Абай ойларының қара сөздеріндегі өрнектері

Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір жұмбақ адаммын, мұны да ойла.
Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім,
Мыңмен жалғыз алстым, кінә қойма.

Абайды әркім түсінеді,  десек сірә, қателесетін шығармыз. Өйткені оның өлеңдерін әр оқыған сайын, жаңа әсер мен ойлар қаптайды да еріксіз тебіренесің, толқисың. Ақын жүрегін тербеген сезімдер, араға ғасырлар салып саған оралғандай күй кешесің. Ой толқындарының қуатты ағысы жүрегіңді лүпілдетіп іліп ала жөнеледі де, оның таби-атын болжау үшін сірә, қалай болғанда ерекше қабілеттілеу жаралған, сұңыла адам болуы керек те шығар.
Алайда, Абайды ұғу ғана емес, терең түсіну бізге, ойшылдың бүгінгі және болашақ ұрпақтарына парыз. Көрнекті қазақ қаламгері Т.Әлімқұловтың Абай шығармашылығына арналған «Жұмбақ жан» деген зерттеу кітабы, монографиясы бар. Бұл сөз құдіретіне бас иетін, аса талантты қаламгердің Ұлы ойшыл шығармаларымен сан мәрте сырласуден кейін келген түйін.
Талай жылдарын Абайға, Абайды ұғуға арнаған суреткер оны – жұмбақ жан дейді. Мен де бір жұмбақпын,  дейді Абай. Ұлы ақын шығармашылығы туралы қаламгердің талдаулар мен толғамдарын оқып отырып Абайды ұқпақ болған қаламгер жолыққан сан қилы иірімдерге сен де жолыққандай боласың. Жолығу емес-ау соған тап болғаныңды сезінесің. Мұнда қабат-қабат ой мен толқыған сезім тереңіне тартады, тоқтай алмай зымырай жөнелесің. Бірақ, тұңғиықтың табалдырығына келіп тірелесің де тоқтайсың... Одан аттап өту үшін ерекше күш, қуат қажет.
Абайды оқу үшін, өлеңін түсіну, ұғу үшін қандай қуатты қасиет – күштің қажет екенін сонда ғана ұққандай боласың. Абайды терең білу үшін оның қара сөздерін ұғу керек. Әйтпесе өлең өрнегіне өрілген қабат-қабат сезімдер шұғыласына оранған ойларды таратып кете алмайсың. Бір ұшынан ұстасаң, екінші тармағы ұстатпай әуре қылады. Сондықтан да Абайды айрықша түсініп оқитын адамдардың жас шамасы да өмірбаяны да олардың шамасына орай, әдетте, әртүрлі болады. Абайдың өмірбаяндық мәліметтері мен шығармашылығына қатысты еңбектерде зерттеушілер ашық пайдаланып, жариялап айта алмаған үлкен бір мәселе болды. Ол Абайдың қара сөздері еді. Қырқыншы жылдар ішінде бұл тақырыпта түрлі деңгейде айтыс-тартыстар өтті. Мұның объективті де субъективті де себепкері болды. Субъективті себептердің бірі: Абай шығармалары өзегіндегі ресми идеологияның қағидаларына келіңкіремейтін ой-идея, дінге қатысты пікірлердің молдығы. Тіпті осы сөздерде жиі ұшырасатын діни түркілік тіл орамдары да шығыстық, түркілік, діни мұра атаулыны шатасудың, адасудың жолы деп қараған зерттеушілерді қорқытты.
Объективті себептеріне келер болсақ, қара сөздер өзегіндегі ойларда қайшылықты пікірлер мен шарпысқан сезімдер табы, толғаныстар толқындарының көптігі, поэтикалық орамдарының тосындығы, тілі мен архитектоникасының сонылығы т.б. көптеген зерттеушілерді шошытты, тәуекелге баруға екінің бірі бата алмады.
Абай қара сөздерінің кейбірінде байқалатын шарасыздық пен арпалыс, тартыстарда шаршаған ақынның толқыған жан әуендері, төңірегінен түңілу, безіну үндері осындай жайлармен қабаттасқан сезімдерден. Бұл домбыраның құлақ күйіне қажет үстіңгі ішек әуені болса, астыңғы ішек қашан да халық, ел қамын ойлап халыққа көмектескен, тығырыққа тірелген жандарға ақыл айтып, жол көрсеткен ғұламаның барар бағдар-болжамын аңғартсам деген адал көңіл, ақ тілектермен үндесіп жатыр.
Қара сөздер туралы алғашқы дау-дамайларда-ақ көп қозғалған, зерттеушілер назарын аударып, ойға түрткі болған мәселе – ондағы кейбір сөздерде діни, түркілік лексика мен грамматиканың, синтаксистің көп қолданылуы. «Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, ол – ақынның білімсіз бишарасы», – деп келген Абайдың кенет халыққа түсініксіз үлгіде жазуы кездейсоқтық па, әлде мақсатты әрекет пе?

1.Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.– Алматы: Жазушы, 1985. – Т.20. .
2.Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.– Алматы: Жазушы, 1985. – Т.18. 1