Жаңа өнімдерді өндіру технологияларының даму теориясы, экономикалық тиімділігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖАҢА ӨНІМДЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Технологиялық құрылыстар теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Даму сатылары бойынша инновациялық өнімді ұйымдастыру мен қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Жоғары жаңа технологияларды нарыққа енгізу механизмдері ... ... ... ...10
2. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОБА МЕН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ЖӘНЕ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары ... ... ... 15
2.2 Инновациялық жобадағы инвестициялардың тәуекелдерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 ҚР кәсіпорындарындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы инновациялық жобаны жаңғырту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1. ЖАҢА ӨНІМДЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Технологиялық құрылыстар теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Даму сатылары бойынша инновациялық өнімді ұйымдастыру мен қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Жоғары жаңа технологияларды нарыққа енгізу механизмдері ... ... ... ...10
2. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОБА МЕН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ЖӘНЕ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары ... ... ... 15
2.2 Инновациялық жобадағы инвестициялардың тәуекелдерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 ҚР кәсіпорындарындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы инновациялық жобаны жаңғырту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Заманауи терең өзгерістерге бірінші болып бейімделген мемлекеттер ғана өз халқының өмір сүру деңгейін жоғары деңгейде сақтап қала алады және де мұндай мемлекеттердің бәсекеге қабілеті аса жоғары болады. Демек, ендігі кезде бизнес саласында пайда болатын идеяларды тиімді жолмен нарыққа енгізу, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығару жолымен ұлттық экономиканы бәсекелі етіп елу елдер қатарына қосу біздің мемлекетіміз үшін өте маңызды. Ендігі кезде Адам Смит өз уақытысында зерттеген ұлт байлығының заманауи көзі – инновациялар негізіндегі жаңа ақпараттық, ақылды экономика. Бұл жаңа кезеңді зерттеу елеулі ой талқысынан әлі де болса өтпегендіктен, әрбір ел бірдей межеден бастайды және мұны отанымыз үшін болашағы зор тарихи мүмкіндік ретінде қарауға тиіспіз. Ол үшін жаңа инновациялық өнімдердің коммерциализациясы сияқты мәселелердің теориялық және тәжірибелік астарларына үңілу керек. Мұнда экономикалық өсу мен дамуға қол жеткізу үшін ұлттық экономиканы толығымен жаңа рельстерге қою қажеттілігі микро деңгейден бастап, макро деңгейге дейін таралады.
Бүгінгі замандағы дамыған мемлекетті инновацияларды дамытпайтын ел ретінде көзге елестету мүмкін емес. Жете дамыған мемлекеттер жаңа өнімдер мен технологияларды ойлап табу, өндіріске енгізу мен коммерциализациялау салаларында да дамыған мемлекеттер болып табылады. Осы орайда отандық ғылым ұлттық экономиканың экономикалық өсу мен экономикалық дамуының, сондай-ақ республиканың ұзақ мерзімді стратегиялық басымдықтарына сай ұлттық қауіпсіздік пен экономиканың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің маңызды факторына айналу бағытын жасау мен іске асыру Қазақстан үшін өзекті мәселе болып саналады.
Осыған негізделе отырып, қазақстандық инновацияларды коммерциализациялауды жүзеге асырудың негізгі жолы – ғылыми сыйымды өндірістерді құру мен озық үлгідегі шетелдік тәжірибені пайдалану, ғылымның барлық ресурстарын тиімді пайдалануды жоғарылату арқылы ғана іске аспақшы.
Бұл мәселенің басты мақсаты инновациялық өнімнің идеядан соңғы тұтынушыға дейін жету жолындағы дамуын, кезеңдерін және коммерциализация үрдісін егжей-тегжейлі қарастыру болып табылады. Ол үшін дамыған капиталистік шет елдердің, атап айтқанда Канада, Испания мен АҚШ-тың ғылыми сыйымды өнімдерді даму сатылары бойынша ұйымдастыру, қаржыландыру, коммерциализациялау мен инвестиция тәуекелдерін мысал ретінде қарастыру міндеттері қойылады.
Сонымен қатар ғылыми сыйымды инновациялық өнімдерді өндіріске енгізгісі келетін жеке сектор үшін қажетті түсініктемелік ақпарат пен коммерциализация, өндірісте өндіру кезінде пайда болатын нақты мәселелерді шешуге бағытталады.
Бүгінгі замандағы дамыған мемлекетті инновацияларды дамытпайтын ел ретінде көзге елестету мүмкін емес. Жете дамыған мемлекеттер жаңа өнімдер мен технологияларды ойлап табу, өндіріске енгізу мен коммерциализациялау салаларында да дамыған мемлекеттер болып табылады. Осы орайда отандық ғылым ұлттық экономиканың экономикалық өсу мен экономикалық дамуының, сондай-ақ республиканың ұзақ мерзімді стратегиялық басымдықтарына сай ұлттық қауіпсіздік пен экономиканың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің маңызды факторына айналу бағытын жасау мен іске асыру Қазақстан үшін өзекті мәселе болып саналады.
Осыған негізделе отырып, қазақстандық инновацияларды коммерциализациялауды жүзеге асырудың негізгі жолы – ғылыми сыйымды өндірістерді құру мен озық үлгідегі шетелдік тәжірибені пайдалану, ғылымның барлық ресурстарын тиімді пайдалануды жоғарылату арқылы ғана іске аспақшы.
Бұл мәселенің басты мақсаты инновациялық өнімнің идеядан соңғы тұтынушыға дейін жету жолындағы дамуын, кезеңдерін және коммерциализация үрдісін егжей-тегжейлі қарастыру болып табылады. Ол үшін дамыған капиталистік шет елдердің, атап айтқанда Канада, Испания мен АҚШ-тың ғылыми сыйымды өнімдерді даму сатылары бойынша ұйымдастыру, қаржыландыру, коммерциализациялау мен инвестиция тәуекелдерін мысал ретінде қарастыру міндеттері қойылады.
Сонымен қатар ғылыми сыйымды инновациялық өнімдерді өндіріске енгізгісі келетін жеке сектор үшін қажетті түсініктемелік ақпарат пен коммерциализация, өндірісте өндіру кезінде пайда болатын нақты мәселелерді шешуге бағытталады.
1. Кубаев К.Е. Жаңа технологияларды комерциализациялау. Оқу құралы. Алматы 2008
2. Ожегов С.И. Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М.: Азбуковник, 1999
3. Risk Management and Technology R&D // Anne-Marie Borbely-Bartis. – 2005. – Pacific Northwest National Laboratory. U.S. Department of energy. www.sciencesearch.defra.gov.uk
4. Оппенлендер К. Технический прогресс .-М.: Прогресс, 1981
5. Көккөзова М.Б. Жаңа технология – заман талабы.
6. Мансуров Т. Әлем біздің әлеуетімізден тануға тиіс. // Егемен Қазақстан.- 2007. - 19 маусым.
7. Ертісбаев Е. Жеті жобаның жаңалығы жеткілікті. // Егемен Қазақстан.- 2007. - 1 желтоқсан.
8. Дәулетова А.М. ҚР 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуының стратегиясы. Астана, 2008. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003–2015 годы (www.government.kz).
9. Программа Правительства Республики Казахстан на 2006–2008 годы (www.government.kz).
10. Экономика предприятия /под. ред. Беа Ф., Дихтла Э., Швайтцера М. – М.: ИНФРА-М, 2001.
11. Е.В.Арсенова. Я.Д.Балыков. И.В.Корнеева. Экономика предприятия: Учебное пособие под ред. Н.А.Сафронова - М.: Юристь, 1999
12. Экономика предприятия /Под. ред. Кантора Е.Л. – СПб.: Питер, 2002
13. Статистический ежегодник 2007 (Агентство РК по статистике).
14. Экономика предприятия / Мокий М.С., Скамай Л.Г., Трубочкина М.И. – М.: ИНФРА-М, 2002
15. Экономика промышленного предприятия. Практикум / Зайцев Н.Л. – М.: ИНФРА-М, 2001
16. Экономика предприятия /под. ред. Ревенко Н.Ф. – М.: Высшая школа, 2007.
17. Микроэкономика / Пиндайк Р., Рубинфельд Д. – М.: Дело, 2001
18. Экономика предприятия /под. ред. Сафронова Н.А. – М.: Юристъ, 2002.
19. Индустриально-инновационное развитие Республики Казахстан. Справочный материал (www.kazembassy.ru).
20. Егемен Қазақстан, Азат БЕТЕКБАЕВ («Инжиниринг және технология трансферті орталығы» АҚ президенті), 2009 1 мамыр
21. www.google.kz
22. www.stat.kz
2. Ожегов С.И. Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М.: Азбуковник, 1999
3. Risk Management and Technology R&D // Anne-Marie Borbely-Bartis. – 2005. – Pacific Northwest National Laboratory. U.S. Department of energy. www.sciencesearch.defra.gov.uk
4. Оппенлендер К. Технический прогресс .-М.: Прогресс, 1981
5. Көккөзова М.Б. Жаңа технология – заман талабы.
6. Мансуров Т. Әлем біздің әлеуетімізден тануға тиіс. // Егемен Қазақстан.- 2007. - 19 маусым.
7. Ертісбаев Е. Жеті жобаның жаңалығы жеткілікті. // Егемен Қазақстан.- 2007. - 1 желтоқсан.
8. Дәулетова А.М. ҚР 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуының стратегиясы. Астана, 2008. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003–2015 годы (www.government.kz).
9. Программа Правительства Республики Казахстан на 2006–2008 годы (www.government.kz).
10. Экономика предприятия /под. ред. Беа Ф., Дихтла Э., Швайтцера М. – М.: ИНФРА-М, 2001.
11. Е.В.Арсенова. Я.Д.Балыков. И.В.Корнеева. Экономика предприятия: Учебное пособие под ред. Н.А.Сафронова - М.: Юристь, 1999
12. Экономика предприятия /Под. ред. Кантора Е.Л. – СПб.: Питер, 2002
13. Статистический ежегодник 2007 (Агентство РК по статистике).
14. Экономика предприятия / Мокий М.С., Скамай Л.Г., Трубочкина М.И. – М.: ИНФРА-М, 2002
15. Экономика промышленного предприятия. Практикум / Зайцев Н.Л. – М.: ИНФРА-М, 2001
16. Экономика предприятия /под. ред. Ревенко Н.Ф. – М.: Высшая школа, 2007.
17. Микроэкономика / Пиндайк Р., Рубинфельд Д. – М.: Дело, 2001
18. Экономика предприятия /под. ред. Сафронова Н.А. – М.: Юристъ, 2002.
19. Индустриально-инновационное развитие Республики Казахстан. Справочный материал (www.kazembassy.ru).
20. Егемен Қазақстан, Азат БЕТЕКБАЕВ («Инжиниринг және технология трансферті орталығы» АҚ президенті), 2009 1 мамыр
21. www.google.kz
22. www.stat.kz
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖАҢА ӨНІМДЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ
ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Технологиялық құрылыстар теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Даму сатылары бойынша инновациялық өнімді ұйымдастыру мен
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Жоғары жаңа технологияларды нарыққа енгізу механизмдері ... ... ... ...10
2. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОБА МЕН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ЖӘНЕ
ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.1 Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық
факторлары ... ... ... 15
2.2 Инновациялық жобадағы инвестициялардың тәуекелдерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 ҚР кәсіпорындарындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы
инновациялық жобаны жаңғырту мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Заманауи терең өзгерістерге бірінші болып бейімделген мемлекеттер ғана өз
халқының өмір сүру деңгейін жоғары деңгейде сақтап қала алады және де
мұндай мемлекеттердің бәсекеге қабілеті аса жоғары болады. Демек, ендігі
кезде бизнес саласында пайда болатын идеяларды тиімді жолмен нарыққа
енгізу, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығару жолымен ұлттық экономиканы
бәсекелі етіп елу елдер қатарына қосу біздің мемлекетіміз үшін өте маңызды.
Ендігі кезде Адам Смит өз уақытысында зерттеген ұлт байлығының заманауи
көзі – инновациялар негізіндегі жаңа ақпараттық, ақылды экономика. Бұл жаңа
кезеңді зерттеу елеулі ой талқысынан әлі де болса өтпегендіктен, әрбір ел
бірдей межеден бастайды және мұны отанымыз үшін болашағы зор тарихи
мүмкіндік ретінде қарауға тиіспіз. Ол үшін жаңа инновациялық өнімдердің
коммерциализациясы сияқты мәселелердің теориялық және тәжірибелік
астарларына үңілу керек. Мұнда экономикалық өсу мен дамуға қол жеткізу үшін
ұлттық экономиканы толығымен жаңа рельстерге қою қажеттілігі микро
деңгейден бастап, макро деңгейге дейін таралады.
