Қазақстандағы салық бақылауын ұйымдастыру

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандағы салық бақылауын ұйымдастыру

Қазақстанда салықтық - бюджеттік саясатты жүзеге асыруда салық заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерін көбейтуді мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейілінше жетілдіріп отыру болып табылады.

Салықтық механизмді ұйымдастыру оның негізгі элементтерінің бірі салық бақылауынсыз мүмкін емес. Мемлекет салықтық бақылауға тек қана фискальдық мәселелерді шешуде ғана үлкен мағына бермейді, сонымен бірге онда шаруашылық субъектілердің әрекетін әлеуметтік-экономикалық реттеуге, экономикалық қылмыс деңгейін төмендетуде және экономикалық құрылымдарды тұрақтандыруда ерекше көңіл бөлінеді.

Салықтық бақылау, салықтардың бақылау функциясын жүргізу нысаны болып табылады. Одан басқа, фискалды және реттеуші функциясының жүзеге асырылуының атқарылуы нақты салықтардың бақылау механизмі арқылы өтеді. Сонымен, салықтық бақылау қаржылық сияқты, салықтың және қаржылық тексеру әрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылық субъектілері әрекеттерінің жалпы және арнайы түрлерін қолдануды басқару, оны ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтар мен басқы да міндетті төлемдерін толықтай шоғырландыру болып табылады.

Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізгі көзі болғандықтан, ол өзінің салық заңдарының мазмұнында келтірілген ережелердің толықтай және сапалы орындалып отыруына мейілінше мүдделі болып келеді.

Жалпы салықтық бақылауды келесі белгілеріне байланысты сипаттауға болады. Біріншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың бірі болып табылады. Яғни, ол мемлекеттің бақылаушылық қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік уәкілетті органмен жүзеге асырылады. Бұл жерде аталған органға мемлекет бір жақты - билік өкілеттігін бере отырып, белгіленген қызметтерді атқаруға мүмкіндік жасап отыр.

Екіншіден, салық бақылауы қаржылық бақылаудың негізгі түрі ретінде сипатталады1.

Салықтық бақылауды жүзеге асырған кезде мемлекеттің қаржылық жүйесінің құрамына кіретін, ақшалай қаражаттардың қалыптасуына мүмкіндік беретін табыстарды жинау қамтамасыз етіледі.

Үшіншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың мамандандырылған түрі болып табылады. Бұл ең біріншіден салық бақылауының белгілі мамандандырылған арнайы уәкілетті органымен жүзеге асырылатындығын білдіреді. Сонымен бірге мемлекет ереже бойынша салық бақылауын бір ғана органдардың орындағанын қалайды немесе мұндай бақылаудың түрін басқа қадағалаушы органдардың жүзеге асыруына шектеу қояды. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР Заңында бұл туралы нақты түрде көрсетілген, яғни салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің дұрыс есептелуіне деген тексеруді салық қызметі органдары ғана жүзеге асыра алады. Бұл дегеніміз басқа ешқандай мемлекеттік орган салық бақылауына арласа алмайды.

Салық бақылауының мамандандырылғандығы, төртіншіден оның фунционалдығын анықтайды. Бұл салық бақылауы органдарының өзі белгілі бір шектен аспау керек екендігін байқатады. Мұндай жағдай аталған заңда (1 -бабы. 1. бөлімі) «салық салумен байланысты емес ақпарттарды көрсетудің қажетсіздігі» арқылы көрініс тапқан. Салық бақылауының функционалдығының тағы бір жағын ондағы салық бақылауы объектісінің салық міндеттілігі жүктелген оның меншік нысанына қарамастан, қандай қызметпен айнпалысуына және ұйымдастырушылық - құқықтық нысанына қарамастан кез - келген заңды және жеке тұлға болып табылатындығында. Қазақстан Республикасының салықтық заңдылықтары салықтық бақылауды жүргізетін мемлекеттік екі уәкілетті органды атап көрсетті: 1) салық қызметі органдары; 2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы тауарлар алып өтумен байланысты салық міндеттілігін орындауға деген бақылауды жүзеге асыратын кедендік орган.

Салық бақылауын жүзеге асыру процессі кезінде туындайтын құқықтық қатынастар ұйымдастырылған салықтық қатынастар қатарына жатады. Оның субъектісі болып, тексеруші субъект (салық бақылауын жүргізуге уәкілетті тұлға) және тексерілуші тұлға (кімнің атқаратын қызметі салық салу саласында бақылау объектісі болып табылса) .

Салық бақылауы күрделі ұйымдастырылған жүйеге жатқызылады және келесі құрамдас элементтерден тұрады. а) бақылау субъектісі; ә) тексерілетін субъектісі; б) бақылау объекісі; г) бақылау құралы; д) бақылау мақсаты; е) бақылауды жүзеге асыру әдісі.

Аталған элементтердің әрқайсысының мәнін төмендегідей ашып қарастыруға болады:

«кім тексереді» деген сұрақ - салық бақылауының субъектісін

білдіреді;

«кімді тексереді» деген сұрақ - тексерілетін субъектіні білдіреді;
«не тексеріледі» деген сұрақ - салық бақылауының объетісін білдіреді;
«тексерілетін субъектінің қандай бағыттағы қызметі зерттеледі» салық бақылауының құралын;
«не үшін тексеріледі» - салық бақылауының мақсатын білдіреді;
«қалай тексеріледі» деген сұрақ салық бақылауының әдістерін көрсетеді2.

Салық бақылауының субъктісі болып бақылауды жүзеге асыруға уәкілетті мемлекеттік органдар, оның ішінде: мемлекеттік салық қызметі органдары, сонымен бірге өзінің өкілеттігі шеңберінде кедендік органдар табылады.

Тексерілетін субъектлерге заң бойынша салық міндеттілігі жүктелген тұлғалар табылады. Оның ішінде келесі топтарды бөліп қарастыруға болады: 1) салық төлеуші; 2) салық агенттері; 3) салықты жинаушылар; 4) банктік қызметтің кейбір түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар; 5) салық төлеушілерге қарыз тұлғалар (дебиторлар) ; 6) қолында салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар. Аталған тұлғалардың әрқайсысы салықтық қатынастар субъектлері ретінде қатыса отырып, өздеріне қатысты салық міндеттемесі шегінде тексеріліп отырады.

Салық бақылауының объектісі болып тексерілетін субъектлердің қызметтері табылады, оның ішінде: салық заңдылықтарымен жүктелген, тексерілетін тұлғалардың міндеттерінің орындалуы.

Салық бақылауының құралы болып, тексерілетін субъектлердің салықтық міндеттемелері, яғни салықтық есепке тұру бойынша міндеттемелердің орындалуы, салықтық есептілікті жүргізу (салық салу объектлерін қоса алғанда), салық есебін құрастыру мен тапсыру, салықтық төлемдер сомаларының дұрыстығын тексеру, салықтардың уақытында және толықтай төленуі, алдын - ала салық тексеруі кезінде анықталғандай салықтық заңдылықтардың бұзылуын болдырмау үшін салық қызметі органдарының салық нұсқамасының сапасын арттыру.

Салық бақылауының мақсаты болып:

Салық заңдылықтарының бұзылғандығы туралы деректерді анықтау немесе өзінің міндеттерін сапасыз түрде орындаған салық төлеушілердің салықтық құқық бұзушылығын анықтау;
Салық заңдылықтарын бұзған субъектлерді анықтау және оларды заңдық жауапкершілікке тарту;
Салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау;
Жетіспеушіліктерді өндіріп алу шараларын қолдану мен өсімпұл есептеу арқылы мемлекеттің материалдық мүддесін қорғау;
Салық заңдылықтарының бұзылғандығын анықтау және солар бойынша түрлі шаралар қолдану;

Соңғы айтылғандар бойынша салықтық тексеру салық заңдылықтары бұзылған кезде ғана емес, сонымен бірге салықтық құқық бұзушылық болмаған кезде де өзіндік мәнге ие бола алады. Өйткені, салықтық тексеруді жүргізу салық төлеушілердің өздерін салық төлеуге ұқыпты да дұрыс қарауға мүмкіндік береді.

Салық бақылауы ол көбінесе тексеру немесе тексеру мақсатындағы қадағалау болып табылады.

Салық бақылауын жүргізу үш түрлі кезеңнен тұрады: 1) тексерілетін субъектлер бойнша ақпараттар жинау; 2) жиналған ақпараттарды бағалау; 3) бағаланған ақпараттарға қарай іс - қимылдар жасау.

Салық бақылауының субъектлері ақпараттар жинау процессі кезінде бақылаудағы субъектлердің жағдайы туралы мәліметтер алып отыруы тиіс. Осы мәліметтерді ала отырып, тексеруші тексерілуші туралы жинақтаған ақпараттар базасы негізінде салықтық бұзушылықтың заңды немес заңсыз екенін анықтайды. Ал, егер салық заңдылығы бұзылатын болса, олардың қандай заңдық жауапкершілікке тартылатыны анықталады: әкімшілік және қылмыстық.

Салықтарды салу сипатына келетiн болсақ ол кез келген елде әрқашан мәжбүрлеу ұғымымен қатар жүредi: мемлекет салық салудың өзiндiк жүиесiн ойлап табады да барлық жеке және заңды тұлғалар және мiндеттi түрде салықтарды төлеуi керек және мiндеттi түрде салық заңдылығын орындап отыруы керек болады. Аталған мiндеттi орындаудан бас тартатын болса белгiлi бiр жауапкершiлiкке тартады.

Мемлекеттік қаржылық саясатты жүзеге асыру мен ойға алған нәтиженi шығаруда салықтарды алу немесе салық салу сиптының атқаратын рөлi ерекше. Неге десеңiз, нағыз осы алу сипатына салықтардың өз уақытында, заң бойынша толықтай бюджетке түсуi тiкелей байланысты болып келедi. Қазiргi салық заңдылықтарына оны салық әкiмшiлiгi немесе оны жүзеге асырудың негiзгi формасы ретiндегi салық бақылауы деп атайды.

Салық салудың бiрнеше ғасырлық тәжiрибесiнде салықтарды жинау мен салық заңдылықтарының орындалуына деген бақылаудың түрлi нысандары деген ойлап табылған болатын. Мысалға, Рим империясында салықтарды алумен қауымдастықтар айналысқан, қауымдастық кеңесiнiң мүшелерi қазынаға салықтық төлемдердiң тұтастай түсуiне жауап беретiн болған. Алтын орда өзiнiң қол астындағы жерлерден алым - салықтарды /дань/ өкiлеттi хандар-басқақтардың көмегiмен жинаған, кейiнiрек жергiлiктi басқару органдары арқылы жүзеге асырған. Сондықтан салық әкiмшiлiгiнiң және оны жүзеге асырудың негiзгi нысаны салық бақылауының көп жылдық даму тарихы бар күрделi механизм3.

Салық кодексiнiң 517 бабы, 1- бөлімiнде салық бақылауына былай деп анықтама бередi: “Салық бақылауы - салық қызметi органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы”4.

Бәрiмiзге белгiлi құқықтық мемлекетте салық төлеушiлердiң еркiндiлiгi және мемлекетке деген адалдығы, саналылығы қалыптасқан десек, бұл олардың қызметiне деген бақылаудың керегi шамалы екенiн көрсетедi. Бiрақ, салық төлеушiлер өздерiне бiлдiретiн сенiмдiлiкпен қатар, өздерiн салық органының қадағалап отырғанын бiлуi қажет. Кез келген мемлекеттiң салық жүйесi қызметiнiң тиiмдiлiгi салық бақылауының тиiмдi қызмет етуiне негiзделетiнi бекер емес . Егер салық төлеушi салық органдар тарапынан бақылаудың жоқ екенiн немесе салық бақылауының жеткiлiктi түрде iске асырылмай жатқандығын бiлетiн болса онда салық төлеушiлерден салықтық мiндеттемелердi саналы түрде орындауына шүбә келтiруге болады.

Сондықтан да салық бақылауының жүргізілу әдiс, тәсiлдерiне Қазақстанның бүгiнгi күнгi салық заңдарында үлкен көңiл бөлiнiп отыр. Салық төлеушiлер пайда болған кезден бастап, немесе тұлғада қалай салық салу объектiсi пайда болса, ондай тұлғалар солай салық бақылауының объектiсi болып табылады.

Салық бақылауының мақсаты болып салық төлеушiлермен мiндеттi төлемдердiң бюджетке толықтай және уақытылы түсiп отыруы үшiн салық мiндеттемелерiнiң нақты түрде орындалуы табылады. Егер бақылау нәтижесiнде салық мiндеттемесi өз дәрежесiнде орындалмаса, онда салық төлеушiге автоматты түрде жауапкершiлiк шаралары қолданады. Сондықтан да, салық мiндеттемесiн жалтарғаны үшiн даусыз жазаның қолданылатынын ұғына отырып салық төлеушiлер салық мiндеттемелерiн саналы түрде орындайды.

Салық бақылауының тиiмдiлiгi мен ұтымдылығы оның жоғары сапалы деңгейде болуымен негiзделедi. Әрине, егер әрбiр салық төлеушiнiң басына бiрден салық инспекторын тағайындайтын болсақ онда аталған жүие мүлдем тиiмсiз болар едi және мұндай бақылаудың нәтижесiнде жинақталған қаражат бюджеттiң кiрiс бөлiгiн айтпағанда салық инспекторларының өздерiн қамтамасыз етуге жетуi екi талай. Сондықтан салық бақылауының тиiмдi нәтижесiне оны сандық жағынан емес үнемi сапалық деңгейiн көтерiп отыру арқылы және оны автоматтандыру мен салық органдарының бiлiктiлiгiн көтеру арқылы және салық төлеушiлердiң заңдық мүдделерi мен құқықтары сақталған жағдайда ақпараттарды үнемi оқып-үйренiп отыру арқылы жетуге болады.

Жалпы алғанда салық бақылауының жүзеге асырылу нысандары деп салық органдары үнемi iске асырып отыратын белгiлi бiр шаралар кешенiн айтуға болады және салық бақылауының бiрыңғай жүйесiнде әрбiр нысанның атқаратын өзiндiк қызметi бар. Сонымен бiрге, аталған барлық нысандар тек қана бiрiгiп жұмыс атқарған кезде ғана мемлекеттiң барлық салық жүйесiнiң нақты қызмет етуiне мүмкіндiк жасайтын салық бақылауының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге болады.

Салық бақылауы тек белгiлi процесс ретiнде ғана маңызды емес, алдыға қойған мақсатымен маңызды.

Қазақстанда салықтық - бюджеттiк саясатты жүзеге асыруда салық заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерiн көбейтудi мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейiлiнше жетiлдiрiп отыру болып табылады.

Болашақта салық әкiмшiлiгiн және салық реформаларын жетiлдiру мақсатында басқа да экономикалық саясаттың бағыттарымен және негiзгi қағидаларымен сәйкес келетiн, сондай ақ ел экономикасының өсу стратегиясы басымдылығы мен мақсатына тiкелей байланысты салық саясатын жүргiзуi қажет. Салық саясаты мен әкiмшiлiгiнiң басым бағыттары болып:

фискалды саясатты ары қарай жетiлдiрудi қызмет етушi салық заңдылықтарына өзгертулер мен толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге асыру;
республикалық және аймақтық маңыздылығы бар iрi салық төлеушiлер мониторингiне электронды жүйе енгiзу қажет;
акциздердiң толықтай түсуiн қамтамасыз ету және акциздiк тауарлардың заңсыз өндiрiсi мен айналымына деген бақлауды күшейту;
салықтық және кедендiк органдардың қызметтерiне автоматтандырылған мен телекоммуникациялық жүйе енгiзу.

Қазiргi кезде салық әкiмшiлiгi реформаларының басым бағыттары болып информацияалық технологияларын белсендi түрде дамыту болып отыр. Бұл ең бiрiншiден салық төлеушiлердiң бухгалтерлiк және салықтық есептердi тапсыру процестерiн автоматтандыру жағдайына қатысты болып отыр . Алдыңғы қатарлы информациалық технологияларды салықтық есеп тапсыруға енгiзу салық төлеушiлердiң өзiне және олардың салық органдарымен қарым қатынасына оң әсерiн тигiзетiнi сөзсiз. Бәрiмiзге белгiлi, салық төлеушiлердiң салықтар бойынша әрбiр есеп беру мерзiмдерiнде салық комитеттерiнде кезектерде уақыт кетіретінін ескерсек, салық есептiлiгiн электронды түрде тапсыру есептердi қабылдау процессiн тездететiнiн және үлкен кезектердi болдырмайтын жағдайға жеткiзетiнiн айтып жатудың қажетi шамалы.

Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы5. Осы мақсатта, аталған Кодексте салық бақылауының бірнеше әдістері бекітілген. Оның ішінде:

Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу;
Бюджетке түсімдерді есепке алу;
Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
Салық тексерістері;
Камералдық бақылау;
Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;
Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;

Кеден органдары өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі салық бақылауын осы Кодекске және Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жүзеге асырады.

Салық бақылауын жүзеге асыруда, бақылау объектісі болып табылатын салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеудің ееркшелігі зор.

1. Қазақстан Республикасында мыналар:

орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша - заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
тұрғылықты жері бойынша - салық және бюджетке төленетеін басқа да міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша - тұрақты мекеме арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке тұлғалар;
Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу орны бойынша - ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.

Салық бақылауы салық әкімшілігін жүзеге асырудың негізі ретінде

Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы6. Осы мақсатта, аталған Кодексте салық бақылауының бірнеше әдістері бекітілген. Оның ішінде:

Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу;
Бюджетке түсімдерді есепке алу;
Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
Салық тексерістері;
Камералдық бақылау;
Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;
Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;

Салық бақылауын жүзеге асыруда, бақылау объектісі болып табылатын салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеудің ееркшелігі зор.

Қазақстан Республикасында мыналар:

орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша - заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
тұрғылықты жері бойынша - салық және бюджетке төленетеін басқа да міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша - тұрақты мекеме арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке тұлғалар;
Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу орны бойынша - ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.

Салық төлеушілердің мелекеттік тізілімін уәкілетті мемлекеттік орган жүргізеді.

Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімін жасау және жүргізу тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді.

Салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу бірінші рет тіркеу есебіне қою кезінде жүргізілуі мүмкін және тіркеу есебін жүргізу үшін белгіленген мерзім ішінде жүзеге асырылады.

1. Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жүзеге асырылады.

Салық төлеушілердің мемлекеттік тіркеудің және тіркеу есебінің тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.

Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шығарып тастау осы Кодектсің 57, 58 баптары негізінде салық міндеттемелерінің тоқтатылуына байланысты жүзеге асырылады.
Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шартты түрде шығарып тастау салық төлеуші ҚР заң актілерімен белгіленген әрекетсіз заңды тұлға мен жеке кәсіпкер белгілеріне сәйкес келген және салық берешегі жоқ жағдайда тіркеу нөмірі сақтала отырып жүргізіледі.
Сонымен бірге, салық бақылауын жүзеге асыруда банк ұйымдарының атқаратын қызметі ерекше. Банктер немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.