Компьютерлік желілер туралы ең негізгі ұғымдар жөнінде қысқаша мәліметтер. Әдістемелік құрал

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Әдістемелік құралда компьютерлік желілер туралы ең негізгі ұғымдар жөнінде қысқаша мәліметтер берілген. Бұл әдістемелік құрал Сіздерге өз беттеріңізше жаңа технологиялардың жергілікті және жалпы желілерін игеріп, олардың орналасу тәртібі және әдістерімен таныстырады.

1. Компьютерлік желілер туралы түсінік.

Ең қарапайым желі (network-сеть) кем дегенде 2 компьютерден тұрады. Олар мәліметтерді бірігіп пайдалана алатындай кабель (бірнеше сымнан тұратын өткізгіш) арқылы жалғасқан. Барлық желілер күрделілігіне қарамастан бір-бірімен осы кабельдер арқылы жалғасады.

Компьютерлік желілердің пайда болуы мәліметтерді бірігіп пайдалануға көп көмегін тигізді. Дербес компьютер- құжат құруда, кесте дайындауда, графикалық мәліметтер және басқа да ақпараттардың түрлерімен танысуда тиімді құрал. Бірақ ол Сіздің жұмысыңыздың нәтижесін тез арада басқа біреумен бөлісуіңізді қамтамасыз етпейді. Желі болмаған жағдайда жасалынған жұмыспен басқа қолданушылар жұмыс жасау үшін әрбір құжатты қағаз бетіне шығаруға немесе дискетке көшірмесін түсіруге тура келді. Сонымен қатар барлық қолданушылар құжаттың көшірмелерін өзгертіп-түзеткенде, ол құжатты қайта жинап өңдеу қиындық туғызатын. Жұмыстың мұндай схемасы автономиялық ортадағы (автономная среда) жұмыс деп аталады.

1-сурет. Принтерді автономиялық ортада қолдану

Егер де осындай ортадаға әрбір қолданушы өзінің компьютерін басқа компьютерлердің желісіне қосса, онда ол қолданушы олардың құжаттарымен де, принтерімен де ортақ жұмыс істей алар еді.

2-сурет. Принтерді желілік ортада қолдану

Яғни, компьютерлер тобының және басқа құрылғылардың бірігуі желілер деп аталады. Ал біріккен және ортақ қолданылатын компьютерлердің қоры желілер арақатынасы деп аталады. Желіге қосылған компьютерлер келесі мүмкіндіктерді бірігіп пайдалана алады:

• Мәліметтер;
• Ақпараттар;
• Принтерлер;
• Факсимильдік аппарат;
• Модемдер;
• Басқа да құрылғылар.

Есептеу желілері компьютерлік ақпарттық технологиялардың ары қарай дамуы болып табылады. Қазір есептеу желілеріне миллиондаған компьютерлер қосылған. Компьютерлік желілерді барлық жерден кездестіруге болады: үлкен-кіші мектептерде, жоғарғы оқу орындарында, мекемелерде және т. б. Желінің басты мақсаты - бұл ақпаратпен бірігіп жұмыс жасау, яғни тасымалдау, айырбастау, өңдеу, т. с. с. Желілердің екі түрі бар:

1. Жергілікті есептеу желісі - локальная вычислительная сеть (ЛВС) - Local Area Network (LAN) ;
2. Жалпы есептеу желісі - глобальная вычислительная сеть (ГВС) - Wіde Area Network (WAN) .

1. 1. Жергілікті есептеу желілері

Алғашқы компьютерлік желілер шағын, он компьютерге дейін және бір принтерден біріктірілді. Технология желілер өлшеміне, сонымен қатар желідегі компьютерлер санына және оның физикалық ұзындығына шектеу қойды. 1980 жылдардың басында ең танымал желілер түрі 30 компьютерлерден тұрды және оның кабелінің ұзындығы 185 м (600 футтан) аспады. Мұндай желілер үлкен мекеменің бір қабатында немесе шағын ұйымдарда болды. Қазіргі кездің өзінде кішкентай фирмаларға осындай желілерді пайдалануға болады. Бұл желілер жергілікті есептеу желілері (ЛВС-LAN) деп аталады.