Бүгінгі замандағы дамыған мемлекетті инновацияларды дамытпайтын ел
ретінде көзге елестету мүмкін емес. Жете дамыған мемлекеттер жаңа өнімдер
мен технологияларды ойлап табу, өндіріске енгізу мен коммерциализациялау
салаларында да дамыған мемлекеттер болып табылады. Осы орайда отандық ғылым
ұлттық экономиканың экономикалық өсу мен экономикалық дамуының, сондай-ақ
республиканың ұзақ мерзімді стратегиялық басымдықтарына сай ұлттық
қауіпсіздік пен экономиканың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің
маңызды факторына айналу бағытын жасау мен іске асыру Қазақстан үшін өзекті
мәселе болып саналады.
Осыған негізделе отырып, қазақстандық инновацияларды
коммерциализациялауды жүзеге асырудың негізгі жолы – ғылыми сыйымды
өндірістерді құру мен озық үлгідегі шетелдік тәжірибені пайдалану, ғылымның
барлық ресурстарын тиімді пайдалануды жоғарылату арқылы ғана іске аспақшы.
Бұл мәселенің басты мақсаты инновациялық өнімнің идеядан соңғы тұтынушыға
дейін жету жолындағы дамуын, кезеңдерін және коммерциализация үрдісін егжей-
тегжейлі қарастыру болып табылады. Ол үшін дамыған капиталистік шет
елдердің, атап айтқанда Канада, Испания мен АҚШ-тың ғылыми сыйымды
өнімдерді даму сатылары бойынша ұйымдастыру, қаржыландыру,
коммерциализациялау мен инвестиция тәуекелдерін мысал ретінде қарастыру
міндеттері қойылады.
Сонымен қатар ғылыми сыйымды инновациялық өнімдерді өндіріске енгізгісі
келетін жеке сектор үшін қажетті түсініктемелік ақпарат пен
коммерциализация, өндірісте өндіру кезінде пайда болатын нақты мәселелерді
шешуге бағытталады.
1. ЖАҢА ӨНІМДЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ
ТЕОРИЯСЫ
1. Технологиялық құрылыстар теориясы.
Қазіргі әлемде адамзат қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес жаңа сапалы
өнімдерді жасау үшін еңбекті үнемдеу, өндірістік және өндірістік емес
тұтынуға өндіріс шығындарын төмендету, шектеулі ресурстарды тиімді және
үнемді пайдалану мәселелерін жиі ойлауда. Дәл осы шектеусіз, әр түрлі,
бітпейтін қоғамдық қажеттіліктер адамзатты мұқтаждарды қанағаттандырудың
жаңа және тиімді жолдары мен әдістерін іздеуге итермелейді. Адамзат үшін
мұндай әдіс ретінде технологияларды құру болып табылады. Технологиялар
түсінігі біртекті емес және ол аталған құбылыстың мәнін анықтауға деген әр
түрлі бағыттармен байланысты. Технология бұл өндіріс туралы ғылым дегенді
білдіретін грек сөзі (технэ - шеберлік, логос - ғылым). Егер де
алғашында технология термині шикізат пен материалды пайдалану әдістерін
түсіндіру мен тұтынушылық және өндірістік өнімге айналдыру үшін туындаса,
қазіргі кезде технология өте кешенді мағынаға ие. Бұл сөзбен тек қана
шикізаттан өнімді техникалық өндіруді ғана белгілеп қоймайды, сонымен қатар
оны педагогика, саясаттану, экономика сияқты адамның өмір сүруінің әр түрлі
салаларында қолданады. Заманауи технология сөзінің түсінігі үш астарға
негізделеді: мәндік, гнесеологиялық және басқарушылық.
Мәндік астар технлогия құралын (құрал, өндірістік үрдіс, қызметтің өзі,
жалпы техникалық немесе гуманитарлық нақтылық) сипаттайды.
Гнесеологиялық астар технологияны қолданылатын білім тұрғысынан
қарастырады.
Басқарушылық астар технологияны өмір сүрудің әр түрлі салаларында
білімнің кез келген түрлерін мақсатты түрде қолдану деген түсінікпен
сипатталады [1, 25-27 б]. Бұл үш астарды жалпылай отырып, технология – бұл
білім мен еңбек құралдарын қолдану негізінде тәжірибелік мақсатқа қол
жеткізу әдісі деуге болады. С.И. Ожегов пен Н.Ю. Шведованың түсіндірмелі
сөздігінде технология – өндірістің белгілі бір саласындағы өндірістік
әдістер мен үрдістердің жиынтығы, сонымен қатар өндіріс әдістерін ғылыми
сипаттау деп түсіндіріледі [2, 123 б].
Технологиялық даму аясындағы көптеген зерттеулерді талдай отырып, екі
өзгеше, бірақ та техникалық–экономикалық дамудың бірқалыпсыздығы феноменіне
әсер ететін аса маңызды астарларды бөліп көрсетуге болады. Бұл әлеуметтік –
экономикалық астар және технократиялық астар. Бұл екі астар бірін–бірі
толықтырады және бір–бірін алмастырады. Бұл факторларды елемей,
технологиялық дамуды қарастыру мүмкін емес, өйткені бұл күрделі үрдістің
мәні жойылып кетеді.
Экономикалық жүйе өнімдер өндірістерінің жиынтығы бойынша ерекшеленетін
шаруашылық қызмет салаларынан тұрады. Бірақ бұл салалардың әрқайсысы басқа
технологиялық тізбектермен байланысты болады. Технологиялық тізбек
дегеніміз – салалардың бір өнімі келесі сала өндірісі үшін шикізат болатын
және ары қарай қосылған құн тізбегі бойынша шекті өнімге дейін жүретін
технологилялық үрдіс. Осылайша, шикізатты өңдеудің бір технологиялық
тізбегіндегі өзгерістер экономикалық деңгейлер бойынша басқа технологиялық
тізбектердегі өзгерістердің қажеттілігіне немесе өзгерісіне әкеледі.[3]
Жаңа Технологиялық Құрылыстың (ТҚ) тиімді қызмет етуі тек жеткілікті
ұдайы өндірістік контур жағдайында ғана мүмкін болады.
Жаңа ТҚ-ның туындауы қоғамның тұтынудың дәстүрлі типіне бағытталу
жағдайында пайда болады.
Әрбір жаңа ТҚ өз дамуының ескі көлік инфрақұрылымы мен энергоұстаушыларды
пайдаланады, сөйтіп олардың дамуына жаңа импульсті қалыптастырады және де
ТҚ-ның тездетілген өсуінің фазасы ұза мерзімді қарқынмен салыстырғанда
энергияны тұтынудың циклдік көбеюімен қатар жүреді. ТҚ-ның дамуы барысында
ескі ТҚ-ның шектеулерін жеңетін инфрақұрылымның жаңа түрі құрылады ,
сонымен қатар келесі ТҚ-ның қалыптасуы үшін негіз салатын
энергоұстаушылардың жаңа түрлеріне өту жүзеге асырылады. Жаңа ТҚ
технологиясы таралуының алғышарттары сәйкес энергетикалық база,
конструкциялы материалдар мен инфрақұрым дамуының белгілі бір деңгейі болып
табылады.
ТҚ-ның өмірлік циклі төрт фазадан тұрады: қалыптасу, өсу, пісіп-жетілу
мен құлдырау және пульсацияларға тән нысанға ие болады. Бірінші кішігірім
пульсация, ол қалыптасу фазасына сәйкес келеді, онда ТҚ-ны құраушы
өндірістің кеңеюі алдыңғы ТҚ-ның ұдайы өндірісінің басымдылығымен
анықталатын қолайсыз экономикалық ортада жүзеге асырылады. Бұл фазада ТҚ-
ның дамуы оның құраушы технологияларының салыстырмалы тиімсізділігімен,
сонымен қатар алдыңғы ТҚ-ның ұдайы өндірісімен байланысты шаруашылық
ұйымдар мен институттардың қарсыласуымен шектеледі. ҰӨК-тің қалыптасуымен
және сәйкес институцияналдық өзгерістер жағдайында ғана жаңа ТҚ-ның тез
кеңеюі үшін жағдайлар жасалады, ол екінші – үлкен пульсация нысанына ие
болады.
y
t
1-сурет. Технологиялық құрылыстың өмірлік циклі
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерциализациялау
Жаңа ТҚ-ның қалыптасу фазасында оның базистік технологияларының көптеген
варианттары болады. Шектеулі ресурстар үшін қатаң бәсеке бірнеше ең тиімді
нұсқауларды таңдауға әкеледі. Жаңа ТҚ-ның өсу фазасымен қатар жүретін оған
сәйкес қоғамдық қажеттіліктердің өзектілік жағдайында оның базистік
өндірістерінің дамуы жаңа технологияны игерген кейбір ұйымдарда жинақталған
әмбебеп модельдерінің кейбіреуін шығаруды арттыру жолымен жүргізіледі.[4,
55б]
Нәтижесінде жаңа ТҚ-лар технологиясының құраушыларының тиімділігі артады,
дәстүрлі ТҚ-ның орнын басумен барлық қоғамдық өндірістің тиімділігі артады.
Кейіннен сәкес қоғамдық қажеттіліктердің қанығуы нәтижесінде, тұтынушылық
сұраныс пен қарастырылып отырған ТҚ-ның өніміне деген бағаның төмендеуі,
сонымен қатар жетілдірудің техникалық мүмкіндіктерінің бітуі мен оның
өндірістерінің құраушылардың азаюы нәтижесінде қоғамдық өндіріс
тиімділігінің артуы баяулайды. Келесі ТҚ-ның туындауы фазасымен сәйкес
келетін, аталған ТҚ-ның өмірлік циклінің қорытынды фазасында өсу
қарқындарының ары қарай төмендеуі, сонымен қатар қоғамдық өндіріс
тиімділігінің, әр түрлі құрылымдық арақатынастары мен пропорцияларының
құбылулары қайталанады.
Жоғарыда қарастырылып өткен технологиялық дамудың күрделі ішкі құрылымына
байланысты мұндай үзілуді жеңу қиынға түседі. Белгілі бір уақыт аралығы
өткеннен кейін, нашар дамыған елдер үшін әлсіз бәсекелік қабілеттілікке
байланысты ары қарай даму мүмкіндігі болмайды.[6, 5-7б]
Осылайша, технологиялық үзілудің сипаттамасы, тек қана бір ел деңгейінде
үздіксіз дамудың қажеттілігін ғана сипаттамайды, сонымен бірге
теңдестірілген ғаламдық дамудың қажеттілігін сипаттайды, және прогреске
шектеулі жер ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты маңызды фактор болып
табылады. [7, 9б]
1.2 Даму сатылары бойынша инновациялық өнімді ұйымдастыру мен
қаржыландыру.
Ғылыми–техникалық прогресс ғылым мен техника жетістіктерінің негізіндегі
қоғамдық өндірістің барлықжақтарынүздіксіз жетілдірудің әдісі бола отырып,
келесілерден тұрады:
1. Жаратылыстану мен қоғамдық даму мәселелерін зерттеудің терең және
қолданбалы зерттеулері.
2. Зерртеу нәтижелерін ғылыми–техникалық өнертабыстар, инженерлік
шешімдер мен тәжірибелік қолданысқа дейін жеткізу.
3. Әрбір кәсіпорын алдында тұрған әлеуметтік және экономикалық міндеттер
кешенін шешуге мүмкіндік беретін, ғылыми–техникалық өнертабыстар мен
инженерлік шешімдер негізінде жаңа техниканың өндірісін ұйымдастыру.
4. Техникалық құралдарды, еңбекті, өндіріс пен басқаруды ұйымдастырудың
әдістері мен нысандары жетілдіру.
5. Өндірісті ұйымдастыру мен жаңа және прогрессивті техника саласын
кеңейту, осының негізінде барлық халық шаоуашылығын техникалық қайта
жарақтандыру.
6. Ғылыми–техникалық прогресті жүзеге асыру, өндіріс тиімділігін арттыру
мен қоғаммен қойылған мақсаттарға қол жеткізу мақсатында ғылыми
негізінде материалдық өндіріс құрылымын жетілдіру.
7. Өндірістік сала мен тұрмысты техникалық қайта жарақтандыру.
Шаруащылық категория ретінде ғылыми–техникалық прогресті шартты түрде 3
сатыға бөлуге болады:
1. Терең ғылыми іздеулер мен жасап шығарулар.
2. Қолданбалы ғылыми зерттеулер, жобалық–конструкторлық және тәжірибелік-
эксперименталды өнертабыстар.
3. Ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде өндірістік техникалық даму.
Ғылыми-техникалық прогрестің бірінші сатысында, әдетте табиғат күштері
мен заңдарын пайдаланудың жаңа әдістерін жасап шығару сияқты жалпы міндет
шешіледі. Жаңа ғылыми өнімді пайдаланудың уақыты мен орны белгіленбейді.
Ғылыми ізденістер нәтижесінде алынған нәтижелердің өзі көбінесе оларды
пайдаланудың уақыты мен орнын өздері анықтайды.
Екінші сатыда алынған ғылыми нәтижелерді жүзеге асырудың әдістері,
нысандары мен орны нақтыланады. Салалық және ведомстволық ғылыми
зерттеушілік институттар, зауыттық лабораториялар, инжинирингтік және
венчурлық жобалық және конструкторлық ұйымдар, енгізушілік фирмалар.
• Жаңа өнім мен прогрессивті технологияға деген нарық пен
кәсіпорындардың қажеттілігін анықтайды.
• Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша нақты ғылыми ұсыныстарды
жасап шығарады.
• Нақты өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдар үшін жаңа конструкциялар
мен технологияларды жасап шығарудың келісімдеріне қол қояды.
• Өндіріс үшін қажетті әдістемелік және техникалық құжаттаманы
келісімдер бойынша дайындайды.
• Технологияны орнатуда және жаңа бұйымдардың конструкциясын
жеткізуде шефтік көмек көрсетеді.
Үшінші сатыда өндірістік кәсіпорындар ғылыми және жобалық-конструкторлық
ұйымдардан алынған техникалық құжаттамалар мен жұмыс сызбалары негізінде
жаң техника мен технологияны меңгеруге кіріседі, жаңа бұйымдардың сериялық
және жаппай өндірісін орнатады, оны іске қосу кезінде жаңа өнімнің
тұтынушыларына көмек көрсетеді.
Қолданбалы ғылыми зерттеулік жұмыстар (ҒЗЖ) бұйымның өмірлік циклі
сатыларының бірі болып табылады. Олардың міндеті - келесі сұраққа жауап
беру. Өнімнің жаңа түрін құру мүмкін бе және оның сипаттамалары қандай
болуы керек? Қазақстанда ҒЗЖ өткізу тәртібі ГОСТ 15.101 – 98 реттеледі [5,
77б].
Жаңа бұйымдарды игеру мен шығару, жаңа техника мен технологияны қолдану,
мұндай шараларды қаржыландыру мүмкіндіктері болған жағдайда ғана жүзеге
асырылады. Инвестицияларға арналған қаржылық ресурстар кәсіпорындарда
шартты түрде келесідей мақсаттарға бөлінеді:
1. Жаңа өнімді иегру мен шығару;
2. Техникалық қайта жарақтандыру;
3. Өнідірісті кеңейту;
4. Қайта құру;
Шектеу, әдетте басымды бағыттары бойынша жүргізіледі. Атап айтқанда,
инвестициялар жаңа бұйымдарды шығару үшін бағытталса, өндірістің
технологиясы мен ұйымдастырылуына прогрессивті өзгерістер енгізілгеніне
қарамастан, инвестициялар жаңа өнімді игеруге бағытталды деп саналады, ол
ғылымның алдыңғы қатарлы жетістіктерін өндіріске кешенді және тез енгізуді
қамтамасыз етеді.
ҒЗЖ нәтижесі болып ғылыми, ғылыми – техникалық, экономикалық және
әлеуметтік әсерлерге қол жеткізу табылады. Ғылыми әсерлер жаңа ғылыми
білімдерді алумен және ішкі ғылыми тұтыну үшін арналған ақпараттың
өсімімен сипаттайды. Ғылыми-техникалық әсерлер басқа ҒЗЖ мен ТҚЖ –ларда
орындалатын зерттеулердің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігін сипаттайды және
жаңа өнімді құру үшін қажет ақпаратты алуды қамтамасыз етеді. Эконгмикалық
тиім қолданбалы ҒЗЖ нәтижелерін пайдалану кезінде алынған коммерциялық
әсерлерді сипаттайды. Әлеуметтік әсерлер еңбек жағдайларын жақсартуда,
экономикалық сипаттамаларды арттыруда, мәдениетті денсаулықты сақтауды,
ғылымды дамытуда көрінеді.
Кесте 1 - ҒЗЖ-ның ғылыми нәтижелігінің факторлары мен белгілерінің
сипаттамалары
Ғылыми нәтижелік ФактордыңФактордың Фактордың Қол
факторлары мәнділік сапасы сипаттамасы жеткізіле
коэф-ті тін
деңгей
коэфф-ті
1 2 3 4 5
жоғары Жаңа нәтижелер,
жаңа теория, жаңа 1
Алынған нәтижелердің заңдылықты ашу
жаңашылдығы 0,5
орташа Жаңа өнімді құруға
мүмкіндік беретін
кейбір жаңа 0,7
заңдылықтар,
әдістер, тәсілдер
жеткіліксізҚарапайым
жалпыламалар,
факторлардың 0,3
байланысын талдау
негізіндегі оң
шешім
Жеке факторларды
қарапайым сипаттау, алдын ала
алынған нәтижелерді0,1
тарату, рефераттық
шолу
Күрделі теориялық
есептеулерді
жоғары орындау, үлкен
біршама көлемінде 1
эксперименталды
берілгендерді
тексеру
Ғылыми өңдеудің 0,35
тереңдігі
Орташа Есептеулердің
күрделі еместігі,
орт көлемінде 0,6
экспер-ды
берілгендерді
тексеру
Жеткліксіз Теор-лық есептеулер
қарапайым, экспер, 1
өткізіледі
Табыстылық Үлкен 1
ықтималдылығының 0,15
дәрежесі
Қалыпты 0,6
Аз 0,1
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерциализациялау
Бұл жағдайда ғылыми-техникалық нәтижелік коэффиценті келесі формула
бойынша анықталады:
κ
Κтр = Ε * Kвл * Кп
i=1
Мұндағы : к – бағаланатын параметрлердің саны; Kвл - i-нші параметрдің
ғылыми – техникалық нәтижелікке әсер ету коэффиценті; Кп – базалық мәнмен
салыстырғандағы i-нші параметрінің қатысты арту коэффиценті.
Кесте 2 – Қолданбалы ҒЗЖ ғылыми техникалық нәтижелігін бағалау
Параметр Өлшем Әсер ету Параметрлердің Кпi Квлi Кi
бірлігі коэфф-і мәндері
Квлi қол базалық
жеткізілген
1 2 3 4 5 6 7
Е=
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерц-ау [1, 51б]
1.3 Жоғары технологияларды нарыққа енгізу механизмдері
Жоғары жаңа технологияларды нарыққа енгізу - өте күрделі, кешенді,
сонымен қатар көп сатылы және мұқият жоспарланатын үрдіс. Бұл үрдіс кезінде
технологияларды ғылыми зерттеу, оларды ауқымдандыру мен оңтайландыру,
маркетинг, өткізу тораптарының мәселелері және тағы басқалары өз шешімін
табады. Сонымен қатар өнертапқыштың басында пайда болатын идея жол бойында
осы үрдіске әкімшілікті, бұқаралық ақпарат құралдарын, банкті және қосалқы
өндірістерді қоса отырып, теоретик - зерттеуші – практик-зерттеуші –
технолог - өндруші-технолог – маркетолог - сатушы тізбегі бойынша қолдан –
қолға эстафета тәрізді өтуі керек. Дәл осы үрдіс өнертабыстарды енгізу
немесе технологиялардың трансферті деп аталады.
Бүгінгі таңда дамыған елдерде экономикалық даму мемлекеттің белсенді
қатысуы болмаған жерде экономикалық дамудың тиімді жолына алып келмейді
деген түсінік қалыптасқан.Сондықтан экономикалық даму мен әл-ауқаттa
мемлекеттің маңызды құраушысы болып табылатын инновациялық үрдіс
айтарлықтай жеңіл өту үшін жағдайлар жасау және қолдау бойынша мемлекеттік
жұмыс нарыққа инновациялық өнімдердің енуін біршама жеңілдетеді.
Дағдарыстар, экономикалық төмендеудің қаталдығы, экономикалық өсуге алып
келетін жаңа терең зерттеулер саласындағы идеядан нақты тауарлық өнімге
дейін өтудің барлық ұзын тізбегін егжей-тегжейлі зерттеуге серпін берді.
Соған қарамастан, сызықты модель – бұл шын мәнінде технологиялар
трансфертінің барлық сатыларында интерактивті болып табылатын инновациялық
үрдістің субъектілері мен объектілерінің өзара байланыстары мен өзара
әсерлесудің нақты тораптарына деген қарапайым көзқарас, бірінші жақындасу.
Нақты салаларда инновациялық белсенділік дамуының қарқыны мысалында
экономикалық өсуді ынталандыратын инновациялардың итермелеуші күшінен
басқа, кезекті инновацияны игерудің жауабы ретінде қоғамда пайда болатын
сұраныстың тартушы күші маңызды рөл атқарады. Басқаша айтқанда, жаңа
мүмкіндіктер қоғамды жаңа қажеттіліктерді, жаңа өнертабыстарға деген
әлеуметтік тапсырысты шоғырландырады.[5, 24-27б]
Нәтижесінде инновациялық үрдіс субъектілерінің өзара әрекеттесуі 2-
суретте көрсетілгеннен біршама күрделі болады. Жалпы инновациялардың
туындау мен даму үрдісі қарапайым сызықты модельдің сипаттауына қарағанда
күрделі және біртекті емес. Инновациялық үрдістің сатылары да біршама көп,
онда келесі сатыға өту үшін біршама жеткілікті ұйымдастырушылық күш-
жігерлер жұмсау қажет, бұл мәсселелермен инновацияларды соңғы өнімге дейін
жеткізуді ойластыратын менеджерлер айналысады.
Сызықты модель бір бағыттағы жылжуды, яғни ақпаратты 1.1-ден 4.4-ке дейін
беруді қрастырады. Дегенмен, бұл тізбекте кері байланыстар бар, олардың
кейбірі 2-суретте көрсетілген.
Төмен бағыттағы сызықтар трансферттің тікелей үрдісіне келесі сатылардан
алдыңғысына ақпаратты берудің кері үрдісі сәйкес келеді және мұнда
ақпарпттардың кері ағымдары алдыңғысына қарағанда біршама үлкен. Жоғары
бағыттағы сызықтармен белгіленген кері байланыстың тізбегі ерекше рөл
атқарады: дәл соның өзі басқаларға қарағанда кезекті инновацияның туындауын
ынталандырады. Осылайша, экономика мен нарық инновациялар арқылы
ынталандырылады және инновациялардың өзін ынталандырады.
Ғылым Тәжірибелік өндіріс пен Өндіріс
Технологияны енгізу
Жаңа 2.1Жаңа 3.1
Жаңа 4.1 Өндірісте
құбылысты құбылысты
технологияны өндіру
ашу зерттеу
оңтайландыру
Жобаны 2.2 жаңа
4.2Маркетинг
теориялық технологияларды
жарнама мен
дәлелдеу іздеу
3.2 Үрдістерді басқасы
масштабтау
Жаңа 2.3 жаңа
4.3 Өткізу
Ұқсас технлогияларды
сатылмайтын
Технологияларды лабораторияларда
кейінгі қызмет
Іздестіру сынап көру
көрсету
2.4 тәжірибелік 4.4
Өнімді
үлгілерде
пайдалану
жасап шығару
2-сурет. Технологиялар трансферті кезіндегі функционалдық байланыстардың
сызбасы
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерциализациялау
Технология трансферті кезінде не және қалай беріледі? Ол үшін 2-
суретте келтірілген үрдістер тізбегін мұқият қарастыру қажет. Онда тек 1.1
үрдісінің ғана кері байланысы жоқ, 1.1 кезеңі – бұл жаңа құбылысты
кездейсоқ ашу немесе сәттілік сатысы. Барлық басқа сатыларда ақпарат
жоғарыдан төмен қарай және де төменнен жоғары қарай беріледі.
1.2 сатысындағы зерттеушілердің мүдделері – бұл тағы да бір жаңалық жасау
мүмкіндігі, дегенмен бұл кездейсоқ жаңалық емес, бұл табиғаттың жаңа заңын
ашу және бірінші зерттеуші атағын алу. Терең ғылымның 1.3 қайталана беретін
жұмысшылары үшін 1.2 тобының теоретиктерімен байланыс бұл – сол шешуші
экспериментке өтуге және жаңа заңның қалыптасуына қатысу деген үміт. Сол
мүддеге 2.1 тобының қатысушылары да ұмтылады, сонымен бірге 2.2 сатысы үшін
базаны дайындау, жаңа технологияны жасап шығарушыларға, яғни авторлаға
айналу мүддесі итермелейді.
Жанынан Тәжірибелік өндіріс пен технологияны енгізу сатысынанда 1.3
тобының зерттеушілері ақпарат алады және бұл ақпарат әрқашанда белгілі бір
мөлшерде ған және әр уақытта тапсырма күйінде (немесе тапсырманы қою
түрінде) алады. Бұл ақпараттың мөлшерлі түрде берілуі, толық еместігі оның
көзі қолданбалы ғылым саласында болғандықтан, онда бедел коммерциялық және
бәсекелестік мақсаттармен және осы көзқарастар тұрғысынан ұштасады. Бұл
ақпараттық мәліметке деген қызығушылық көбінесе меркантильді, потенциялы
жоғары бәсекелік артықшылықтарға ие болумен байланысты.
2.4 сатысы 2.3 сатысымен тығыз байланысты жүргізіледі. Атап айтқанда, бұл
байланысты зерттеулер: жаңа технология бойынша дайындалған өнімнің
тәжірибелік үлгілерінің мәліметтері зерттелетін технологияны түзеу үшін
(2.3 сатысы), сонымен қатар технологиялардың жаңа нұсқауларын іздеу үшін
(2.2 сатысы) қолданылады. Кейбір жағдайларында 2.4 сатысынада алынған
ақпарат терең зерттеулер блогының теоретиктерніе (1.2 сатысы) және
экспериментаторларына (1.2 сатысы) және экспериментаторларына (1.3 сатысы)
көмектесуі мүмкін. Бірақ та мұнда ақпаратты тізбек бойынша жоғары қарай
берген кезде (басқа топтарға) ынтаны бәсекелес командылардың алып алу қаупі
пайда болады, сондықтан да маңызды жағдайларда бір – мақсатпен ақпаратты
фирма шегінен шығармау үшін, 1.3 сатысы бойынша арнайы жұмыстарды өткізу
үшін басшылық өзінде терең зерттеулер тобын таза қолданбалы (тіпті
технологиялық) түрде ұйымдастыруы мүмкін.
Сонымен соңғықолданушы табылса да, табылмаса да 2.4 сатысының қолданбалы
зертеушілік үрдісіті басқаруды өз қолынан жібереді. Зертеудің мақсатты
шарттарының 3.1 сатысында технологияның экономикалық сипаттамалар жағына
және қатар жүретін технологиялық үрдістер, құраушы бұйымдар, бәсекелік
өнімдер жағына қарай жалпы түрде нарықтық талаптар жағына мүдделердің
жылжуы бірнеше басқа менталитеті бар орындаушыларды тартуды талап етеді:
білімнің аздығы, технологияның көп болуы және қайталанатын өндірістік
еңбектің көптігі осыған себепкер болып келеді.
Осылайша, мұнда технология трансфері конфликтсіз түрде өтеді және ол
мұнда жабық ортада өткізіледі: берілетін ақпаратты ақпарат көзі тікелей
түрде алып келеді немесе талап етілетін құрал-жабдықпен құраушылаға қандай
да бір ішкі техникалық құжаттамамен келеді, фирма ішіндегі персоналды
оқытудан басқа (егер де ол қажет болса) ешқандай ашық басылымдар мен
баяндамаларды шығаруға жол бермейді.
Инновациялық технологияның туындауы мен коммерциализациясының негізгі
тізьегі бойынша жаңа білімдерді технологияларды беру эстафетасына
қорытынды жасай отырып, келесідей тұжырымдар жасауға болады:
1. Жаңа технологияның туындау үрдісінде орындаушылар құрамы үш реттен кем
емесі ауыстырылуы керек (терең ғылым қолданбалы ғылым – тәжірибелік
өндіріс пен технологияны оңтайландыру - өнеркәсіптік өндіріс.) Кейбір
инновациялар үшін мұндай ауыстырудың саны аз болуы мүмкін, себебі
жұмыс жүрмей қалуы мүмкін.
2. Өмірлік цикл бойында командалары толығымен ауыстырудан басқа
орындаушыларды біртіндеп ауыстыру орын алады, онда жасап шығарушылар
тобына жаңа қатысушылар қосылады. Мұндай біртіндеп ауыстыру толық
ауыстыруға қарағанда жеңіл өтеді.
3. Команданың толық ауысымы кезінде ақпаратты берудің көлемі, сандық
құрамы мен беру үрдісі ауыстырулардың 1-пунктінде аталған үш ауысым
үшін әр түрлі.
4. Жаңа технология түйіннің пайда болуы 1.2-ден 4.4 ке дейінгі тізбектің
кез келген сатысында байқалуы мүмкін.
5. 2-суретте берілген оқиғалардың негізгі тізбегі оқиғалар дамуының
жалғыз мүмкін нұсқауы ғана болып қалмайды, бұл тек трансфердің негізгі
қаңқасы, оның айналасында түрлі тармақтанулар және ақпараттық айырбас
ағымдарының түйіншіктері қалыптасады. [4, 19б]
2. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ
ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН БАҒАЛАУ
2.1 Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары
Шаруашылықтың қазіргі әлемдік жүйесі ресурстардың алғашқы түрлерінің
шектеулігіне байланысты оларды тиімді қолдануға деген қажеттіліктердің
тереңдеуімен сипатталып отыр. Ресурстарды тиімді қолдану ұлттық
экономиканың әр-түрлі секторлары мен құрылымдық деңгейлерінде инновациялық
процесстермен іске аспақ. Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек
бөлінісінің жүйесіне енуі мен жаһанды бәсекенің қысымына төтеп бере алу
мүмкіншіліктері инновациялық шараларды дұрыс ұйымдастырып, оны іске асыра
білуіне байланысты. Олай болмаған жағдайда бәсекеге қабілеттеліктің барлық
деңгейлерінде: тауарлық, фирмалық, салалық және мемлекеттік ауқымда олар
қосымша құны жоғары бәсекелік артықшылықтары бар өнім өндіруде көптеген
кедергілерге соқтығады.[9]
Елбасы Н.Назарбаевтың 2004 ж. Қазақстан халқына жолдауында инновациялық
дамудың, яғни ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыруға бағытталған жаңа
экономикалық саясаты белгіленген. Республикамыздың 2003-2015 жж.
Индустриялды-инновациялық дамуы стратегиясының басты мақсаты тұрақты өсім
траекториясына шикізаттық бағыттан сервистік-технологиялық экономикаға
көшуіру мақсатында өндіріс салаларын диверсификациялауға негізделген. Яғни
бұл мәселелерге ұлттық ауқымда көңіл бөліне бастады. Үшінші мыңжылдықтағы
ғылым айдарымен өткен халықаралық конференцияда Елбасы: Жаңа
жүзжылдықтағы тұрақты даму стратегиясы отандық ғылым жетістіктеріне
ресурстарды үнемдейтін және экологиялық таза технологиялар негізінде ғылыми
сиымдылығы жоғары және бәсекеге қаблетті өнім өндіруге байланысты екендігі
күмәнсіз, деп атап өтті. Жетілген экономика деп жаңа, әрі күрделі
салаларда бәсекеге түсе алатын экономиканы атайды, ал бұндай жетістіктерге
тек инновациялық қарқынмен ғана қол жеткізуге болады.
Инновация ұғымы ағылшынның innovation сөзімен ұғымдас және жаңалықтар
енгізу деген мағынаны білдіреді. Бұл терминге Оксфордтың түсіндірме
сөздігінде төмендегіше ауқымды мағына берілген: Конструкциялаудың, тауар
өндірісі немесе оны өткізудің кез-келген жаңаша әдісі, бұны енгізген
инноватор немесе компания қандай да бір бәсекелік артықшылыққа ие болады.
Патенттерді қолдана отырып табысқа қол жеткізген инноватор уақытша
монополист болғаны мен, қандай да бір мерзімнен кейін бәсекелестер де
табысты нарыққа кірудің әдісін табады. Кейбір компаниялар өнімнің жаңаша
түрін қалыптасқан сұранымға қарай бейімдесе, басқалары жаңа нарықтар құрай
алатын технологиялық жаңалықтар енгізіп отырады.
Егер қандай да бір салада бір өнімді басқа өнім тез алмастырып отырса,
онда фирмалар өзінің техникалық артықшылықтарын сақтап қалып, өз өнімдерін
бәсекелестерге қарағанда шапшаң енгізу үшін ҒЗТКЖ-на көп уақыт пен қаржы
жұмсап отыруы тиіс, яғни инновациялық стратегияларды ұстанып отыру
фирмалардың нарықтағы өміршеңдігін анықтайды. Сонымен қатар салалығы
тәжірибе қисығы қиғаш болса, жаңа өнімді ең алғаш енгізіп, басым нарықтық
үлеске қол жеткізген фирмалар өндіріс шығындарын төмендетуге негізделген
бәсекелік артықшылықтарды да қолдана алады.
Ноу-хау мен технологиялардың ақпараттық тұйықтығы саладағы бәсеке
интенсивтілігіне ықпал ете алатын мықты фактор болып саналады. Ерекше
технологияларға патенттер мен біліктілгі жоғарғы деңгейдегі персоналдың
болуы салаға жаңадан енгісі келетін және басқа да бәсекелестерге мықты
тосқауыл бола алады. Әр фирма ерекше бәсекелі артықшылықтар беріп отырған
технологиясын қорғап отырандықтан, бпақталастардың мүмкіндіктері техникалық
деңгейі жағынан бәрібір толыққанды бәсекеге түсе алмайды.[8]
Технологиялық инновацияларға өндірістік аяда нң алғаш рет зерттеу
жүргізген ғалым Й. Шумпетер еді. Ол өзінің іскерлік белсенділік циклдері
ілімінде экономикалық дамудың қозғаушысы кәсіпкердің инновациялық
әрекеттері деп көрсетті. Яғни кәсіпкер экономика мен экономикалық өсімнің
бәсекелік тұрғыдағы құрылымдық өзгерісінің қайнар көзі. Жалпы
инновацияларды өнім өндірудіңкез-келген кезеңінде енгізуге болады.
Инновациялық өзгерістер технологиялық процесстерден басқа жабдықтар мен
құралдардың жаңаша түрлерін енгізу мен тұтынушыларға тауарды сатуға дейін
және сатудан кейін қызметтің ерекше, жаңашыл түрін көрсете отырып,
дифференциацияланған бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізудің басты шарты.
Инновацияларды шартты түрде екі деңгейде қарастыруға болады:
1. Өндіріске алғаш рет енгізіліп отырған жаңалықтар, идеялар – ал бұларды
енгізіп отырған инноваторлар жоғарғы деңгейдегі бәсекелік
артықшылықтарға қол жеткізе алады.
2. Имитатор – фирмалар енгізіп отырған қайталанбалы ноу-хау немесе
жаңалықтар.
Бірінші деңгейдегі инновациялар мекемелердің барлығында жаппай қолданыс
таба алмауы ықтимал. Екіншісі қатаң бәсеке талаптарына төтеп бергісі
келетін фирмаларда қолданыс табуы керек.
Қазіргі кезде экономикалық байланыстармен қатар ақпараттар мен
технологиялардың да жаһандық сипатқа ие болуы ішкі нарықтағы бәсеке мен
халықаралық бәсекеге де сәйкесінше өзгерістер енгізіп отыр. Мұны төмендегі
тенденциялардан байқауға болады:
• Бір текті өнім ұсынып отырған жабдықтаушылар сыбайлас мекемелермен
өндірістік байланыстарын нығайта отырып, шығындарын барынша азйтуға
ұмтылысы;
• Меемелдің бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында тік интеграция
жүргізе отырып, құндылықтар шынжырын жетілдіруі;
• Нарықтағы бәсеке интенсивтілігнің күшеюіне байланысты өз фирмаларының
мүдделерін қорғауға бағытталған стратегиялық альянстардың және
диверсификация негізінде құрылған конгломерантардың көбеюі.
Бізідің пікірімізше, ұлттық экономикадағы инновациялық белсенділік ғана
өнер кәсіптің жетекші факторы бола алады. Бұл мәселе жөнінде ресейлік
экономистердің дұрыс пайымдауынша ресейлік экономиканың бәсекеге
қабілеттілігнің көп факторлы мәселелері жаңа жақты бағытта қарастырылуы
тиіс. Бұл факторлардың ішінде жетекші орында инновациялық факторлар тұр,
өйткені дәл осы факторлардың ықпалымен экономиканы құрылымдық түрде
өзгертуге болады.
Мемлекеттің экономикалық жағдайы мен экономикалық өсімінің мықты
көрсеткіші алғы шарттарын алдыңғы технология мен инновацияның,
жұмыскерлердің кәсіпқойлығының артуы қамтиды. Бірақ бұл процесс
мемлекетімізде инновациялық әлеуеттің болуына қарамастан нарық субъектілері
тарапынан толық қолданыс таппай отыр. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай
ұлттық ресурстарды стратегиялық бағытта қолдану бәсекелі ортаны
қалыптастырып, фирма қызметінің тиімділігін арттыруға, инновациялық
белсенділігін жеделдетуге және олардың ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге
қабілеттілігн арттыра отырып, мемлекеттің инновациялық бағыттағы тұрақты
өсімін анықтай алады. Республикамызда инновациялық белсенділігін арттыруға
кедергі болып отырған негізгі факторларға келесілерді жатқызуға болады:
бюджеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігі, банктердің несиелік
мөлшерлемелерінің жоғарылығы, тапсырыс берушілердің төлем қабілетсіздігі
сияқты макроэкономикалық факторлар. Салық кодексіндегі кемшіліктер кіші
бизнестің дамуының басты кемшіліктерінің бірі болып, инновациялық
процесстердің де тежеішіне айналуда. Оған қоса Қазақстанның экономикалық
дамуы мен өндірістік қуатының артуына байланысты шет елдік бәсекелестер де
өздерінің инновациялық өнімдерін әлемдік нарыққа, оның ішінде біздің
елімізге экспорттауда контрстратегияларын күшейтіп отыр.
Соңғы кездері ҚР статистика агенттігінің ақпараттық-талдау мәліметтері
бойынша іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулерге бөлінетін мемлекеттік
бюджет қаржыларының көлемі артып келеді
(3-кесте).
2004 ж. Мемлекетімізде ғылыми зерттеу және өңдеу жұмыстары 295 ғылыми
ұйымдар да жүргізіліп, орындалған ғылыми-техникалық жұмыстардың көлемі 18,5
млрд. теңгені құрады (4-кесте).
Кесте 3 – Жиынтық ішкі өнімге шаққандағы ғылыми – зерттеу жұмыстары мен
өңдеулердің үлесі, (%)
1999 2000 2001 2002 2005 2008
Жиынтық ішкі өнім 2016,5 2599,9 3250,6 3776,3 4612 5542,5
млрд.тг
Мемлекттік бюджеттің
іргелі ғылыми 2,2 1,5 2,3 2,7 2,9 3,6
зерттеулерге жұмсағ.
шығындары, млрд.тг
ЖІӨ-ге шаққандағы
іргелі ғылыми 0,11 0,06 0,07 0,07 0,06 0,06
зерртеулерге жұмсалған
шығындар үлесі
Ғылыми-техникалық 4,9 6,1 9,2 13,8 14,4 18,5
жұмыстардың көлемі
млрд.тг
Орындалған
ғылыми-техникалық 0,24 0,23 0,28 0,37 0,31 0,33
жұмытардың ЖІӨ-ге
щақандағы үлесі
Дәулетова А.М. ҚР 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясы. Астана, 2008.
Кесте 4 – Республикалық инновациялық қызметтердің негізгі көр сеткіштері
2008ж
Респонденттердің саны 7212
Оның ішінде:
Аяқталған инновациялары барлары 148
Инновациялық белсенділік деңгейі % 2,1
Ғылыми-зерттеу, жобалы конструкторлық бөлімдердің саны 363
Оның ішінде:
Жұмыскерлердің тізімі, адам саны 6721
Бүкіл инновациялық өнімдердің көлемі, млн.тг 65020,3
Оның ішінде:
Жаңадан енгізілген немесе маңызды технологиялық 8517,7
өзгерістерге ұшыраған өнімдер
Көрсетілген барлық инновациялық қызметтер, млн.тг 4380,9
өнеркәсіп және қызмет аясындағы мекемелрдің технологиялық 26933,1
инновацияларға жұмсаған барлық шығындары, млн.тг
Дәулетова А.М. ҚР 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясы. Астана, 2008.
Жалпы технологиялық инновацияларға жұмсалған барлық шығындар – 26933,1
млн.тг құрап, оның ішінде инновациялық жобаларды инвестициялауға жұмсалған
мекемелердің қаржылары – 95,8 % республикалық бюджеттен – 0,1%, шет елдік
қаржылар – 0,9% және басқалары – 1,6%-дан тұрады.
Республикамыздың нарықтық қатынасты даму жолындағы ұлттық экономикамыздың
стратегиялық маңызы бар өзекті мәселелеріне отандық ғылыми сыйымды
өндірістер мен дамушы салаларды дамыту, бәсекеге қабілетті өнім шығаруға
негізделген және мемлекетіміздің ғылыми-техникалық, өндірістік әлеуетін
сақтау мен дамыту арқылы ұлттық бәсекеге қабілеттілік пен экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
[8, 37б]
2.2 Инновациялық жобадағы инвестицялардың тәуекелдерін анықтау
Инновациялық жобаның экономикалық тиімділігін негіздеудің басты критерииі
оның табыстылығы болып саналады. Сонымен қатар инновациялық өнімнің
әлеуметтік-экономикалық ортаға әкелген әсері мен пайдалылыға да аса
маңызды. Табыстылық жобаны іске асыруға кеткен шығындар мен алынған
нәтижелерді салыстыру жолымен анықталады, ал пайдалық кең кең ауқымды ұғым
болғандықтан, жалпы айтқанда, әлеуметтік-экономикалық ортаға әкелген әсері
мен пайдасы арқылы өлшенеді. Шаруашылық етудің рыноктық жағдайында шығындар
да, алынған нәтижелер да уақыт сүзгісінен өтеді, яғни бұл қаражаттар
инфляция мен бәсекелестік әсер ететін жыл сайынғы бағалар деңгейінің
өзгеріс ықпалында болады. Сол себепті жобалардыңтабыстылығы
рыноктықфакторлар әсеріне қарай өзгеріп, бастапқы уақыт кезегінде алынған
нәтижелердің құндылығына қарай дисконттау жолымен есептеледі. Осындай
еспетеулердің нәтижесінде таза дисконтталған табыс (ТДТ) анықталып, ол
барлық келесі нақты инновациялық жобалардың экономикалық тиімділігін
негіздеу үшін негіз болып қабылданады. Тдт көлемі неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым жоба табысты болады.
Осы мәселеде жаңа өнімнің тәуекелдері мен коммерциялық тиімділігн ашып
көрсету мақсатында химия-металлургия саласындағы отандық ғылыми сыйымды
өнім мысалға алынады.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖАҢА ӨНІМДЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ
ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Технологиялық құрылыстар теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Даму сатылары бойынша инновациялық өнімді ұйымдастыру мен
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Жоғары жаңа технологияларды нарыққа енгізу механизмдері ... ... ... ...10
2. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОБА МЕН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ЖӘНЕ
ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.1 Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық
факторлары ... ... ... 15
2.2 Инновациялық жобадағы инвестициялардың тәуекелдерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 ҚР кәсіпорындарындарының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы
инновациялық жобаны жаңғырту мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Заманауи терең өзгерістерге бірінші болып бейімделген мемлекеттер ғана өз
халқының өмір сүру деңгейін жоғары деңгейде сақтап қала алады және де
мұндай мемлекеттердің бәсекеге қабілеті аса жоғары болады. Демек, ендігі
кезде бизнес саласында пайда болатын идеяларды тиімді жолмен нарыққа
енгізу, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығару жолымен ұлттық экономиканы
бәсекелі етіп елу елдер қатарына қосу біздің мемлекетіміз үшін өте маңызды.
Ендігі кезде Адам Смит өз уақытысында зерттеген ұлт байлығының заманауи
көзі – инновациялар негізіндегі жаңа ақпараттық, ақылды экономика. Бұл жаңа
кезеңді зерттеу елеулі ой талқысынан әлі де болса өтпегендіктен, әрбір ел
бірдей межеден бастайды және мұны отанымыз үшін болашағы зор тарихи
мүмкіндік ретінде қарауға тиіспіз. Ол үшін жаңа инновациялық өнімдердің
коммерциализациясы сияқты мәселелердің теориялық және тәжірибелік
астарларына үңілу керек. Мұнда экономикалық өсу мен дамуға қол жеткізу үшін
ұлттық экономиканы толығымен жаңа рельстерге қою қажеттілігі микро
деңгейден бастап, макро деңгейге дейін таралады.
Бүгінгі замандағы дамыған мемлекетті инновацияларды дамытпайтын ел
ретінде көзге елестету мүмкін емес. Жете дамыған мемлекеттер жаңа өнімдер
мен технологияларды ойлап табу, өндіріске енгізу мен коммерциализациялау
салаларында да дамыған мемлекеттер болып табылады. Осы орайда отандық ғылым
ұлттық экономиканың экономикалық өсу мен экономикалық дамуының, сондай-ақ
республиканың ұзақ мерзімді стратегиялық басымдықтарына сай ұлттық
қауіпсіздік пен экономиканың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің
маңызды факторына айналу бағытын жасау мен іске асыру Қазақстан үшін өзекті
мәселе болып саналады.
Осыған негізделе отырып, қазақстандық инновацияларды
коммерциализациялауды жүзеге асырудың негізгі жолы – ғылыми сыйымды
өндірістерді құру мен озық үлгідегі шетелдік тәжірибені пайдалану, ғылымның
барлық ресурстарын тиімді пайдалануды жоғарылату арқылы ғана іске аспақшы.
Бұл мәселенің басты мақсаты инновациялық өнімнің идеядан соңғы тұтынушыға
дейін жету жолындағы дамуын, кезеңдерін және коммерциализация үрдісін егжей-
тегжейлі қарастыру болып табылады. Ол үшін дамыған капиталистік шет
елдердің, атап айтқанда Канада, Испания мен АҚШ-тың ғылыми сыйымды
өнімдерді даму сатылары бойынша ұйымдастыру, қаржыландыру,
коммерциализациялау мен инвестиция тәуекелдерін мысал ретінде қарастыру
міндеттері қойылады.
Сонымен қатар ғылыми сыйымды инновациялық өнімдерді өндіріске енгізгісі
келетін жеке сектор үшін қажетті түсініктемелік ақпарат пен
коммерциализация, өндірісте өндіру кезінде пайда болатын нақты мәселелерді
шешуге бағытталады.
1. ЖАҢА ӨНІМДЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ
ТЕОРИЯСЫ
1. Технологиялық құрылыстар теориясы.
Қазіргі әлемде адамзат қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес жаңа сапалы
өнімдерді жасау үшін еңбекті үнемдеу, өндірістік және өндірістік емес
тұтынуға өндіріс шығындарын төмендету, шектеулі ресурстарды тиімді және
үнемді пайдалану мәселелерін жиі ойлауда. Дәл осы шектеусіз, әр түрлі,
бітпейтін қоғамдық қажеттіліктер адамзатты мұқтаждарды қанағаттандырудың
жаңа және тиімді жолдары мен әдістерін іздеуге итермелейді. Адамзат үшін
мұндай әдіс ретінде технологияларды құру болып табылады. Технологиялар
түсінігі біртекті емес және ол аталған құбылыстың мәнін анықтауға деген әр
түрлі бағыттармен байланысты. Технология бұл өндіріс туралы ғылым дегенді
білдіретін грек сөзі (технэ - шеберлік, логос - ғылым). Егер де
алғашында технология термині шикізат пен материалды пайдалану әдістерін
түсіндіру мен тұтынушылық және өндірістік өнімге айналдыру үшін туындаса,
қазіргі кезде технология өте кешенді мағынаға ие. Бұл сөзбен тек қана
шикізаттан өнімді техникалық өндіруді ғана белгілеп қоймайды, сонымен қатар
оны педагогика, саясаттану, экономика сияқты адамның өмір сүруінің әр түрлі
салаларында қолданады. Заманауи технология сөзінің түсінігі үш астарға
негізделеді: мәндік, гнесеологиялық және басқарушылық.
Мәндік астар технлогия құралын (құрал, өндірістік үрдіс, қызметтің өзі,
жалпы техникалық немесе гуманитарлық нақтылық) сипаттайды.
Гнесеологиялық астар технологияны қолданылатын білім тұрғысынан
қарастырады.
Басқарушылық астар технологияны өмір сүрудің әр түрлі салаларында
білімнің кез келген түрлерін мақсатты түрде қолдану деген түсінікпен
сипатталады [1, 25-27 б]. Бұл үш астарды жалпылай отырып, технология – бұл
білім мен еңбек құралдарын қолдану негізінде тәжірибелік мақсатқа қол
жеткізу әдісі деуге болады. С.И. Ожегов пен Н.Ю. Шведованың түсіндірмелі
сөздігінде технология – өндірістің белгілі бір саласындағы өндірістік
әдістер мен үрдістердің жиынтығы, сонымен қатар өндіріс әдістерін ғылыми
сипаттау деп түсіндіріледі [2, 123 б].
Технологиялық даму аясындағы көптеген зерттеулерді талдай отырып, екі
өзгеше, бірақ та техникалық–экономикалық дамудың бірқалыпсыздығы феноменіне
әсер ететін аса маңызды астарларды бөліп көрсетуге болады. Бұл әлеуметтік –
экономикалық астар және технократиялық астар. Бұл екі астар бірін–бірі
толықтырады және бір–бірін алмастырады. Бұл факторларды елемей,
технологиялық дамуды қарастыру мүмкін емес, өйткені бұл күрделі үрдістің
мәні жойылып кетеді.
Экономикалық жүйе өнімдер өндірістерінің жиынтығы бойынша ерекшеленетін
шаруашылық қызмет салаларынан тұрады. Бірақ бұл салалардың әрқайсысы басқа
технологиялық тізбектермен байланысты болады. Технологиялық тізбек
дегеніміз – салалардың бір өнімі келесі сала өндірісі үшін шикізат болатын
және ары қарай қосылған құн тізбегі бойынша шекті өнімге дейін жүретін
технологилялық үрдіс. Осылайша, шикізатты өңдеудің бір технологиялық
тізбегіндегі өзгерістер экономикалық деңгейлер бойынша басқа технологиялық
тізбектердегі өзгерістердің қажеттілігіне немесе өзгерісіне әкеледі.[3]
Жаңа Технологиялық Құрылыстың (ТҚ) тиімді қызмет етуі тек жеткілікті
ұдайы өндірістік контур жағдайында ғана мүмкін болады.
Жаңа ТҚ-ның туындауы қоғамның тұтынудың дәстүрлі типіне бағытталу
жағдайында пайда болады.
Әрбір жаңа ТҚ өз дамуының ескі көлік инфрақұрылымы мен энергоұстаушыларды
пайдаланады, сөйтіп олардың дамуына жаңа импульсті қалыптастырады және де
ТҚ-ның тездетілген өсуінің фазасы ұза мерзімді қарқынмен салыстырғанда
энергияны тұтынудың циклдік көбеюімен қатар жүреді. ТҚ-ның дамуы барысында
ескі ТҚ-ның шектеулерін жеңетін инфрақұрылымның жаңа түрі құрылады ,
сонымен қатар келесі ТҚ-ның қалыптасуы үшін негіз салатын
энергоұстаушылардың жаңа түрлеріне өту жүзеге асырылады. Жаңа ТҚ
технологиясы таралуының алғышарттары сәйкес энергетикалық база,
конструкциялы материалдар мен инфрақұрым дамуының белгілі бір деңгейі болып
табылады.
ТҚ-ның өмірлік циклі төрт фазадан тұрады: қалыптасу, өсу, пісіп-жетілу
мен құлдырау және пульсацияларға тән нысанға ие болады. Бірінші кішігірім
пульсация, ол қалыптасу фазасына сәйкес келеді, онда ТҚ-ны құраушы
өндірістің кеңеюі алдыңғы ТҚ-ның ұдайы өндірісінің басымдылығымен
анықталатын қолайсыз экономикалық ортада жүзеге асырылады. Бұл фазада ТҚ-
ның дамуы оның құраушы технологияларының салыстырмалы тиімсізділігімен,
сонымен қатар алдыңғы ТҚ-ның ұдайы өндірісімен байланысты шаруашылық
ұйымдар мен институттардың қарсыласуымен шектеледі. ҰӨК-тің қалыптасуымен
және сәйкес институцияналдық өзгерістер жағдайында ғана жаңа ТҚ-ның тез
кеңеюі үшін жағдайлар жасалады, ол екінші – үлкен пульсация нысанына ие
болады.
y
t
1-сурет. Технологиялық құрылыстың өмірлік циклі
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерциализациялау
Жаңа ТҚ-ның қалыптасу фазасында оның базистік технологияларының көптеген
варианттары болады. Шектеулі ресурстар үшін қатаң бәсеке бірнеше ең тиімді
нұсқауларды таңдауға әкеледі. Жаңа ТҚ-ның өсу фазасымен қатар жүретін оған
сәйкес қоғамдық қажеттіліктердің өзектілік жағдайында оның базистік
өндірістерінің дамуы жаңа технологияны игерген кейбір ұйымдарда жинақталған
әмбебеп модельдерінің кейбіреуін шығаруды арттыру жолымен жүргізіледі.[4,
55б]
Нәтижесінде жаңа ТҚ-лар технологиясының құраушыларының тиімділігі артады,
дәстүрлі ТҚ-ның орнын басумен барлық қоғамдық өндірістің тиімділігі артады.
Кейіннен сәкес қоғамдық қажеттіліктердің қанығуы нәтижесінде, тұтынушылық
сұраныс пен қарастырылып отырған ТҚ-ның өніміне деген бағаның төмендеуі,
сонымен қатар жетілдірудің техникалық мүмкіндіктерінің бітуі мен оның
өндірістерінің құраушылардың азаюы нәтижесінде қоғамдық өндіріс
тиімділігінің артуы баяулайды. Келесі ТҚ-ның туындауы фазасымен сәйкес
келетін, аталған ТҚ-ның өмірлік циклінің қорытынды фазасында өсу
қарқындарының ары қарай төмендеуі, сонымен қатар қоғамдық өндіріс
тиімділігінің, әр түрлі құрылымдық арақатынастары мен пропорцияларының
құбылулары қайталанады.
Жоғарыда қарастырылып өткен технологиялық дамудың күрделі ішкі құрылымына
байланысты мұндай үзілуді жеңу қиынға түседі. Белгілі бір уақыт аралығы
өткеннен кейін, нашар дамыған елдер үшін әлсіз бәсекелік қабілеттілікке
байланысты ары қарай даму мүмкіндігі болмайды.[6, 5-7б]
Осылайша, технологиялық үзілудің сипаттамасы, тек қана бір ел деңгейінде
үздіксіз дамудың қажеттілігін ғана сипаттамайды, сонымен бірге
теңдестірілген ғаламдық дамудың қажеттілігін сипаттайды, және прогреске
шектеулі жер ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты маңызды фактор болып
табылады. [7, 9б]
1.2 Даму сатылары бойынша инновациялық өнімді ұйымдастыру мен
қаржыландыру.
Ғылыми–техникалық прогресс ғылым мен техника жетістіктерінің негізіндегі
қоғамдық өндірістің барлықжақтарынүздіксіз жетілдірудің әдісі бола отырып,
келесілерден тұрады:
1. Жаратылыстану мен қоғамдық даму мәселелерін зерттеудің терең және
қолданбалы зерттеулері.
2. Зерртеу нәтижелерін ғылыми–техникалық өнертабыстар, инженерлік
шешімдер мен тәжірибелік қолданысқа дейін жеткізу.
3. Әрбір кәсіпорын алдында тұрған әлеуметтік және экономикалық міндеттер
кешенін шешуге мүмкіндік беретін, ғылыми–техникалық өнертабыстар мен
инженерлік шешімдер негізінде жаңа техниканың өндірісін ұйымдастыру.
4. Техникалық құралдарды, еңбекті, өндіріс пен басқаруды ұйымдастырудың
әдістері мен нысандары жетілдіру.
5. Өндірісті ұйымдастыру мен жаңа және прогрессивті техника саласын
кеңейту, осының негізінде барлық халық шаоуашылығын техникалық қайта
жарақтандыру.
6. Ғылыми–техникалық прогресті жүзеге асыру, өндіріс тиімділігін арттыру
мен қоғаммен қойылған мақсаттарға қол жеткізу мақсатында ғылыми
негізінде материалдық өндіріс құрылымын жетілдіру.
7. Өндірістік сала мен тұрмысты техникалық қайта жарақтандыру.
Шаруащылық категория ретінде ғылыми–техникалық прогресті шартты түрде 3
сатыға бөлуге болады:
1. Терең ғылыми іздеулер мен жасап шығарулар.
2. Қолданбалы ғылыми зерттеулер, жобалық–конструкторлық және тәжірибелік-
эксперименталды өнертабыстар.
3. Ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде өндірістік техникалық даму.
Ғылыми-техникалық прогрестің бірінші сатысында, әдетте табиғат күштері
мен заңдарын пайдаланудың жаңа әдістерін жасап шығару сияқты жалпы міндет
шешіледі. Жаңа ғылыми өнімді пайдаланудың уақыты мен орны белгіленбейді.
Ғылыми ізденістер нәтижесінде алынған нәтижелердің өзі көбінесе оларды
пайдаланудың уақыты мен орнын өздері анықтайды.
Екінші сатыда алынған ғылыми нәтижелерді жүзеге асырудың әдістері,
нысандары мен орны нақтыланады. Салалық және ведомстволық ғылыми
зерттеушілік институттар, зауыттық лабораториялар, инжинирингтік және
венчурлық жобалық және конструкторлық ұйымдар, енгізушілік фирмалар.
• Жаңа өнім мен прогрессивті технологияға деген нарық пен
кәсіпорындардың қажеттілігін анықтайды.
• Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша нақты ғылыми ұсыныстарды
жасап шығарады.
• Нақты өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдар үшін жаңа конструкциялар
мен технологияларды жасап шығарудың келісімдеріне қол қояды.
• Өндіріс үшін қажетті әдістемелік және техникалық құжаттаманы
келісімдер бойынша дайындайды.
• Технологияны орнатуда және жаңа бұйымдардың конструкциясын
жеткізуде шефтік көмек көрсетеді.
Үшінші сатыда өндірістік кәсіпорындар ғылыми және жобалық-конструкторлық
ұйымдардан алынған техникалық құжаттамалар мен жұмыс сызбалары негізінде
жаң техника мен технологияны меңгеруге кіріседі, жаңа бұйымдардың сериялық
және жаппай өндірісін орнатады, оны іске қосу кезінде жаңа өнімнің
тұтынушыларына көмек көрсетеді.
Қолданбалы ғылыми зерттеулік жұмыстар (ҒЗЖ) бұйымның өмірлік циклі
сатыларының бірі болып табылады. Олардың міндеті - келесі сұраққа жауап
беру. Өнімнің жаңа түрін құру мүмкін бе және оның сипаттамалары қандай
болуы керек? Қазақстанда ҒЗЖ өткізу тәртібі ГОСТ 15.101 – 98 реттеледі [5,
77б].
Жаңа бұйымдарды игеру мен шығару, жаңа техника мен технологияны қолдану,
мұндай шараларды қаржыландыру мүмкіндіктері болған жағдайда ғана жүзеге
асырылады. Инвестицияларға арналған қаржылық ресурстар кәсіпорындарда
шартты түрде келесідей мақсаттарға бөлінеді:
1. Жаңа өнімді иегру мен шығару;
2. Техникалық қайта жарақтандыру;
3. Өнідірісті кеңейту;
4. Қайта құру;
Шектеу, әдетте басымды бағыттары бойынша жүргізіледі. Атап айтқанда,
инвестициялар жаңа бұйымдарды шығару үшін бағытталса, өндірістің
технологиясы мен ұйымдастырылуына прогрессивті өзгерістер енгізілгеніне
қарамастан, инвестициялар жаңа өнімді игеруге бағытталды деп саналады, ол
ғылымның алдыңғы қатарлы жетістіктерін өндіріске кешенді және тез енгізуді
қамтамасыз етеді.
ҒЗЖ нәтижесі болып ғылыми, ғылыми – техникалық, экономикалық және
әлеуметтік әсерлерге қол жеткізу табылады. Ғылыми әсерлер жаңа ғылыми
білімдерді алумен және ішкі ғылыми тұтыну үшін арналған ақпараттың
өсімімен сипаттайды. Ғылыми-техникалық әсерлер басқа ҒЗЖ мен ТҚЖ –ларда
орындалатын зерттеулердің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігін сипаттайды және
жаңа өнімді құру үшін қажет ақпаратты алуды қамтамасыз етеді. Эконгмикалық
тиім қолданбалы ҒЗЖ нәтижелерін пайдалану кезінде алынған коммерциялық
әсерлерді сипаттайды. Әлеуметтік әсерлер еңбек жағдайларын жақсартуда,
экономикалық сипаттамаларды арттыруда, мәдениетті денсаулықты сақтауды,
ғылымды дамытуда көрінеді.
Кесте 1 - ҒЗЖ-ның ғылыми нәтижелігінің факторлары мен белгілерінің
сипаттамалары
Ғылыми нәтижелік ФактордыңФактордың Фактордың Қол
факторлары мәнділік сапасы сипаттамасы жеткізіле
коэф-ті тін
деңгей
коэфф-ті
1 2 3 4 5
жоғары Жаңа нәтижелер,
жаңа теория, жаңа 1
Алынған нәтижелердің заңдылықты ашу
жаңашылдығы 0,5
орташа Жаңа өнімді құруға
мүмкіндік беретін
кейбір жаңа 0,7
заңдылықтар,
әдістер, тәсілдер
жеткіліксізҚарапайым
жалпыламалар,
факторлардың 0,3
байланысын талдау
негізіндегі оң
шешім
Жеке факторларды
қарапайым сипаттау, алдын ала
алынған нәтижелерді0,1
тарату, рефераттық
шолу
Күрделі теориялық
есептеулерді
жоғары орындау, үлкен
біршама көлемінде 1
эксперименталды
берілгендерді
тексеру
Ғылыми өңдеудің 0,35
тереңдігі
Орташа Есептеулердің
күрделі еместігі,
орт көлемінде 0,6
экспер-ды
берілгендерді
тексеру
Жеткліксіз Теор-лық есептеулер
қарапайым, экспер, 1
өткізіледі
Табыстылық Үлкен 1
ықтималдылығының 0,15
дәрежесі
Қалыпты 0,6
Аз 0,1
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерциализациялау
Бұл жағдайда ғылыми-техникалық нәтижелік коэффиценті келесі формула
бойынша анықталады:
κ
Κтр = Ε * Kвл * Кп
i=1
Мұндағы : к – бағаланатын параметрлердің саны; Kвл - i-нші параметрдің
ғылыми – техникалық нәтижелікке әсер ету коэффиценті; Кп – базалық мәнмен
салыстырғандағы i-нші параметрінің қатысты арту коэффиценті.
Кесте 2 – Қолданбалы ҒЗЖ ғылыми техникалық нәтижелігін бағалау
Параметр Өлшем Әсер ету Параметрлердің Кпi Квлi Кi
бірлігі коэфф-і мәндері
Квлi қол базалық
жеткізілген
1 2 3 4 5 6 7
Е=
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерц-ау [1, 51б]
1.3 Жоғары технологияларды нарыққа енгізу механизмдері
Жоғары жаңа технологияларды нарыққа енгізу - өте күрделі, кешенді,
сонымен қатар көп сатылы және мұқият жоспарланатын үрдіс. Бұл үрдіс кезінде
технологияларды ғылыми зерттеу, оларды ауқымдандыру мен оңтайландыру,
маркетинг, өткізу тораптарының мәселелері және тағы басқалары өз шешімін
табады. Сонымен қатар өнертапқыштың басында пайда болатын идея жол бойында
осы үрдіске әкімшілікті, бұқаралық ақпарат құралдарын, банкті және қосалқы
өндірістерді қоса отырып, теоретик - зерттеуші – практик-зерттеуші –
технолог - өндруші-технолог – маркетолог - сатушы тізбегі бойынша қолдан –
қолға эстафета тәрізді өтуі керек. Дәл осы үрдіс өнертабыстарды енгізу
немесе технологиялардың трансферті деп аталады.
Бүгінгі таңда дамыған елдерде экономикалық даму мемлекеттің белсенді
қатысуы болмаған жерде экономикалық дамудың тиімді жолына алып келмейді
деген түсінік қалыптасқан.Сондықтан экономикалық даму мен әл-ауқаттa
мемлекеттің маңызды құраушысы болып табылатын инновациялық үрдіс
айтарлықтай жеңіл өту үшін жағдайлар жасау және қолдау бойынша мемлекеттік
жұмыс нарыққа инновациялық өнімдердің енуін біршама жеңілдетеді.
Дағдарыстар, экономикалық төмендеудің қаталдығы, экономикалық өсуге алып
келетін жаңа терең зерттеулер саласындағы идеядан нақты тауарлық өнімге
дейін өтудің барлық ұзын тізбегін егжей-тегжейлі зерттеуге серпін берді.
Соған қарамастан, сызықты модель – бұл шын мәнінде технологиялар
трансфертінің барлық сатыларында интерактивті болып табылатын инновациялық
үрдістің субъектілері мен объектілерінің өзара байланыстары мен өзара
әсерлесудің нақты тораптарына деген қарапайым көзқарас, бірінші жақындасу.
Нақты салаларда инновациялық белсенділік дамуының қарқыны мысалында
экономикалық өсуді ынталандыратын инновациялардың итермелеуші күшінен
басқа, кезекті инновацияны игерудің жауабы ретінде қоғамда пайда болатын
сұраныстың тартушы күші маңызды рөл атқарады. Басқаша айтқанда, жаңа
мүмкіндіктер қоғамды жаңа қажеттіліктерді, жаңа өнертабыстарға деген
әлеуметтік тапсырысты шоғырландырады.[5, 24-27б]
Нәтижесінде инновациялық үрдіс субъектілерінің өзара әрекеттесуі 2-
суретте көрсетілгеннен біршама күрделі болады. Жалпы инновациялардың
туындау мен даму үрдісі қарапайым сызықты модельдің сипаттауына қарағанда
күрделі және біртекті емес. Инновациялық үрдістің сатылары да біршама көп,
онда келесі сатыға өту үшін біршама жеткілікті ұйымдастырушылық күш-
жігерлер жұмсау қажет, бұл мәсселелермен инновацияларды соңғы өнімге дейін
жеткізуді ойластыратын менеджерлер айналысады.
Сызықты модель бір бағыттағы жылжуды, яғни ақпаратты 1.1-ден 4.4-ке дейін
беруді қрастырады. Дегенмен, бұл тізбекте кері байланыстар бар, олардың
кейбірі 2-суретте көрсетілген.
Төмен бағыттағы сызықтар трансферттің тікелей үрдісіне келесі сатылардан
алдыңғысына ақпаратты берудің кері үрдісі сәйкес келеді және мұнда
ақпарпттардың кері ағымдары алдыңғысына қарағанда біршама үлкен. Жоғары
бағыттағы сызықтармен белгіленген кері байланыстың тізбегі ерекше рөл
атқарады: дәл соның өзі басқаларға қарағанда кезекті инновацияның туындауын
ынталандырады. Осылайша, экономика мен нарық инновациялар арқылы
ынталандырылады және инновациялардың өзін ынталандырады.
Ғылым Тәжірибелік өндіріс пен Өндіріс
Технологияны енгізу
Жаңа 2.1Жаңа 3.1
Жаңа 4.1 Өндірісте
құбылысты құбылысты
технологияны өндіру
ашу зерттеу
оңтайландыру
Жобаны 2.2 жаңа
4.2Маркетинг
теориялық технологияларды
жарнама мен
дәлелдеу іздеу
3.2 Үрдістерді басқасы
масштабтау
Жаңа 2.3 жаңа
4.3 Өткізу
Ұқсас технлогияларды
сатылмайтын
Технологияларды лабораторияларда
кейінгі қызмет
Іздестіру сынап көру
көрсету
2.4 тәжірибелік 4.4
Өнімді
үлгілерде
пайдалану
жасап шығару
2-сурет. Технологиялар трансферті кезіндегі функционалдық байланыстардың
сызбасы
Кубаев К.Е. Туреханова З.Г. Жаңа технологияларды коммерциализациялау
Технология трансферті кезінде не және қалай беріледі? Ол үшін 2-
суретте келтірілген үрдістер тізбегін мұқият қарастыру қажет. Онда тек 1.1
үрдісінің ғана кері байланысы жоқ, 1.1 кезеңі – бұл жаңа құбылысты
кездейсоқ ашу немесе сәттілік сатысы. Барлық басқа сатыларда ақпарат
жоғарыдан төмен қарай және де төменнен жоғары қарай беріледі.
1.2 сатысындағы зерттеушілердің мүдделері – бұл тағы да бір жаңалық жасау
мүмкіндігі, дегенмен бұл кездейсоқ жаңалық емес, бұл табиғаттың жаңа заңын
ашу және бірінші зерттеуші атағын алу. Терең ғылымның 1.3 қайталана беретін
жұмысшылары үшін 1.2 тобының теоретиктерімен байланыс бұл – сол шешуші
экспериментке өтуге және жаңа заңның қалыптасуына қатысу деген үміт. Сол
мүддеге 2.1 тобының қатысушылары да ұмтылады, сонымен бірге 2.2 сатысы үшін
базаны дайындау, жаңа технологияны жасап шығарушыларға, яғни авторлаға
айналу мүддесі итермелейді.
Жанынан Тәжірибелік өндіріс пен технологияны енгізу сатысынанда 1.3
тобының зерттеушілері ақпарат алады және бұл ақпарат әрқашанда белгілі бір
мөлшерде ған және әр уақытта тапсырма күйінде (немесе тапсырманы қою
түрінде) алады. Бұл ақпараттың мөлшерлі түрде берілуі, толық еместігі оның
көзі қолданбалы ғылым саласында болғандықтан, онда бедел коммерциялық және
бәсекелестік мақсаттармен және осы көзқарастар тұрғысынан ұштасады. Бұл
ақпараттық мәліметке деген қызығушылық көбінесе меркантильді, потенциялы
жоғары бәсекелік артықшылықтарға ие болумен байланысты.
2.4 сатысы 2.3 сатысымен тығыз байланысты жүргізіледі. Атап айтқанда, бұл
байланысты зерттеулер: жаңа технология бойынша дайындалған өнімнің
тәжірибелік үлгілерінің мәліметтері зерттелетін технологияны түзеу үшін
(2.3 сатысы), сонымен қатар технологиялардың жаңа нұсқауларын іздеу үшін
(2.2 сатысы) қолданылады. Кейбір жағдайларында 2.4 сатысынада алынған
ақпарат терең зерттеулер блогының теоретиктерніе (1.2 сатысы) және
экспериментаторларына (1.2 сатысы) және экспериментаторларына (1.3 сатысы)
көмектесуі мүмкін. Бірақ та мұнда ақпаратты тізбек бойынша жоғары қарай
берген кезде (басқа топтарға) ынтаны бәсекелес командылардың алып алу қаупі
пайда болады, сондықтан да маңызды жағдайларда бір – мақсатпен ақпаратты
фирма шегінен шығармау үшін, 1.3 сатысы бойынша арнайы жұмыстарды өткізу
үшін басшылық өзінде терең зерттеулер тобын таза қолданбалы (тіпті
технологиялық) түрде ұйымдастыруы мүмкін.
Сонымен соңғықолданушы табылса да, табылмаса да 2.4 сатысының қолданбалы
зертеушілік үрдісіті басқаруды өз қолынан жібереді. Зертеудің мақсатты
шарттарының 3.1 сатысында технологияның экономикалық сипаттамалар жағына
және қатар жүретін технологиялық үрдістер, құраушы бұйымдар, бәсекелік
өнімдер жағына қарай жалпы түрде нарықтық талаптар жағына мүдделердің
жылжуы бірнеше басқа менталитеті бар орындаушыларды тартуды талап етеді:
білімнің аздығы, технологияның көп болуы және қайталанатын өндірістік
еңбектің көптігі осыған себепкер болып келеді.
Осылайша, мұнда технология трансфері конфликтсіз түрде өтеді және ол
мұнда жабық ортада өткізіледі: берілетін ақпаратты ақпарат көзі тікелей
түрде алып келеді немесе талап етілетін құрал-жабдықпен құраушылаға қандай
да бір ішкі техникалық құжаттамамен келеді, фирма ішіндегі персоналды
оқытудан басқа (егер де ол қажет болса) ешқандай ашық басылымдар мен
баяндамаларды шығаруға жол бермейді.
Инновациялық технологияның туындауы мен коммерциализациясының негізгі
тізьегі бойынша жаңа білімдерді технологияларды беру эстафетасына
қорытынды жасай отырып, келесідей тұжырымдар жасауға болады:
1. Жаңа технологияның туындау үрдісінде орындаушылар құрамы үш реттен кем
емесі ауыстырылуы керек (терең ғылым қолданбалы ғылым – тәжірибелік
өндіріс пен технологияны оңтайландыру - өнеркәсіптік өндіріс.) Кейбір
инновациялар үшін мұндай ауыстырудың саны аз болуы мүмкін, себебі
жұмыс жүрмей қалуы мүмкін.
2. Өмірлік цикл бойында командалары толығымен ауыстырудан басқа
орындаушыларды біртіндеп ауыстыру орын алады, онда жасап шығарушылар
тобына жаңа қатысушылар қосылады. Мұндай біртіндеп ауыстыру толық
ауыстыруға қарағанда жеңіл өтеді.
3. Команданың толық ауысымы кезінде ақпаратты берудің көлемі, сандық
құрамы мен беру үрдісі ауыстырулардың 1-пунктінде аталған үш ауысым
үшін әр түрлі.
4. Жаңа технология түйіннің пайда болуы 1.2-ден 4.4 ке дейінгі тізбектің
кез келген сатысында байқалуы мүмкін.
5. 2-суретте берілген оқиғалардың негізгі тізбегі оқиғалар дамуының
жалғыз мүмкін нұсқауы ғана болып қалмайды, бұл тек трансфердің негізгі
қаңқасы, оның айналасында түрлі тармақтанулар және ақпараттық айырбас
ағымдарының түйіншіктері қалыптасады. [4, 19б]
2. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ
ДАМУ ФАКТОРЛАРЫН БАҒАЛАУ
2.1 Бәсекеге қабілеттілікті арттырудың инновациялық факторлары
Шаруашылықтың қазіргі әлемдік жүйесі ресурстардың алғашқы түрлерінің
шектеулігіне байланысты оларды тиімді қолдануға деген қажеттіліктердің
тереңдеуімен сипатталып отыр. Ресурстарды тиімді қолдану ұлттық
экономиканың әр-түрлі секторлары мен құрылымдық деңгейлерінде инновациялық
процесстермен іске аспақ. Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек
бөлінісінің жүйесіне енуі мен жаһанды бәсекенің қысымына төтеп бере алу
мүмкіншіліктері инновациялық шараларды дұрыс ұйымдастырып, оны іске асыра
білуіне байланысты. Олай болмаған жағдайда бәсекеге қабілеттеліктің барлық
деңгейлерінде: тауарлық, фирмалық, салалық және мемлекеттік ауқымда олар
қосымша құны жоғары бәсекелік артықшылықтары бар өнім өндіруде көптеген
кедергілерге соқтығады.[9]
Елбасы Н.Назарбаевтың 2004 ж. Қазақстан халқына жолдауында инновациялық
дамудың, яғни ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыруға бағытталған жаңа
экономикалық саясаты белгіленген. Республикамыздың 2003-2015 жж.
Индустриялды-инновациялық дамуы стратегиясының басты мақсаты тұрақты өсім
траекториясына шикізаттық бағыттан сервистік-технологиялық экономикаға
көшуіру мақсатында өндіріс салаларын диверсификациялауға негізделген. Яғни
бұл мәселелерге ұлттық ауқымда көңіл бөліне бастады. Үшінші мыңжылдықтағы
ғылым айдарымен өткен халықаралық конференцияда Елбасы: Жаңа
жүзжылдықтағы тұрақты даму стратегиясы отандық ғылым жетістіктеріне
ресурстарды үнемдейтін және экологиялық таза технологиялар негізінде ғылыми
сиымдылығы жоғары және бәсекеге қаблетті өнім өндіруге байланысты екендігі
күмәнсіз, деп атап өтті. Жетілген экономика деп жаңа, әрі күрделі
салаларда бәсекеге түсе алатын экономиканы атайды, ал бұндай жетістіктерге
тек инновациялық қарқынмен ғана қол жеткізуге болады.
Инновация ұғымы ағылшынның innovation сөзімен ұғымдас және жаңалықтар
енгізу деген мағынаны білдіреді. Бұл терминге Оксфордтың түсіндірме
сөздігінде төмендегіше ауқымды мағына берілген: Конструкциялаудың, тауар
өндірісі немесе оны өткізудің кез-келген жаңаша әдісі, бұны енгізген
инноватор немесе компания қандай да бір бәсекелік артықшылыққа ие болады.
Патенттерді қолдана отырып табысқа қол жеткізген инноватор уақытша
монополист болғаны мен, қандай да бір мерзімнен кейін бәсекелестер де
табысты нарыққа кірудің әдісін табады. Кейбір компаниялар өнімнің жаңаша
түрін қалыптасқан сұранымға қарай бейімдесе, басқалары жаңа нарықтар құрай
алатын технологиялық жаңалықтар енгізіп отырады.
Егер қандай да бір салада бір өнімді басқа өнім тез алмастырып отырса,
онда фирмалар өзінің техникалық артықшылықтарын сақтап қалып, өз өнімдерін
бәсекелестерге қарағанда шапшаң енгізу үшін ҒЗТКЖ-на көп уақыт пен қаржы
жұмсап отыруы тиіс, яғни инновациялық стратегияларды ұстанып отыру
фирмалардың нарықтағы өміршеңдігін анықтайды. Сонымен қатар салалығы
тәжірибе қисығы қиғаш болса, жаңа өнімді ең алғаш енгізіп, басым нарықтық
үлеске қол жеткізген фирмалар өндіріс шығындарын төмендетуге негізделген
бәсекелік артықшылықтарды да қолдана алады.
Ноу-хау мен технологиялардың ақпараттық тұйықтығы саладағы бәсеке
интенсивтілігіне ықпал ете алатын мықты фактор болып саналады. Ерекше
технологияларға патенттер мен біліктілгі жоғарғы деңгейдегі персоналдың
болуы салаға жаңадан енгісі келетін және басқа да бәсекелестерге мықты
тосқауыл бола алады. Әр фирма ерекше бәсекелі артықшылықтар беріп отырған
технологиясын қорғап отырандықтан, бпақталастардың мүмкіндіктері техникалық
деңгейі жағынан бәрібір толыққанды бәсекеге түсе алмайды.[8]
Технологиялық инновацияларға өндірістік аяда нң алғаш рет зерттеу
жүргізген ғалым Й. Шумпетер еді. Ол өзінің іскерлік белсенділік циклдері
ілімінде экономикалық дамудың қозғаушысы кәсіпкердің инновациялық
әрекеттері деп көрсетті. Яғни кәсіпкер экономика мен экономикалық өсімнің
бәсекелік тұрғыдағы құрылымдық өзгерісінің қайнар көзі. Жалпы
инновацияларды өнім өндірудіңкез-келген кезеңінде енгізуге болады.
Инновациялық өзгерістер технологиялық процесстерден басқа жабдықтар мен
құралдардың жаңаша түрлерін енгізу мен тұтынушыларға тауарды сатуға дейін
және сатудан кейін қызметтің ерекше, жаңашыл түрін көрсете отырып,
дифференциацияланған бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізудің басты шарты.
Инновацияларды шартты түрде екі деңгейде қарастыруға болады:
1. Өндіріске алғаш рет енгізіліп отырған жаңалықтар, идеялар – ал бұларды
енгізіп отырған инноваторлар жоғарғы деңгейдегі бәсекелік
артықшылықтарға қол жеткізе алады.
2. Имитатор – фирмалар енгізіп отырған қайталанбалы ноу-хау немесе
жаңалықтар.
Бірінші деңгейдегі инновациялар мекемелердің барлығында жаппай қолданыс
таба алмауы ықтимал. Екіншісі қатаң бәсеке талаптарына төтеп бергісі
келетін фирмаларда қолданыс табуы керек.
Қазіргі кезде экономикалық байланыстармен қатар ақпараттар мен
технологиялардың да жаһандық сипатқа ие болуы ішкі нарықтағы бәсеке мен
халықаралық бәсекеге де сәйкесінше өзгерістер енгізіп отыр. Мұны төмендегі
тенденциялардан байқауға болады:
• Бір текті өнім ұсынып отырған жабдықтаушылар сыбайлас мекемелермен
өндірістік байланыстарын нығайта отырып, шығындарын барынша азйтуға
ұмтылысы;
• Меемелдің бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында тік интеграция
жүргізе отырып, құндылықтар шынжырын жетілдіруі;
• Нарықтағы бәсеке интенсивтілігнің күшеюіне байланысты өз фирмаларының
мүдделерін қорғауға бағытталған стратегиялық альянстардың және
диверсификация негізінде құрылған конгломерантардың көбеюі.
Бізідің пікірімізше, ұлттық экономикадағы инновациялық белсенділік ғана
өнер кәсіптің жетекші факторы бола алады. Бұл мәселе жөнінде ресейлік
экономистердің дұрыс пайымдауынша ресейлік экономиканың бәсекеге
қабілеттілігнің көп факторлы мәселелері жаңа жақты бағытта қарастырылуы
тиіс. Бұл факторлардың ішінде жетекші орында инновациялық факторлар тұр,
өйткені дәл осы факторлардың ықпалымен экономиканы құрылымдық түрде
өзгертуге болады.
Мемлекеттің экономикалық жағдайы мен экономикалық өсімінің мықты
көрсеткіші алғы шарттарын алдыңғы технология мен инновацияның,
жұмыскерлердің кәсіпқойлығының артуы қамтиды. Бірақ бұл процесс
мемлекетімізде инновациялық әлеуеттің болуына қарамастан нарық субъектілері
тарапынан толық қолданыс таппай отыр. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай
ұлттық ресурстарды стратегиялық бағытта қолдану бәсекелі ортаны
қалыптастырып, фирма қызметінің тиімділігін арттыруға, инновациялық
белсенділігін жеделдетуге және олардың ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге
қабілеттілігн арттыра отырып, мемлекеттің инновациялық бағыттағы тұрақты
өсімін анықтай алады. Республикамызда инновациялық белсенділігін арттыруға
кедергі болып отырған негізгі факторларға келесілерді жатқызуға болады:
бюджеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігі, банктердің несиелік
мөлшерлемелерінің жоғарылығы, тапсырыс берушілердің төлем қабілетсіздігі
сияқты макроэкономикалық факторлар. Салық кодексіндегі кемшіліктер кіші
бизнестің дамуының басты кемшіліктерінің бірі болып, инновациялық
процесстердің де тежеішіне айналуда. Оған қоса Қазақстанның экономикалық
дамуы мен өндірістік қуатының артуына байланысты шет елдік бәсекелестер де
өздерінің инновациялық өнімдерін әлемдік нарыққа, оның ішінде біздің
елімізге экспорттауда контрстратегияларын күшейтіп отыр.
Соңғы кездері ҚР статистика агенттігінің ақпараттық-талдау мәліметтері
бойынша іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулерге бөлінетін мемлекеттік
бюджет қаржыларының көлемі артып келеді
(3-кесте).
2004 ж. Мемлекетімізде ғылыми зерттеу және өңдеу жұмыстары 295 ғылыми
ұйымдар да жүргізіліп, орындалған ғылыми-техникалық жұмыстардың көлемі 18,5
млрд. теңгені құрады (4-кесте).
Кесте 3 – Жиынтық ішкі өнімге шаққандағы ғылыми – зерттеу жұмыстары мен
өңдеулердің үлесі, (%)
1999 2000 2001 2002 2005 2008
Жиынтық ішкі өнім 2016,5 2599,9 3250,6 3776,3 4612 5542,5
млрд.тг
Мемлекттік бюджеттің
іргелі ғылыми 2,2 1,5 2,3 2,7 2,9 3,6
зерттеулерге жұмсағ.
шығындары, млрд.тг
ЖІӨ-ге шаққандағы
іргелі ғылыми 0,11 0,06 0,07 0,07 0,06 0,06
зерртеулерге жұмсалған
шығындар үлесі
Ғылыми-техникалық 4,9 6,1 9,2 13,8 14,4 18,5
жұмыстардың көлемі
млрд.тг
Орындалған
ғылыми-техникалық 0,24 0,23 0,28 0,37 0,31 0,33
жұмытардың ЖІӨ-ге
щақандағы үлесі
Дәулетова А.М. ҚР 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясы. Астана, 2008.
Кесте 4 – Республикалық инновациялық қызметтердің негізгі көр сеткіштері
2008ж
Респонденттердің саны 7212
Оның ішінде:
Аяқталған инновациялары барлары 148
Инновациялық белсенділік деңгейі % 2,1
Ғылыми-зерттеу, жобалы конструкторлық бөлімдердің саны 363
Оның ішінде:
Жұмыскерлердің тізімі, адам саны 6721
Бүкіл инновациялық өнімдердің көлемі, млн.тг 65020,3
Оның ішінде:
Жаңадан енгізілген немесе маңызды технологиялық 8517,7
өзгерістерге ұшыраған өнімдер
Көрсетілген барлық инновациялық қызметтер, млн.тг 4380,9
өнеркәсіп және қызмет аясындағы мекемелрдің технологиялық 26933,1
инновацияларға жұмсаған барлық шығындары, млн.тг
Дәулетова А.М. ҚР 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясы. Астана, 2008.
Жалпы технологиялық инновацияларға жұмсалған барлық шығындар – 26933,1
млн.тг құрап, оның ішінде инновациялық жобаларды инвестициялауға жұмсалған
мекемелердің қаржылары – 95,8 % республикалық бюджеттен – 0,1%, шет елдік
қаржылар – 0,9% және басқалары – 1,6%-дан тұрады.
Республикамыздың нарықтық қатынасты даму жолындағы ұлттық экономикамыздың
стратегиялық маңызы бар өзекті мәселелеріне отандық ғылыми сыйымды
өндірістер мен дамушы салаларды дамыту, бәсекеге қабілетті өнім шығаруға
негізделген және мемлекетіміздің ғылыми-техникалық, өндірістік әлеуетін
сақтау мен дамыту арқылы ұлттық бәсекеге қабілеттілік пен экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
[8, 37б]
2.2 Инновациялық жобадағы инвестицялардың тәуекелдерін анықтау
Инновациялық жобаның экономикалық тиімділігін негіздеудің басты критерииі
оның табыстылығы болып саналады. Сонымен қатар инновациялық өнімнің
әлеуметтік-экономикалық ортаға әкелген әсері мен пайдалылыға да аса
маңызды. Табыстылық жобаны іске асыруға кеткен шығындар мен алынған
нәтижелерді салыстыру жолымен анықталады, ал пайдалық кең кең ауқымды ұғым
болғандықтан, жалпы айтқанда, әлеуметтік-экономикалық ортаға әкелген әсері
мен пайдасы арқылы өлшенеді. Шаруашылық етудің рыноктық жағдайында шығындар
да, алынған нәтижелер да уақыт сүзгісінен өтеді, яғни бұл қаражаттар
инфляция мен бәсекелестік әсер ететін жыл сайынғы бағалар деңгейінің
өзгеріс ықпалында болады. Сол себепті жобалардыңтабыстылығы
рыноктықфакторлар әсеріне қарай өзгеріп, бастапқы уақыт кезегінде алынған
нәтижелердің құндылығына қарай дисконттау жолымен есептеледі. Осындай
еспетеулердің нәтижесінде таза дисконтталған табыс (ТДТ) анықталып, ол
барлық келесі нақты инновациялық жобалардың экономикалық тиімділігін
негіздеу үшін негіз болып қабылданады. Тдт көлемі неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым жоба табысты болады.
Осы мәселеде жаңа өнімнің тәуекелдері мен коммерциялық тиімділігн ашып
көрсету мақсатында химия-металлургия саласындағы отандық ғылыми сыйымды
өнім мысалға алынады.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz