Нұра өзенінің негізгі гидрологиялық сипаттамаларын есептеу

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ

1 НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ФИЗИКО.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.2 Алап бетінің құрлымы
2.3 Рельеф
2.4 Геологиясы
2.5 Алаптың метеорологиялық жағдайы
2.6 Топырақ пен өсімдік жамылғысы
2.7 Гидрографиясы
2.8 Гидрологиялық зертелгендік
2.9 Нұра өзеннің Сергиопольское бекетінің сипиттамасы

3 НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ
3.1 Нұра өзеннің су режимі
3.2 Қоректену көздері
3.3 Су өтімі режимі
3.4 Су деңгейі режимі
2.2.1Жылдық ағындыны есептеу
2.2.2 Репрезентативті кезең таңдау
2.2.3 Жылдық ағындыны қатар қысқа болған жағдайда есептеу
2.2.4 Деректерді көпжылдық кезеңге келтіру
2.2.5 Ағындының жылдық үлестірімі
2.3 Нұра өзенінің экологиялық жағдайының негізгі факторы ретіндегі гидрологиялық режимі

3 НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН СУЫНЫҢ САПАСЫ
3.1Ластанудың көздері, өзен суындағы ластаушы заттардың түсу және таралу ерекшелігі
3.2 Нұра өзенінің сынаппен ластануы
3.3 Нұра өзенінің алабының ластану көздері және олардың су сапасына әсері
3.4 Ластанудың қазіргі кездегі деңгейі және су ресурстарының сапасы

4НҰРА ӨЗЕНІНІҢ АХАБА СУЛАРДЫҢ АРАЛАСУЫН ЕСЕПТЕУ МЕН ӨЗДІГІМЕН ТАЗАРТУ МҮМКІНШІЛІГІН БАҒАЛАУ
4.1 Өзендерде ахаба сулардың араласуын есептеу
4.2 Өзендерде ахаба сулардың араласуын есептеу әдісі

Қорытынды
Қосымша

Берілген бітіру жұмысында Нұра өзенінің негізгі гидрологиялық сипаттамалары есептелінді және суының сапасы бағаланды.
Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады. Жұмыс көлемі бет, суреттен, кестеден құралған.
Негізгі сөздер: жылдық ағынды, вариация коэфициенті, ассиметрия коэфициенті, кореляция, автокореляция, ағынды нормасы, репрезентативті кезең, ластану, ластаушы заттар, су сапасы, ахаба сулар және т.б.
Бітіру жумыстың тақырыбы “Нұра өзенінің негізгі гидрологиялық сипаттамаларын есептеу”.
Нұра өзені Орталық Қазақстанның маңызды су артериясы. Өзен тұрғылықты жердің сумен қамтамасыз етуге, суландыруға және жер суаруға пайдаланады.
Нұра өзенінің су қорын нәтижелі пайдалану.
Жұмыстың мақсаты: Нұра өзенінің Сергиопольское бекетіндегі гидрологиялық сипаттамаларын есептеу қамтамасыздық қ исығын түрғызу.
Бұл мақсаттан келесі шешімдер шығады:
А)Нұра өзенінің физико-географиялық жағдайын сипаттау;
Б)Су режімін және жылдық ағындыны үлестірімін зертеу;
Жұмыста Казгидромет торының тұрақты бақылау деректері қолданылды.Сонымен қатар, пайдаланылған әдебиеттер жұмыстың сонында көрсетілген.
Қарастырылып отырған Қарағанды облысы, ол Орталық Қазақстанда орналасқан және оның созылуы солтүстіктен оңтүстікке қарай 600км, ал шығыстан батысқа қарай 1100км. Солтүтіктен ол Қостанай, Ақмола және Павлодар облыстарымен, шығыста Семей, оңтүстікте Алматы,Жамбыл,Шымкент пен Қызылорда және батыста Ақтөбе облысармен шекаралас жатыр. Қарағанды облысы шекарасының жалпы ұзындығы 4 мың киллометр. Бұл жерде солтүстіктен оңтүстікке қарай кезектесіп үш зона ауысып отырады. Олар құрғақшылық (дала), жартылай құрғақ (жартылай шөлейт), құрғақ (солтүстік шөлейт).

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ

Берілген бітіру жұмысында Нұра өзенінің негізгі гидрологиялық
сипаттамалары есептелінді және суының сапасы бағаланды.
Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және қосымшалардан
тұрады. Жұмыс көлемі бет, суреттен, кестеден құралған.
Негізгі сөздер: жылдық ағынды, вариация коэфициенті, ассиметрия
коэфициенті, кореляция, автокореляция, ағынды нормасы, репрезентативті
кезең, ластану, ластаушы заттар, су сапасы, ахаба сулар және т.б.

МАЗМҰНЫ

1 НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Алап бетінің құрлымы 3

2. Рельеф
3. Геологиясы
4. Алаптың метеорологиялық жағдайы 4
5. Топырақ пен өсімдік жамылғысы 5
6. Гидрографиясы
7. Гидрологиялық зертелгендік 6
8. Нұра өзеннің Сергиопольское бекетінің сипиттамасы 7

НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ

9. Нұра өзеннің су режимі 8

2.2 Қоректену көздері 9
2.3 Су өтімі режимі
2.4 Су деңгейі режимі 10
3. ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ ЕСЕПТЕУ
3.1 Репрезентативті кезең таңдау 11
3.2 Жылдық ағындыны қатар қысқа болған жағдайда есептеу 12
3.3Жылдық ағындыны деректер жоқ болған жағдайда есептеу жазықтық
өзен бойынша 13
3.4 Деректерді көпжылдық кезеңге келтіру 14
3.5 Ағындының жылдық үлестірімі 15
4.НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕГІ
ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ РЕЖИМІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
16

ҚОРТЫНДЫ

ҚОРЫТЫНДЫ

Бітіру жумыстың тақырыбы “Нұра өзенінің негізгі гидрологиялық
сипаттамаларын есептеу”.
Нұра өзені Орталық Қазақстанның маңызды су артериясы. Өзен тұрғылықты
жердің сумен қамтамасыз етуге, суландыруға және жер суаруға пайдаланады.
Нұра өзенінің су қорын нәтижелі пайдалану.
Жұмыстың мақсаты: Нұра өзенінің Сергиопольское бекетіндегі
гидрологиялық сипаттамаларын есептеу қамтамасыздық қ исығын түрғызу.
Бұл мақсаттан келесі шешімдер шығады:
А)Нұра өзенінің физико-географиялық жағдайын сипаттау;
Б)Су режімін және жылдық ағындыны үлестірімін зертеу;
Жұмыста Казгидромет торының тұрақты бақылау деректері
қолданылды.Сонымен қатар, пайдаланылған әдебиеттер жұмыстың сонында
көрсетілген.
1 АЛАПТЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Алап бетінің құрлымы

Қарастырылып отырған Қарағанды облысы, ол Орталық Қазақстанда
орналасқан және оның созылуы солтүстіктен оңтүстікке қарай 600км, ал
шығыстан батысқа қарай 1100км. Солтүтіктен ол Қостанай, Ақмола және
Павлодар облыстарымен, шығыста Семей, оңтүстікте Алматы,Жамбыл,Шымкент пен
Қызылорда және батыста Ақтөбе облысармен шекаралас жатыр. Қарағанды облысы
шекарасының жалпы ұзындығы 4 мың киллометр. Бұл жерде солтүстіктен
оңтүстікке қарай кезектесіп үш зона ауысып отырады. Олар құрғақшылық
(дала), жартылай құрғақ (жартылай шөлейт), құрғақ (солтүстік шөлейт).

1.2 Рельеф

Қарағанды облысының жер бетінің басым бөлігі қыратты болып келеді.
Оның үлкен бөлігін Орталық Қазақстанның ұсақ шоқылары алып жатыр. Тек
оңтүстік пен батыстың қиыр жағында жалпақ рельефпен ерекшеленеді. Солтүстік
Балқаш маңының шөлді үстірті, бетпақ дала мен Тұран ойпаты біріккен ұсақ
шоқылы жаықтықты құрайды. Шоқы (купол тәрізді немесе конус тәрізді қырыт
түрінде) 70-тен 40 м-ге дейін және кейде 80 км-ден 100 м-ге дейін жазықтан
көтерілүін айтады. Облыстың батыс бөлігінің алабы Ұлытау тауы болып
табылады, оның биіктігі 1135 м абс. Орталық бөлігінде Ақтау таулары
орналасқан, оның жеке шыңдары 1000нан1100км-ге дейін жетеді. Олар төменгі
тау алабының бөлігі болып саналады. Қарқаралы-Ақтау алабының ең биік тау
түйіні аумақтың суағарында орналасқан және Балқаш-Есіл-Нұраның негізгі су
айырығы болады. Бұл тау түйіні кең тау жақтары мен көптеген жекелкген тау
жоталарынан құралған. Олардың ең биігі Қарқаралы мен Қызыл-рой таулары,
олардың биіктігі 1400м абсалюттен асады және Қарағанды облысының, сонымен
қатар барлық Орталық Қазақстанның ұсақ шоқыларының ең биік шыңдары болып
саналады. Солтүстік шығысында орналасқан Арқалық пен Нияз тауларының
биіктігі азырақ болып келеді, және осы территорияда тау түйінің ұсақ
шоқылары біраз аралықтан кейін бірте-бірте жалпақ жазыққа өтеді.

1.3 Геологиясы

Қарастырылып отырған территорияның геологиялық құрлымы күрделілігімен
ерекшеленеді. Осында жыныстардың геологиялық жасының барлығы полезойға
дейінгі төрттік шөгінділерге дйін тараған. Атасу мен Жақсы-Сарысу
өзендерінің бастауында үлкен грунты алабы байқалған, олерекше жарылуымен
сипатталынады. Интрузивты жыныстар, сонымен қатар, Нұра өзеннің су
қоймасында, негізінде Қарағанды аймағында тараған.

1.4 Аумақтың метеоклиматтық жағдайы

Қарағанды облысының климаты шұғыл континентальді және құрғақшылығымен
сипатталады. Жылы айларда ауа температурасы үлкен, жауын-шашыны аз және ауа
құрғақ болып, қысқы айлар үшін ұзаққа созылған қатаң қыстың тұрақты қар
жамылғысымен жиі болатын борандармен ерекшеленеді.Аумақтың солтүстіктегі
орташа жылдық ауа температурасы 2-ден 2,5○С, оңтүстігінде 5-тен 7○С, ал
суық айларда орташа жылдық ауа температурасы минус 16○С-ден минус17○С ,
оңтүстікте минус13○С-тен минус 15○С. Жеке жылдар үшін абсалютті минимум
40○С оңтүстігінде, ал солтүстігінде минус 50○С-қа дейін жетеді. Жылы
кезеңдердің ұзақтығы орташа алғанда 200-300 күн болады. Қарағанды облысының
ауа температурасының орташа амплитудасы 35-тен 40○С, ал абсалютті
амплитудасы 90○С дейін жетеді. (кесте 1)

Кесте 1 - Орташа көпжылдық айлық және жылдық ауа температурасы

I II III IV V VI VII VIII
0 0 0.19 0.99 -0.88 0.01 1.54
2 0.3 0 0.22 0.99 -0.41 0.01 1.51
0.5 0 0.18 0.98 0.41 0.02 1.47
0 0 0.69 0.98 -4.34 0.01 6.78
3 0.3 0 1.15 1.01 -7.53 -0.04 12.38
0.5 0 1.75 1.00 -11.79 -0.05 21.13
0 0 1.36 1.02 -9.68 -0.55 15.55
4 0.3 -0.02 2.61 1.13 -19.85 -0.22 34.15
0.5 -0.02 3.47 1.18 -29.71 -0.41 58.08

Кесте 4 “ в “ коэффициенттері ( 12 ) формуладағы

Ч (1) в1 в2 в3 в4 в5 в6 в7
0 0.03 2,00 0,92 -5.09 0.03 8.10 0
0.3 0.03 1.77 0..93 -3.45 0.03 8.03 0
0.5 0.03 1.63 0.92 -0.97 0.03 7.94 0

3.5 Ағындының жылдық үлестірірімі

Жылдық ағынды үлестірімін есептеудің ең көп тараған әдісі В.Г.
Андреяновтың әдісі.
Есептік уақыт интервалы ретінде айлар мен (кезеңдер) маусымдар
алынады, сирек – декадалар мен апталар.
Есеп су шаруашылық жыл екіге бөлінеді: шектелетін және шектелмейтін.
Шектелетін кезеңнің ішінде шектелетін және шектелмейтін маусымдар бөлінеді.
Жарықтың өзендер үшін шектелетін кезең ішінде екі суы аз маусымды
бөліп алады: жаз-күз немесе қыс.
В.Г. Андреянов әдісі қармен қоректенетін өзендер үшін жақсы нәтиже
береді онда жылдың ағынды үлестірімі мен жылдың сулылығының арасында
байланыс бар.
Нұра өзені – с. Сергиопольское бекетінің су өтімін (орташа айлық) екі
кезеңге бөлдік: шектейтін және шектелмейтін маусымдар бөлініп алынады.
Шектелетін кезең ретінде көктем - жаз алынады.

4 ӨЗЕННІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ РЕТІНДЕГІ
ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ РЕЖИМІНІҢ ЕРЕКШЕЛКТЕРІ

Нұра өзені алабының жазық бөлігінде өзен желісі әлсіз дамыған. Өзен
аңғары кең және өте жайпақ баурайлы.
Алаптың бұл бөлігінде маңызды ауданын терең емес төмендеулер мен
ойпаттар, көп жағдайда айдындар ауданы 30 шаршы км және одан да көп көлдер
алып жатады. Тұзды Қарасор көлі және тұзды мен тұщы көлдердің тізбегі,
олар Романовск ауылының тұстамасының сол жақ жағалауында орналасқан;
олардың ең үлкені – тұщы Құмдыкүл көлі (10,5 шаршы км) және тұзды Алакөл
көлі (915,4 км).
Өзеннің ұзына бойы екі жағынан жақсы айқындалған жайылмасы бар.
Жоғарғы жағында және орта ағында оның ені 0,5-тен 30 км, ал төменгі
жағында 10-15 км дейін жетеді. Ақмола облысында өзен жайылмасы кіші
тармақтар мен ескі арналар әсерінен айтарлықтай ауысқан. Жайылманың толық
сумен толтыруы салыстырмалы сирек кездеседі шамамен 5-6 жылда 1 рет.

Қыста өзеннің жоғарғы ағысында жыл сайын қатады, Романовск ауылында
көпжылдық бақылау жалпы соның 30% жағдайында қату байқалады. Рамоновск
ауылында орташа ағынсыз кезең 23 жыл ішінде 69 күнді құрайды, оның ауытқуы
40-тан 100 күнге дейін, жылымдардағы максималды мұз қалыңдығы 135 см
құрайды. Ашылу әдетте жоғарғы жағында болады, су тасу кезеңінде деңгейдің
тәуліктік қарқынды көтерілуі мұнда 1,0-1,5 м дейін жетеді.Төменгі
жақтарында мұз әдетте орында ериді. Су тасу кезінде деңгейдің тәуліктік
қарқынды көтерілуі 10 см ғана құрайды.
Романовск ауылында көктемгі су тасу кезіндегі су минерализацияның
мөлшері 300-600 мгл құрайды. Оның кермектілігі 3-5 мг-экв аралығында
ауытқиды (керектілігі аздау). Судың химиялық құрамы әр жылда тұрақсыз және
гидрокарбанаттың, хлорлық, сонымен қатар сульфатты иондармен басым болуымен
сипатталуы мүмкін.
Жазғы және қысқы судың сабасына түсу кезеңінде су минерализациясы
өзеннің ұзына бойы 700 мгл ден 1,5 гл-ге дейін ауытқиды.
Гидрологиялық тұрғыдан қарағанда Нұра өзені Қазақстанның типтес жазық
өзендерге жатады. Орташа көпжылдық су өтімі 19,5 мс құрайды.
Өзеннің су режимі 5 бекетке меңгерілген: Пролитарск ауылы (сағадан 798
км), Сергиопольск ауылы (723 км), Волковск ауылы (633 км), Рамановск ауылы
(394 км). (кесте 5)

Кесте 5 Гидрологиялық бекеттердің және станциялардың тізімі

Гидрологиялық бекеттер Қайнар көзінен Алап бетінің Су жинау
арақашықтығы, км орташа алабының
биіктігі, м ауданы, км2
Пролетарское 200 719 8320
Сергиопольское 255 650 12300
Волковское 345 690 30700
Романовское 584 606 48100
Преображенское 48100

Ағындының қалыптасу негізінен су жинау алабының жоғарғы және орта
бөлігінде өтеді. Оның жазық бөлігінде (Ақмола облысында) өзеннің су режимі
өзінің негізгі белгілерін сақтайды – күрт айқындалған көктемгі су тасуы мен
жазғы су сабасына түсу кезеңнің ұзақтығы: өте сирек және айтарлықтай маңызы
жоқ су тасқындар.
Жазық бөлігіндегі су режимінің негізгі анықтайтын факторлары болып сел
тасқынның тапталуы мен жайылмада және ағын көлдерде ағындының жоғалуы, Есіл
өзеніне көктемгі жарты суын тастауы, сонымен қатар өзен ағындысының бөлігін
Самарқанд су бөгенімен ұсталуы.
Қарағанды облыс аумағында Нұра өзеннен 714-695 км де орналасқан
Самарқанд су бөгеннің айдынының ауданы 75 шаршы км және толтыру көлемі 245
млн м3, ол су режиміне негізінен өзеннің орта ағысына айтарлықтай ықпалын
тигізеді.
Су бөгеннің әсері көбінесе суы аз жылдары байқалады, ол Сергиопольск
ауылынан жоғарғы жағынанда 70% жылдық ағындыны ұстағанда көрінеді. Төменгі
жағында Самарқанд су бөгенін реттейтін әсері қатты тегістеледі.
Жазда жоғарғы жағында, Ақбастау өзеніне құяр алдында, өзен жыл сайын
құрғайды, ол Пролетарск ауылынан (798 км) Қорғалжын көліне дейін созылады
және сулылығы аңызсыз болады. Ал сағадан соңғы 11 км-де өзенде ағынды
тоқтатылады.
Құрамы бойынша өзен хлорлы кластың натрийлі группаға жатады; 2-тип
(О.А. Алекин классификациясы бойынша); жазғы кезең үшін су құрамы хлорлы-
сульфатты класқа ауысып өзгеруі мүмкін, натрий группасы, 2 тип. Су тасу
кезінде кальций құрамы өседі. Жазғы судың сабасына түсу кезінде
минерализация 700-1500 мгл аралығында, ал қыста 2000-3000 мгл аралығында
ауытқиды, судың мөлдірлігі орташа алғанда 10-40 мгл аралығында ауытқиды.

3 НҰРА ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

ЖАҒДАЙЫ МЕН СУЫНЫҢ САПАСЫ.

3.1 Ластанудың көздері, өзен суындағы ластаушы заттардың түсу және
таралу ерешеліктері.

Нұра өзені алабының қоршаған ортасына антропогендік әсер ету негізінен
Қарағанды-Теміртау өндірістік орындары кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық
территорияларының әсеріне байланысты. Бұл ауданда суды көп қажет етуімен
ерекшеленетін көмір, металургиялық, химиялық және өндірістің басқа да
салаларының ірі кәсіпорындары шоғырланған.
Нұра өзеннің алабында экологиялық зертеулер жүргізу барысында беткі
сулардың негізгі ластану көздері анықталған:
1. Ахаба сулармен ластаушы заттарды тастау жөнінен бірінші орынды
Қарағанды металургия комбинаты алады:
А) Сортты прокат өндірісінің тазартушы имараттарының шығуы;
Б) Оңтүстік-батыс ордың тастауы;
В) ТЭЦ-2-нің тастауы;
Г) Алтыншы су шығару;
Д) Батыс таулы ордың тастауы;
Ахаба сулар арқылы мұнай өніммен, темірмен, хлоридтермен,
фенолдармен, құрамында азоты бар заттармен және қауіпті ластаушылар-сынап
және оның қосындылармен ластану жүреді.
2. Нұра өзенінің алабында экологиялық зиянды заттардың ахаба сулар
арқылы жинақталып түсуі, екінші орында !”Карбит” АҚ-ы тұр, бұл АҚ табиғи
суларды жоғарыда аталған химиялық заттармен, соның ішінде, негізгі ластаушы-
сынаппен ластайды.
3. Нұра өзеннің алабында ахаба сулармен қалдықты тастау жөнінен үшінші
орын алатын. “Караганда энергоуголь” бірлестігі суларды мұнай өнімдерімен,
хлоридтермен және фенолдармен ластайды.
4. Өзен алабын ластау дәрежесі бойынша төртінші орында
“Карагандарезинотехника” АҚ тұр. Химиялық өндірістердің, атап айтқанда,
Шахтинск зауытының синтетикалық жуғыш заттар, Саран зауытының
резинотехникалық өнімдер, Қарағанды зауытының өнімдер шығаруы нәтижесінде
суатқа құрамы мн қасиетері жағынан әртүрлі органикалық қосылыстардың, соның
ішінде, табиғатта мүлде кездеспеген заттардың үлкен мөлшері түседі. Бұл
заттардың көпшілігі биологиялық жағынан алғанда белсенді және тазарту
әдісіне қиындықпен түседі.Бұлардың ішінде су өсімдіктерінің қарқынды түрде
дамуда, суаттардың үлкеүіне, судағы оттегінің таусылуына ықпал ететін және
канализациялық имараттарының жұмысын қиындататын синтетикалық жуғыш заттар-
детергенттер айрықша орын алады.
5. Шаруашылық-тұрмыстық ахаба сулар беттік суаттарға түсетін
ағындылардың жалпы көлемнің шамамен 20-%-ін құрайды, бұлар негізінен
құрамында оттегі бар заттармен(БПК), мұнай өнімдерімен, хлоридтермен, азоты
бар заттармен ластаған.
6. Суаттардың өндірістік ластауының негізгі түрінде әртүрлі
энергетикалық құрылғылардан жылу су шығарылуына негізделген жылулық ластану
жатады. Мысалы, Топар су қоймасы-КарГРЭС-2, Самарқанд су қоймасы-КарГрэс-1,
бұлар суаттардың термикалық және биологиялық режімдеріне үлкен ықпал етеді,
осының әсерінен балықтардың уылдырық шашу жағдайы бұзылып, зоопланктон
қырылады, балықтардың паразиттермен жұқпалылығы жоғарлайды
7. Ахаба суларының жалпы көлемінен Нұра өзеніне түсетін ахаба сулардың
мөлшері жөнінен жетінші орынды; богар жер шаруашылығы мен жайылымды мал
шарыашылығына негізделген ауыл шаруашылығы алады. Суару сурежіміне
айтарлықтай әсерін тигізеді, әғни орташа жылдық ағынды, ішкі жылдық таралу,
ағындының экстремальді мәндері өзгереді. Суарылатын массивтерден тұздардың
келіп түсуі өзен су минерализациясының жоғарылауына, химмиялық құрамының
өзгеруіне әкеп соғады.
Нұра суы жайылмада орналасқан ауылшаруашылық жерлерін суару үшін,
сонымен қатар, Ақмола облысының кейбір аудандары мен Астана қаласын сумен
жабдықтау үшін пайдаланады. Сумен жабдықтау жүйесіне берілетін су өзеннің
табиғи ағындысы мен Самарқанд су қоймасы арқылы Нұра-Есіл каналымен Ертіс-
Қарағанды каналынан арнайы су өту есебінен жүреді. Қолда бар мәліметтерге
қарағанда, осы канал мен Нұра өзеніне Ақмола облысынан тыс 5 мың га-дан
астын суарылатын жерлер қарайды.(табл4)
Су тұтынушының бірі ретінде сирек кездесетін табиғи объект болып
табылатын су-батпағы құстарды қорғау жөніндегі халықаралық Қорғалжын
қорығы саналады. Қорықтың сәтті қалыптасуы өзендердің, атап айтқанда,,
ағынды Қорғалжын мен ағынсыз Теңіздің су режімдеріне байланысты.
Сонымен, Орталық Қазақстанның көп бөлігінде өндіруші күштердің ары
қарай дамуы, сонымен қатар, табиғи объектілерідің әдеттегідей қалыптасуы
осы аймақта түзілетін күрделі су шаруашылық жүйесінің күйіне тәуелді.
Осылайша, жүргізілген экологиялық зерттеулердің комплексі қазіргі
уақыттаҚарағанды, Теміртау, Шахтинск, Саран, Абай қалаларындағы өндіріс
орындары мен ауылшаруашылық комплекстерінің қарқынды әрекеттерінің
нәтижесінде Нұра өзенінің су ресурстары мен ағын суларынодан ары қарай
қолдану, кейде тіпті мүмкін емес немесе тұрғындардың денсаулығына аса
зиянды. Ареал және жер асты мен беткейлік сулардың қоры азайып, олар
қарқынды химиялық ластануға ұшырады.
Экологилық зиянды заттармен антропогендік ластануға түптік қалдықтар,
топырақ, флора мен фауна, сонымен қатар, өсімдік өсіруші, балық пен жануар
өсіруші өнімдер де ұшыраған.
Әсіресе, Нұра өзені алабының сынап және оның қосындыларымен ластануы
қатты алаңдатады.

2. Нұра өзенінің сынапен ластану

Сынап және оның қосындылары - уытты заттардың бірінші класына жататын,
әрі қоршаған ортаны техногенді ластаудың негізгі компоненттері. Сынап пен
оның қосындыларын өндірістің түрлі салаларында(ацетальдеид, хлор, электр
құрылғыларын өндіру) белсенді түрде қолдану қоршаған ортаның ластауына
әкеледі. Бұл элементтің қайнар көзі ретінде сынапты технологиялық процестте
тікелей қолданбайтын кәсіпорын қызметі табылады(қазба отынын жағу,
металдарды шығару мен қорыту, болат пен цемент өндіру). Шынайы табиғи
жағдайларда сынап пен оның қосындылары уытсыз қосындыларға ыдырайды, олар
экожүйе трофикалық тізбек бойынша жинақталып, адам организіміне зиянды
әсерін тигізеді. Осыған байланысты, сынаппен ластану табағатты қорғау
мекемелерде бірінші кезекте қарастырылуы керек.
Сынаптың қоршаған ортаға түсуінің негізгі қайнар көзі – Теміртау
қаласындағы “Карбит” акционерлік қоғамы. Бұл АҚ-ның құрамында сынапты
катализатор ретінде қолданатын ацетальгидті кәсіпорын бар. Ацетальдегид
кәсіпорынның цехы 1951ж. Ашылған, 1976ж. Дейін ацельдегидті цехтегі ағынды
сулар әдейлеп өнделмеген, ағынды сулар тасқында сынаптың мөлшері 50мгл.
жетті. Ахаба сулар Самарқанд су қоймасынан төмен өзенге тасталғандықтан,
өзеннің ең көп ластануы дәл осы уақытта болды.
Нұра өзенінің су массасының қазіргі уақыттағы ластану деңгейін
бағалау үшін келесі гидрохимиялық зерттеулер комплексі орындалған. Су
құрамын 6 тұрақты тұстамаларда гидрохимиялық динамикалық бақылау. 1-тұстама
Нұра өзенінде ағындылардың Басты канавасынан жоғары; 2-тұстама ағындылардың
Басты канаваларының сағасында орналасқан; 3-тұстама Нұра өзенінде канавадан
тікелей төмен орналасқан; ал4-6 тұстамалар өзенде Басты канавадан әртүрлі
қашықтықтарда орналасқан(6,17 және 30 км). Берілген тұстамаларда 8 күн бойы
сынаптың таралуы мен оның негізгі формаларының қайда орналасқандығын
анықтайтын күнделікті бақылаулар жүргізілді.4
-кестеде 6тұстамада жүргізілген динамикалық, гидрохимиялық
бақылаулардың анықталған мәліметтері берілген. Ең алдымен, Басты канава
суларында сынаптың өте жоғары концентрациясы бар ағындылардың тұрақты
болуын ескеру қажет.

Кесте 6 Нұра өзендегі суында сынаптың таралуын динамикалық, гидрохимиялық
бақылау мәліметтері 4

Параметр 1тұстама 2 тұстама3 тұстама4тұстама 5тұстама 6 тұстама
Еріген,мк0,94 2,88 0,87 1,31 1,22 2,09
гл
Өлшенген,0,12 1,31 0,89 0,07 0,10 0,08
мкгл

Кесте 6 жалғасы

Жалпы 1,06 4,19 1,76 1,38 1,32 2,12
құрамы,мк
гл
Абсалютті19,7 209,4 79,8 61,5 73,9 60,9
концентра
ция,мгкг
Лайлылығы7,3 8,4 9,9 1,6 2,1 3,3
,мгл

1-Тұстаманың ауданында сынап құрамының деңгейі ағындылар канавасына
қарағанда айтарлықтай төмен. Еріген формалар үшін жоғары концентрациялар
(ШМК-дан 1,0-2,4 есе көп) жазылып алынады. Бұл жағдай сынаптың көп мөлшері
Самарқанд су қоймасынан түсетін сулардң фильтрациясы мен өтуі есебінен
болатынын көрсетеді.
Түсетін ахаба сулардағы сынаптың алғашқы концентрациясының араласуына
әкелетін гидродинамикалық бақылаулар процесінің нәтижесінде, Басты
канавадан тікелей төмен жерде оның құрамының азаюы белгіленеді. Алайда,
техногенді анамалиялардың байқалу қарқындылығы айтарлықта жоғары.
Салыстырмалы фонның концнтрация коэффициенті ортша алғанда да еріген және
өлшенген формалар үшін 10,9 және 14,8-ді құрайды, сәйкесінше, өзен сулары
ерітіндісіндегі сынаптың мөлшері ШМК-дан асады.(1-2,4 есеге). Осылайша,
түсетін ахаба сулардың бар болған көлемдеріне және сынап мөлшерінің
анықталған деңгейлерінде өзен суларымен ағындылардың нормативті
көрсеткіштерге дейін араласуы жузеге асырылады.

Сурет 3. Гидрохимиялық бақылау мәліметтері бойынша Нұра өзенінің
суында сынаптың таралуы

Су массасындағы сынап мөлшерінің көбеюі өзенге суарудың қайта келетін
суларын туындайды деп есептеуге болады. Алайда, суаратын және кәрізделетін
сулардың құрамын салыстырмалы меңгеру суару үшін тасталатын сулардың
сынаптың құрам деңгейі жер суаратын, әғни өзен суына қарағанда айтарлықтай
төмен екенін көрсетті. Бұл, жекелегенде, өзен суымен түсетін сынаптың көп
бөлігі агроландшафтарға шоғырланады немесе атмосфераға ұшып кетеді.
Осылайша, сулы фазаға сынап түсуінің нақты жалғыз көзі ретінде арқынды
түрде ластанған техногенді тұнба болуы мүмкін. Өзеннің берілген учаскіде,
сонымен қатр, басқа компонентер концентрацияның ұлғаюы тіркелген
(сульфаттар, хлоридтер, еріген темір және марганец).
Қазіргі уақытта Нұра өзенінің алабында оның суының құрамында сынабы
бар қалдықтардың кесірінен ластануы нәтижесінде қиын жағдай қалыптасқан.
Бұл қалдықтар өзенге 1953 жылдан бері Теміртау қаласындағы ацетальдегид
өндірісінен (АҚ”Карбид”) тасталынады. Мәскеу институтының мәліметтері
бойынша Нұра өзеннің түптік шөгінділерде сынаптың 150 тонна әртүрлі
химиялық қосылыстары жинақталған. Түптік шөгінділердің ең биік деңгейі
Самарқанд су қоймасынан Ростовка ауылына дейінгі участікте ерешеленеді.
Өзеннің түптік шөгінділерінде жиналған сынапың концентрациясы бұл участікте
құрғақ грунттың 10-нан 200 мгкг-ды құрайды. Өзен арнасындағы техногенді
тұнбалар ондаған километрлер ұзынына бойы Теміртау қаласынан ағыс төмен
қарай жыл сайын ағын сулармен таралады және сулы ортаға улы сынаптың
қосылыстары осы жолмен түседі.
Жоғарыда айтылған ластанулардың әсері жаңа қала Астанаға жақын жатқан
үлкен аумаққа, сонымен қатар, халықаралық дәрежесі бар Қорғалжын
мемлекеттік қорығына да тиюі мүмкін. Ластанған түптік шөгінділерді
лакализациялау,Нұра өзеннің арнасын тазалау сияқты проблемалар,Орталық
Қазақстанда ауыз судың жетіспеушілігіне және болашақта ауыз су ретінде,
елді мекендерге, сонымен қоса, Қазақстан Республикасының астанасы – Астана
қаласына тарту жоспорына байланысты тез арада шешуді қажет етеді.
Ахаба сулардың үлкен көлемін тастау, сонымен қатар, апатық және
дүркіндік тез арада түсіру өзен желісіне қатты материалдық үлкен
массаларының түсуіне ықпал етеді, бұл жағдай Нұра өзені арнасының көп
бөлігінде аллювиальді жауын-шашынның жиналу процесін принципиальді түрде
өзгертті.
Қазіргі кезде өзенде аллювильді шөгінділердің жаңа типі – техногенді
тұнбалар, бұлар өздерінің морфологиялық қасиеттері мен литалогиялық
параметрлері бойынша табиғи аллювийден ерекшкленеді. Жекелеген жағдайларда
олардың қуаты 2-3,5км-ге жетеді, оның алғашқы километрлерінде олар
толығымен өзен арнасын төсеп тастайды. Қаладан алшақтау шамасына байланысты
олар”дақ” және ”линза” размері бойынша жағалар мен затоникалар
кездеседі.10
Сынаптың сулылығы тіпті төмен концентрацияларында да өзінің май
ұлпаларында сақтау және тамақ өнімдерінде шоғырлану қабілетіне байланысты
өте жоғары. Ең қауіпті түрі - өзеннің түптік шөгінділерде түзетін
метилсынап. Теміртау қаласының тұрғындары және Нұра өзеніндегі балықты
пайдаланатын тұрғындар зор қауіпте. Сонымен қатар, үлкен қатер төндіретін
аймақта өмір сүретіндер ағыстан төмен тұратындар, Астана қаласының
тұрғындары.
Сынаптың сипаты ерекшелігі болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.