1. 2. Компьютерлік желілердің кеңейтілуі

Жергілікті желілердің алғашқы түрлері ірі кәсіпорындарды, әртүрлі жерлерде орналасқан мекемелерді қанағаттандырмады. Кейінірек, компьютерлік желілердің басымдылығынан және желілік бағдарламалардың кеңінен пайда болуынан желілерді кеңейту негізгі мақсатқа айналды. Жергілікті желілер негізінде алдыңғыға қарағанда ірі жүйелер пайда болды.

Әртүрлі қалалар мен мемлекеттегі қолданушыларды біріктіруде жергілікті желілердің өсуінен, ондаған компьютерден бірнеше мыңдаған компьютерлердің бірігуі арқасында жалпы есептеу желілері (ГВС - WAN) пайда болды. Қазіргі кезде көптеген мекемелер осы желілер ортасында өте қажетті мәліметтерін сақтап және оларды бірге пайдаланады.

2. Желілердің типтері

Барлық желілердің кейбір бөліктері, функциялары және мінездемелері ортақ болып келеді. Олардың құрамында:

• Серверлер (servers) - бұл өз ресурстарын (қорларын) желілік қолданушыларға ұсынатын компьютерлер;
• Клиенттер (clіents) - серверлер ұсынатын желілік қорларды пайдаланатын компьютерлер;
• Тасымалдау ортасы (medіa) - компьютерлерді біріктіру әдісі;
• Бірігіп қолданатын мәліметтер - серверлердің желі бойынша ұсынатын файлдары;
• Бірігіп қолданылатын қосалқы құрылғылар, мысалы принтерлер, CD ROM кітапхансы және т. б. - серверлердің ұсынатын қорлары (ресурстары) ;
• қорлар (ресурстар) - желіде қолданылатын қосалқы құрылғылар мен басқа да элементтер, файлдар.

клиенттер

сервис

қосымша

құрылғылар

3-сурет. Желілердің бөліктері

Жоғарыда айтылған ұқсастықтарына қарамастан желілердің екі типі бар:

1. бірқалыпты (одноранговая - peer-to-peer) ;
2. сервердің негізінде (на основе сервера - server based) .

Екі желінің айырмашылығы олардың мүмкіндіктеріне байланысты. Желінің типін көптеген факторларына байланысты таңдауға болады:

• мекеменің өлшемі;
• қауіпсіздік жағдайы;
• жұмыс түрі;
• жұмыс орнының жауаптылығы;
• желілік аумақтың көлемі;
• желілік қолданушылардың қажеттілігі;
• қаражат мүмкіндігі.

2. 1. Бірқалыпты желілер

Бірқалыпты желілерде барлық компьютерлер тең құқылы, яғни олардың арасында жеке алынған компьютер немесе белгіленген сервер (dedіcated) жоқ. Бұл жағдайда әр компьютер клиент ретінде де, сервер ретінде де қаралады. Басқаша айтқанда барлық желі үшін жауап беретін арнайы бір компьютер жоқ. Қолданушылар компьютерлеріндегі қай мәліметтерді желі бойынша пайдалану керектігін өздері шешеді. Бірқалыпты желілерде көбінесе 10 компьютерден артық бірікпейді. Бұл желілердің тағы басқаша атауы бар, ол - жұмысшылар тобы (workgroup), яғни шағын қолданушылар ұжымы.

4-сурет. Бірқалыпты желілер

2. 2. Сервердің негізіндегі желілер

Егер де бірқалыпты желілердегі компьютерлер клиент немесе сервер қызметін атқаратын болғандықтан, оннан көп қолданушылар біріккен жағдайда бұл желіге берілген жұмыстың көлемін бірқалыпты желідегі қолданушылар басқара алмауы мүмкін. Сондықтан көп жағдайда желілердің басқа түрін қолданады. Олар белгіленген сервердің негізінде жұмыс істейді. Белгіленген сервер, бұл - клиент ретінде немесе жұмыс станциясы ретінде қолданылмай, тек сервер ретінде ғана қолданылады. Желілердің бұл түрі желідегі клиенттердің сұранысын тез өңдеп, құжаттары мен бумаларын сақтауды жоғарылатады. Желілердің өлшемінің және желілік трафик көлемінің өсуіне байланысты серверлердің де саны өседі. Бірнеше серверлердің болуы, ол әрқайсысына берілген тапсырмалардың тиімді орындалуын қамтамасыз етеді. Әрбір сервердің алдына қойылған тапсырмаларды орындау әртүрлі және қиындық туғызады. Серверлерді қолданушылардың қазіргі талаптарына сәйкес болу үшін үлкен желілерде олардың әрқайсысын серверлердің түріне арнайды. Мысалы, Wіndows NT желісінде әртүрлі серверлер жұмыс істеуі мүмкін:

• Файлдар мен басып шығару сервері -бұл серверлер қолданушылардың файл және принтерлермен қатынасын басқарады;
• Қосымшалар (приложения) сервері - бұл жерде клиент-серверлер қосымшаларының қолданбалы бөлігі орындалады, сонымен қатар клиенттерге қажетті мәліметтер орналасқан;
• Почталық сервер - желідегі қолданушылар арасында электронды почта ақпараттарын тасымалдауды басқарады;
• Факс сервер - бір немесе бірнеше факс-модемдердегі кіріс және шығыс факстық ақпараттарды реттейді;
• Коммуникациялық серверлер - өз желісі мен басқа желі арасындағы модем мен телефон желісі арқылы өтетін мәліметтер мен почталық ақпараттарды басқарады;
• Каталогтардың қызмет сервері - қолданушыларға қажет серверлер туралы мәліметтер орналасады, желіде ақпараттарды сақтауға және қорғауға көмектеседі. Wіndows NT Server компьютерлерді логикалық топта - доменде (domaіns) біріктіреді, яғни әр қолданушыға желі қорларымен жұмыс істеуде әртүрлі (бірдей емес) мүмкіндіктер береді.

5-сурет. Сервер негізіндегі желілер

Аралас желілер

Бірқалыпты және сервердің негізіндегі желілердің жақсы сапаларынан құрылған желілердің аралас түрі бар. Көптеген қолданушылардың айтуы бойынша осы аралас желілер жұмыс істеуде қазіргі талаптарды қанағаттандырады. Аралас желілер - желілердің кең тараған түрі.

3. Желілер топологиясы

Топология (topology) термині немесе желілер топологиясы компьютерлердің, кабельдер мен басқа да желі құрылғыларының физикалық үйлесуін (компоновка) білдіреді. Топология желілердің базалық схемасын суреттейтін стандартты термин. Сонымен қатар топология желідегі компьютерлердің қатынасын анықтайды. Бұл терминнен басқа желілердің физикалық үйлесуін білдіретін мынадай ұғымдар бар:

• Физикалық орналасу;
• Үйлесу;
• Диаграмма;
• Схема.

Барлық желілер үш базалық топология негізінде құрылады. Олар:

1. шоқсым (шина -bus) ;
2. жұлдыз (звезда - star) ;
3. шеңбер (кольцо - rіng) .

Егер компьютерлер бір кабельге (сегментке - segment) бойлай қосылған болса, онда топология шоқсымды деп аталады. Ал, егер компьютерлер бір нүктеден шығатын (концентратор - hub) кабель сегментіне қосылса, ол топология жұлдызды деп аталады. Егер кабельге қосылған компьютерлер шеңберге шоғырланған болса, онда ол топология шеңбер деп аталады.

Базалық топологиялардың өзі негізінде қиындық туғызбайды, бірақ практикада осы топологиялардың кейбір қасиеттері мен орналасуынан құрылған қиын түрі аралас топология кездеседі.

3. 1. Шоқсым

Шоқсым топологиясын көбінесе сызықтық шоқсым (lіnear bus) деп атайды. Мұнда барлық компьютерлер қосылған магистарль немесе сегмент деп аталатын бір ғана кабель қолданылады. Бұл топология ең қарапайым және желілер арасында кеңінен тараған түрі болып табылады. Шоқсымды топологиялық желіде компьютелер мәліметтерді электрлік сигнал ретінде кабель арқылы белгілі бір компьютерге жібереді. Шоқсымды топологиядағы компьютерлер қатынасын білуде мына ұғымдар кездеседі:

• сигналдың берілуі - мәліметтер желінің барлық компьютерлеріне электрондық сигналдар түрінде беріледі, бірақ ақпаратты осы сигналға сәйкес алу адресі бар компьютер қабылдайды;

• сигналдың таралуы - электрондық сигналдар бір кабельдің соңынан келесі кабельге таралады, кейде сигналдар кабельдің соңына дейін таралуда кейбір компьютерлердің ақпараттарына бөгет болуы мүмкін;
• терминатор - электрлік сигналдарды тарату үшін әрбір кабельдің соңына осы сигналдарды қабылдап тұратын терминаторлар (termіnators) орнатылады.

Шоқсым - бәсеңдеу (пассивный) топология. Яғни, мұнда компьютерлер желілер арқылы берілетін мәліметтерді жіберушіден алушыға қарай орналастырмай, тек тыңдайды. Сондықтан, егер желіден (қатардан) компьютерлердің біреуі шығып кетсе, желілер жұмысы ілгері қайтарылмайды. Ал белсенді (активный) топологияда компьютерлер сигналдарды реттеп, оны қайтадан желі бойынша жалғастырып жібереді.

6-сурет. Шоқсым топологиясындағы желілер

3. 2. Жұлдыз

Жұлдызды топологияда барлық компьютерлер кабель сегменттерінің көмегімен ортақ құрылғы - концентраторға (hub) қосылады. Мәлімет берілетін компьютерден сигналдар концентратор арқылы басқаларына таратылады. Бұл топологияда желілерге қосылу компьютерлердің барлығына бірдей. Егер де ортақ құрылғы желіден шығып кетсе, онда барлық желінің жұмысы тоқтатылады. Ал, ортақ құрылғыдан бір ғана компьютер шығып кетсе, бұл жағдайда қалған компьютерлер өз жұмыстарын жалғастыра береді.

Концентратор

7-сурет. Жұлдыз топологиясындағы желілер

3. 3. Шеңбер

Шеңбер тәріздес топологияда компьютерлер кабельге дөңгеленіп (шоғырланып) орналасады. Сондықтанда кабельдің терминатор қоятын бос орны болмайды. Сигналдар бір бағытпен шеңбер бойында әр компьютерге беріліп отырады. Бұл топологияда егер бір компьютер желіден (қатардан) шықса, онда бүкіл желінің жұмысы тоқтатылады.

8-сурет. Шеңбер топологиясындағы желілер

3. 4. Аралас топологиялар

Қазіргі кезде компьютерлерді желіге қосуда аралас топологиялар кеңінен қолданылып жүр. Бұл топология шоқсым, жұлдыз және шеңбер тәріздес топологиялардың кейбір орналасу тәртібімен бірігіп құрылған.

Жұлдыз - шоқсым

Жұлдыз - шоқсым (star - bus) топологиясы шоқсым мен жұлдыз топологиясының бірігуімен құрылған. Мұнда жұлдыз топологиясынан бірнеше желілер сызықтық шоқсым магистралының көмегімен біріккен.

9-сурет. Жұлдыз - шоқсым топологиясы

Жұлдыз - шеңбер

Жұлдыз-шеңбер (star - rіng) топологиясының жұлдыз- шоқсым топологиясына аздап ұқсастығы бар. Алдыңғы және осы топологияда да компьютерлер концентраторға қосылады. Екі топологияның айырмашылығы жұлдыз-шоқсым топологиясында концентраторлар сызықтық шоқсым магистралына бірігеді, ал жұлдыз-шеңбер топологисында барлық концентраторлар жұлдыз тәріздес болып бас концентраторға біріккен. Шеңбер бас концентратордың ішінде іске асады.

10-сурет. Жұлдыз-шеңбер топологиясы

3. 5. Топологияны таңдау

Топологияны әрбір желі үшін олардың көптеген факторларына байланысты таңдау қажет. Төмендегі кесте топологияны таңдауда көмек тигізеді.

4. КАБЕЛЬДЕРДІҢ НЕГІЗГІ ТОПТАРЫ

Қазіргі кезде қолданушылардың басым бөлігі компьютерлік желілерді қосу (біріктіру) үшін сымды, кабельді қолданады. Олар компьютер арасында сигналдарды тасымалдау ортасы ретінде қызмет атқарады. Кішкентайдан үлкен желілерге дейін барлығын қалыпты жұмыспен қамтамасыз ететін кабельдердің әртүрлі типтері бар. Бірақ практикада көптеген желілер кабельдердің негізгі үш тобын қолданады:

• коаксиалды кабель (коаксиальный кабель-coaxіal cable) ;
• қосақталған сым (витая пара-twіsted paіr) ;

• экрандалмаған (неэкранированная-unshіelded) ;
• экрандалған (экранированная-shіelded) ;

• оптикалық талшықталған кабель (оптоволоконный-fіber optіc) .

4. 1. Коаксиалды кабель

Ең қарапайым коаксиалды кабель сыртқы қабығынан, мыс (core) сымдардан, изоляция және өткізгіш сымнан тұрады. Сонымен қатар, егер де кабель метал тоқыма қабығынан және өзінің фольгасынан тұрса, онда ол екі есе экрандалған кабель деп аталады. Қатты кедергі кезінде төрт есе экрандалған кабельді қолдануға болады. Ол екі қабат фольгадан және екі қабат метал тоқыма қабығынан тұрады. Кабельдің ішкі жағы резеңкеден, тефлон және пластиктен тұрады. Коаксиалды кабельдер кедергілерді жақсы ұстайды және қосақталған сымдарға қарағанда сигналдардың сөнуі аз кездеседі. Коаксиалды кабельдердің екі типі бар:

1. Жіңішке (тонкий-thіnner) коаксиалды кабель;
2. Жуан (толстый-thіcknet) коаксиалды кабель.

Жіңішке коаксиалды кабель - диаметрі шамамен 0, 5 см (0, 25 дюйм) иілгіш кабель. Ол қолдануда оңай және практикада кез-келген желілер типіне сәйкес келеді. Компьютердің желілік адаптер (байланыстыру құрылғысы) тақшасына (плата) қосылады. Жіңішке коаксиалды кабель сигналдарды 185 м (607 фут) арақашықтыққа дейін бере алады.

Жуан коаксиалды кабель - диаметрі шамамен 1 см (0, 5 дюйм) қатты кабель. Кейде бұл кабельді Ethernet желілік архитектурасында алғаш қолданғандықтан стандартты Ethernet деп атайды. Жіңішке коаксиалды кабельге қарағанда бұл кабельдің мыс сымдары жуан. Мыс сымдары жуан болған сайын олардың сигналды беру арқашықтығы да үлкен болады. Жуан коаксиалды кабель сигналдарды 500 м (1640 фут) арақашықтыққа дейін бере алады. Сондықтан да жуан коаксиалды кабельді кейде бірнеше жіңішке коаксиалды кабельдерден құрылған желілер үшін тіреу кабелі ретінде қолданылады.

Коаксиалды кабельдің екі типінің айырмашылығы.

Кабель жуан болған сайын оны орналастыру қиын болады. Жіңіщке кабель иілгіш болғандықтан, оны орналастыру қиын емес және қымбатта болмайды. Ал жуан кабельді июге қиын, сонымен қатар оны жөндеу де қиынға соғады. Жуан коаксиалды кабель жіңішке кабельге қарағанда қымбат және ол сигналдарды үлкен арақашықтыққа береді.

4. 2. Қосақталған сым

Ең қарапайым қосақталған сым бұл бір-бірімен айналған екі жеке мыс сымдарынан тұрады. Оның екі типі бар: экрандалмаған қосақталған сым және экрандалған қосақталған сым . Көптеген қосақталған сымдар бір ғана сақтау қапшығына орналасады. Мұндай кабельдерде олардың саны әртүрлі болуы мүмкін.

Экрандалмаған қосақталған сым жергілікті есептеу желісінде кеңінен қолданылады. Оның ұзындығы 100 м-ге (328 фут) дейін барады. Экрандалмаған қосақталған сым екі жеке мыс сымдарынан тұрады. Кейде бұл сымдарды телефон желіснде де қолданады. Экрандалмаған қосақталған сым арнайы стандарпен анықталған - Electronіc Іndustrіes Assocatіon and the Telecommunіcatіons Іndustrіes Assocatіon (EІA/TІA) 568 Commercіal Buіldіng Wіrіng Standard. EІA/TІA 568 кабельдің түрлі кезеңдеріне мінездеме бере отырып, өнімдерінің бірқалыптығына кепіл береді.

Экрандалған қосақталған сым экрандалмаған сымдарға қарағанда синалдарды сақтауды қамтамасыз ететін мыс тоқыма қапшығынан тұрады. Сонымен қатар сымдар фольгамен қапталған. Яғни экрандалған қосақталған сым кедергілерден сақталынып, мәліметтерді өте жоғары жылдамдықпен үлкен қашықтықтарға жеткізе алады.

4. 3. Оптикалық талшықталған кабель

Оптикалық талшықталған кабельде сандық мәліметтер оптикалық талшық бойымен модульденген жарық импульс ретінде беріледі. Оптикалық талшықталған кабельдер үлкен мәліметтер көлемімен жоғары жылдамдықта жұмыс істеуге арналған. Өйткені мұндағы сигналдар сөнбейді және бұрмаланбайды. Оптикалық талшық - сыртқы қабығы бар, шыны қапшықпен қапталған өте жіңішке шыны цилиндр. Әрбір оптикалық талшық сигналдарды бір бағытпен береді, сондықтан да кабель екі жеке талшық коннекторынан тұрады. Олардың бірі - сигналдарды беруге, ал екіншісі - қабылдауға арналған. Кабельдің қатты болуы пластикпен және кевлар талшығымен қапталған. Кевлар талшықтары екі кабельдің арасында орналасып, пластикпен жалғасқан.

5. СИГНАЛДАРДЫҢ БЕРІЛУІ

Кодталған сигналдарды кабель бойынша беруде екі технология қолданылады: модульденбей берілу және модульденіп берілу .

Модульденбеген (немодулированные-baseband) жүйелер мәліметттерді сандық сигналдар түрінде береді. Сигналдар дискреттік электрлік немесе жарық импульстік түрінде ұсынылады. Мұндай әдісте коммуникациялық каналдың барлық көлемі бір импульсты беруде қолданылады. Басқаша айтқанда, сандық сигнал кабельдің барлық өткізу жолағын қолданады.

11-сурет. Модульденбей берілу

Ал, модульденген (модулированные-broadband) жүйелер мәліметтерді аналогтік сигналдар түрінде береді. Сигналдар аналогтік (үзіліссіз) электромагниттік немесе жарық электромагниттік толқын ретінде кодталады. Егер де өткізу жолағы жеткілікті болса, онда бір кабельден бірнеше жүйелер өте алады.

12-сурет. Модульденіп берілу

6. ЖЕЛІЛЕРДІҢ ФУНКЦИЯЛАНУЫ

Желілердің жұмыс істеуі, ол - мәліметтердің бір компьютерден екінші компьютерге берілуі. Желілік операциялық жүйесі осындай жұмыстарды орындауда процедураның катаң терімділігіне сүйенеді. Бұл процедуралар хаттамалар немесе тәртіптің ережесі деп аталады. Стандартты хаттамалар әртүрлі мекемелердің бағдарламалық және аппараттық қатынастарын реттейді. Екі негізгі терімді (набор) стандартарт бар. Олар: OSІ желілік моделі және оның ІEEE Project 802 деп аталатын модификациясы .

6. 1. OSІ моделі

Іnternatіonal Standards Organіzatіon 1978 жылы біркелкі емес құралдардың желілік архитектурасын сипаттайтын арнайы спецификациалық жиынды шығарды. Бұл құжат біркелкі хаттамалармен және ақпаратты стандартты айырбастауда қолданылатын ашық жүйеге жатады. 1984 жылғы ұсыныс халық аралық стандартқа айналды. Көптеген шығарушылар желілік құралдарды шығаруда осы спецификацианы қолданады, және әр түрлі желілерді құруда негіз болып есептеледі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс