұмтылушылықты айтып отырмыз. Саяси-құқықтық идея, сөз жоқ, қоғамда
орын алып тұрған нақты саяси ахуал және адамның өз құқығын қорғап
әділдікке жету мүмкіншілігі жоқ жағдайды ақылға салып парықтаудың түрі
болып табылады. Оның дүниеге келуі мен дамуының басты себебі – қазақ қауымы
бастан кешіп отырған экономикалық, әлеуметтік, рухани кемсітушілердің
шектен шыға шиеленісуінде жатқан-ды. Ойлы азаматтарды бұған қандай амал
қолданбақ керек деген өзекті мәселе толғантты. Соның нәтижесінде зиялы
жұртшылықтың басын қосып кеңес құру, ортақ мүддені айқындау және сол
мақсатта бұқараның көзін ашу жөніндегі саяси мұрат өмірге келді.
1905-1907 жылдары Ресейде болған бірінші орыс буржуазиялық революциясы
шығыс халықтарының да арасында ұлт-азаттық, мәдени-ағартушылық қозғалыс
тудыруға әсер етті. Ресеймен және басқа елдермен ерте араласып, өнер мен
білімге қазақтардан гөрі бір табан жақын тұрған татарлармен біздің
бабаларымыздың қандас әрі аралас-құралас болуы Қазақстанда да мәдени-ағарту
жұмыстарының жандануына белгілі дәрежеде септігін тигізді. Бұлай
дейтініміз, сол кезеңде Қазан, Уфа, Троицкі баспаханаларында едәуір қазақ
кітаптары басылып шықты.
Мысалы, 1906 жылы ашылған Ғалия медресесін 1916 жылға дейін 930 шәкірт
аяқтаса, соның 154-і қазақ жастары болған. Кезінде Ғалия медресесінде
оқыған башқұрттар Парлақ, қазақтар Садақ деген қолжазба әдеби журналдар
шығарып тұрған. Бұл басылымның ұйымдастырушы, шығарулары – Бейімбет Майлин
мен Жиенғали Тлепбергеновтер болды. Журналымыздың мақсаты – оқуға кеткен
қазақ жастарына жол-жоба көрсетіп, қалам ұстауды, сөз жазуды үйрету,
өткендегі өмірдің жақсылық жағын өнеге етіп, жаманшылығынан безіндіру болып
табылады[xx], – деп жазды редакция алқасы.
Сол кезеңде жарық көрген татар басылымдарының орны ерекше. Тек 1905-
1907 жылдары Ресейде татар тілінде 33 мерзімді басылым шығып тұрған. Татар
халқының көрнекті өкілі, саяси қайраткер Абдурашид Ибрагимовтың
редакторлығымен Үлфәт газетінің алғашқы нөмірі 1905 жылы 11 желтоқсанда
шықты.
Үлфәт газетінің редакциясында прогрессивті, күрескерлік бағытты
ұстаған мұсылмыан зиялылары қызмет етті. Оған көрнекті татар жазушысы Мұса
Бигиевпен қатар Шаймардан Қосшығұлов секілді қазақ зиялылары да ат салысты.
1907 жылы Ш.Қосшығұлов пен Х.Ыбырайымовтың жетекшілігімен шығарылған
қазақтың Серке атты газеті де осы Үлфәт газетіне қосымша ретінде жарық
көрген.
1.2 Серке газеті – қазақ қоғамындағы алғаш демократия жаршысы
Серке газеті 1905-1907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция
екпінімен шыққан баспасөз түрінің бірі. Бұл газет жайында Б.Кенжебаевтың
Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер деген кітабында бірталай
мағлұматтар берілген.
Серке газеті 1907 жылы қазақ оқушыларына арналып, Петербургте шығып
тұрған Үлфәт газетіне қосымша ретінде Шаһмардан Қосшығұловтың
басқаруымен, Хажы Ибрагимовтың редакторлығымен шыққан. Патша орындарының
рұқсаты бойынша алғашқыда екі жетіде бір шығатын болып анықталса да, бірақ
Серкенің екі нөмірі ғана шығып, тоқтап қалған. Жазылу бағасы бір жылға 2
сом, жарты жылға 1 сом 25 тиын, жеке саны 10 тиын.[xxi]
Серке газетінің шығуы туралы 1911 жылы Мұхаметжан Сералиннің
оқушыларға арнап жазған бас мақаласында айтылған: 1907 жылы II
мемлекеттік думаның мүшесі Шаһмардан Қосшығұловтың іжтиһатыменен Петербурда
Серке есімді журналы шыға бастап еді, ұзаққа бармай, үкімет тарапынан
тоқтатылды. Газеттің шығуы жайында Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының
Орталық Ғылыми кітапханасында Ш.Қосшығұловтың айтуымен жазылған қолжазба да
бар. Ол жазбада Серке газетінің 3-4 нөмірі шығып тоқтағанын Серке деген
не сөз, ол боранда қой бастайтын көсем мағынасында қолданатынұғы деп
түсінік берген.
1907 жылы Қосшығұлов Екінші Мемлекеттік Дума депутаты болды. Думада ол
өз саяси пікіріне сәйкес жұмыс атқарды. Осында татарлардың Үлфәт газетіне
қосымша түрінде қазақша Серке газетін шығаруға атсалысты. Ел ішін
дендеген парақорлықтың халық сотын да шырмағаны, сөйтіп, әділет сынды
қасиетті ұғымның қадірі кеткеніне жаны ауырғандығы болар, қазақ арасындағы
сот жүйесінің әдет құқығы негізінде жұмыс істеуіне қарсы болды, шариғат
құқығын басшылыққа алуды дұрыс деп есептеді. Ол бұл тұрғыда Думадағы
көптеген мұсылман қайраткерлерімен бір сапта еді.
Нәжет (азаттық) деген жинақта Үлфәт газетінің редакторының бірі
деп қол қойған хабарда. 1906 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына
арнап, қазақ тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарар болды.
Келесі жылдың наурыз айының басында сол газеттің жариялуы шықты. Артынша,
28 наурызда бірінші саны шықты. Ол Үлфәт газетінің 67-санына қосымша
болып шықты. Газет шыққан соң бірер күннен кейін полиция келіп, қала
начальнигінің Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін оқып,
басқармадағы бар даналарын жинап кетті. Екінші күні тиісті орындардан
сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын
үкіметке қарсы үгіттеу бар, содан ұсталды деп жауап берді –
делінген.[xxii]
Аталмыш газет қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға,
мәдени-әдеби дүниетанымын қалаптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер етті. Саяси-
экономикалық мәселелермен қатар оқу-ағарту ісінің жай-күйі, өнер-білімнің
пайдасы, орыс мәдениетінің жетістіктері жарияланды. Сонымен қатар, қазақ
әдебиетінің хал-қадірі, қазақ зиялылары мен ғалымдарының өмірі жайында
бірқыдыру тарихи мақалалар, хабарлар да жария көрді.
Ал, бүгінгі таңда бұл газеттің жабылуына басты себеп белгілі ақын
–журналист Міржақып Дулатұлының Жастарға атты өлеңі мен Біздің
мақсатымыз деген мақаласының жариялануы болды деген дерек бар.
Бүкіл қазақтың мақтанышы, халқының адал ұлы болған ақын-журналист
М.Дулатов Серке газетіне өз атын ашық жазып та, бұркеме атын Арғын деп
атап та өлең, мақалалар жариялады. Соның бірі патша шенеуніктеріне тікендей
қадалған өлеңі Жастарға мен Біздің мақсатымыз мақаласы еді.
Ақын ағамыздың Жастарға деген өлеңіне тоқталайық:
Найзаменен түртсе де,
Жатырсың қазақ оянбай.
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, алла-ай!
Бар ма екен біздей ғафыл жұрт,
Тарапқа көз салсақ.
Көзі іскенше ұйқыға
Келе жатқан тая алмай?
Етемін үміт жастардан,
Жаңа гүл шашқан бақшадай,
Мұратын оңай кім табар,
Жар салып жұртқа қақсамай?
Халыққа, жастар, басшы бол!
Қараңғыда жетектеп,
Терең судан өтер ме,
Мың қойды серке бастамай?[xxiii]
Бұл өлең шумақтарынан Міржақып Дулатұлының қазақ халқын оянуға
шақырғаны айқайлап айтылып тұр. Ресейде бірінші орыс революциясы болып,
большивиктер партиясы өз басылымдарын көптеп шығарып жатқан кез болатын.
Патшаға қарсы үгіт-насихат жүргізу, жасырын баспахана құрып, листовка
тарату кеңінен өріс алған тұс. Нақ осы кезде халқымыздың оқыған азаматтары,
көзі ашық, көңілі ояу жанашырлары өз елінің тағдырын, болашағын ойламай
қала алмады. Біз көшпелі ел болдық, отаршылдық әлі өмір салтына кірмеген
кез еді. Қазақ халқына революция жаңалығын жеткізу де оңайға соқпады. Сол
кездің өзінде ел ішінде патшаның өз адамдары болды. Патша өкіметі қазақ
халқын құрсауда ұстап, ғылым-білімнен шеттеу ұстауға тырысты. Қазақ
халқының сауатсыз болғанын көздеген патша өкіметі мектеп, медресе дегенді
елге жолатпауға тырысты. Міне, осыны көре білген оқыған азаматтарымыз қазақ
халқына: Неге қалың ұйқыдан оянбайсыңдар? – деп қынжылды.
Міржақып Дулатұлы Жастарға деген өлең шумақтарында жазғанындай бар
үмітін жастарға артты. Ол жастардың елге, халыққа жаңалық, білім таратушы
болуын қалады. М.Дулатұлы жастардың халыққа жар салуын, қайта-қайта елді
еркіндікке, білімділікке шақыруын құптады. Ақын ағамыз халыққа басшы
болуды, қарапайым елді алға шығаруды жастарға тапсырды. Ол жастардың
Серке болуын қалады. Серкенің мыңдаған қойға бас болып, судан алып
өтетінін тілге тиек етті.
Міржақып Дулатұлы Арғын бүркеншік атымен Серке газетінің 1907 жылғы
тұңғыш санында Біздің мақсатымыз деген мақала жариялады.[xxiv] Осы
мақаланы да толығымен оқып, танысуды жөн көрдік:
Қазағым менің, елім менің! Ең алдымен қазақ халқы – Ресейге тәуелді
халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Халықтан
жиналатын салық қаражатының көп бөлігі халыққа тіпті де керек емес
нәрселерге жұмсалады.[xxv]
Халық күйзелісін жан-тәнімен сезінген сандаған адам есепсіз қаражат
шашып, Петерборға жол тартып, министрлердің табалдырығын тоздырады. Бірақ
оған құлақ асқан министрлер болмады. Ал, қазіргі жағдайымызға көз жіберсек,
сол мәртебелі министрліктер тағайындаған түрлі шенеуліктер мен стражниктер,
урядниктер солардың пиғылдарын жүзеге асыру үшін қазақ жерінің төріне
аттанып жатқанын көреміз.
Өздеріміз көз жазбай байқап отырғандай, шенеуниктер, урядниктер кедей
қазақтарды ұрып-соғып, мал-мүлкін тартып алып, ойына не келсе, соны істеді.
Енді шенеуніктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-
ғұрпымызға, біздің молдаларға ғана тиісті неке мәселесіне де араласа
бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды. Енді бұл шенеуніктер қазақ даласына
мыңдаған мұжықтарды жер аударып, қазақтардың суы мен шұрайлы жерлерін
тартып әперуде. Шенеуніктерді арқаланған олар өздеріне жайлы қазақ жерін
еркін иемденуде. Тұтас ауыл болып келіп, бұлар сорлы қазақтарды ұрып-соғып,
бар мүлкін тартып алып кетуде.
Қазақ жеріне бұл мұжықтарды не үшін жер аудартты? Әлде Ресейде жер аз
ба? Шұрайлы жер аз емес, бірақ соның бәрі байлардың, дворяндардың,
помещиктердің қолында, олар өз жерлерін ешқашан тегін бермек емес, ал аштан
өлуге шақ жүрген мұжықтардың оны сатып алуға шамасы жоқ. Түрлі деңгейдегі
министрлер, жоғарғы шенеуніктер мен генералдар Россияда көбейіп келе жатқан
мұжықтардан құтылу үшін оларды біздің қазақтардың арасына жер аударуда және
ең бай қазақтар бұрынғысынша өз жерінің қожасы болып қала береді. Оны
өздерініз білесіздер.
Бірінші Думада депутаттар халықтың талап-тілегін білдіре отырып,
бүкіл байлар мен қазына жеріне аштық пен жоқтыққа ұшыраған миллиондаған
халықты қоныстандыру жөнінде заң шығарып, байлар мен қазына, шіркеу жерін
көркейтуге күш салатын адамдарға беру жөнінде айтты. Осы сөзден қорыққан
олар Думаны қуып, таратып жіберді.
Бүкіл Ресейді генералдарға бөліп берді. Соғыс жағдайын еңгізіп, 87-
статья бойынша әр жерлерде дала соттарын құрды. Бұл соттардың шешімдері
бойынша жанымен, тәнімен туған халқына берілген азаматтар асылып, атылып
кетті. Қазірдің өзінде мыңдаған ерлеріміз шалғай жерлерде жүр немесе
түрмелерде отыр.
Бұл мақаласында Міржақып патша үкіметінің ұлт аймақтарындағы отаршылдық
саясатын сынап, бұратана халықтарға көрсетіп отырған қиянатын, зорлық-
зомбылығын әшкереледі. Осы үшін газет нөмірі бірден кәмпескеленіп, одан әрі
шығарылуына тыйым салынды. Бұл Серке газетінің соңғы жарыққа шыққан
нөмірі еді...
Серке газеті 1907 жылы Үлфәт газетіне қосымша ретінде шыққаны
белгілі. Енді Үлфәт газеті тарихы жайлы сөз қозғайық...
1905-1907 жылдары Ресейде татар тілінде 33 мерзімді басылым шығып
тұрған. Оның 21-газет, 12-журнал болатын. Осы басылымдардың ішінде түркі
тілдес мұсылман халықтарының тарихынан мол мәлімет беретін мерзімді
баспасөздің бірі – Үлфәт газеті.
Үлфәт газеті Ресей мұсылмандарының тарихында бүкіл қоғамдық ой-
пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып, патшалық әдейі тұмшалаған ұлттық сананың
ояну дәуіріне жол ашқан кезеңде, бірінші орыс революциясы жылдары дүниеге
келді. Осы тұста И.Гаспринскийдің Тәджіман газетінен кейін бүкіл Ресей
мұсылмандарының мүддесін қорғап, азаттық ұранын көтерген Үлфәт газеті
болды.[xxvi]
Жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа ат салушылар бар үмітін
Мемлекеттік Думаға артты. Үлфәт газетінің редакторы А.Ибрагимов
мұсылмандар сайлау науқанында ұйымшылдық танытып, Думаға көбірек мұсылман
депутаттарын еңгізсе, бәлкім, бірер министр мұсылманнан тағайындалар деген
үміт те болды. Үлфәт газеті мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясының
қызметін зерттеуде құнды тарихи дерек болып табылатындығы айтпаса да
түсінікті. Бірінші және екінші Мемлекеттік Думаларға қазақ депутаттары осы
мұсылман фракциясы құрамына енді. Бұл газетте Мемлекеттік Думаға сайланған
қазақ депутаттарының атқарған қызметтері жайлы мол мәлімет берілген.
Құжатта Думадағы қазақ депутаттары мұсылман фракциясына кірер алдында қазақ
халқының талап-тілектерін тұжырымдап алғаны айқын көрінеді. Онда қазақ
халқының жер, дін, сот, мәселелері көтерілген.
А.Ибрагимов бірінші орыс революциясына дейін-ақ күрескер ретінде
көпшілік қауымға танымал болған-ды. 1905 жылы саяси оқиғалардың сәтінде-ақ
Бүкілресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесін көтеріп, оның негізінде
ұйымдастырушысы болды. Үлфәт және Тилмиз газеттерін шығарып, оның
беттерінде орталықта болып жатқан саяси оқиғалар мен Ресей мұсылмандарының
саяси-әлеуметтік мәселелерін үзбей жариялап тұрды. Үлфәт газетінің
алғашқы нөмірінде Автономистер одағының құрылғандығы хабарланды. Онда
Автономистер одағының түз халықтарын азаттық күресте жақындастыра түскен
ірі саяси оқиға ретінде бағаланды. Сонымен бірге қараша айында өткен
автономистер съезінің қарарлары жарияланды.
Аталмыш газетте Ш.Қосшығұловтың екінші Думада атқарған қызметіне шолу
жасалған. Онда Ш.Қосшығұовтың мұсылман фракциясы мәжілісінде Семей
облысының 300 қазағы жер жанжалына байланысты генерал-губернатор Назаровтың
әмірімен жер аударылғанын, олардың бүгінгі күні халдерінің ауыр екендігін
көтергені айтылған.
Мұсылман фракциясы құрамындағы қазақ депутаттарының қызметі жайында
басқа да мұсылман басылымдарында жазылып тұрған. Олар көп жағдайда Үлфәт
газетінен алынып отырған.
Үлфәт газеттері беттерінде 1905-1907 жылдардағы қазақ қоғамының саяси-
әлеуметтік мәселелеріне қатысты мол мәліметтер берілген. 17 қазан
манифесінің мән-жайын қазақ халқына түсіндіру, олардың қоғамдық-саяси
белсенділігін арттыру мақсатында Үлфәт газеті бетінде М.Тынышбаевтың Тар
заман атты мақаласы, Ж.Сейдалиннің осы тарихи сәтте қазақтардың белсенді
азаматтарын бас қосып, съезд жасауға шақырған үндеуі жарияланды.
Мұның өзі Үлфәт газетінің қазақ даласында да тарағанын аңғартса
керек.
Үлфәт газеті бүкіл Ресей мұсылмандарының мүддесін қорғаушы органы
ретінде осы кезеңде өріс алған жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа ерекше
көңіл бөлді. Газеттің редакторы А.Ибрагимов осы қозғалыстың бел ортасында
болды. 1905 жылы 15 тамызда Нижний Новгород қаласында өткен Бүкілресейлік
мұсылман съезі Ресей мұсылмандарын өзара байланыстырып, іс-әрекетін бір
ізге түсіріп отыратын ұйым құру қажеттігін бір ауыздан қолдап, бұл ұйымның
бағдарламасы мен жарғысын әзірлеуді А.Топчибашев пен А.Ибрагимовке
тапсырған еді.
Үлфәт газеті бетіндегі материалдар Мемлекеттік Думадағы мұсылман
фракциясы мен Ресей мұсылмандар одағының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Қазақ публицистикасы мен Серке газетінің тарихы
1.1 Қазақ газеттерінің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..9
1.2Серке газеті – қазақ қоғамындағы алғаш демократия
жаршысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Міржақып Дулатұлы Серке газетінің жабылуының басты
себепкері ... ... ... 22
II тарау. Серке газетінің тарихтағы орны
2.1 Серке газетінің қазақ журналистикасының дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Бүгінгі таңда Серке газетінің журналистика тарихы үшін зерттелуінің
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Менің осы дипломды жазудағы мақсатым не? Ол – қазақ тіліндегі алғашқы
басылым Серке газеті туралы сөз қозғау. Ресейде 1905 жылы басталып, одан
кейін де кең өріс алған революция толқыны, демонстрациялар қарапайым
халықтың ой-өрісіне әсер етпей қалмады. Нақ осы кезде қазақ халқының көзі
ашық, көңілі ояу оқыған азаматтары өз елінің болашағын ойламай қала алмады.
Ресейдің қарамағында болған қазақ жерінде мектеп, медресе деген жоқ десек
де болады. Бірен-саран елді мекендерінде мешіт жанында мұсылманша оқытып
отыратын медресе молдалар бар болатын.
Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен
бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше
бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгініміз тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер
туды. Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса,
жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар[i],– деп, Әлихан
Бөкейханов сияқты ардақтыларымыз армандаған заман келді. Қазақтың
публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі,
бағдармашы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы, неғұрлым
еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Бұл
қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Мемлекетттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?![ii] – деп тебірініпті.
Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ
публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт
қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса,
медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды.
Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне
айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде
болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға әкелді.
Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет,
мінез көрсетті? Міне, осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан
жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат
көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері.[iii]
Қазақ журналистикасының қалыптасып, дамуына іс жүзінде де, сөз
жүйесімен де үлкен үлес қосқан тұлға Міржақып Дулатұлы Серке газетінің
1907 жылғы шыққан алғашқы санымен.
Шын мәнінде журналистиканың әлеуметтік қызметтің ерекше саласы
ретіндегі мәні бұқаралық ақпарат жинақтауымен, өңдеуімен, дайындауымен және
таратуымен айқындалады. Журналистиканың негізгі күші – оның ақпаратты
иемденетігінде. Ақпарат журналистика мен аудитория арасындағы дәнекерлік
рөлді де атқарады. Сондай-ақ журналистика жүйесінің алдындағы сан-салалы
міндеттерді шешуге қолданылатын қуатты құрал да – осы ақпарат. Ал оның
қоғамдық пікір қалыптастырудағы маңызы өз алдына бөлек әңгіме. Радио мен
теледидардың, газет-журналдардың тарататын ақпарат, мағлұматтары бұқараға,
қалың көпшілікке арналады. Журналистиканың Бұқаралық ақпараттар құралдары
деп аталуының себептері де одан шығады. Бұқаралық ақпарат журналистер мен
оқырмандарды, көрерменді, тыңдаушыны байланыстыратын алтын көпір
іспеттес.[iv]
Ақпаратқа деген қажеттілік адамзатпен бірге туып, бірге жасасып келеді.
Қоғамдық дамудың әр түрлі сатысында хабар таратудың әдісі мен тәсілдері,
құралы әр түрлі болады. Алаңға немесе биік мінберге шығып, халықтың алдында
патшаның әмірін оқыған жаршылар, көрші мемлекеттерге көш түзеген елшілер
мен жорық жайлы, қорғаныс, біріккен шабуыл жоспарының мән-жайын жеткізген
жаушылар, жартастарға қашалып жазылған жазулар, үңгірлер қабырғасындағы
суреттер мен белгілер, т.б. бәрі – ақпаратты жаһанға жария етудің қарапайым
жолдары, өмірдің өзі тудырған көріністер еді[v].
Уақыт өте келе, қоғам өмірінде тың өзгерістер бола бастады. Ақпарат
таратудың жаңа түрлері дүние есігін қақты. Адамзат өркениеті түрлі
техникалық жетістіктер жемісін пайдалана отырып, хабар жеткізудің озық
тәсілдеріне қол жеткізді. Дамыған, алдыңғы елдердің тәжірибесіне енген
жаңалықтар XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде қазақ сахарасына да
жетті.
Дәл осы ретте қазақ оқығандарының ой-толғамдарына жүгінуге тура келеді.
Көсем сөздің алғаш анықтамасын берген А.Байтұрсынов: Әлеумет, шаруалық,
қазыналық, мектептік, соттық, саясаттық тағысын тағы, сондай қоғамшылық
істерін түзету, жаңалау, өзгерту керек болған кезінде халықты соған көсем
сөз арқылы ұйытып, көбінің миына қондырып, көңіліне сіңіреді. Көсем сөз
күндегі мәселе жайын сөйлейтін сөз болған соң, кезіндегі шығып тұрған газет-
журналдар жүзінде шығады. Көсем сөз әлеуметке басшылық есебінде айтылатын
сөз болғандықтан жұрт ісіне мәні зор болады. Басшылығы дұрыс болса,
әлеуметті түзейді, теріс басшылық қылса әлеуметті адастырады. Солай болған
соң, көсем сөз жазып, әлеуметке басшылық қылатын адам көпті көрген көсем,
білімді адам боларға керек... [vi]
Қазақ оқыған азаматтарының басты мақсаттарының бірі не еді? Ол – өз
халқының мұң-мұқтажын айтып, жастарды оқуға, кеңінен білім алуға шақыру
еді. Ресейде болған 1905 жылғы революциядан кейін қазақша газет, журналдар
көбейді. Яғни, бұл кезде қазақ тілінде алты газет-журнал шықты. Жоғарыда
айтылған қазақ тіліндегі алты басылым мыналар еді: Серке газеті 1907 жылы
Петербургте, Қазақ газеті 1907 жылы Троицкіде, Қазақстан 1911-1913
жылдар аралығында Ордада, Айқап 1911-1915 жылдар ішінде Троицкіде басылып
шығып еді.[vii] Сонымен қатар, Ешім даласы 1913 жылы Қызылжарда, Қазақ
1913-1918 жылдар аралығында Орынборда басылып шықты.
Серке газетінің өмірі қысқа болды. Оның бір-екі саны шығып, тоқтап
қалды. Газет негізінде либералдық бағыт ұстады. Газеттер жалпы алғанда
ағартушылық-демократтық бағытта болды. Қазақ – либералдық-ағартушылық
бағытта болды.[viii]
Жоғарыда аталған қазақ басылымдардың көбі дерлік халықты, әсіресе
жастарды оқуға шақырды. Қазақ халқына деген жанашыр дауысты осы басылымдар
бойынан анық көреміз. Еліміз көшпелі өмір салтын кешіп, оқуға деген ынтасы
дамымай тұрғанын көзі ашық, көңілі ояу жас ақын-жазушыларымыз көре білген.
Ел қамын жеп, халық мұқтажын Ресей патшалығының назарына көрсетпек болған.
Бірақ нақ сол кезде 1905 жылы Ресейде бірінші революция басталып, ел ішінде
саяси қозғалыс өріс алды.
Қазақтың оқыған азаматтары Міржақып Дулатұлы, Шаһмардан Қосшығұлов,
Әбдірашид Ибрагимов, Е.Бұйрин, Б.Қаратаев, Ш.Бөкеев сынды ақын-
жазушыларымыз бұл орыс революциясының дүмпуін өз елінің пайдасына шешуді
қалады. Қазақ халқына арнап алты басылым шығарды. Халықты оқуға, білімге
ден қоюға шақырды.
Біз қазіргі гүлденген Қазақстанда өмір сүріп отырмыз. Қазақ халқы,
әсіресе жастар осынау оқыған азаматтарымыздың елге еткен еңбегін, бастарын
қатерге тіге жүріп газет-журнал ашып, мақалалар, өлеңдер жазғанын
ұмытпаймыз. Олар қазақтың отаршылықтан азат болып, оқыған ел болуын қалады.
Қазақ халқына арналған баспасөздерде 1905-1907 жылдардағы революция
көп жаңалықтар еңгізді.
1905-1907 жылдардағы қазақ баспасөзі, қазақ еңбекшілерін революцияға
қарсы күреске қатыстыруда үлкен роль атқарды. Қозғалысқа басшылық етуде бұл
баспасөз жергілікті партия ұйымдарының жауынгер қаруы болды. Кейбір қазақ
басылымдары патшаның указын орындамауға, патша алдында халықты құрдай
жорғаламауға үндеді. Орасан зор қиыншылықтарға қарамастан, қазақтың оқыған
азаматтары соғыстың империалистік сипатын әшкерелеу үшін, соғыс, бітім,
және революция мәселелері жөніндегі тактиканы насихаттау үшін барлық
құралды, әсіресе баспасөзді пайдаланды. Қазақ оқығандарының бірқатары
жергілікті фактілерге негізделген революциялық әдебиет шығаруға кірісті.
Орынбор губерниясындағы Троицк партия ұйымы жасырын баспаханада орыс және
қазақ тілінде листовка шығарды.[ix]
1905-1907 жылдары Ресейде болған бірінші орыс буржуазиялық революциясы
шығыс халықтарының да арасында ұлт-азаттық, мәдени-ағартушылық қозғалыс
тудыруға әсер етті. Ресеймен және басқа елдермен ерте араласып, өнер мен
білімге қазақтардан гөрі бір табан жақын тұрған татарлармен біздің
бабаларымыздың қандас әрі аралас-құралас болуы Қазақстанда да мәдени-ағарту
жұмыстарының жандануына белгілі дәрежеде септігін тигізді. Бұлай
дейтініміз, сол кезеңде Қазан, Уфа, Троицкі баспаханаларында едәуір қазақ
кітаптары басылып шықты.
Мысалы, 1906 жылы ашылған Ғалия медресесін 1916 жылға дейін 930 шәкірт
аяқтаса, соның 154-і қазақ жастары болған. Кезінде Ғалия медресесінде
оқыған башқұрттар Парлақ, қазақтар Садақ деген қолжазба әдеби журналдар
шығарып тұрған. Бұл басылымның ұйымдастырушы, шығарулары – Бейімбет Майлин
мен Жиенғали Тлепбергеновтар болды. Журналымыздың мақсаты – оқуға кеткен
қазақ жастарына жол-жоба көрсетіп, қалам ұстауды, сөз жазуды үйрету,
өткендегі өмірдің жақсылық жағын өнеге етіп, жаманшылығынан безіндіру болып
табылады, – деп жазды редакция алқасы.
Сол кезеңде жарық көрген татар басылымдарының орны ерекше. Тек 1905-
1907 жылдары Ресейде татар тілінде 33 мерзімді басылым шығып тұрған. Татар
халқының көрнекті өкілі, саяси қайраткер Абдурашид Ибрагимовтың
редакторлығымен Үлфәт газетінің алғашқы нөмірі 1905 жылы 11 желтоқсанда
шықты.[x]
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттерінің бірі – Қазақстан. Газеттің
бұлай аталуының өзінен жаңа заман лебі сезілгендей. Алғаш Орда қаласында,
одан араға алты ай салып Орал қаласында қайтадан бірінші саннан бастап
шығуы бұл газеттің көп қиындыққа душар болғанын көрсетеді. Оны шығаруда
Ғ.Қарашев, Е. Бұйрин, Б. Қаратаев, Ш. Бөкеев сынды қазақтың абзал
азаматтары аянбай еңбек етті. Қазақстанның бірінші саны 1911 жылы жарық
көрді.[xi]
Петербург үйлерінде Абай өлеңдері, Құрманғазы мен Тәттімбет күйлері
естіліп жатты. Мұның арты қазақ халқының бостандығы туралы, оның патша
өкіметінен көрген қысымы жайлы ұзақ әңгімелерге айналатын. Қазақ зиялыларын
қатты толғандыратын бірде бір патша әкімдері мен министрлерінің туған
халқының талаптарымен санаспайтындығы еді. Осындай жиындардың бірінде Санкт-
Петербургте Серке деген атпен қазақ баспасөз орталығын ашу ұйғарылды,
Серке деген ат жайлы Шаһмардан Қосшығұлов өз естелігінде: Серке бір отар
қойды боранда дұрыс жолға алып шығады, - деп жазды, - олай болса Серке
газеті езілген қазақ халқына дұрыс жол көрсететін, оның ұлттық сана-сезімін
оятатын жолбасшы болу керек.
1907 жылы наурыздың 28 күні Шаһмардан Қосшығұловтың қаражатына
А.Ибрагимовтың басшылығымен Серке газетінің алғашқы саны татардың
апталық Ульфат газетінің қосымшасы ретінде жарық көрді.
Шаһмардан Қосшығұлов 1869 жылы, Ақмола облысы, Алтай станциясында
дүниеге келген. Ресейде Омбы облысында Марьяновка станциясында қоғам
қайраткері Науан хазіреттен дәріс алып, одан кейінгі білімін Бұқара
медресесінде жетілдірген. 1903 жылы Көкшетау уезінде Ресейдің отаршылдық
саясатына қарсы күреске шақырған үндеу хат таратқаны үшін Сібірге айдалып,
1905 жылы бірінші орыс революциясы дүмпуімен айдаудан қайтқан. 1906 жылы
қаңтарда Санкт-Петербургте өткен Бүкілресейлік мұсылмандардың 2-ші съезіне
делегат болды. Съезд мұсылмандардың халықтық саяси партиясын құру
қажеттігін қуаттаған. Ш.Қосшығұлов партия бағдарламасын жасау жөніндегі
комиссия құрамына сайланды. 1906-1907 жылдары Бірінші Мемлекеттік Думаға
Ақмола облысынан депутат болып сайланды. Алайда комиссия орыс тілін
білмейді дегенді алға тартып, оны Дума мүшелігіне тіркемеген. 1906 жылы
Нижний Новгородта болған Бүкілресейлік мұсылмандардың 3-ші съезіне
қатысып, оның төралқасына сайланды. Ол съездің ағымдағы саяси ахуал, оқу
және дін істері жөніндегі қаулыларын әзірлеуге қатысқан. Съезде құрылған
Ресей мұсылмандар одағы ұйымының құрамына сайланды. Екінші Мемлекеттік
Думаға депутат болды. Мұсылман фракциясының құрамына енді. Серке газетін
шығаруға атсалысты, діни және ағартушылық істермен шұғылданды. Кеңес
өкіметі тұсында молда ретінде ұдайы қуғын көріп, саяси қыспаққа ұшыраған.
Сонымен, айта кеткеміз келетін бір жәйт, сонау қиын-қыстау патша
заманында елі үшін, халқының келешегі үшін қам жеп, Сібірге айдалған
азаматтарымыздың кеңес заманында қудалануы бізді қатты қынжылтады.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келер болсам, қазақ журналистикасының
тарихын зерттеп білу әр журналисттің борышы деп айтсам, артық айтпас едім.
Журналистика тарихы әр уақытта, әр кезеңде өзекті де, маңызды болып
табылады. Өз тарапынан Серке газеті 1905-1907 жылдарда Ресейде болған
бірінші революция екпінімен шыққан баспасөз түрі. Қиын-қыстау кезеңде жарық
көрген Серке газетінің өмірі қысқа болды. Бұл газет жайында
Б.Кенжебаевтің Қазақ баспасөз тарихынан мәліметтер деген кітабында
бірталай мағлұматтар берілген және де Мұхаметжан Сералиннің оқушыларға
арнап жазған бас мақаласында да айтылған. Негізінен Серке газеті жайлы
сөз қозғаған мағлұматтар өте аз, сондықтан бар табылған және сақталынған
мәліметтер өте құнды болып есептеледі. Серке газеті жайлы бар
мағлұматтарды жинақтап, іріктеп, Серке газетінің тарихтағы орнын зерттеп,
осы бітіру жұмысымды жазғалы отырмын.
Бітіру жұмысымды осы тақырыпта жазуымның басты мақсаты: қазақ
тіліндегі алғашқы басылым Серке газеті туралы сөз қозғау. Кезінде ұлт
қамын ойлап, шарқ ұрған Серке газеті әлі де болса толық зерттеліп,
бағасын ала қойған жоқ еді. Серке газетінің тарихтағы орнын зерттеп,
бағалау болып табылады.
Міндеттерім:
– Қазақ баспасөзінің тарихын қарастырып, шығару;
– Міржақып Дулатұлы Серке газетінің жабылуының басты себепкері жайлы
сөз қозғау;
– Серке газетінің қазақ журналистикасының дамуына әсерін бағалау;
– Бүгінгі таңда Серке газетінің журналистика тарихы үшін зерттелуінің
деңгейін анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Серке газетіне қатысты мәліметтер Б.Кенжебаев Баспасөз тарихынан
мәліметтер, Бауыржан Жақып Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму
жолдары, Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары,С.Қозыбаев Әлем
баспасөзі тарихынан, Қожакеев Көк сеңгірлер кітабынан алынды және т.б.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Бітіру жұмысымда теориялық талдау,
салыстырмалы-сараптамалық баға беру және ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәлелдеу
әдістерін қолдандым. Журналистік зерттеудің пайда болуынан бүгінгі күнге
дейінгі даму динамикасын теорялық-танымдық тұжырымдарға сәйкестендіріп,
салыстырмалы түрде зерттедім.
Зерттеудің негізгі нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР Ұлттық
Кітапханасы деректеріне сілтеме жасадым. Сондай-ақ, қазақстандық
басылымдар мен ғылыми туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Қазақ публицистикасы мен Серке газетінің тарихы
1.1 Қазақ газеттерінің тарихы
Қазақ публицистикасы жаңа түр, жаңа сипат, жаңа саяси маңыз алып тарих
аренасына шыққан кез – XIX ғасырдың II-ші жартысы болып саналады. Мұны
қазақ баспасөзінің тарихын тұңғыш зерттеуші, прфессор Х.Н.Бекхожин да
құптаған. Ал профессор Т.С. Амандосов болса: Түркістан уалаята (1870-
1882), Дала уалаяты (1888-1902), Торғай газеті (1895-1910) газеттері
және Айқап журналы (1911-1915) қазақтың демократиялық бағыттағы
публицистикасының дамуына және қалыптасуына едәуір әсер етті. Бұл газеттер
мен журналдарда істеген прогрессивті бағыттағы қазақ оқығандары ана
тіліміздегі публицистика жанрларының пайда болуы, оның дамуы жолында
жемісті еңбек етті, – деп атап көрсетті. XIX ғасырдың соңғы ширегіндегі
қазақ әдеби тілі деген мақаласында Р.Сыздықова: ... бұл газет (Дала
уалаятының газеті – Б.Ж.) қазақ тілін дамуын зерттеуде екі жақтан
қызғылықты болып шығады: 1) публицистика – баспасөз стилинің алғашқы
үлгілерін байқауда; 2) осы стиль және көркем проза стилі бойынша тұңғыш
аударма тәжірибелерін бақылауда – деген тұжырым айтты. Профессор
Б.Кенжебаев та қазақ баспасөзінің тарихына байланысты көптеген ойлар
білдіріп, алғашқы қазақ басылымдарында прогрессивті – демократиялық ой бой
көрсеткеніне баса назар аударды. Алғашқы басылымдарының бірі – Айқап
журналындағы қоғамдық-саяси көзқарастардың жалпы қазақ ойының өрістеуіне
тигізген әсерін академик С.З.Зиманов өз еңбегінде жан-жақты дәлелдеп берді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы идеялық-саяси
ағымдарды көрсету барысында ғалым К.Бейсембиев те баспасөз айнасына
жүгінді. Ал экономист ғалым Д.Қабдиев Қазақстандағы экономикалық ойдың
шаруа-демократиялық бағытының өкілдері 1911-1915 жылдары шыққан Айқап
журналының төңірегіне топтасқандығы, – ашып, ажырата зерттеу объектісіне
айналдырды. Қазақстанның революцияға дейінгі историографиясын (тарихтың
жазылуын) зерттеген профессор Д.И.Дулатова да екі ғасыр тоғысындағы газет-
журналдардың тарихи ойды қалыптастырудағы орны мен рөліне ерекше
тоқталады.[xii]
Сонымен Қазақстанда публицистиканың қалыптасу кезеңі 1870 жылы
Түркістан уалаятының газеті – қазақ топырағында туып, қазақ сахарасына
алғаш тараған тұңғыш газет еді. Патша үкіметі өз бұйрық-жарлықтарын қазақ
тілінде жергілікті халық өкілдеріне жеткізу үшін қазақша газет шығаруды
қажет етті. Сондай-ақ сол кездегі қазақ оқырмандарының ұлттық талаптарының
бірі – ана тілінде газет шығару мәселесі болатын. 1868-1869 жылдардағы
патша үкіметінің Уақытша ережелеріне сәйкес Қазақстан территориясы үш
генерал-губернаторға бағындырылды. Ақмола және Семей облыстары Батыс Сибирь
генерал-губернаторына, Орал және Торғай облыстары Орынбор генерал
губернаторына, Жетісу, Сырдария облыстары Түркістан генерал-губернаторы
болып, генерал Константин Кауфман тағайындалды. Ол 1868 жылы Петерборға
барған сапарында газет шығарудың қамына кірісті. Сөйтіп 1870 жылы 28-ші
сәуірде (10-мамыр) Орта Азиядағы тұңғыш отаршыл орыс газеті Туркестанские
ведомости жарық көрді. Сол газеттің қосымшасы қазақ және өзбек тілдерінде
шығарыла бастады. Түркістан уалаятының газетін қазақ тілінде шығару –
отаршылдық саясатты күшейту, патша жарлықтарын қазақтарға өз ана тілінде
жеткізе отырып, бағындыру мақсатынан туған еді. Аталған қосымша
Түркістан ведомостыларының редакциясына қаражат жағынан болмаса, басқа
ешқандай қатысы болған жоқ. Осы жағдайда ол 13 жыл бойы, 1883 жылға дейін
шығып тұрды. Газетті шығарушы басында генерал-губернатордың тілмашы
Ибрагимов, ал кейін генерал-губернатор канцеляриясының тілмашы Чанышев
болды....[xiii]
Газеттің редакторы – Шаһмардан Мирасұлы Ибрагимов, ұлты – башқұрт,
білімді, орыс тілін жетік меңгерген адам болған. Ол Шоқан Уалихановпен
таныс, тіпті жақын дос болған деген деректер де бар. Ол газет ісіне
басшылық жасаумен бірге, қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жинақтап,
басылымның биресми бөлімінде ондаған ғылыми мақалаларын жариялады.
Газеттің мақсат-міндеті, бағыт-бағдары орыс тілінде шыққан
Туркестанские ведомости басылымының алғашқы нөмірінде айқын көрініс
тапты. Онда былай деп жазылған: Біздің пайымдауымызша, Түркістан өлкесінің
қазіргі әкімшілігінің міндеті мынандай: орыс өкіметіне бағынған халықтарды
екінші мәрте жеңу. Бірақ оларды қара күшпен емес, ақыл-оймен және рухани
басымдылықпен жеңіп шығу. Орыстырдың Орта Азияға әкелген қоғамдық және
әкімшілік құрылымы жергілікті жұрт бұған дейін бірнеше ғасырлар бойы
тікелей мойынсұнып келген құрылымнан әлдеқайда жоғары және жемісті
екендігін сезінуге мәжбүр ету. Бұл басымдылық бұратаналардың көз алдына
жылдам және өздігінен айқындала салады деп күтіп отырмау керек. Ескі әдет-
ғұрыптар өміршең, оларды түбегейлі жою үшін бірте-бірте әрекет жасау қажет.
Бұратаналарды жаңаша ұғымдарға, жаңа өмірдің жағдайларына тәрбиелеу
керек...[xiv]. Сонымен патша өкіметінің отаршылдық саясатының түпкі
мақсаты – жергілікті халықтың санасында өзгеріс жасауға бағытталды. Сол
үшін де қазақ халқына түсінікті тілде газет шығару қолға алынған болатын.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуші Х.Бекхожин Түркістан уалаятының
газетінің нендей мақсатпен шыққандығын дәл айқындап берді: Бұл газеттер
қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және мәдени-ағарту
тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық
саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана
тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ, оның ресми көзқарастарын
халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау
мақсатын көздеді.
Алайда патша үкіметінің екі жүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда
мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер
етті...[xv]
Бұл газет Ресейдегі түркі тілдес халықтардың да алғашқы басылымы еді.
Татар оқығандары 1809 жылдан бастап 6-7 мәрте газет шығару мәселесін қойды.
Бірақ империя әкімшілігі тарапынан рұқсат болмады. Татар тіліндегі мерзімді
баспасөз тек 1905 жылы ғана жарыққа шықты. Әзірбайжан тілінде 1875 жылы,
қырым татарлары тілінде 1883 жылы ғана газет шығарылды.
Газетте жарық көрген материалдарда XIX ғасырдың екінші ширегіндегі
саяси ахуал, сол кезде өмір сүрген нақты шенді адамдар есімдері көрсетіліп
тұрған. Мұның өзі ертеде жарияланған хабар-ошардың жылдар өте келе
публицистикалық деректілігінің құнды бола түсетіндігінің айғағы. Ақпаратқа
түсініктеме берудің алғашқы нұсқалары да тұңғыш газет бетінен көрініс
тапқан.
Қазақ тіліндегі екінші газет 1888 жылдың 1-қантарынан бастап шыға
бастады. Омбы қаласында Дала генерал-губернаторының органы ретінде шыққан
Акмолинские областные ведомости газетінің қосымшасы ретінде Особое
прибавление к Акмолинским областным ведомостям деген атпен жарық көрді.
Кейіннен 1894 жылдан бастап Дала уалаятының газеті деген атпен шығарылды.
Бұл газеттің орысшасы Киргизская степная газета деп аталады. Газет
редакторы ретінде И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абазов деген адамдар қол қойған.
Газеттің қазақшасын аудармашы қызметін атқарған Ешмұхамед Абылайханов пен
Дінмұхамед Сұлтанғазиндер басқарды. Газетке қатысқан қаламгерлер
Р.Дүйсенбаев, Қ.Жапанов, Б.Чалымбеков, А.Нөкербеков есімдерін атауға
болады.
Дала уалаятының газеті – қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен
әсер еткен басылым болды, әрі ірі қазақ публицистерінің мінбері болды.
Газет ашылды. Ол тек патша үкіметінің бұйрық, жарлығын ғана жариялап
отырса, газеттен келіп кетер пайда аз болар еді. Сол кездегі ақылды,
парасатты қазақ зиялылары, оны халық санасын оятуға, ішкі-сыртқы саясаттан
мол хабардар етуге пайдаланды. Бірақ ол өте қиын да қауіпті іс болатын.
Орыс әкімдеріне қазақтың саяси ақыл-ойын алға сүйрейтін идеяларға толы
мақалалардың жариялануы жақпады.[xvi]
Басты қатерге тіксе де, ретін келтіріп, жалпы қазақ ұлтының қамын
ойлайтын қоғамдық жайларға мойын бұрып, сәті түссе ресми емес бөлімде
тарихи маңызы зор мақалаларды жариялап жіберуді өз мақсатына
айналдырғандардың бірі – газеттің қазақша нұсқасының редакторық жасаған
Дінмұхамед Сұлтанғазин болды. Ол 1890 жылы Біздің қазақ тілі туралы бес-
алты ауыз сөз деген мақаласында тіл тазалығы мен анықтығы туралы мәселені
көтереді. Газеттің 1894 жылғы 12-нөмірінде Кейінгінің қамын ойлап жазылған
ақыл атты хатты жариялаған. Бұл хат – асылы ең алдымен қазақтың көзі ашық
оқығандарына, ал түптің түбінде бүкіл қазақ халқына жолданған хат.
Дәл осы білім-ғылым жолына түсудің бірден-бір жолы газет екендігін
тайға таңба басқандай анық аңғартады. Мұндай пайдалы білім шашатұғын нәрсе
Дала уалаяты үшін шығарылмыш қазақ газеті деп білеміз. Көшпелі халықтың
құрметті жақсы, атақты адамдары һәмма газеттің анық пайдалы екенін де
біледі. Оның бер жағында қазақша газеттің әсіресе пайдалы екенін білсе
керек. Бұл газет көз жетпейтұғын қыр даланың ішіндегі жатқан халықтың бірер
нәрсеге мұқтаж тұрасында керекті. Бірінің айтқан ақылын біріне білгізеді.
Егер де бұл ақыл мал бағып өсірмек, егін екпек, барша қыр даланың ішіндегі
шаруаға һәм адамның ғұмырына тиесілі жауаптарға керекті болған болса.
Жоғарғы айтылмышқа қарағанда біздің газет оқырмандарымыз хабар шашып тұрған
бұл жалғыз газеттің қымбат, қадірлі екенін де білсе керек деп
ойлаймыз...[xvii]. Міне осы сөздерден Сұлтанғазин – редактордың газет
шығаруды қандай мақсатқа бағындырғысы келетінін айқын айғартамыз. Ол тек
патша үкіметінің шешімдерімен елді таныстырып отыратын, тілмаш, аудармашы,
орыс отаршылдарының қолшақпары емес. Қайта әкімдерінің сеніміне кіре
отырып, қазақша газетті өз қолына алып, сол арқылы қалың қазақтың санасын
оятуға, білімін кеңейтуге, танымын ұлғайтуға күш салатын қайраткер-қаламгер
екендігі айқын көрінеді. Мақаланың соңында: Біздің оқу білген оқымысты
адамдар, өлеңші, жыршы, ертегіші, хикаяшы адамдар ұмтылып жаһұт етіп
жұмыстарын қолына алып оқушылардың пайдасы үшін мұны ынтық қылмақ үшін
өздерінің білгенін, көргенін жазып тұрар деп көңіл айтамыз, – деп
тұжырымдайды өз ойын. Шындығында да Дала уалаятының газеті қазақ халқының
әдеби-мәдени, жалпы рухани тұрғыдан дамуында зор ағартушылық, тіпті
қоғамдық-саяси рөл атқарған басылым екендігі – бүгін алыстан таудай мен
мұндалап көрінеді.
Шын мәнінде Қазақстанда мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда
болуы елеулі әсер етті.
Дала уалаяты газетінің бетінде отырықшылыққа көшу мәселесі, оның
артықшылықтары туралы материалдар да жарияланады. Қазақтың ұлы перзенттері
Шоқан, Ыбырай, Абай шығармаларында – отырықшылық тақырыбы көп қозғалды.
Қорабай Жапанов жазғандарында да бұл мәселе қамтылады. Ол да қазақ елінің
отырықшылыққа көшіп, егін салып, өркениет көшіне тез ілесіп кеткенін мақсат
тұтқан қайраткерлердің бірі. Өзінің газет бетінде жарық көрген бір
корреспонденциясында:Біздің уездің қыр қазақтары егіншілікті жақсы
меңгеруде. Енді әркімнің өз наны болады[xviii] – деп қуана жазды.
Дала уалаятының газеті – қазақ публицистикасының қалыптасуында тұтас
бір кезеңнің мектебі. Газетке әр жылдары қатысып, халық ішіндегі ірі
қоғамдық-саяси мәселелерді қозғауда, экономикалық және рухани тақырыптарды
қамтуда қазақтың қалам қайраткерлерінің үлкен шоғыры еңбек сіңірді. Олардың
ішіндегі Дала уалаяты газетінің публицистік мектебін қалыптастырушы,
көрнекті қаламгерлер ретінде Мәшһұр Жүсіп Көпеевтің, Зұлқарнайын Шөкіұлы
Нұралыхановтың, Алатау баласы деген бүркеншік атпен қол қойған Барлыбек
Сыртановтың, Жағыфар Аймановтың, Дүйсенбай Тұрапов, Жәке Тұрапов, т.б.
есімдерін атауға болады.[xix]
Қорыта келгенде, Дала уалаятының газеті шыққан 1888 жыл мен 1902
жылдың аралығы – қазақ публицистикасы қалыптасуының тұтас бір кезеңі деп
тұжырым жасаймыз. Бұл публицистиканың баспасөзбен тоғысып, ірі қоғамдық
мәселелерге араласа бастаған кезеңі. Әрине патшалық Ресейдің отаршылдық
саясаты, оның қатал цензурасы қазақ көсемсөзінің қанатын кеңге жайғызбады.
Бірақ, ірі публицистеріміз жол табуға тырысты, тіс арасынан сыздықтатып
болса да көкейкесті қазақ мәселелерін алға тартты, ел құлағына жеткізді,
болашақ ұрпаққа мұра етіп қалдырды.
Қазақ баспасөз тарихында Қазақ газеті 1993 жылдың 2 ақпанынан бастап
1918 жылдың 16 қыркүйегіне дейін Орынборда шығып тұрған, ұлттық
баспасөздің, әдебиет пен мәдениеттің дамуына үлкен ықпал еткен басылым еді.
Оның редакторы – Ахмет Байтұрсынов, шығарушысы – Мұстафа Оразаев болды.
Газетте Дулатұлы, Шәкәрім, Жұмабаев, Майлин, Әлихан Бөкейханов, М.Шоқайұлы,
Е. Омарұлы, тағы да басқа қазақ қаламгерлерінің публицистикалық, көркем
шығармалары жарық көрді. Сол кездегі қазақ саяси өмірі мен қоғамдық ойының
белсенді өкілдері ұлттық басылым төңірегіне тоғысуы – кездейсоқ жағдай емес
еді. Оларды бірлесе қимылдауға, қосылып іс-әрекет жасауға итермелеген –
ғасыр басындағы қазақ жеріндегі қоғамдық-саяси ахуал, елдің ауыр халі
болғандығына көзіміз енді жетіп отыр.
Демек, Қазақ газеті – сол кезеңнің шындық шежіресі, өмірлік айнасы
болып қана қойған жоқ, сонымен қатар, қалың көпшілікке жол сілтеген, ұлттық
сана-сезімді оятуға үлес қосып, болашаққа бағыт-бағдар берген қоғамдық
ойдың өлшемі еді.
Бұл басылымның қазақ халқының ұлттық даму жолындағы маңызды ролі
жайында көптеген пікірлер бар. Солардың ішінде де газет туралы сол
кезеңдегі ел зиялыларының нақты тұжырымдарға құрылған ойлары ерекше әсер
қалдырады. Мәселен, Алаштың ардақты азаматтарының бірі – Смағұл Сәдуақасов
өзінің Қазақ әдебиеті атты тарихи-талдау очеркінде: ...Айқаптан кейін
1918 жылы қазақ әдебиетінің мақтанышы болған Қазақ газеті шықты.
Қазақ газетінің бетінде ең көп жазған Ә.Бөкейханов, М.Дулатұлы
қоғамдағы барлық мәселелерді қозғап, болып жатқан оқиғаларды жіті бақылап,
шолу жасап, кейбір кезек күттірмейтін жайттарға дер кезінде үн қатып, елді
қауіп-қатерден сақтандырып, қазақты ұлттық бостандық жарығына бастап
отырды. Олар Ресейдің отаршылдық саясатын әшкереледі, Қытайдағы қазақтар
жайына да назар аударды, Қазақ даласының ішкі жағдайын үнемі назарда
ұстады, сыртқы саясат мәселесімен, халықаралық байланыстармен елді
таныстырып отырды, бірінші дүниежүзілік соғыс тақырыбын жан-жақты қамтыды,
қазақтан әскерге адам алу мәселесінде оңтайлы шешім қабылдады, Ақпан
төңкерісіне көзқарастарын білдірді, жеке Қазақ Автономиясын құруға шақырды.
Сөйтіп, XX ғасыр басындағы қоғамдық-саяси істерге газет арқылы белсене
араласты, елде публицистиканың басқарушылық, бағыт берушілік, ағартушылық,
ұйымдастырушылық, үгітшілік функцияларын жүзеге асырды. Бұл тұрғыдан
келгенде Қазақ газетінің публицистері қоғамдық-әлеуметтік ойға мұрындық
болды, экономика, ауыл шаруашылығы, егіншілік мәселелерін сөз етті, жер
мәселесін шешуге ұйытқы болды, оқу-ағарту, оқулықтар жасау, кітаптар
шығару, әліппе, емле, жер игеру, кәсіп істеу, мәдениет, дін, тіл
проблемаларын шешуге көпшілікті ұйыстырды. Қазақтың оқыған зиялы қауымын
бір ойдың, бір мақсаттың төңірегіне – ұлт азаттығын алу үшін күресуге
жұмылдырды. Осыдан-ақ Қазақ газетіндегі публицистиканың – еліміз дамуына
қосқан үлесінің өлшеусіз екендігін, ал Қазақ газетінің революция
алдындағы қоғамдық ойдың нағыз орталығы болғандығын көруге болады.
XX ғасырдың басында бой көрсеткен алғашқы саяси-құқықтық идеялардың
тууына осынау отарлық қамыт басқа салған құқықсыздық пен надандық ахуал
түрткі болған еді. Бұл жерде біз саяси-құқықтық идея деп өмірдегі нақты
жағдайдың, объективті ақиқаттың көріністері мен құбылыстардың пайымға салып
түсінуге ұмтылушылықты айтып отырмыз. Саяси-құқықтық идея, сөз жоқ, қоғамда
орын алып тұрған нақты саяси ахуал және адамның өз құқығын қорғап
әділдікке жету мүмкіншілігі жоқ жағдайды ақылға салып парықтаудың түрі
болып табылады. Оның дүниеге келуі мен дамуының басты себебі – қазақ қауымы
бастан кешіп отырған экономикалық, әлеуметтік, рухани кемсітушілердің
шектен шыға шиеленісуінде жатқан-ды. Ойлы азаматтарды бұған қандай амал
қолданбақ керек деген өзекті мәселе толғантты. Соның нәтижесінде зиялы
жұртшылықтың басын қосып кеңес құру, ортақ мүддені айқындау және сол
мақсатта бұқараның көзін ашу жөніндегі саяси мұрат өмірге келді.
1905-1907 жылдары Ресейде болған бірінші орыс буржуазиялық революциясы
шығыс халықтарының да арасында ұлт-азаттық, мәдени-ағартушылық қозғалыс
тудыруға әсер етті. Ресеймен және басқа елдермен ерте араласып, өнер мен
білімге қазақтардан гөрі бір табан жақын тұрған татарлармен біздің
бабаларымыздың қандас әрі аралас-құралас болуы Қазақстанда да мәдени-ағарту
жұмыстарының жандануына белгілі дәрежеде септігін тигізді. Бұлай
дейтініміз, сол кезеңде Қазан, Уфа, Троицкі баспаханаларында едәуір қазақ
кітаптары басылып шықты.
Мысалы, 1906 жылы ашылған Ғалия медресесін 1916 жылға дейін 930 шәкірт
аяқтаса, соның 154-і қазақ жастары болған. Кезінде Ғалия медресесінде
оқыған башқұрттар Парлақ, қазақтар Садақ деген қолжазба әдеби журналдар
шығарып тұрған. Бұл басылымның ұйымдастырушы, шығарулары – Бейімбет Майлин
мен Жиенғали Тлепбергеновтер болды. Журналымыздың мақсаты – оқуға кеткен
қазақ жастарына жол-жоба көрсетіп, қалам ұстауды, сөз жазуды үйрету,
өткендегі өмірдің жақсылық жағын өнеге етіп, жаманшылығынан безіндіру болып
табылады[xx], – деп жазды редакция алқасы.
Сол кезеңде жарық көрген татар басылымдарының орны ерекше. Тек 1905-
1907 жылдары Ресейде татар тілінде 33 мерзімді басылым шығып тұрған. Татар
халқының көрнекті өкілі, саяси қайраткер Абдурашид Ибрагимовтың
редакторлығымен Үлфәт газетінің алғашқы нөмірі 1905 жылы 11 желтоқсанда
шықты.
Үлфәт газетінің редакциясында прогрессивті, күрескерлік бағытты
ұстаған мұсылмыан зиялылары қызмет етті. Оған көрнекті татар жазушысы Мұса
Бигиевпен қатар Шаймардан Қосшығұлов секілді қазақ зиялылары да ат салысты.
1907 жылы Ш.Қосшығұлов пен Х.Ыбырайымовтың жетекшілігімен шығарылған
қазақтың Серке атты газеті де осы Үлфәт газетіне қосымша ретінде жарық
көрген.
1.2 Серке газеті – қазақ қоғамындағы алғаш демократия жаршысы
Серке газеті 1905-1907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция
екпінімен шыққан баспасөз түрінің бірі. Бұл газет жайында Б.Кенжебаевтың
Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер деген кітабында бірталай
мағлұматтар берілген.
Серке газеті 1907 жылы қазақ оқушыларына арналып, Петербургте шығып
тұрған Үлфәт газетіне қосымша ретінде Шаһмардан Қосшығұловтың
басқаруымен, Хажы Ибрагимовтың редакторлығымен шыққан. Патша орындарының
рұқсаты бойынша алғашқыда екі жетіде бір шығатын болып анықталса да, бірақ
Серкенің екі нөмірі ғана шығып, тоқтап қалған. Жазылу бағасы бір жылға 2
сом, жарты жылға 1 сом 25 тиын, жеке саны 10 тиын.[xxi]
Серке газетінің шығуы туралы 1911 жылы Мұхаметжан Сералиннің
оқушыларға арнап жазған бас мақаласында айтылған: 1907 жылы II
мемлекеттік думаның мүшесі Шаһмардан Қосшығұловтың іжтиһатыменен Петербурда
Серке есімді журналы шыға бастап еді, ұзаққа бармай, үкімет тарапынан
тоқтатылды. Газеттің шығуы жайында Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының
Орталық Ғылыми кітапханасында Ш.Қосшығұловтың айтуымен жазылған қолжазба да
бар. Ол жазбада Серке газетінің 3-4 нөмірі шығып тоқтағанын Серке деген
не сөз, ол боранда қой бастайтын көсем мағынасында қолданатынұғы деп
түсінік берген.
1907 жылы Қосшығұлов Екінші Мемлекеттік Дума депутаты болды. Думада ол
өз саяси пікіріне сәйкес жұмыс атқарды. Осында татарлардың Үлфәт газетіне
қосымша түрінде қазақша Серке газетін шығаруға атсалысты. Ел ішін
дендеген парақорлықтың халық сотын да шырмағаны, сөйтіп, әділет сынды
қасиетті ұғымның қадірі кеткеніне жаны ауырғандығы болар, қазақ арасындағы
сот жүйесінің әдет құқығы негізінде жұмыс істеуіне қарсы болды, шариғат
құқығын басшылыққа алуды дұрыс деп есептеді. Ол бұл тұрғыда Думадағы
көптеген мұсылман қайраткерлерімен бір сапта еді.
Нәжет (азаттық) деген жинақта Үлфәт газетінің редакторының бірі
деп қол қойған хабарда. 1906 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына
арнап, қазақ тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарар болды.
Келесі жылдың наурыз айының басында сол газеттің жариялуы шықты. Артынша,
28 наурызда бірінші саны шықты. Ол Үлфәт газетінің 67-санына қосымша
болып шықты. Газет шыққан соң бірер күннен кейін полиция келіп, қала
начальнигінің Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін оқып,
басқармадағы бар даналарын жинап кетті. Екінші күні тиісті орындардан
сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын
үкіметке қарсы үгіттеу бар, содан ұсталды деп жауап берді –
делінген.[xxii]
Аталмыш газет қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға,
мәдени-әдеби дүниетанымын қалаптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер етті. Саяси-
экономикалық мәселелермен қатар оқу-ағарту ісінің жай-күйі, өнер-білімнің
пайдасы, орыс мәдениетінің жетістіктері жарияланды. Сонымен қатар, қазақ
әдебиетінің хал-қадірі, қазақ зиялылары мен ғалымдарының өмірі жайында
бірқыдыру тарихи мақалалар, хабарлар да жария көрді.
Ал, бүгінгі таңда бұл газеттің жабылуына басты себеп белгілі ақын
–журналист Міржақып Дулатұлының Жастарға атты өлеңі мен Біздің
мақсатымыз деген мақаласының жариялануы болды деген дерек бар.
Бүкіл қазақтың мақтанышы, халқының адал ұлы болған ақын-журналист
М.Дулатов Серке газетіне өз атын ашық жазып та, бұркеме атын Арғын деп
атап та өлең, мақалалар жариялады. Соның бірі патша шенеуніктеріне тікендей
қадалған өлеңі Жастарға мен Біздің мақсатымыз мақаласы еді.
Ақын ағамыздың Жастарға деген өлеңіне тоқталайық:
Найзаменен түртсе де,
Жатырсың қазақ оянбай.
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, алла-ай!
Бар ма екен біздей ғафыл жұрт,
Тарапқа көз салсақ.
Көзі іскенше ұйқыға
Келе жатқан тая алмай?
Етемін үміт жастардан,
Жаңа гүл шашқан бақшадай,
Мұратын оңай кім табар,
Жар салып жұртқа қақсамай?
Халыққа, жастар, басшы бол!
Қараңғыда жетектеп,
Терең судан өтер ме,
Мың қойды серке бастамай?[xxiii]
Бұл өлең шумақтарынан Міржақып Дулатұлының қазақ халқын оянуға
шақырғаны айқайлап айтылып тұр. Ресейде бірінші орыс революциясы болып,
большивиктер партиясы өз басылымдарын көптеп шығарып жатқан кез болатын.
Патшаға қарсы үгіт-насихат жүргізу, жасырын баспахана құрып, листовка
тарату кеңінен өріс алған тұс. Нақ осы кезде халқымыздың оқыған азаматтары,
көзі ашық, көңілі ояу жанашырлары өз елінің тағдырын, болашағын ойламай
қала алмады. Біз көшпелі ел болдық, отаршылдық әлі өмір салтына кірмеген
кез еді. Қазақ халқына революция жаңалығын жеткізу де оңайға соқпады. Сол
кездің өзінде ел ішінде патшаның өз адамдары болды. Патша өкіметі қазақ
халқын құрсауда ұстап, ғылым-білімнен шеттеу ұстауға тырысты. Қазақ
халқының сауатсыз болғанын көздеген патша өкіметі мектеп, медресе дегенді
елге жолатпауға тырысты. Міне, осыны көре білген оқыған азаматтарымыз қазақ
халқына: Неге қалың ұйқыдан оянбайсыңдар? – деп қынжылды.
Міржақып Дулатұлы Жастарға деген өлең шумақтарында жазғанындай бар
үмітін жастарға артты. Ол жастардың елге, халыққа жаңалық, білім таратушы
болуын қалады. М.Дулатұлы жастардың халыққа жар салуын, қайта-қайта елді
еркіндікке, білімділікке шақыруын құптады. Ақын ағамыз халыққа басшы
болуды, қарапайым елді алға шығаруды жастарға тапсырды. Ол жастардың
Серке болуын қалады. Серкенің мыңдаған қойға бас болып, судан алып
өтетінін тілге тиек етті.
Міржақып Дулатұлы Арғын бүркеншік атымен Серке газетінің 1907 жылғы
тұңғыш санында Біздің мақсатымыз деген мақала жариялады.[xxiv] Осы
мақаланы да толығымен оқып, танысуды жөн көрдік:
Қазағым менің, елім менің! Ең алдымен қазақ халқы – Ресейге тәуелді
халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Халықтан
жиналатын салық қаражатының көп бөлігі халыққа тіпті де керек емес
нәрселерге жұмсалады.[xxv]
Халық күйзелісін жан-тәнімен сезінген сандаған адам есепсіз қаражат
шашып, Петерборға жол тартып, министрлердің табалдырығын тоздырады. Бірақ
оған құлақ асқан министрлер болмады. Ал, қазіргі жағдайымызға көз жіберсек,
сол мәртебелі министрліктер тағайындаған түрлі шенеуліктер мен стражниктер,
урядниктер солардың пиғылдарын жүзеге асыру үшін қазақ жерінің төріне
аттанып жатқанын көреміз.
Өздеріміз көз жазбай байқап отырғандай, шенеуниктер, урядниктер кедей
қазақтарды ұрып-соғып, мал-мүлкін тартып алып, ойына не келсе, соны істеді.
Енді шенеуніктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-
ғұрпымызға, біздің молдаларға ғана тиісті неке мәселесіне де араласа
бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды. Енді бұл шенеуніктер қазақ даласына
мыңдаған мұжықтарды жер аударып, қазақтардың суы мен шұрайлы жерлерін
тартып әперуде. Шенеуніктерді арқаланған олар өздеріне жайлы қазақ жерін
еркін иемденуде. Тұтас ауыл болып келіп, бұлар сорлы қазақтарды ұрып-соғып,
бар мүлкін тартып алып кетуде.
Қазақ жеріне бұл мұжықтарды не үшін жер аудартты? Әлде Ресейде жер аз
ба? Шұрайлы жер аз емес, бірақ соның бәрі байлардың, дворяндардың,
помещиктердің қолында, олар өз жерлерін ешқашан тегін бермек емес, ал аштан
өлуге шақ жүрген мұжықтардың оны сатып алуға шамасы жоқ. Түрлі деңгейдегі
министрлер, жоғарғы шенеуніктер мен генералдар Россияда көбейіп келе жатқан
мұжықтардан құтылу үшін оларды біздің қазақтардың арасына жер аударуда және
ең бай қазақтар бұрынғысынша өз жерінің қожасы болып қала береді. Оны
өздерініз білесіздер.
Бірінші Думада депутаттар халықтың талап-тілегін білдіре отырып,
бүкіл байлар мен қазына жеріне аштық пен жоқтыққа ұшыраған миллиондаған
халықты қоныстандыру жөнінде заң шығарып, байлар мен қазына, шіркеу жерін
көркейтуге күш салатын адамдарға беру жөнінде айтты. Осы сөзден қорыққан
олар Думаны қуып, таратып жіберді.
Бүкіл Ресейді генералдарға бөліп берді. Соғыс жағдайын еңгізіп, 87-
статья бойынша әр жерлерде дала соттарын құрды. Бұл соттардың шешімдері
бойынша жанымен, тәнімен туған халқына берілген азаматтар асылып, атылып
кетті. Қазірдің өзінде мыңдаған ерлеріміз шалғай жерлерде жүр немесе
түрмелерде отыр.
Бұл мақаласында Міржақып патша үкіметінің ұлт аймақтарындағы отаршылдық
саясатын сынап, бұратана халықтарға көрсетіп отырған қиянатын, зорлық-
зомбылығын әшкереледі. Осы үшін газет нөмірі бірден кәмпескеленіп, одан әрі
шығарылуына тыйым салынды. Бұл Серке газетінің соңғы жарыққа шыққан
нөмірі еді...
Серке газеті 1907 жылы Үлфәт газетіне қосымша ретінде шыққаны
белгілі. Енді Үлфәт газеті тарихы жайлы сөз қозғайық...
1905-1907 жылдары Ресейде татар тілінде 33 мерзімді басылым шығып
тұрған. Оның 21-газет, 12-журнал болатын. Осы басылымдардың ішінде түркі
тілдес мұсылман халықтарының тарихынан мол мәлімет беретін мерзімді
баспасөздің бірі – Үлфәт газеті.
Үлфәт газеті Ресей мұсылмандарының тарихында бүкіл қоғамдық ой-
пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып, патшалық әдейі тұмшалаған ұлттық сананың
ояну дәуіріне жол ашқан кезеңде, бірінші орыс революциясы жылдары дүниеге
келді. Осы тұста И.Гаспринскийдің Тәджіман газетінен кейін бүкіл Ресей
мұсылмандарының мүддесін қорғап, азаттық ұранын көтерген Үлфәт газеті
болды.[xxvi]
Жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа ат салушылар бар үмітін
Мемлекеттік Думаға артты. Үлфәт газетінің редакторы А.Ибрагимов
мұсылмандар сайлау науқанында ұйымшылдық танытып, Думаға көбірек мұсылман
депутаттарын еңгізсе, бәлкім, бірер министр мұсылманнан тағайындалар деген
үміт те болды. Үлфәт газеті мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясының
қызметін зерттеуде құнды тарихи дерек болып табылатындығы айтпаса да
түсінікті. Бірінші және екінші Мемлекеттік Думаларға қазақ депутаттары осы
мұсылман фракциясы құрамына енді. Бұл газетте Мемлекеттік Думаға сайланған
қазақ депутаттарының атқарған қызметтері жайлы мол мәлімет берілген.
Құжатта Думадағы қазақ депутаттары мұсылман фракциясына кірер алдында қазақ
халқының талап-тілектерін тұжырымдап алғаны айқын көрінеді. Онда қазақ
халқының жер, дін, сот, мәселелері көтерілген.
А.Ибрагимов бірінші орыс революциясына дейін-ақ күрескер ретінде
көпшілік қауымға танымал болған-ды. 1905 жылы саяси оқиғалардың сәтінде-ақ
Бүкілресейлік мұсылман съезін өткізу мәселесін көтеріп, оның негізінде
ұйымдастырушысы болды. Үлфәт және Тилмиз газеттерін шығарып, оның
беттерінде орталықта болып жатқан саяси оқиғалар мен Ресей мұсылмандарының
саяси-әлеуметтік мәселелерін үзбей жариялап тұрды. Үлфәт газетінің
алғашқы нөмірінде Автономистер одағының құрылғандығы хабарланды. Онда
Автономистер одағының түз халықтарын азаттық күресте жақындастыра түскен
ірі саяси оқиға ретінде бағаланды. Сонымен бірге қараша айында өткен
автономистер съезінің қарарлары жарияланды.
Аталмыш газетте Ш.Қосшығұловтың екінші Думада атқарған қызметіне шолу
жасалған. Онда Ш.Қосшығұовтың мұсылман фракциясы мәжілісінде Семей
облысының 300 қазағы жер жанжалына байланысты генерал-губернатор Назаровтың
әмірімен жер аударылғанын, олардың бүгінгі күні халдерінің ауыр екендігін
көтергені айтылған.
Мұсылман фракциясы құрамындағы қазақ депутаттарының қызметі жайында
басқа да мұсылман басылымдарында жазылып тұрған. Олар көп жағдайда Үлфәт
газетінен алынып отырған.
Үлфәт газеттері беттерінде 1905-1907 жылдардағы қазақ қоғамының саяси-
әлеуметтік мәселелеріне қатысты мол мәліметтер берілген. 17 қазан
манифесінің мән-жайын қазақ халқына түсіндіру, олардың қоғамдық-саяси
белсенділігін арттыру мақсатында Үлфәт газеті бетінде М.Тынышбаевтың Тар
заман атты мақаласы, Ж.Сейдалиннің осы тарихи сәтте қазақтардың белсенді
азаматтарын бас қосып, съезд жасауға шақырған үндеуі жарияланды.
Мұның өзі Үлфәт газетінің қазақ даласында да тарағанын аңғартса
керек.
Үлфәт газеті бүкіл Ресей мұсылмандарының мүддесін қорғаушы органы
ретінде осы кезеңде өріс алған жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа ерекше
көңіл бөлді. Газеттің редакторы А.Ибрагимов осы қозғалыстың бел ортасында
болды. 1905 жылы 15 тамызда Нижний Новгород қаласында өткен Бүкілресейлік
мұсылман съезі Ресей мұсылмандарын өзара байланыстырып, іс-әрекетін бір
ізге түсіріп отыратын ұйым құру қажеттігін бір ауыздан қолдап, бұл ұйымның
бағдарламасы мен жарғысын әзірлеуді А.Топчибашев пен А.Ибрагимовке
тапсырған еді.
Үлфәт газеті бетіндегі материалдар Мемлекеттік Думадағы мұсылман
фракциясы мен Ресей мұсылмандар одағының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz