Әктас жер қойнауын бағалау
КІРІСПЕ
1 ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРДЫҢ КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ
1.1 Жер қойнауын бағалау әдістемесі 13
1.2 Жер қойнауын пайдалушылардың негізгі құқықтары 17
2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ТАЛДАНЫЛУЫ 31
2.1 Геологиялық және өндрістік жағдайлардың талдануы 31
2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі 35
2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы 38
2.4 Қоршаған орта бойынша бағалау шаралары 40
3 ШЫҒЫН ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ
3.1 Пайда тәсілмен бағалау 55
3.2 Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
ҚОСЫМШАЛАР
1 ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРДЫҢ КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ
1.1 Жер қойнауын бағалау әдістемесі 13
1.2 Жер қойнауын пайдалушылардың негізгі құқықтары 17
2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ТАЛДАНЫЛУЫ 31
2.1 Геологиялық және өндрістік жағдайлардың талдануы 31
2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі 35
2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы 38
2.4 Қоршаған орта бойынша бағалау шаралары 40
3 ШЫҒЫН ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ
3.1 Пайда тәсілмен бағалау 55
3.2 Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жер қойнауын бағалау қазіргі күнде өте маңызды болып келеді. Мұнда белгіленген кәсіпорын пайдалы қазбаларды өндеу жұмыстарымен айналысады. Осы жұмыстарда пайдалы қазбалардың құнын және жалпы мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалынады. Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып жатады. Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында өндірістік талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды шикізат алу кенорын деп аталады.
Кенорынның пайдалы қазбалардың теориялық түсініктемелері жазылған. Пайдалы қазбалар, кенорын, минералды шикізат, жер қойнауын пайдаланушылар анықтамалары жазылған.
Кенорынды бағалау әдістемесінде жалпы бағалау тәсілінің үш түрі және амал тәсілдері келтірілген.
Жер қойнауын пайдаланушылардың құқығы және жер қойнауын пайдалануға салық салу заңдары өте кең түрде жазылған. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салуда бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін заңдары толық келтірілген.
Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы жүргізіледі:
1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);
2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);
3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)
Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату, массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару.
Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік
жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы жағынан бастап асфальт салынған.
Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесінде жалпы әктастың орналасу жері, пайдалы қазбалар қорлары жалпы көрсетілген.
Өндірістік әктас және үй әктастың технологиясы жалпы технологиялық кешен операцияларын анықтайды.
Тау - көлік жұмыстарын жүргізу барысында қатты және газ күйіндегі заттардың шаң болуы мен шығарындылары атмосфераға зиян келтіреді. Шаңның қалыптасуы кен шығару орында экскаватор, бульдозер, автокөліктің жұмыс кезінде қозғалудан пайда болады. Рекультивациялық жұмыстар басталуына дейін кен шығару орнында жел соғудан, шаңның көтерілуі мүмкін. Шаңның қалыптасуынан басқа атмосферада газ күйіндегі ластауыш шығарындылары, көмірқышқыл, азот қышқылы, ангидрид сияқты заттар болады. Атмосфераға ластауыш заттардың шығарындылары мен қауіпті әрекет жасау комбинация қосымшалары, қауіп- қатер сыныптары, атмосфера ауасына бірнеше ластауыш заттардың жіберілетін Концентрациясының (ПДК) тізімі көрсетілген.
Шығын тәсілінің әдістері барлық тозу түрлерін есептеп шығара отырып, жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны ауыстырудың құнын шығарады. Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғыларын, жер пайдалану құқығын, машина, станок, негізгі құралдарды, өндірістік қорлар, тауарлар, дайын өнім және тауар - материалды құндылықтардың бағалау құны жүргізіледі.
Табыс тәсілдері келешекте пайдаланудан күтілетін табыстарды анықтауға негізделген жылжымайтын обьектісінің құнын анықтау.Ақша ағымдардың дисконттау, табыс капитализация, Гордан, Инвуд, Хоскольда әдістері арқылы есептелінеді.
Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру барысында әдістердің құн көлеміне меншікті салмақ қолдану арқылы мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалау құнын шығару
Жер қойнауын бағалау қазіргі күнде өте маңызды болып келеді. Мұнда белгіленген кәсіпорын пайдалы қазбаларды өндеу жұмыстарымен айналысады. Осы жұмыстарда пайдалы қазбалардың құнын және жалпы мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалынады. Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып жатады. Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында өндірістік талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды шикізат алу кенорын деп аталады.
Кенорынның пайдалы қазбалардың теориялық түсініктемелері жазылған. Пайдалы қазбалар, кенорын, минералды шикізат, жер қойнауын пайдаланушылар анықтамалары жазылған.
Кенорынды бағалау әдістемесінде жалпы бағалау тәсілінің үш түрі және амал тәсілдері келтірілген.
Жер қойнауын пайдаланушылардың құқығы және жер қойнауын пайдалануға салық салу заңдары өте кең түрде жазылған. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салуда бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін заңдары толық келтірілген.
Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы жүргізіледі:
1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);
2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);
3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)
Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату, массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару.
Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік
жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы жағынан бастап асфальт салынған.
Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесінде жалпы әктастың орналасу жері, пайдалы қазбалар қорлары жалпы көрсетілген.
Өндірістік әктас және үй әктастың технологиясы жалпы технологиялық кешен операцияларын анықтайды.
Тау - көлік жұмыстарын жүргізу барысында қатты және газ күйіндегі заттардың шаң болуы мен шығарындылары атмосфераға зиян келтіреді. Шаңның қалыптасуы кен шығару орында экскаватор, бульдозер, автокөліктің жұмыс кезінде қозғалудан пайда болады. Рекультивациялық жұмыстар басталуына дейін кен шығару орнында жел соғудан, шаңның көтерілуі мүмкін. Шаңның қалыптасуынан басқа атмосферада газ күйіндегі ластауыш шығарындылары, көмірқышқыл, азот қышқылы, ангидрид сияқты заттар болады. Атмосфераға ластауыш заттардың шығарындылары мен қауіпті әрекет жасау комбинация қосымшалары, қауіп- қатер сыныптары, атмосфера ауасына бірнеше ластауыш заттардың жіберілетін Концентрациясының (ПДК) тізімі көрсетілген.
Шығын тәсілінің әдістері барлық тозу түрлерін есептеп шығара отырып, жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны ауыстырудың құнын шығарады. Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғыларын, жер пайдалану құқығын, машина, станок, негізгі құралдарды, өндірістік қорлар, тауарлар, дайын өнім және тауар - материалды құндылықтардың бағалау құны жүргізіледі.
Табыс тәсілдері келешекте пайдаланудан күтілетін табыстарды анықтауға негізделген жылжымайтын обьектісінің құнын анықтау.Ақша ағымдардың дисконттау, табыс капитализация, Гордан, Инвуд, Хоскольда әдістері арқылы есептелінеді.
Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды келістіру барысында әдістердің құн көлеміне меншікті салмақ қолдану арқылы мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалау құнын шығару
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Закон “Об оценочной деятельности в Республике Казахстан” от 30 ноября 2000 г., № 109-II.
2. Постановление Правительства РК Правительства Республики Казахстан от 27 мая 2002 года, № 572 "О мерах по реализации Закона Республики Казахстан "Об оценочной деятельности в Республике Казахстан";
3. Правила по применению субъектами оценочной деятельности требований к методам оценки предприятия, как имущественного комплекса, утвержденные совместным приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 21 ноября 2002 года, № 171 и Министра финансов Республики Казахстан от 2 декабря 2002 года, № 597.
4. Письмо Госстроя СССР № 14-д от 06.09.90 г. "Об индексах изменения стоимости строительно-монтажных работ и прочих работ и затрат в строительстве".
5. Постановление СовМина СССР, за № 1072 от 22.10.1990 г. "Единые нормы амортизационных отчислений на полное восстановление основных фондов".
6. Индекс цен на инвестиции в капитальное строительство в РК, Агентство РК по статистике, серия 9, май 2003 г.
7. Общая часть к сборникам укрупненных показателей восстановительной стоимости (далее УПВС) зданий и сооружений для переоценки основных фондов, Госстрой СССР, М., 1970.
8. УПВС сб. № 4 "Жилых, общественных и коммунальных зданий и бытового обслуживания, имеющихся в организациях и учреждениях, состоящих на государственном бюджете, для переоценки основных фондов", М., Госстройиздат, 1972.
9. УПВС сб. 4 "Зданий и сооружений нефтяной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Химия", М., 1970.
10. УПВС сб. 7 "Зданий и сооружений машиностроительной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Машиностроение", М., 1970.
11. УПВС сб. 8 "Зданий и сооружений строительной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Строительство", М., 1970.
12. УПВС сб. 18 "Зданий, имеющихся во многих отраслях народного хозяйства для переоценки основных фондов", изд. "Колос", М., 1970.
13. УПВС сб. 18-ПД "Передвижные домики, имеющихся во многих отраслях народного хозяйства для переоценки основных фондов", изд. "Госстройиздат", М., 1971.
14. УПВС сб. 19 "Сооружений, имеющихся во многих отраслях промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Колос", М., 1970.
15. УПВС сб. 23 "Зданий и сооружений автомобильного транспорта и автомобильных дорог для переоценки основных фондов", изд. "Медицина", М., 1970.
16. УПВС сб. 26, т. 1. "Зданий и сооружений в совхозах, колхозах, межколхозных и других сельскохозяйственных предприятиях и организациях для переоценки основных фондов", изд. "Пищевая промышленность", М., 1970.
17. УПВС сб. 27 "Зданий и сооружений внешнего водоснабжения и канализации для переоценки основных фондов", изд. "Энергия", М., 1970.
18. Стандарты республики Казахстан СТ РК 1126-2002 «Система оценки имущества Республики Казахстан. Принципы оценки» и СТ РК 1127-2002 «Система оценки имущества Республики Казахстан. Термины и определения».
19. Стандарты бухгалтерского учета, методические рекомендации, Генеральный план счетов, Сборник документов, Алматы, Раритет, 2000.
20. Интерпретация МСФО 16 «Основные средства: признание, оценка и раскрытие в отчетности».
21. Микерин Г.И., Недужий М.И., Павлов Н.В., Яшина Н.Н., Международные стандарты оценки, в 2 томах, М., Новости, 2000 г.
22. Карлин Т.Р., Макмин А.Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP): Учебник, М., ИНФРА-М, 2000.
23. Уолш К. Ключевые показатели менеджмента: Пер. с англ., М., Дело, 2000.
24. Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса. М., Финансы и статистика, 2005.
25. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предприятий: теория и практика, М., Инфра, 1997.
26. Абдулаева Н. А., Колайко Н. А., Оценка стоимости предприятия (бизнеса), М., Издательство " Экмос" 2000 г.
27. Федотова М.А., Уткин Э.А. "Оценка недвижимости и бизнеса", Учебник. “Экмос”, М., 2000.
28. Харрисон Г. С. "Оценка недвижимости" (учебное пособие) / Пер. с англ. М,: РИО Мособлупрполиграфиздата, 1994.
29. Экерт Д.К. Оценка земельной собственности. Красноярск, 1993.
30. Попов Г. В. Основы оценки недвижимости. М.: РОО, 1995.
31. Фридман Дж., Ордуэй Н. Анализ и оценка приносящей доход недвижимости/ Пер. с англ. М.: Дело, 1995.
32. Гранов И.В. Оценка недвижимости. – С-Пб: Питер, 2001.
33. Рутгайзер В.М. "Оценка рыночной стоимости недвижимости", “Дело”, М., 1998.
34. Андрианов Ю.В. Введение в оценку транспортных средств, М., Дело, 1998.
35. Ковалев В.В. Финансовый анализ: управление капиталом, выбор инвестиций, анализ отчетности, М., Финансы и статистика, 1996.
36. Назарова О. С. и Третьякова Э. А. Оценка рыночной стоимости машин и оборудования, учебно-практическое пособие, М., Дело, 1998.
37. Шумилин М.В., Алискеров В.А., Денисов М.Н., Заверткин В.Л. Бизнес в ресурсо добывающих отраслях, Справочник, М., Недра, 2001.
1. Закон “Об оценочной деятельности в Республике Казахстан” от 30 ноября 2000 г., № 109-II.
2. Постановление Правительства РК Правительства Республики Казахстан от 27 мая 2002 года, № 572 "О мерах по реализации Закона Республики Казахстан "Об оценочной деятельности в Республике Казахстан";
3. Правила по применению субъектами оценочной деятельности требований к методам оценки предприятия, как имущественного комплекса, утвержденные совместным приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 21 ноября 2002 года, № 171 и Министра финансов Республики Казахстан от 2 декабря 2002 года, № 597.
4. Письмо Госстроя СССР № 14-д от 06.09.90 г. "Об индексах изменения стоимости строительно-монтажных работ и прочих работ и затрат в строительстве".
5. Постановление СовМина СССР, за № 1072 от 22.10.1990 г. "Единые нормы амортизационных отчислений на полное восстановление основных фондов".
6. Индекс цен на инвестиции в капитальное строительство в РК, Агентство РК по статистике, серия 9, май 2003 г.
7. Общая часть к сборникам укрупненных показателей восстановительной стоимости (далее УПВС) зданий и сооружений для переоценки основных фондов, Госстрой СССР, М., 1970.
8. УПВС сб. № 4 "Жилых, общественных и коммунальных зданий и бытового обслуживания, имеющихся в организациях и учреждениях, состоящих на государственном бюджете, для переоценки основных фондов", М., Госстройиздат, 1972.
9. УПВС сб. 4 "Зданий и сооружений нефтяной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Химия", М., 1970.
10. УПВС сб. 7 "Зданий и сооружений машиностроительной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Машиностроение", М., 1970.
11. УПВС сб. 8 "Зданий и сооружений строительной промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Строительство", М., 1970.
12. УПВС сб. 18 "Зданий, имеющихся во многих отраслях народного хозяйства для переоценки основных фондов", изд. "Колос", М., 1970.
13. УПВС сб. 18-ПД "Передвижные домики, имеющихся во многих отраслях народного хозяйства для переоценки основных фондов", изд. "Госстройиздат", М., 1971.
14. УПВС сб. 19 "Сооружений, имеющихся во многих отраслях промышленности для переоценки основных фондов", изд. "Колос", М., 1970.
15. УПВС сб. 23 "Зданий и сооружений автомобильного транспорта и автомобильных дорог для переоценки основных фондов", изд. "Медицина", М., 1970.
16. УПВС сб. 26, т. 1. "Зданий и сооружений в совхозах, колхозах, межколхозных и других сельскохозяйственных предприятиях и организациях для переоценки основных фондов", изд. "Пищевая промышленность", М., 1970.
17. УПВС сб. 27 "Зданий и сооружений внешнего водоснабжения и канализации для переоценки основных фондов", изд. "Энергия", М., 1970.
18. Стандарты республики Казахстан СТ РК 1126-2002 «Система оценки имущества Республики Казахстан. Принципы оценки» и СТ РК 1127-2002 «Система оценки имущества Республики Казахстан. Термины и определения».
19. Стандарты бухгалтерского учета, методические рекомендации, Генеральный план счетов, Сборник документов, Алматы, Раритет, 2000.
20. Интерпретация МСФО 16 «Основные средства: признание, оценка и раскрытие в отчетности».
21. Микерин Г.И., Недужий М.И., Павлов Н.В., Яшина Н.Н., Международные стандарты оценки, в 2 томах, М., Новости, 2000 г.
22. Карлин Т.Р., Макмин А.Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP): Учебник, М., ИНФРА-М, 2000.
23. Уолш К. Ключевые показатели менеджмента: Пер. с англ., М., Дело, 2000.
24. Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса. М., Финансы и статистика, 2005.
25. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предприятий: теория и практика, М., Инфра, 1997.
26. Абдулаева Н. А., Колайко Н. А., Оценка стоимости предприятия (бизнеса), М., Издательство " Экмос" 2000 г.
27. Федотова М.А., Уткин Э.А. "Оценка недвижимости и бизнеса", Учебник. “Экмос”, М., 2000.
28. Харрисон Г. С. "Оценка недвижимости" (учебное пособие) / Пер. с англ. М,: РИО Мособлупрполиграфиздата, 1994.
29. Экерт Д.К. Оценка земельной собственности. Красноярск, 1993.
30. Попов Г. В. Основы оценки недвижимости. М.: РОО, 1995.
31. Фридман Дж., Ордуэй Н. Анализ и оценка приносящей доход недвижимости/ Пер. с англ. М.: Дело, 1995.
32. Гранов И.В. Оценка недвижимости. – С-Пб: Питер, 2001.
33. Рутгайзер В.М. "Оценка рыночной стоимости недвижимости", “Дело”, М., 1998.
34. Андрианов Ю.В. Введение в оценку транспортных средств, М., Дело, 1998.
35. Ковалев В.В. Финансовый анализ: управление капиталом, выбор инвестиций, анализ отчетности, М., Финансы и статистика, 1996.
36. Назарова О. С. и Третьякова Э. А. Оценка рыночной стоимости машин и оборудования, учебно-практическое пособие, М., Дело, 1998.
37. Шумилин М.В., Алискеров В.А., Денисов М.Н., Заверткин В.Л. Бизнес в ресурсо добывающих отраслях, Справочник, М., Недра, 2001.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
ӘКТАС ЖЕР ҚОЙНАУЫН БАҒАЛАУ
КІРІСПЕ
8
1 ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРДЫҢ КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ
10
1.1 Жер қойнауын бағалау әдістемесі
13
1.2 Жер қойнауын пайдалушылардың негізгі құқықтары
17
2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ
ТАЛДАНЫЛУЫ
31
2.1 Геологиялық және өндрістік жағдайлардың талдануы
31
2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі
35
2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы
38
2.4 Қоршаған орта бойынша бағалау шаралары
40
3 ШЫҒЫН ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ
46
3.1 Пайда тәсілмен бағалау
55
3.2 Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды
келістіру
65
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жер қойнауын бағалау қазіргі күнде өте маңызды болып келеді. Мұнда
белгіленген кәсіпорын пайдалы қазбаларды өндеу жұмыстарымен айналысады. Осы
жұмыстарда пайдалы қазбалардың құнын және жалпы мүліктік кешеннің ( бизнес)
бағалынады. Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып
жатады. Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында
өндірістік талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды
шикізат алу кенорын деп аталады.
Кенорынның пайдалы қазбалардың теориялық түсініктемелері жазылған.
Пайдалы қазбалар, кенорын, минералды шикізат, жер қойнауын пайдаланушылар
анықтамалары жазылған.
Кенорынды бағалау әдістемесінде жалпы бағалау тәсілінің үш түрі және
амал тәсілдері келтірілген.
Жер қойнауын пайдаланушылардың құқығы және жер қойнауын пайдалануға
салық салу заңдары өте кең түрде жазылған. Жер қойнауын пайдаланушыларға
салық салуда бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша Қазақстан
Республикасының үлесін заңдары толық келтірілген.
Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы
жүргізіледі:
1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);
2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);
3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)
Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату,
массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау
массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару.
Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында
Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м
биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді
ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік
жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы
жағынан бастап асфальт салынған.
Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесінде жалпы әктастың орналасу
жері, пайдалы қазбалар қорлары жалпы көрсетілген.
Өндірістік әктас және үй әктастың технологиясы жалпы технологиялық
кешен операцияларын анықтайды.
Тау - көлік жұмыстарын жүргізу барысында қатты және газ күйіндегі
заттардың шаң болуы мен шығарындылары атмосфераға зиян келтіреді. Шаңның
қалыптасуы кен шығару орында экскаватор, бульдозер, автокөліктің жұмыс
кезінде қозғалудан пайда болады. Рекультивациялық жұмыстар басталуына дейін
кен шығару орнында жел соғудан, шаңның көтерілуі мүмкін. Шаңның
қалыптасуынан басқа атмосферада газ күйіндегі ластауыш шығарындылары,
көмірқышқыл, азот қышқылы, ангидрид сияқты заттар болады. Атмосфераға
ластауыш заттардың шығарындылары мен қауіпті әрекет жасау комбинация
қосымшалары, қауіп- қатер сыныптары, атмосфера ауасына бірнеше ластауыш
заттардың жіберілетін Концентрациясының (ПДК) тізімі көрсетілген.
Шығын тәсілінің әдістері барлық тозу түрлерін есептеп шығара отырып,
жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны
ауыстырудың құнын шығарады. Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғыларын,
жер пайдалану құқығын, машина, станок, негізгі құралдарды, өндірістік
қорлар, тауарлар, дайын өнім және тауар - материалды құндылықтардың бағалау
құны жүргізіледі.
Табыс тәсілдері келешекте пайдаланудан күтілетін табыстарды анықтауға
негізделген жылжымайтын обьектісінің құнын анықтау.Ақша ағымдардың
дисконттау, табыс капитализация, Гордан, Инвуд, Хоскольда әдістері арқылы
есептелінеді.
Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды
келістіру барысында әдістердің құн көлеміне меншікті салмақ қолдану арқылы
мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалау құнын шығару.
1. ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАР КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ
Кенорын бизнесі тау өндіріс өнеркәсібінде кәсіпкерлік қызметті
көрсетеді. Өндірістік үрдісте минералды шикізатты жүзеге асырылады.
Минералды шикізат - кенорындарға өндіру қорытындысында алынатын
тауар өнімі.
Пайдалы қазбалар - минералдар немесе табиғи минералды агрегаты
болып табылады. Өзінің табиғи түрінде қазіргі заман өндірісінде немесе
химиялық, физикалық құрамына сәйкес қолданылады. Шикізат ретінде бір немесе
бірнеше құнды құрамбөліктерді шығару үшін пайданылады.
Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып жатады.
Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында өндірістік
талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды шикізат алу
кенорын деп аталады.
Пайдалы қазбалардың кенорны - бұл табиғи қойылым, материалды және
қаржылық құн.
Пайдалы қазбалардың кенорнының обьектісі тау өндірісі
өнеркәсібіндегі кәсіпкерлік қызмет болып табылады. Мұндай обьектілердің
өзіндік ерекшеліктерімен иеленеді.
Пайдалы қазбалар кенорны жылжымайтын мүлік болып табылады, олар тек
табиғат жаратылған жерде ғана орналасқан. Кенорын орналасқан ауданның
жағдайы өндірістік кәсіпорындарын құру үшін қолайлы емес.
Кенорынның пайда болуы табиғи геологиялық үрдістер қиын және
көптүрлі. Сондықтан тәжірибеде кенорындар жеке құрылыс ерекшеліктерімен,
кенорындағы пайдалы қазбалардың сапасы және бөлінуі өндірістік енгізуде
жеке инженерлік және технологиялық шешімдері арқылы мінезделінеді. Тау
кәсіпорындарынның кенорындардың технико - экономикалық көрсеткіштері
әртүрлі құрылуына байланысты үлкен айырмашылықтары бар.
Әрбір кенорынның пайдалы қазбалардың соңғы саны мен анықтамасы
( қорлардың анықталу мінездемесі) бар.
Кенорын қорларды өндірістік енгізу үрдісінде біртіндеп өндіріледі,
ал соңғы есептеуінде жойылады. Тау кәсіпорынның кенорны қорларды өндіру
және жұмыс істеу уақыты анықталады. Бұл мерзім ұсақ обьектілерде 5 - 10
жыл, ал үлкен обьектілерде 30 - 60 жыл жұмыс істейді. 60 жылдан астам
кенорын өндіру жұмыстары әлемде бір рет ғана болады.
Кенорын пайдалы қазбалары жер қойнауында жасырылған. Олардың тау
кәсіпорындардың жобалаудағы бастапқы мәліметтердің ерекшеліктері мен
сапалық мінездемесі геологиялық зерттеулердің арнайы жұмыстарында
анықталынады.
Жер қойнауындағы жеке аудандағы, мемлекеттегі, континенттегі, мұхит
және теңіз астындағы, жер бетіндегі өндірісте қолданылатын пайдалы қазбалар
жиынтығы минералды ресурстар деп аталады.
Минералды ресурстардың бөлігін өндіруге дайындығын минералды шикізат
базасы деп аталады.
Минералды ресурстар өндірістік өнеркәсіп саласындағы дамудың негізі
болып табылады. Олар энергетика, металлургия, химиялық өнеркәсіпте, құрылыс
индустриясында салаларында кең қолданылады.
Минералды шикізатты өндіру және экпорттау табыс бөлімінің негізі
болып табылады.
Сала бойынша қолдану шикізаттардың негізгі топтарды көрсетеді:
1. Қуат көзі ( мұнай, газ, көмір, ыстық тақтатастар, торф, уран);
2. Металл кені ( қара, түсті, жиі емес, асыл);
3. Химиялық шикізат ( калий, натрии, және магний тұздары, фосфат,
күкірт);
4. Техникалық шикізат ( графит, асбест, табиғи от, пигметтер,
керамика шығару үшін компонент, табиғи абразивтер, сорбенттер);
5. Құрылыс материалдары ( тас, құм, цемент шикізаты);
6. Асыл, техникалық арнайы қолдану үшін тастар ( алмаз, түсті
тастар, пьзооптикалық минералдар)
1. Жер қойнауын бағалау әдістемесі
Мүліктің құны анықтауда ең басты кілтті мәселесі бағалау әдістерін
қолданатын таңдаулар болып табылады. Мүлік құның бағалау әдістерінің
көптеген жіктеулері бар.
Бағалау тәсілдемесі (көзқарасы) – бұл бағалау объектінің құнын бір
біріне бағалау әдісімен нарықтық немесе басқа құнды анықтау болып табылады.
Бағалау әдісі – бұл заңды, ұйымдық – техникалық немесе қаржы
экономикалық сипатымен Бағалаушылар қызметтерінің тізебегі анықтау немесе
жинақтау, баға объектісінің нарықтық немесе басқа құнының орындалуын
белгілеу.
Баға әдістерін былай жіктеуге болады:
- есептеу базасын қабылданған ақпараттар осы уақыттағы немесе
объектісі өткен жылдардағы мазмұны.
- шығын, кіріс немесе нарықтық (салыстырмалы сату) бөлімдерде
қолданылатын тәсілдер.
Бағалаудың әр түрлі әдістері оқшауланған түрде қолданылмайды.
Керісінше олар бір-біріне қатынастарын толықтырады, әдетте бағалау күніне
бірнеше әдістер қолданылады. Содан кейін әр түрлі әдістерін алынған бағалау
нәтижелері қорытынды баға үшін өзара салыстырылады. Бірақ кейбір әдістер
бағалаудың анықталған құндарының құнын бағалауды баға объектінің түзетілген
баламалы құнының әдісін қстанады, ал тұрақты пайда әкелетін кәсіпорындар
мен жылжымайтын мүлікті бағалауды – капитализациялық қалыпқа келтірілген
пайда әдісі болып табылады.
Бағалауда шығыс әдісімен алынған нәтижелер баға объектілерінің
нарықтық құнын негізделген бағдары болып қызмет етуі мүмкін, біреуі
Бағалаушылардың пікірі бойынша кіріс және нарықтық салыстырмалы тәсіл мен
есептеу болып табылады.
Шығын әдісі. Бұл әдіс мына ұстанымда негізделеді, ақпаратталған сатып
алушы мүлікке, соның құрылымына немесе басқа аналогтық мүлікке кеткен
құнынан жоғары төлейді. Бағалаудың пайдалылығы және сапасымен салыстырады.
Шығын тәсілінде база ретінде ұдайы өндіріс құны түсінігі
қолданылады. Бұл түсінік физикалық, функциялық және экономикалық тозудың
мүліктің құнын жоғарлатуын көрсетеді.
Шығындық амал әдістері - бұл барлық тозу түрлерін есептеп шығара
отырып, жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны
ауыстырудың құнын айқындау әдістері:
1. Элемент бойынша есептеу әдісі - бірыңғай аудандық бірліктік
бағамалар ( БАББ) жинақтарын, сметалық нормалар мен ережелер ( СНжМЕ)
сметалық нормалар мен бағаларды және басқа да нормативтерді пайдалану
негізінде тозуды ескере отырып, ұдайы өндіріс немесе ауыстыру құнын
айқындау;
2. Іріленген жалпыланған құн көрсеткіштері әдісі - тозуды есептеп
шығара отырып, ұсақ обьектілерді сату туралы ұсыныстарды қорыту жолымен
немесе іріленген сметалық нормативртердің (ІСН), қалпына келтіру құнының
іріленген көрсеткіштердің (ҚҚІК), құрылыс құнының іріленген көрсеткіштердің
(ҚҚІҚ) жинақтарын және басқа да нормативтерді қолдану негізінде ұдайы
өндіріс немесе ауыстыру құнын ауыстыру;
Кіріс әдісі. Бағалау құнының басты көрсеткіші мүліктің табыс әкелу
болып табылады. Мүлікті бағалау негізгі сонымен қатар коммерциялық
жылжымайтын мүліктің болашақтағы табысталуын нарықтық құннын анықтайтын осы
кіріс әдісі болып табылады.
Бағалаудың жылжымайтын мүлік құнын анықтау мына пастулатта
негізделген, жылжымайтын мүлікті сатып алушы инвестор мүліктің болашақтағы
табыстарының ағымдағы құнынан жоғары төлейді. Мүлік иесі сол мүлікті
болашақтағы қолданғаннан түсетін ағымдағы құнынан төмен сатпайды.
Нәтижесінде екі жақ нарықтық құнға сатуға келісімге келеді. Ол жылжымайтын
мүліктің болашақтағы кірістері мен ағымдағы құнға тең болады.
Бұл жағдайда баға объектісінің құны екі негізгі әдісті қолданғанда
анықталуы мүмкін. Олар: дисконтталған ақша ағымы және кіріс капитализациясы
немесе модификациясы.
Сонымен қатар мүлікті бағалаудағы кіріс әдісінің артықшылықтарына
қарамастан оның қолдануында кейбір шектеулер бар. Бұл әдісті қолдану мына
жағдайда негізделеді:
Біріншіден, шаруашылықты жүргізіп отырған субъектіге әкелетін немесе
болашақта әкелетін кірістің нақты ағымын белгілеу керек (таза кіріс немесе
ақша ағымы, таза кіріс соммасынан амортизациялық аударымдарды алып
тастағанмен түсіндіріледі)
Екіншіден, шаруашылық қызметтің пайда әкелетін тарихы мен оның
пайдасы тұрақты болған жағдайда келешектегі пайданы есептеуге болады.
Бағалаушының айтуынша кепілге берілген пәтерлерді бағалау шығыс және
кіріс әдістерімен анықталынбайды, өйткені олар нақты бағаны түсіріп
жібереді.
1. Тікелей капиталға айналдыру әдісі - жылжымайтын мүлік
обьектісінің тұрақты пайдалануды сақтау жағдайларына сүйене отырып,
кірістің тұрақты шамасы, бастапқы инвестициялар болмаған, қайтарылатын
капитал мен капитал кірісі бір уақытта есепке алынған кезде құнды анықтау;
2. Ақша ағымдарын дисконттау әдісі - обьектіні пайдалануға
байланысты тәуекел дәрежесіне қарай ақша ағымдарының өзгеруі және дұрыс
түспеу жағдайларына сүйене отырып, құнын анықтау.
Нарықтық әдіс (салыстырмалы) мүліктің сәйкес мүдделеріне сәйкес
бағамен сатылуы тиіс. Олар:
- салалық арақатынастар әдісі арнайы формулалармен баға
көрсеткіштерінде негізделген экономикалық баяндамада қолданылады.
Кәсіпорынның сатылары жайлы мағыналар эмперикалық жолмен және
мүліктің бөлек түрлерімен салыстырады.
- Капитал нарығының әдісі компания акцияларымен қолданған нарықтық
нақты төленетін бағаға базаландырылған әдіс.
- Мәміле әдісі мүлікті сатып алудағы бағада негізделеді.
Салыстырмалы амал тәсілдері - ұқсас обьектілерді сату мәмілелері
мен тиісті түзетулерді жүргізу үшін бағалау обьектісімен салыстыруды
талдауға негізделген әдістер:
1. Сатуды салыстырмалы талдау әдісі - жақында салынған,
салыстырылатын обьектілерді олардың арсындағы айырмашылықтары ескеретін
тиісті түзетулер орындалғаннан кейін бағаланатын обьектілерді салыстыру
жолымен жылжымайтын мүлік обьектісінің құнын айқындау;
2. Нарықты ақпарат әдісі - бағаланатын обьектінің орналасқан жерін
ескере отырып, қалыптасқан жылжымайтын мүлік нарығындағы ұсыныстар мен
сұраным туралы ақпаратты талдау жолымен жылжымайтын мүлік обьектісінің
құнын айқындау.
1.2 Жер қойнауын пайдаланушылардың негізгі құқықтары
Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы
1. Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы келесі операцияларды жүргізеді:
1)жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу;
2) барлау;
3) өндіру
3-1) Барлау және өндіру жұмыстары
4) жерасты үймереттер құрылысы және эксплуатациясы, барлау және
өндіру жұмыстарымен байланысты.
2.Жер қойнауын пайдалану құқығы тұрақты және уақытша, айыру және
айырмалған , ақылы және ақылы емес болады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың субьектілері
1. Жер қойнауын пайдаланушылардың субьектілері қазақстандық және
шетелдік заңды және тұлғалар болып табылады.
2. Тұрақты жер қойнауын пайдаланушылар тұлғалар. Уақытша жер қойнауын
пайдаланушы тұлғалар шектеулі мерзіммен шектеледі.
Сервитуттар
1. Осы кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерін
көзделген жағдайларда меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне меншік
немесе жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскісін мүдделі жеке және
заңды тұлғаларға шектеулі нысаналы пайдалану құқығын беруге міндетті.
2. Бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы пайданалу құқығы (сервитут):
1) тікелей нормативтік құқықтық актіден;
2) мүдделі тұлғаның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шартының
негізінде;
3) жергілікті атқарушы органның актісі негізінде;
4) сот шешімі негізінде;
5) Қазақстан Республикасының зандарында көзделген өзге де жағдайларда
туындауы мүмкін.
3. Егер нормативтік құқықтық актіде мүдделі тұлғаның меншік иесімен
немесе жер пайдаланушымен шарты негізінде сервитут белгілеу көзделсе,
олардың мұндай шарт жасасудан немесе меншік иесі жер пайдалану қоятын
шарттың талаптарынан бас тартуына мүдделі тұлға меншік иесі немесе жер
қойнауын пайдаланушыға талап - арыз беруі арқылы сот тәртібімен дауласа
алады.
4. Егер нормативтік құқықтық актіге жергілікті атқарушы органның
актісі негізінде сервитут белгілеу көзделсе, сервитут белгілеуге мүдделі
тұлға, меншік иесі немесе жер пайдаланушы бұл актіге сот тәртібімен
шағымдана алады.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу
Осы бөлімде реттелетін қатынастар
Жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізу жөніндегі
қызметке салық салушылардың ерекшеліктері реттеледі және жер қойнауын
пайдаланушылардың мынадай салықтары мен арнайы төлемдерін:
1) үстеме пайда салығын;
2) Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 13 желтоқсандагы № 11-111
Заңымен 279 баптың 1 тармағының 2 тармақшасы алынып тасталды.
3) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдерін:
а) бонустарды (қол қойылатын, коммерциялық табу);
б) роялтиді;
в) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін;
г) қызметін өнімді бөлу туралы келісім-шарт бойынша жүзеге асыратын
жер қойнауын пайдаланушының қосымша төлемін есептеу мен төлеу тәртібі
белгіленеді.
Осы Кодексте "жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар", "мұнай
операциялары", "мұнай" және "келісім-шарттық аумақ" ұғымдарының Қазақстан
Респубпикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы және мұнай
туралы заңдарында айқындалған маңызы бар.
2. Мұнай операцияларын қоса алғанда жер қойнауын пайдалану бойынша
операциялар жүргізу жөніндегі қызметке осы Кодексте белгіленген тәртіппен
салық салынуға тиіс.
Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттардың салық режимінің
үлгілері.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу екі үлгіге бөлінеді:
1) бірінші үлгі, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін
қоспағанда, жер қойнауын пайдаланушының осы Кодексте кезделген салық пен
басқа да міндетті төлемдерді төлеуін көздейді;
2) екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша
Қазақстан Республикасының үлесін төлеуін (беруін), сондай-ақ осы Кодексте
кезделген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
барлық түрлерінің төленуін көздейді, оларға: экспортталатын шикі мұнайға,
газ конденсатына салынатын рента салығы; роялти; шикі мұнайга, газ
конденсатына салынатын акциз; үстеме пайда салығы; жер салығы; мүлік салығы
қосылмайды.
Бонустар
Бонустар туралы жалпы ережелер
1. Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып
табылады.
2. Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке
жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін:
1) қол қойылатын;
2) коммерциялықтабу бонусын телейді.
Қол қойылатын бонус
Қол қойылатын бонусты белгілеу тәртібі
1. Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келісім-шарт
жасалатын аумақта жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметті жүзеге асыру
құқығы үшін бір жолғы тіркелген төлемі болып табылады.
2. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерлерін пайдалы қазбалар көлемі
мен кен орнының экономикалық құндылығы ескерілген есеп негізінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
3. Қол қойылатын бонустың түпкілікті мөлшерін жер қойнауын пайдалануға
құқық алуға өткізілген инвестициялық бағдарламалар конкурсының нәтижелері
бойынша комиссия белгілейді және ол жер қойнауын пайдалану үшін берілетін
кен орындарының (келісім-шарт аумақтарының) экономикалық құндылығы есепке
алынып, келісім-шартта бекітіледі, бірақ бастапқы мелшерлерден төмен
болмауы керек.
Қол қойылатын бонусты төлеу мерзімі
Қол қойылатын бонус келісім-шарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік
отыз күннен кешіктірілмей бюджетке төленеді.
Салық декларациясы
Жер қойнауын пайдаланушы қол қойылатын бонус бойынша декларацияны
тіркелген жері бойынша салық органына төлеу мерзімі басталған айдан кейінгі
айдың 15-іне дейін табыс етеді.
Коммерциялық табу бонусы
Коммерциялық табу бонусын төлеу тәртібі
1. Коммерциялық табу- келісім-шарт аумағы шегінде ашылған, өндіру үшін
экономикалық жағынан тиімді пайдалы қазбалардың белгілі бір түрінің
запастары.
2. Осы баптың 3-тармағында аталған жағдайларды қоспағанда, коммерциялық
табу бонусы келісім-шарт аумағындағы әрбір коммерциялық табу үшін, оның
ішінде кен орындарына қосымша барлау жүргізу барысында, бастапқы анықталған
алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың табылғаны үшін
төленеді.
3. Пайдалы қазбалардың кен орындарына оларды кейіннен өндіруді
көздемейтін барлау жүргізуге жасалған келісім-шарттар бойынша коммерциялық
табу бонусы төленбейді.
Коммерциялық табу бонусының мөлшері
Коммерциялық табу бонусының мелшері салық салу объектісі, есептеу
базасы мен ставка негізге алына отырып белгіленеді.
Коммерциялық табу бонусының мөлшерін есептеу үшін:
1) кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының уәкілетті мемлекеттік
орган бекіткен осы мақсаттағы көлемі салық салу объектісі болып табылады;
2) алынатын пайдалы қазбалар қорының бекітілген көлемінің құны төлемді
есептеу базасы болып табылады. Алынатын қордың құны, Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітетін ақпарат көздерінің деректері бойынша осы
пайдалы қазбаның төлем жүзеге асырылған күнгі Халықаралық (Лондон) биржада
бөлгіленген биржалық баға бойынша есептеледі. Пайдалы қазбаларға биржалық
баға бөлгіленбеген жағдайда шығарылатын қордың құны құзыретті орган
бекіткен жұмыс бағдарламасында көрсетілген өндіруге жұмсалатын жоспарлы
шығындардың жоспарлы рентабельділік мөлшеріне түзетілген сомасынан
айқыңцалады;
3) коммерциялық табу бонусы есептеу базасының, 1 проценті ставкасы
бойынша бөлінеді.
Роялти туралы жалпы ережелер
1. Жер қойнауын пайдаланушы роялтиді Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілетін пайдалы қазбалардың әр түрі бойынша, оның сатып
алушыларға өткізілгеніне (тиеп жөнелтілгеніне) немесе өз қажетіне
пайдаланылғанына қарамастан, жеке төлейді.
2. Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шартта белгіленген
роялти, осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, ақшалай
нысанда төленеді.
3. Келісім-шарт бойынша қызметті жүзеге асыру барысында роялтиді
ақшалай төлеу нысаны Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен құзыретті
органмен қосымша келісімде белгіленген тәртіппен заттай нысанмен
ауыстырылуы мүмкін.
Роялти төлеу тәртібі
1. Роялти мөлшері салық салу объектісі, есептеу базасы мен ставка
негізге алына отырып айқындалады.
2. Пайдалы қазбалардың өндіріліп алынған көлемі немесе нақты
өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлы өнімнің көлемі салық
салу объектісі болып табылады. Мыналар:
1) пайдалы қазбалардың өзі:
мұнай, табиғи газ және газ конденсаты;
көмір және жанғыш тақтатастар;
тауарлы кендер;
жер асты сулары, оның ішінде бастапқы өңдеуден өткен сулар; слюда,
керіш, құрылыс материалдары өндірісіне арналған шикізат; металлургияға
арналған кен емес шикізат;
2) қымбат бағалы металдар, құмда, кенде, концентратта болатын
металдар;
3) қара, түсті, сирек кездесетін және радиоактивті металдардың, кен-
химия шикізатының концентраттары;
4) қымбат бағалы тастар, бастапқы өңдеуден өткен жарқырауыш тас және
пьезооптикалық шикізат;
5) басқа пайдалы қазбалар бойынша - бастапқы өңдеуден өткен минералдық
шикізат алғашқы тауарлы өнім болуы мүмкін.
3. Осы Кодекстің 299-бабына сәйкес айқындалатын пайдалы қазбалардың
құны роялтиді есептеу үшін салық базасы болып табылады.
4. Осы баптың 5-тармағында көрсетілгендерді қоспағанда, пайдалы
қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти:
1) газ конденсатын қоса алғанда, мұнай бойынша - қызметтің күнтізбелік
әрбір жылы үшін, газ конденсатын қоса алғанда, мұнайдың жинақталған
өндірілімінің көлеміне байланысты айқындалған процент ретінде жылжымалы
шкала бойынша және мынадай:
500 000 тоннага дейін - 2 процент;
500 000-нан 1 000 000 тоннаға дейін - 2,5 процент;
1 000 000-нан 1 500 000 тоннаға дейін - 3 процент;
1 500 000-нан 2 000 000 тоннаға дейін - 3,5процент;
2 000 000-нан 2 500 000 тоннаға дейін - 4 процент;
2 500 000-нан 3 500 000 тоннаға дейін - 4,5 процент;
3 500 000-нан 4 500 000 тоннаға дейін - 5 процент;
4 500 000-нан 5 000 000 тоннаға дейін - 5,5 процент;
5 000 000 тоннадан жоғары - 6 процент ставка бойынша төленеді. Егер газ
тәріздес көмірсутектерді сүйық көмірсутектермен бірге жер бетіне шығару
көзделген жағдайда, роялтиді есептеу мақсатында осындай газ тәріздес
көмірсутектер мынадай арақатынас арқылы мұнайға ауыстырылады: газ тәріздес
көмірсутектердің 1 мың текше метрі мұнайдың 0,857 тоннасына сәйкес келеді;
2) алтынды, күмісті, платинаны, басқа да қымбат бағалы металдар мен
қымбат бағалы тастарды қоса алғанда, қатты пайдалы қазбалар бойынша
Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын ставкалар бойынша төленеді.
Осы Кодексте белгіленген роялти ставкалары жүргізілетін өндіру түріне
қарамастан, пайдалы қазбалардың барлық түріне қолданылады.
5. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары бойынша роялти
осы Кодекстің 300-бабында белгіленген ставкалар бойынша төленеді.
6. Жер қойнауына кері айдалатын газ тәріздес көмірсутектер бойынша
роялти төленбейді.
Пайдалы қазбалардың қүнын айқындау тәртібі
1. Роялтиді есептеу мақсатында, алтынды, күмісті және платинаны
қоспағанда, өндірілген мұнайдың, жер асты сулары мен пайдалы қазбалардың
кұны өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлы өнімнің салық
кезеңіндегі орташа өлшемді өткізу бағасы негізге алына отырып, жанама
салықтар мен оларды сату (тиеп жөнелту) пунктіне дейін тасымалдауға кеткен
іс жүзіндегі шығыстар сомасы есепке алынбай айқындалады.
2. Жер қойнауын пайдаланушы салық кезеңінде өндірген алтынның, күмістің
және платина Халықаралык, (Лондон) биржада салық кезеңі ішінде қалыптасқан
осы металдардың орташа құны негізгі алына отырып есептеледі
3. Алғашқы тауарлы өнім сатылмаған жағдайда, алтынды, күмісті,
платинаны және кең таралған пайдалы қазбаларды қоспағанда, өндірілген
мұнайдың, жер асты сулары мен пайдалы қазбалардың құны осындай сату орын
алған соңғы салық кезеңіндегі алғашқы тауарлы өнімінің орташа өлшемді
өткізу бағасы негізге алына отырып айқындалады.
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидің
ставкалары
1. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтиді
жер қойнауын пайдаланушылар, оның ішінде пайдалы қазбалардың басқа түрлерін
өндіруге жасалған келісім-шарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындар
мынадай тіркелген ставкалар бойынша төлейді
1 Кесте - Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша
роялтидің ставкалары көрсетілген.
1 Кесте - Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша
роялтидің ставкалары
Пайдалы қазбаның атауы
Роялти ставкасы%
Металлургияға арналған руда емес шикізат 1
Қалыпқа салынатын құм, глиноземді жыныс(далалық шпат, 1
пегматит), әк, доломит, әк-доломит жыныстары
Тамақ өнеркәсібіне арналган әк 1
Басқа руда емес шикізат 3,5
Отқа берік саз балшыктар, каолин, вермикулит 3,5
Ac түзы 3,5
Жергілікті құрылыс материалдары 4,5
Ауа кіретін кеуек жыныстар, құрамында суы бар ауа 4,5
кіретін шынылар мен шынытектесжыныстар (перлит,
обсидиан), малта тас пен қиыршықтас, қиыршықтас-қүм
қоспасы, гипс, гипстіктас, ангидрит, сажа, саз балшық
және саз балшықты жыныстар (баяу балқитын және тез
балқитын саз балшық, құмды саз балшық, аргиллиттер,
алевролиттер, сазбалшықты тақтатастар), бор, мергель
мергельді-борлы жыныстар, кремнийлі жыныстар (трепел,
опока, диатомит), кварцты-далалық шпаты
жыныстар, шой тас, шөгінді, атқылаудан кейінгі және
метамор-фозалықжыныстар (гранит, базальт, диабаз,
мәрмәр), қалыпқа салынатыннан басқа құм (қүрылыстық,
кварцты, кварцты-далалық шпатты), құм тас, табиғи
пигменттер, ұлутас.
Жерасты сулары 10
2. Жер қойнауын пайдаланушы кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты
сулары бойынша роялтиді, осы баптың З-тармағында көзделген жағдайларды
қоспағанда, олардың тұтынушыларға сатылғанына немесе өз қажеттеріне
пайдаланылғанына қарамастан төлейді.
3. Роялтиді:
1) жеке түлғалар өзінің жеке меншік құқығындағы жер учаскелерінде
өндіретін жерасты сулары бойынша, осы сулар сыртқа сатылмайтын және
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде өндіріс пен технологиялық
қажеттерге жұмсалмаған жағдайда;
2) жерасты суларын өзінің шаруашылық қажеттері үшін өндіруді жүзеге
асыратын мемлекеттік мекемелер;
3) жер қойнауын пайдаланушылар ілеспе өндірілген жерасты суларын жер
қабатының қысымын қалпында ұстау үшін кері айдағанда төлемейді.
Төлеу мерзімдері
Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салық кезеңінен
кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей төленеді.
Салық кезеңі
1. Осы баптың 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда,
күнтізбелік ай роялти төлеу жөніндегі салық кезеңі болып табылады.
2. Егер алдыңғы тоқсандағы роялти бойынша орташа айлық төлемдер 1000
айлық есептік көрсеткіштен кем болса, онда салық кезеңі тоқсан болып
табылады.
Салық декларациясы
Жер қойнауын пайдаланушы роялти жөніндегі декларацияны тіркелген
жеріндегі салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан кешіктірмей
табыс етеді.
Yстеме пайда салығы
Төлеушілер
Өнімді бөлу туралы келісім-шарттар, кең таралған пайдалы қазбалар мен
жерасты суларын өндіруге, сондай-ақ барлау мен өндіруге байланысты емес
жерасты құрылыстарын салуға және пайдалануға жасалған келісім-шарттар
бойынша қызметті жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер қойнауын
пайдаланушылар осы келісім-шарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін
өндіруді көздемеген жағдайда, үстеме пайдаға салық төлеушілер болып
табылады.
Салық салу объектісі
Жер қойнауын пайдаланушының жинақталған табыстардың жинақталған
шығыстарға қатынасы 1,2-ден жоғары болған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген
келісім-шарт бойынша таза табысының бір бөлігі үстеме табысқа салық салу
объектісі болып табылады.
Салық кезеңі
Үстеме пайда салығы үшін осы Кодекстің 136-бабында белгіленген салық
кезеңі қолданылады.
Салық төлеу мерзімі
Үстеме пайда салығы салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен
кешіктірілмей төленеді.
Салық декларациясы
Үстеме пайда салығы жөніндегі декларацияны жер қойнауын пайдаланушы
тіркелген жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі жылдың 10
сәуірінен кешіктірмей табыс етеді.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлгісі
Өнімді бөлу туралы келісім-шарт аясында жүзеге асырылатын қызметке салық
салу ерекшеліктері
1. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт соған сәйкес Қазақстан Республикасы
белгілі бір мерзімге жер қойнауын пайдаланушыға арқылы негізде, келісім-
шарт аумағындағы мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану
жөніндегі операцияларды жүргізу және оның есебінен осыған байланысты
жұмыстарды жүргізу құқығын беретін шарт болып табылады.
2. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт мынадай негізгі талаптарды:
1)өлшеу орнынан өткен өндірілген өнімнің жалпы көлемін және оның кұнын
айқындауды;
2) келісім-шарт бойынша жұмыстарды орындауға арналған шығындарды өтеу
үшін жер қойнауын пайдаланушының, меншігіне берілетін өндірілген өнім
бөлігін (өтемдік өнім) айқындауды;
3) өтімдік өнім иіегерілгеннен кейін бөлуге жататын өндірілген өнім
бөлігін (пайда түсіретін өнім) айқындауды;
4) Қазақстан Республикасы мен жер қойнауын пайдаланушының арасындағы
белісі үлесін (процент);
5) Осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының пайда
түсіретін өнімдегі үлесін айқындау тәртібін қамтуға тиіс.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін айқындау
1. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі жер қойнауын
пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі шегеріліп, Қазақстан
Республикасы мен жер қойнауын пайдаланушы арасында бөліске түсетін пайда
түсіретін өнімнің жиынтық құны ретінде айқындалады.
2. Өндірілген өнімнің құны осы Кодекстің 313-4-бабына сәйкес
белгіленеді.
3. Жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлес төмендегі
үш триггерге:
1) R-фактор (табыс көрсеткіші) - жер қойнауын пайдаланушының жинақтаған
табысының жоба бойынша жинақталған шығыстарға қатынасына;
2) мердігер рентабельдігінің ішкі нормасы (РІН) - нақты таза
дисконтталған табыс өзінің нөлдік белгісіне жететін дисконтталған
ставкасына;
3) Р-фактор (баға коэффициенті) - жер қойнауын пайдаланушы табысының
есепті кезендегі өндіру көлеміне қатынасына сәйкес келетін процентгік
мәндерінің ең төменгісі ретінде айқындалады.
Жоғарыда аталған триггерлер осы баптың 4-6-тармақтарында көрсетілген
әдістемеге сәйкес айқындалады. Жер қойнауын пайдаланушыға беруге жататын
пайда түсіретін өнімдегі үлестің проценттік мәнін айқындау үшін әрбір
триггерден алынған нәтиже осы бапта көрсетілген төменгі мәндермен
салыстырылады.
4. R-фактордың (табыс көрсеткішінің) есепті кезеңцегі мәні (R№) жер
қойнауын пайдаланушының жинақталған табысының жоба бойынша жинақталған
шығыстарға қатынасы ретінде айқындалады.
Жоба бойынша жинақталған табыс өтемдік өнімнің нақты жиынтық құны мен
жер қойнауын пайдаланушының бюджетке төленген нақты жиынтық табыс салығы
шегерілген пайда түсіретін өнім үлесінің нақты жиынтық құнының сомасы
ретінде есептеледі.
Жоба бойынша жинақталған шығыстар нақты жиынтық өтелетін пайдалану
шығыстарының, барлауға және бағалауға жұмсалатын нақты жиынтық өтелетін
шығыстардың және жер қойнауын пайдаланушының басқа да нақты жиынтық
өтелетін шығыстарының сомасы ретінде есептеледі.
R-фактордың (табыс көрсеткішінің) алынған мәні 1,2-ден көп және 1,5-
тен аз болса, жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі
мынадай формула бойынша есептеледі:
жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі = (70% - (2*
(X -1,2)* 100 %), мұнда X - жобаның іске асырылуы кезеңіндегі R-фактордың
(табыс көрсеткішінің) іс жүзінде алынған мәні.
R-фактордың (табыс керсеткішінің) мәні үтірден кейінгі екінші белгіге
дейін дәлдікпен айқындалады.
5. Рентабельділіктің ішкі нормасы (РІН) жер қойнауын пайдаланушының
өнімді бөлу туралы келісім-шарт күшіне енген кезден бастап әр есепті
кезеңдегі және осындай есепті кезеңді қоса алғанда, жер қойнауын
пайдаланушының нақты қолма-қол таза ақша ағынының мәні бойынша есептелген
таза ағымдағы құны нөлге тең болатын дисконттын, жылдық ставкасы ретінде
(процентпен) айқындалады.
Таза ағымдағы құнды есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:
Таза ағымдағы құн = ДЧДПО + ДЧДП1(1 + СД1)1 + ДЧДП2(1+СД2)2+...+ ДЧПп
(1+СДп)п;
ДЧДПп - есепті кезеңдегі қолма-қол ақшаның нақты таза ағыны;
СДп - есепті кезендегі дисконт ставкасы (процентпен көрсетілген);
n - есепті кезең.
Есепті кезендегі нақты таза қолма-қол ақша ағыны мынадай формула
бойынша айқындалады:
ДЧДПп = (ДСКПп + ДСДППп) - (ДВЭРп + ДВРРОп + ДВРОп + СДНп + ДБКОп
+ДПБп);
ДСКПп -жер қойнауын пайдаланушының есепті кезеңде алған өтемді өнімінің
нақты Құны;
ДСДППп - жер қойнауын пайдаланушының есепті кезең ішінде алған пайда
түсіретін өнім үлесінің нақты құны;
ДВЭРп - есепті кезең ішінде төленген өтелетін пайдалану шығыстарының
накты құны;
ДВРРОп - есепті кезең ішінде төленген, барлауға және бағалауға
жұмсалатын өтелетін шығыстардың нақты құны;
ДВРОп - есепті кезең ішінде төленген, игеруге жұмсалатын етелетін
шығыстардың нақты қүны;
СДНп - өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда
есептік кезең ішінде төленген салықтардың жане бюджетке төленетін міндетті
төлемдердің нақты құны;
ДБКОп - осындай есепті кезең ішінде әрбір жағдайда төленген
коммерциялықт табу бонусының нақты құны;
ДПБп - осы игеру учаскесіне жатқызылған және есепті кезеңде төленген қол
қойылатын бонус бөлігінің нақты құны.
2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ТАЛДАНЫЛУЫ
2.1 Геологиялық және өндірістік жағдайлардың талданылуы
Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы
жүргізіледі:
1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);
2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);
3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)
Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату,
массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау
массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару. Бұл технологиялық сұхбат
бұрынғы заманнан келе жатқан және оны бүгінгі күнге дейін өзгертілмеген
емес. Тау жұмыстарының технологиясының жанаруы механизациялау және
автоматизациялау жолдарымен дамып келеді.
Кенорынның ашық өндіру жұмыстары. Пайдалы қазбаларды өндіру және ашу
тереңдіктен жер бетіне шығару жүргізіледі. Тау өндірісінде бұл кен
шығаратын орын деп аталады.
Пайдалы қазбалардың тереңдігі орналасу жағдайына қарай кен
шығарылатын орын көлденен жер үсті ойылған бауырында, пайдалы қазбаларды
өзінің барлық тереңдігінде немесе төмен бөлігінде ашу.
Кен шығару орындарда ашық тазаланған аймақ өндірілген шикізатты
уатуға жақсы жағдай жасайды және еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Бірақ тау жыныстарында бос тау жыныстардың саны жер үстіне шығару кезінде
көп болуы мүмкін. Олар пайдалы қазбалардың денелерін (аршылым) көрсетпейді.
Бос тау жыныстардың пайдалы қазбаларды өндіруі бірліктері аз болғаннан, ол
бірліктің өзіндік құны көбейеді. Пайдалы қазбаларды өндіру барысында бос
тау жыныстардың сандық қатынасы оның шығару саны аршылым коэффициенті деп
аталады. Ол мынандай бірліктерде мм, мт, тт көрсетіледі. Кен шығару
орындарында аршылым коэффициенттері 0,5 - 10 бірлігіне дейін жетеді.
Кенорынның ашық жұмыстарында үлкен габаритті және мықты өндіріс
механизмдері қолданылады. Сондықтан тау массасының жылдық өндіруі өте
жоғары деңгейде болуы мүмкін ( он млн т). Ашық жұмыстардың еңбек өндірісі 5
- 8 есе жоғары, ал тау масасының 1 м шығару өзіндік құны 2 - 4 есе төмен,
жерасты жұмыстардан қарағанда.
Ашық өндіру жұмыстарындағы пайдалы қазбалардың бірлік өзіндік құнына
тең аршылым коэффициенті шекті аршылым коэффициентті деп аталады:
КВС = (СП- СО) СВС
Мұндағы:
СП - жерасты тәсілмен өндірілетін пайдалы қазбалардың бірлік өзіндік
құны;
СО - аршылымның шығынсыз ашық тәсілмен өндіру;
СВС - аршылым 1м (1 т) өзіндік құны.
Ашық өндіру жұмыстарының терендігі аршылым шекті коэффициеттімен
анықталады. Кен шығару орынның нақты көлемі пайдалы қазбалардың денелердің
көлеміне байланысты. Тереңдігінің минималды көлемі ( 35- 40) х ( 50 -70)м
құрайды. Пайдалы қазбалардың тереңдігі жатыс жағдайымен анықталынады және
200- 300м аспайды.
Кенорындардағы жерасты жұмыстары. Тау массасын жер үстіне шығару
арнайы жұмыстармен жатық және шахта ашылу жүзеге асырылады. Жерасты
жұмыстары тұрақты және көп жылды тау жыныстарында жүргізіледі Кенорынның
ашылу сұхбаты пайдалы қазбалардың жатыс мінездемесі мен аймақ бедерімен
анықталады. Кенорынның жатыс ашылуы қатты бөлінген бедер жағдайымен жүзеге
асырылады. Жатысты жүргізу барысында орташа шығындар 5 - 7 есе аз,
шахтадан қарағанда. Шахты құрылысы жазық бедер жағдайында қолданылады.
Шахтылар тік және иілу түрінде пайда болады.Кенорынның жерасты
максималды тереңдігі нақты уақытта кейбір кендерде 2000м дейін, ал көп
жағдайда 300 -700 м құрайды.
Геотехнологиялық тәсілмен өндіру. Қатты пайдалы қазбаларды шайландыру,
қайнату, еріту және ілбіреуге айналу негізінде жүзеге асырылады.
Геотехнологиялық тәсіл пайда қазбалардың бұрғылау жүйесінде немесе тау
жұмыстардағы сорғыту арқылы жүзеге асырылады. Жерасты шаймаландыру тәсілі
қазіргі уақытта уран және мыс өндіру үшін қолданылады.
2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі.
Жер қойнауын пайдаланушылар — Қазақстан Республикасының аумағында,
мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлғалар;
Уәкілетті органдар — бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеуді
және (немесе) жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Үкіметі
уәкілеттік берген салық органдарын қоспағанда, Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдары;
Келісім - шарт - жерасты үймереттер құрылысы және эксплуатациясы,
барлау және өндіру жұмыстарымен байланысты уәкілетті орган мен жеке немесе
заңды тұлғалар арасындағы келісім - шарт;
Кенорын - табиғи қорлары жер қойнауынын бір бөлігі;
Өндіру - жер қойнауынан пайдалы қазбаларды өндіру кешен жұмыстары;
Пайдалы қазбалар - минералдар немесе табиғи минералдар агрегаты.
Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында
Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м
биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді
ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік
жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы
жағынан бастап асфальт салынған.
Кен шығаратын орынның әктас жоспарлы өнімділігі 1 жылда 675 мың т
шығарады. Әктас кенорындары қант өндірісі үшін пайданылады. Республикалық
стандартқа сәйкес РСТ 316- 82 қант зауыттарында әктас сүті мен көмірқышқыл
газды алу диффузиялық суларды тазалау үшін қолданылады.
Кенорын Жоңғар Алатаудың батыс жағында геологиялық тізбекте Селлур
кешен тау жынысы және төрттік түзілімдер кіреді. Кенорын үлкен линза сияқты
көрсетілген, ендік бағытта созылған және жер бетіне шоқы түрінде абсолюттік
бағамен шығыста 1440 м, солтүстікте +950 м орналасқан.
Әктас арасында ұсақ денелер, порфирит сығылмалары, құм- саздар
тақтатастар және құмтастар жиі кездеседі. Кенорын сұр- ақшыл, сұр, сұр-
қара әктастар ұсынылады.
1958-1959 жылдары және барлауға дейін 1988- 1989 жылдары геологиялық
барлау жұмыстарын жүргізу кезінде тау жүргізілімдері және су ұнғыма
горизонттары ашылған емес.
Кенорыннан солтүстікке 0,5 км қарай эксплуатациялық ұнғыма
бұрғыланған, ол кен шығару орнына суды қамтамасыз етеді.
Сапалы мінездеме және пайдалы қазбалар қорылары. Алматы кең емес
жұмыстарын жүргізу кезінде әктас кенорны НРБ- 7687 талабына сәйкестігін
бекітті және барлық жұмыс түрлері үшін шексіз пайдалануға соның ішінде
келесі технологиялық бағытта қолдануға болады:
1. Қант өндірісі үшін Mg 1,45%, CaO 52,0% құрама талап етсе;
2. Металлургияда флюсалық шикізат Mg 1,45%, CaO 52,0% құрамы
талап етсе;
3. Химиялық өнеркәсіпте азот тынайтқыш өндірісі, тұздалған кальций,
кальций карбиді CaO 52,0% талап етеді;
4. Құрылыс әктас өндірісі үшін.
5. Әйнек өнеркәсібінде әктас құрамында Mg 1,45%, CaO 52,0%
болса. Әктас құрамында 0,04-0,05 % деңгейінде болса, онда әктасты түссіз
әйнек өнеркәсібінде қолдануға мүмкіндік береді.
6. Қышқыл жер қыртысында нейтралдау және минералды компонентін
тындыру. Құрамында F ( 0,15 % ), As ( 0,012 %) Pb (0,008%)
7. Карбонат үн өнеркәсібінде целлюлозды-қағаз қолданылады.
8. Резина өнеркәсібінде құрамында CaCO3 + MgCO3 92,8% аз емес.
9. Карбонат үн өндірісі үшін құрылыс және лак бояу өнеркәсібінде
қолданылады.
Әктастың орташа химиялық құрамы (процент %):
CaCO3 - 95,46; MgCO3-0,94; CaO4- 0,84; Al2O3 + Fe2 O3 - 1,02; K2 O+
Na2 O- 0,22;
Қорлар 29.12.1990 жылдан 610 протокол пайдалы қазбалар қорлары
бойынша аудандық комиссия ПГО "Южказгеология " бекітіледі және келесі
сандық ( категория бойынша) түрінде көрсетіледі.
- Баланстық қорлар:
В- әктас 2 284 мың т, окремді әктас- 69,0 мың куб.м, порфириттер- 258,0
мың куб.м;
С1 - әктас 10 210 мың т, окремді әктас- 161 мың куб.м, порфириттер- 533
мың куб.м
С2 - әктастар3 776 мың т;
Барлығы әктастар- 16 270 мың т, окремді әктас -230 мың куб.м,
порфириттер- 791 мың куб.м;
Кен шығары орнының контурдағы өндірістік қорлар:
В- әктастар 1 181 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 134 мың
куб.м;
С1 - әктастар 8 945 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 421 мың
куб.м;
Барлығы әктастар- 14 540 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 555,
81 мың куб.м.
Ағымды жылдағы әктас пайдасы мен жоспарлы шығыс есебі бойынша
01.01.2007 ж қорлар келесі түрде болады:
В- әктастар 1 181 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 134 мың
куб.м;
С1 - әктастар 8 914 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 421 мың
куб.м;
С2 - әктастар 3 776 мың т
Барлығы әктастар- 14 508 мың т, окремді әктастар және порфириттер-
555, 81 мың куб.м.
Әктасты өндіру Келісм - шарт негізінде "Әктас" кенорында әктасты өндіру
02.04.1997 ж келісімделген және 07.09.2030 ж мерзіміне дейін ҚР Заңына
сәйкес ұзарту құқығымен қорлар В және С1 категориялар 14,5 млн.т көлемінде
жүргізіледі. ( Келісім - шарт Акт 02.04.1997ж 2-97-17 бекітілген)
2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы.
Серіктестіктің өндірістік технологиялық циклі бір айналым жылға
жабдықтарды эксплуатациялау жоспарлы - жөндеу жұмыстары мен
профилактикалық жүргізулер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
8
1 ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРДЫҢ КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ
10
1.1 Жер қойнауын бағалау әдістемесі
13
1.2 Жер қойнауын пайдалушылардың негізгі құқықтары
17
2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ
ТАЛДАНЫЛУЫ
31
2.1 Геологиялық және өндрістік жағдайлардың талдануы
31
2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі
35
2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы
38
2.4 Қоршаған орта бойынша бағалау шаралары
40
3 ШЫҒЫН ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ
46
3.1 Пайда тәсілмен бағалау
55
3.2 Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды
келістіру
65
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жер қойнауын бағалау қазіргі күнде өте маңызды болып келеді. Мұнда
белгіленген кәсіпорын пайдалы қазбаларды өндеу жұмыстарымен айналысады. Осы
жұмыстарда пайдалы қазбалардың құнын және жалпы мүліктік кешеннің ( бизнес)
бағалынады. Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып
жатады. Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында
өндірістік талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды
шикізат алу кенорын деп аталады.
Кенорынның пайдалы қазбалардың теориялық түсініктемелері жазылған.
Пайдалы қазбалар, кенорын, минералды шикізат, жер қойнауын пайдаланушылар
анықтамалары жазылған.
Кенорынды бағалау әдістемесінде жалпы бағалау тәсілінің үш түрі және
амал тәсілдері келтірілген.
Жер қойнауын пайдаланушылардың құқығы және жер қойнауын пайдалануға
салық салу заңдары өте кең түрде жазылған. Жер қойнауын пайдаланушыларға
салық салуда бонустар, роялти, өнімді бөлу бойынша Қазақстан
Республикасының үлесін заңдары толық келтірілген.
Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы
жүргізіледі:
1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);
2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);
3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)
Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату,
массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау
массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару.
Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында
Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м
биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді
ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік
жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы
жағынан бастап асфальт салынған.
Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесінде жалпы әктастың орналасу
жері, пайдалы қазбалар қорлары жалпы көрсетілген.
Өндірістік әктас және үй әктастың технологиясы жалпы технологиялық
кешен операцияларын анықтайды.
Тау - көлік жұмыстарын жүргізу барысында қатты және газ күйіндегі
заттардың шаң болуы мен шығарындылары атмосфераға зиян келтіреді. Шаңның
қалыптасуы кен шығару орында экскаватор, бульдозер, автокөліктің жұмыс
кезінде қозғалудан пайда болады. Рекультивациялық жұмыстар басталуына дейін
кен шығару орнында жел соғудан, шаңның көтерілуі мүмкін. Шаңның
қалыптасуынан басқа атмосферада газ күйіндегі ластауыш шығарындылары,
көмірқышқыл, азот қышқылы, ангидрид сияқты заттар болады. Атмосфераға
ластауыш заттардың шығарындылары мен қауіпті әрекет жасау комбинация
қосымшалары, қауіп- қатер сыныптары, атмосфера ауасына бірнеше ластауыш
заттардың жіберілетін Концентрациясының (ПДК) тізімі көрсетілген.
Шығын тәсілінің әдістері барлық тозу түрлерін есептеп шығара отырып,
жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны
ауыстырудың құнын шығарады. Үймерет, ғимарат және табыстау қондырғыларын,
жер пайдалану құқығын, машина, станок, негізгі құралдарды, өндірістік
қорлар, тауарлар, дайын өнім және тауар - материалды құндылықтардың бағалау
құны жүргізіледі.
Табыс тәсілдері келешекте пайдаланудан күтілетін табыстарды анықтауға
негізделген жылжымайтын обьектісінің құнын анықтау.Ақша ағымдардың
дисконттау, табыс капитализация, Гордан, Инвуд, Хоскольда әдістері арқылы
есептелінеді.
Бағалау обьектісінің нарықтық құнын шығару және қорытындыларды
келістіру барысында әдістердің құн көлеміне меншікті салмақ қолдану арқылы
мүліктік кешеннің ( бизнес) бағалау құнын шығару.
1. ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАР КЕНОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ
Кенорын бизнесі тау өндіріс өнеркәсібінде кәсіпкерлік қызметті
көрсетеді. Өндірістік үрдісте минералды шикізатты жүзеге асырылады.
Минералды шикізат - кенорындарға өндіру қорытындысында алынатын
тауар өнімі.
Пайдалы қазбалар - минералдар немесе табиғи минералды агрегаты
болып табылады. Өзінің табиғи түрінде қазіргі заман өндірісінде немесе
химиялық, физикалық құрамына сәйкес қолданылады. Шикізат ретінде бір немесе
бірнеше құнды құрамбөліктерді шығару үшін пайданылады.
Пайдалы қазбалар кенорындарда табиғи жатыс ретінде қорланып жатады.
Пайдалы қазбалардың қорлану сандық және сапалық қатынасында өндірістік
талаптарға жауап беретін экономикалық тиімділігі үшін минералды шикізат алу
кенорын деп аталады.
Пайдалы қазбалардың кенорны - бұл табиғи қойылым, материалды және
қаржылық құн.
Пайдалы қазбалардың кенорнының обьектісі тау өндірісі
өнеркәсібіндегі кәсіпкерлік қызмет болып табылады. Мұндай обьектілердің
өзіндік ерекшеліктерімен иеленеді.
Пайдалы қазбалар кенорны жылжымайтын мүлік болып табылады, олар тек
табиғат жаратылған жерде ғана орналасқан. Кенорын орналасқан ауданның
жағдайы өндірістік кәсіпорындарын құру үшін қолайлы емес.
Кенорынның пайда болуы табиғи геологиялық үрдістер қиын және
көптүрлі. Сондықтан тәжірибеде кенорындар жеке құрылыс ерекшеліктерімен,
кенорындағы пайдалы қазбалардың сапасы және бөлінуі өндірістік енгізуде
жеке инженерлік және технологиялық шешімдері арқылы мінезделінеді. Тау
кәсіпорындарынның кенорындардың технико - экономикалық көрсеткіштері
әртүрлі құрылуына байланысты үлкен айырмашылықтары бар.
Әрбір кенорынның пайдалы қазбалардың соңғы саны мен анықтамасы
( қорлардың анықталу мінездемесі) бар.
Кенорын қорларды өндірістік енгізу үрдісінде біртіндеп өндіріледі,
ал соңғы есептеуінде жойылады. Тау кәсіпорынның кенорны қорларды өндіру
және жұмыс істеу уақыты анықталады. Бұл мерзім ұсақ обьектілерде 5 - 10
жыл, ал үлкен обьектілерде 30 - 60 жыл жұмыс істейді. 60 жылдан астам
кенорын өндіру жұмыстары әлемде бір рет ғана болады.
Кенорын пайдалы қазбалары жер қойнауында жасырылған. Олардың тау
кәсіпорындардың жобалаудағы бастапқы мәліметтердің ерекшеліктері мен
сапалық мінездемесі геологиялық зерттеулердің арнайы жұмыстарында
анықталынады.
Жер қойнауындағы жеке аудандағы, мемлекеттегі, континенттегі, мұхит
және теңіз астындағы, жер бетіндегі өндірісте қолданылатын пайдалы қазбалар
жиынтығы минералды ресурстар деп аталады.
Минералды ресурстардың бөлігін өндіруге дайындығын минералды шикізат
базасы деп аталады.
Минералды ресурстар өндірістік өнеркәсіп саласындағы дамудың негізі
болып табылады. Олар энергетика, металлургия, химиялық өнеркәсіпте, құрылыс
индустриясында салаларында кең қолданылады.
Минералды шикізатты өндіру және экпорттау табыс бөлімінің негізі
болып табылады.
Сала бойынша қолдану шикізаттардың негізгі топтарды көрсетеді:
1. Қуат көзі ( мұнай, газ, көмір, ыстық тақтатастар, торф, уран);
2. Металл кені ( қара, түсті, жиі емес, асыл);
3. Химиялық шикізат ( калий, натрии, және магний тұздары, фосфат,
күкірт);
4. Техникалық шикізат ( графит, асбест, табиғи от, пигметтер,
керамика шығару үшін компонент, табиғи абразивтер, сорбенттер);
5. Құрылыс материалдары ( тас, құм, цемент шикізаты);
6. Асыл, техникалық арнайы қолдану үшін тастар ( алмаз, түсті
тастар, пьзооптикалық минералдар)
1. Жер қойнауын бағалау әдістемесі
Мүліктің құны анықтауда ең басты кілтті мәселесі бағалау әдістерін
қолданатын таңдаулар болып табылады. Мүлік құның бағалау әдістерінің
көптеген жіктеулері бар.
Бағалау тәсілдемесі (көзқарасы) – бұл бағалау объектінің құнын бір
біріне бағалау әдісімен нарықтық немесе басқа құнды анықтау болып табылады.
Бағалау әдісі – бұл заңды, ұйымдық – техникалық немесе қаржы
экономикалық сипатымен Бағалаушылар қызметтерінің тізебегі анықтау немесе
жинақтау, баға объектісінің нарықтық немесе басқа құнының орындалуын
белгілеу.
Баға әдістерін былай жіктеуге болады:
- есептеу базасын қабылданған ақпараттар осы уақыттағы немесе
объектісі өткен жылдардағы мазмұны.
- шығын, кіріс немесе нарықтық (салыстырмалы сату) бөлімдерде
қолданылатын тәсілдер.
Бағалаудың әр түрлі әдістері оқшауланған түрде қолданылмайды.
Керісінше олар бір-біріне қатынастарын толықтырады, әдетте бағалау күніне
бірнеше әдістер қолданылады. Содан кейін әр түрлі әдістерін алынған бағалау
нәтижелері қорытынды баға үшін өзара салыстырылады. Бірақ кейбір әдістер
бағалаудың анықталған құндарының құнын бағалауды баға объектінің түзетілген
баламалы құнының әдісін қстанады, ал тұрақты пайда әкелетін кәсіпорындар
мен жылжымайтын мүлікті бағалауды – капитализациялық қалыпқа келтірілген
пайда әдісі болып табылады.
Бағалауда шығыс әдісімен алынған нәтижелер баға объектілерінің
нарықтық құнын негізделген бағдары болып қызмет етуі мүмкін, біреуі
Бағалаушылардың пікірі бойынша кіріс және нарықтық салыстырмалы тәсіл мен
есептеу болып табылады.
Шығын әдісі. Бұл әдіс мына ұстанымда негізделеді, ақпаратталған сатып
алушы мүлікке, соның құрылымына немесе басқа аналогтық мүлікке кеткен
құнынан жоғары төлейді. Бағалаудың пайдалылығы және сапасымен салыстырады.
Шығын тәсілінде база ретінде ұдайы өндіріс құны түсінігі
қолданылады. Бұл түсінік физикалық, функциялық және экономикалық тозудың
мүліктің құнын жоғарлатуын көрсетеді.
Шығындық амал әдістері - бұл барлық тозу түрлерін есептеп шығара
отырып, жылжымайтын мүлік обьектісінің толық ұдайы өндірісінің немесе оны
ауыстырудың құнын айқындау әдістері:
1. Элемент бойынша есептеу әдісі - бірыңғай аудандық бірліктік
бағамалар ( БАББ) жинақтарын, сметалық нормалар мен ережелер ( СНжМЕ)
сметалық нормалар мен бағаларды және басқа да нормативтерді пайдалану
негізінде тозуды ескере отырып, ұдайы өндіріс немесе ауыстыру құнын
айқындау;
2. Іріленген жалпыланған құн көрсеткіштері әдісі - тозуды есептеп
шығара отырып, ұсақ обьектілерді сату туралы ұсыныстарды қорыту жолымен
немесе іріленген сметалық нормативртердің (ІСН), қалпына келтіру құнының
іріленген көрсеткіштердің (ҚҚІК), құрылыс құнының іріленген көрсеткіштердің
(ҚҚІҚ) жинақтарын және басқа да нормативтерді қолдану негізінде ұдайы
өндіріс немесе ауыстыру құнын ауыстыру;
Кіріс әдісі. Бағалау құнының басты көрсеткіші мүліктің табыс әкелу
болып табылады. Мүлікті бағалау негізгі сонымен қатар коммерциялық
жылжымайтын мүліктің болашақтағы табысталуын нарықтық құннын анықтайтын осы
кіріс әдісі болып табылады.
Бағалаудың жылжымайтын мүлік құнын анықтау мына пастулатта
негізделген, жылжымайтын мүлікті сатып алушы инвестор мүліктің болашақтағы
табыстарының ағымдағы құнынан жоғары төлейді. Мүлік иесі сол мүлікті
болашақтағы қолданғаннан түсетін ағымдағы құнынан төмен сатпайды.
Нәтижесінде екі жақ нарықтық құнға сатуға келісімге келеді. Ол жылжымайтын
мүліктің болашақтағы кірістері мен ағымдағы құнға тең болады.
Бұл жағдайда баға объектісінің құны екі негізгі әдісті қолданғанда
анықталуы мүмкін. Олар: дисконтталған ақша ағымы және кіріс капитализациясы
немесе модификациясы.
Сонымен қатар мүлікті бағалаудағы кіріс әдісінің артықшылықтарына
қарамастан оның қолдануында кейбір шектеулер бар. Бұл әдісті қолдану мына
жағдайда негізделеді:
Біріншіден, шаруашылықты жүргізіп отырған субъектіге әкелетін немесе
болашақта әкелетін кірістің нақты ағымын белгілеу керек (таза кіріс немесе
ақша ағымы, таза кіріс соммасынан амортизациялық аударымдарды алып
тастағанмен түсіндіріледі)
Екіншіден, шаруашылық қызметтің пайда әкелетін тарихы мен оның
пайдасы тұрақты болған жағдайда келешектегі пайданы есептеуге болады.
Бағалаушының айтуынша кепілге берілген пәтерлерді бағалау шығыс және
кіріс әдістерімен анықталынбайды, өйткені олар нақты бағаны түсіріп
жібереді.
1. Тікелей капиталға айналдыру әдісі - жылжымайтын мүлік
обьектісінің тұрақты пайдалануды сақтау жағдайларына сүйене отырып,
кірістің тұрақты шамасы, бастапқы инвестициялар болмаған, қайтарылатын
капитал мен капитал кірісі бір уақытта есепке алынған кезде құнды анықтау;
2. Ақша ағымдарын дисконттау әдісі - обьектіні пайдалануға
байланысты тәуекел дәрежесіне қарай ақша ағымдарының өзгеруі және дұрыс
түспеу жағдайларына сүйене отырып, құнын анықтау.
Нарықтық әдіс (салыстырмалы) мүліктің сәйкес мүдделеріне сәйкес
бағамен сатылуы тиіс. Олар:
- салалық арақатынастар әдісі арнайы формулалармен баға
көрсеткіштерінде негізделген экономикалық баяндамада қолданылады.
Кәсіпорынның сатылары жайлы мағыналар эмперикалық жолмен және
мүліктің бөлек түрлерімен салыстырады.
- Капитал нарығының әдісі компания акцияларымен қолданған нарықтық
нақты төленетін бағаға базаландырылған әдіс.
- Мәміле әдісі мүлікті сатып алудағы бағада негізделеді.
Салыстырмалы амал тәсілдері - ұқсас обьектілерді сату мәмілелері
мен тиісті түзетулерді жүргізу үшін бағалау обьектісімен салыстыруды
талдауға негізделген әдістер:
1. Сатуды салыстырмалы талдау әдісі - жақында салынған,
салыстырылатын обьектілерді олардың арсындағы айырмашылықтары ескеретін
тиісті түзетулер орындалғаннан кейін бағаланатын обьектілерді салыстыру
жолымен жылжымайтын мүлік обьектісінің құнын айқындау;
2. Нарықты ақпарат әдісі - бағаланатын обьектінің орналасқан жерін
ескере отырып, қалыптасқан жылжымайтын мүлік нарығындағы ұсыныстар мен
сұраным туралы ақпаратты талдау жолымен жылжымайтын мүлік обьектісінің
құнын айқындау.
1.2 Жер қойнауын пайдаланушылардың негізгі құқықтары
Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы
1. Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы келесі операцияларды жүргізеді:
1)жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу;
2) барлау;
3) өндіру
3-1) Барлау және өндіру жұмыстары
4) жерасты үймереттер құрылысы және эксплуатациясы, барлау және
өндіру жұмыстарымен байланысты.
2.Жер қойнауын пайдалану құқығы тұрақты және уақытша, айыру және
айырмалған , ақылы және ақылы емес болады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың субьектілері
1. Жер қойнауын пайдаланушылардың субьектілері қазақстандық және
шетелдік заңды және тұлғалар болып табылады.
2. Тұрақты жер қойнауын пайдаланушылар тұлғалар. Уақытша жер қойнауын
пайдаланушы тұлғалар шектеулі мерзіммен шектеледі.
Сервитуттар
1. Осы кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерін
көзделген жағдайларда меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне меншік
немесе жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскісін мүдделі жеке және
заңды тұлғаларға шектеулі нысаналы пайдалану құқығын беруге міндетті.
2. Бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы пайданалу құқығы (сервитут):
1) тікелей нормативтік құқықтық актіден;
2) мүдделі тұлғаның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шартының
негізінде;
3) жергілікті атқарушы органның актісі негізінде;
4) сот шешімі негізінде;
5) Қазақстан Республикасының зандарында көзделген өзге де жағдайларда
туындауы мүмкін.
3. Егер нормативтік құқықтық актіде мүдделі тұлғаның меншік иесімен
немесе жер пайдаланушымен шарты негізінде сервитут белгілеу көзделсе,
олардың мұндай шарт жасасудан немесе меншік иесі жер пайдалану қоятын
шарттың талаптарынан бас тартуына мүдделі тұлға меншік иесі немесе жер
қойнауын пайдаланушыға талап - арыз беруі арқылы сот тәртібімен дауласа
алады.
4. Егер нормативтік құқықтық актіге жергілікті атқарушы органның
актісі негізінде сервитут белгілеу көзделсе, сервитут белгілеуге мүдделі
тұлға, меншік иесі немесе жер пайдаланушы бұл актіге сот тәртібімен
шағымдана алады.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу
Осы бөлімде реттелетін қатынастар
Жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізу жөніндегі
қызметке салық салушылардың ерекшеліктері реттеледі және жер қойнауын
пайдаланушылардың мынадай салықтары мен арнайы төлемдерін:
1) үстеме пайда салығын;
2) Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 13 желтоқсандагы № 11-111
Заңымен 279 баптың 1 тармағының 2 тармақшасы алынып тасталды.
3) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдерін:
а) бонустарды (қол қойылатын, коммерциялық табу);
б) роялтиді;
в) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін;
г) қызметін өнімді бөлу туралы келісім-шарт бойынша жүзеге асыратын
жер қойнауын пайдаланушының қосымша төлемін есептеу мен төлеу тәртібі
белгіленеді.
Осы Кодексте "жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар", "мұнай
операциялары", "мұнай" және "келісім-шарттық аумақ" ұғымдарының Қазақстан
Респубпикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы және мұнай
туралы заңдарында айқындалған маңызы бар.
2. Мұнай операцияларын қоса алғанда жер қойнауын пайдалану бойынша
операциялар жүргізу жөніндегі қызметке осы Кодексте белгіленген тәртіппен
салық салынуға тиіс.
Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттардың салық режимінің
үлгілері.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу екі үлгіге бөлінеді:
1) бірінші үлгі, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін
қоспағанда, жер қойнауын пайдаланушының осы Кодексте кезделген салық пен
басқа да міндетті төлемдерді төлеуін көздейді;
2) екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша
Қазақстан Республикасының үлесін төлеуін (беруін), сондай-ақ осы Кодексте
кезделген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
барлық түрлерінің төленуін көздейді, оларға: экспортталатын шикі мұнайға,
газ конденсатына салынатын рента салығы; роялти; шикі мұнайга, газ
конденсатына салынатын акциз; үстеме пайда салығы; жер салығы; мүлік салығы
қосылмайды.
Бонустар
Бонустар туралы жалпы ережелер
1. Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып
табылады.
2. Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке
жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін:
1) қол қойылатын;
2) коммерциялықтабу бонусын телейді.
Қол қойылатын бонус
Қол қойылатын бонусты белгілеу тәртібі
1. Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келісім-шарт
жасалатын аумақта жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметті жүзеге асыру
құқығы үшін бір жолғы тіркелген төлемі болып табылады.
2. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерлерін пайдалы қазбалар көлемі
мен кен орнының экономикалық құндылығы ескерілген есеп негізінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
3. Қол қойылатын бонустың түпкілікті мөлшерін жер қойнауын пайдалануға
құқық алуға өткізілген инвестициялық бағдарламалар конкурсының нәтижелері
бойынша комиссия белгілейді және ол жер қойнауын пайдалану үшін берілетін
кен орындарының (келісім-шарт аумақтарының) экономикалық құндылығы есепке
алынып, келісім-шартта бекітіледі, бірақ бастапқы мелшерлерден төмен
болмауы керек.
Қол қойылатын бонусты төлеу мерзімі
Қол қойылатын бонус келісім-шарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік
отыз күннен кешіктірілмей бюджетке төленеді.
Салық декларациясы
Жер қойнауын пайдаланушы қол қойылатын бонус бойынша декларацияны
тіркелген жері бойынша салық органына төлеу мерзімі басталған айдан кейінгі
айдың 15-іне дейін табыс етеді.
Коммерциялық табу бонусы
Коммерциялық табу бонусын төлеу тәртібі
1. Коммерциялық табу- келісім-шарт аумағы шегінде ашылған, өндіру үшін
экономикалық жағынан тиімді пайдалы қазбалардың белгілі бір түрінің
запастары.
2. Осы баптың 3-тармағында аталған жағдайларды қоспағанда, коммерциялық
табу бонусы келісім-шарт аумағындағы әрбір коммерциялық табу үшін, оның
ішінде кен орындарына қосымша барлау жүргізу барысында, бастапқы анықталған
алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың табылғаны үшін
төленеді.
3. Пайдалы қазбалардың кен орындарына оларды кейіннен өндіруді
көздемейтін барлау жүргізуге жасалған келісім-шарттар бойынша коммерциялық
табу бонусы төленбейді.
Коммерциялық табу бонусының мөлшері
Коммерциялық табу бонусының мелшері салық салу объектісі, есептеу
базасы мен ставка негізге алына отырып белгіленеді.
Коммерциялық табу бонусының мөлшерін есептеу үшін:
1) кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының уәкілетті мемлекеттік
орган бекіткен осы мақсаттағы көлемі салық салу объектісі болып табылады;
2) алынатын пайдалы қазбалар қорының бекітілген көлемінің құны төлемді
есептеу базасы болып табылады. Алынатын қордың құны, Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітетін ақпарат көздерінің деректері бойынша осы
пайдалы қазбаның төлем жүзеге асырылған күнгі Халықаралық (Лондон) биржада
бөлгіленген биржалық баға бойынша есептеледі. Пайдалы қазбаларға биржалық
баға бөлгіленбеген жағдайда шығарылатын қордың құны құзыретті орган
бекіткен жұмыс бағдарламасында көрсетілген өндіруге жұмсалатын жоспарлы
шығындардың жоспарлы рентабельділік мөлшеріне түзетілген сомасынан
айқыңцалады;
3) коммерциялық табу бонусы есептеу базасының, 1 проценті ставкасы
бойынша бөлінеді.
Роялти туралы жалпы ережелер
1. Жер қойнауын пайдаланушы роялтиді Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілетін пайдалы қазбалардың әр түрі бойынша, оның сатып
алушыларға өткізілгеніне (тиеп жөнелтілгеніне) немесе өз қажетіне
пайдаланылғанына қарамастан, жеке төлейді.
2. Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шартта белгіленген
роялти, осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, ақшалай
нысанда төленеді.
3. Келісім-шарт бойынша қызметті жүзеге асыру барысында роялтиді
ақшалай төлеу нысаны Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен құзыретті
органмен қосымша келісімде белгіленген тәртіппен заттай нысанмен
ауыстырылуы мүмкін.
Роялти төлеу тәртібі
1. Роялти мөлшері салық салу объектісі, есептеу базасы мен ставка
негізге алына отырып айқындалады.
2. Пайдалы қазбалардың өндіріліп алынған көлемі немесе нақты
өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлы өнімнің көлемі салық
салу объектісі болып табылады. Мыналар:
1) пайдалы қазбалардың өзі:
мұнай, табиғи газ және газ конденсаты;
көмір және жанғыш тақтатастар;
тауарлы кендер;
жер асты сулары, оның ішінде бастапқы өңдеуден өткен сулар; слюда,
керіш, құрылыс материалдары өндірісіне арналған шикізат; металлургияға
арналған кен емес шикізат;
2) қымбат бағалы металдар, құмда, кенде, концентратта болатын
металдар;
3) қара, түсті, сирек кездесетін және радиоактивті металдардың, кен-
химия шикізатының концентраттары;
4) қымбат бағалы тастар, бастапқы өңдеуден өткен жарқырауыш тас және
пьезооптикалық шикізат;
5) басқа пайдалы қазбалар бойынша - бастапқы өңдеуден өткен минералдық
шикізат алғашқы тауарлы өнім болуы мүмкін.
3. Осы Кодекстің 299-бабына сәйкес айқындалатын пайдалы қазбалардың
құны роялтиді есептеу үшін салық базасы болып табылады.
4. Осы баптың 5-тармағында көрсетілгендерді қоспағанда, пайдалы
қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти:
1) газ конденсатын қоса алғанда, мұнай бойынша - қызметтің күнтізбелік
әрбір жылы үшін, газ конденсатын қоса алғанда, мұнайдың жинақталған
өндірілімінің көлеміне байланысты айқындалған процент ретінде жылжымалы
шкала бойынша және мынадай:
500 000 тоннага дейін - 2 процент;
500 000-нан 1 000 000 тоннаға дейін - 2,5 процент;
1 000 000-нан 1 500 000 тоннаға дейін - 3 процент;
1 500 000-нан 2 000 000 тоннаға дейін - 3,5процент;
2 000 000-нан 2 500 000 тоннаға дейін - 4 процент;
2 500 000-нан 3 500 000 тоннаға дейін - 4,5 процент;
3 500 000-нан 4 500 000 тоннаға дейін - 5 процент;
4 500 000-нан 5 000 000 тоннаға дейін - 5,5 процент;
5 000 000 тоннадан жоғары - 6 процент ставка бойынша төленеді. Егер газ
тәріздес көмірсутектерді сүйық көмірсутектермен бірге жер бетіне шығару
көзделген жағдайда, роялтиді есептеу мақсатында осындай газ тәріздес
көмірсутектер мынадай арақатынас арқылы мұнайға ауыстырылады: газ тәріздес
көмірсутектердің 1 мың текше метрі мұнайдың 0,857 тоннасына сәйкес келеді;
2) алтынды, күмісті, платинаны, басқа да қымбат бағалы металдар мен
қымбат бағалы тастарды қоса алғанда, қатты пайдалы қазбалар бойынша
Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын ставкалар бойынша төленеді.
Осы Кодексте белгіленген роялти ставкалары жүргізілетін өндіру түріне
қарамастан, пайдалы қазбалардың барлық түріне қолданылады.
5. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары бойынша роялти
осы Кодекстің 300-бабында белгіленген ставкалар бойынша төленеді.
6. Жер қойнауына кері айдалатын газ тәріздес көмірсутектер бойынша
роялти төленбейді.
Пайдалы қазбалардың қүнын айқындау тәртібі
1. Роялтиді есептеу мақсатында, алтынды, күмісті және платинаны
қоспағанда, өндірілген мұнайдың, жер асты сулары мен пайдалы қазбалардың
кұны өндірілген пайдалы қазбалардан алынған алғашқы тауарлы өнімнің салық
кезеңіндегі орташа өлшемді өткізу бағасы негізге алына отырып, жанама
салықтар мен оларды сату (тиеп жөнелту) пунктіне дейін тасымалдауға кеткен
іс жүзіндегі шығыстар сомасы есепке алынбай айқындалады.
2. Жер қойнауын пайдаланушы салық кезеңінде өндірген алтынның, күмістің
және платина Халықаралык, (Лондон) биржада салық кезеңі ішінде қалыптасқан
осы металдардың орташа құны негізгі алына отырып есептеледі
3. Алғашқы тауарлы өнім сатылмаған жағдайда, алтынды, күмісті,
платинаны және кең таралған пайдалы қазбаларды қоспағанда, өндірілген
мұнайдың, жер асты сулары мен пайдалы қазбалардың құны осындай сату орын
алған соңғы салық кезеңіндегі алғашқы тауарлы өнімінің орташа өлшемді
өткізу бағасы негізге алына отырып айқындалады.
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидің
ставкалары
1. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтиді
жер қойнауын пайдаланушылар, оның ішінде пайдалы қазбалардың басқа түрлерін
өндіруге жасалған келісім-шарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындар
мынадай тіркелген ставкалар бойынша төлейді
1 Кесте - Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша
роялтидің ставкалары көрсетілген.
1 Кесте - Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша
роялтидің ставкалары
Пайдалы қазбаның атауы
Роялти ставкасы%
Металлургияға арналған руда емес шикізат 1
Қалыпқа салынатын құм, глиноземді жыныс(далалық шпат, 1
пегматит), әк, доломит, әк-доломит жыныстары
Тамақ өнеркәсібіне арналган әк 1
Басқа руда емес шикізат 3,5
Отқа берік саз балшыктар, каолин, вермикулит 3,5
Ac түзы 3,5
Жергілікті құрылыс материалдары 4,5
Ауа кіретін кеуек жыныстар, құрамында суы бар ауа 4,5
кіретін шынылар мен шынытектесжыныстар (перлит,
обсидиан), малта тас пен қиыршықтас, қиыршықтас-қүм
қоспасы, гипс, гипстіктас, ангидрит, сажа, саз балшық
және саз балшықты жыныстар (баяу балқитын және тез
балқитын саз балшық, құмды саз балшық, аргиллиттер,
алевролиттер, сазбалшықты тақтатастар), бор, мергель
мергельді-борлы жыныстар, кремнийлі жыныстар (трепел,
опока, диатомит), кварцты-далалық шпаты
жыныстар, шой тас, шөгінді, атқылаудан кейінгі және
метамор-фозалықжыныстар (гранит, базальт, диабаз,
мәрмәр), қалыпқа салынатыннан басқа құм (қүрылыстық,
кварцты, кварцты-далалық шпатты), құм тас, табиғи
пигменттер, ұлутас.
Жерасты сулары 10
2. Жер қойнауын пайдаланушы кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты
сулары бойынша роялтиді, осы баптың З-тармағында көзделген жағдайларды
қоспағанда, олардың тұтынушыларға сатылғанына немесе өз қажеттеріне
пайдаланылғанына қарамастан төлейді.
3. Роялтиді:
1) жеке түлғалар өзінің жеке меншік құқығындағы жер учаскелерінде
өндіретін жерасты сулары бойынша, осы сулар сыртқа сатылмайтын және
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде өндіріс пен технологиялық
қажеттерге жұмсалмаған жағдайда;
2) жерасты суларын өзінің шаруашылық қажеттері үшін өндіруді жүзеге
асыратын мемлекеттік мекемелер;
3) жер қойнауын пайдаланушылар ілеспе өндірілген жерасты суларын жер
қабатының қысымын қалпында ұстау үшін кері айдағанда төлемейді.
Төлеу мерзімдері
Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша роялти салық кезеңінен
кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей төленеді.
Салық кезеңі
1. Осы баптың 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда,
күнтізбелік ай роялти төлеу жөніндегі салық кезеңі болып табылады.
2. Егер алдыңғы тоқсандағы роялти бойынша орташа айлық төлемдер 1000
айлық есептік көрсеткіштен кем болса, онда салық кезеңі тоқсан болып
табылады.
Салық декларациясы
Жер қойнауын пайдаланушы роялти жөніндегі декларацияны тіркелген
жеріндегі салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан кешіктірмей
табыс етеді.
Yстеме пайда салығы
Төлеушілер
Өнімді бөлу туралы келісім-шарттар, кең таралған пайдалы қазбалар мен
жерасты суларын өндіруге, сондай-ақ барлау мен өндіруге байланысты емес
жерасты құрылыстарын салуға және пайдалануға жасалған келісім-шарттар
бойынша қызметті жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер қойнауын
пайдаланушылар осы келісім-шарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін
өндіруді көздемеген жағдайда, үстеме пайдаға салық төлеушілер болып
табылады.
Салық салу объектісі
Жер қойнауын пайдаланушының жинақталған табыстардың жинақталған
шығыстарға қатынасы 1,2-ден жоғары болған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген
келісім-шарт бойынша таза табысының бір бөлігі үстеме табысқа салық салу
объектісі болып табылады.
Салық кезеңі
Үстеме пайда салығы үшін осы Кодекстің 136-бабында белгіленген салық
кезеңі қолданылады.
Салық төлеу мерзімі
Үстеме пайда салығы салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен
кешіктірілмей төленеді.
Салық декларациясы
Үстеме пайда салығы жөніндегі декларацияны жер қойнауын пайдаланушы
тіркелген жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі жылдың 10
сәуірінен кешіктірмей табыс етеді.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлгісі
Өнімді бөлу туралы келісім-шарт аясында жүзеге асырылатын қызметке салық
салу ерекшеліктері
1. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт соған сәйкес Қазақстан Республикасы
белгілі бір мерзімге жер қойнауын пайдаланушыға арқылы негізде, келісім-
шарт аумағындағы мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану
жөніндегі операцияларды жүргізу және оның есебінен осыған байланысты
жұмыстарды жүргізу құқығын беретін шарт болып табылады.
2. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт мынадай негізгі талаптарды:
1)өлшеу орнынан өткен өндірілген өнімнің жалпы көлемін және оның кұнын
айқындауды;
2) келісім-шарт бойынша жұмыстарды орындауға арналған шығындарды өтеу
үшін жер қойнауын пайдаланушының, меншігіне берілетін өндірілген өнім
бөлігін (өтемдік өнім) айқындауды;
3) өтімдік өнім иіегерілгеннен кейін бөлуге жататын өндірілген өнім
бөлігін (пайда түсіретін өнім) айқындауды;
4) Қазақстан Республикасы мен жер қойнауын пайдаланушының арасындағы
белісі үлесін (процент);
5) Осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының пайда
түсіретін өнімдегі үлесін айқындау тәртібін қамтуға тиіс.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін айқындау
1. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі жер қойнауын
пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі шегеріліп, Қазақстан
Республикасы мен жер қойнауын пайдаланушы арасында бөліске түсетін пайда
түсіретін өнімнің жиынтық құны ретінде айқындалады.
2. Өндірілген өнімнің құны осы Кодекстің 313-4-бабына сәйкес
белгіленеді.
3. Жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлес төмендегі
үш триггерге:
1) R-фактор (табыс көрсеткіші) - жер қойнауын пайдаланушының жинақтаған
табысының жоба бойынша жинақталған шығыстарға қатынасына;
2) мердігер рентабельдігінің ішкі нормасы (РІН) - нақты таза
дисконтталған табыс өзінің нөлдік белгісіне жететін дисконтталған
ставкасына;
3) Р-фактор (баға коэффициенті) - жер қойнауын пайдаланушы табысының
есепті кезендегі өндіру көлеміне қатынасына сәйкес келетін процентгік
мәндерінің ең төменгісі ретінде айқындалады.
Жоғарыда аталған триггерлер осы баптың 4-6-тармақтарында көрсетілген
әдістемеге сәйкес айқындалады. Жер қойнауын пайдаланушыға беруге жататын
пайда түсіретін өнімдегі үлестің проценттік мәнін айқындау үшін әрбір
триггерден алынған нәтиже осы бапта көрсетілген төменгі мәндермен
салыстырылады.
4. R-фактордың (табыс көрсеткішінің) есепті кезеңцегі мәні (R№) жер
қойнауын пайдаланушының жинақталған табысының жоба бойынша жинақталған
шығыстарға қатынасы ретінде айқындалады.
Жоба бойынша жинақталған табыс өтемдік өнімнің нақты жиынтық құны мен
жер қойнауын пайдаланушының бюджетке төленген нақты жиынтық табыс салығы
шегерілген пайда түсіретін өнім үлесінің нақты жиынтық құнының сомасы
ретінде есептеледі.
Жоба бойынша жинақталған шығыстар нақты жиынтық өтелетін пайдалану
шығыстарының, барлауға және бағалауға жұмсалатын нақты жиынтық өтелетін
шығыстардың және жер қойнауын пайдаланушының басқа да нақты жиынтық
өтелетін шығыстарының сомасы ретінде есептеледі.
R-фактордың (табыс көрсеткішінің) алынған мәні 1,2-ден көп және 1,5-
тен аз болса, жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі
мынадай формула бойынша есептеледі:
жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі = (70% - (2*
(X -1,2)* 100 %), мұнда X - жобаның іске асырылуы кезеңіндегі R-фактордың
(табыс көрсеткішінің) іс жүзінде алынған мәні.
R-фактордың (табыс керсеткішінің) мәні үтірден кейінгі екінші белгіге
дейін дәлдікпен айқындалады.
5. Рентабельділіктің ішкі нормасы (РІН) жер қойнауын пайдаланушының
өнімді бөлу туралы келісім-шарт күшіне енген кезден бастап әр есепті
кезеңдегі және осындай есепті кезеңді қоса алғанда, жер қойнауын
пайдаланушының нақты қолма-қол таза ақша ағынының мәні бойынша есептелген
таза ағымдағы құны нөлге тең болатын дисконттын, жылдық ставкасы ретінде
(процентпен) айқындалады.
Таза ағымдағы құнды есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:
Таза ағымдағы құн = ДЧДПО + ДЧДП1(1 + СД1)1 + ДЧДП2(1+СД2)2+...+ ДЧПп
(1+СДп)п;
ДЧДПп - есепті кезеңдегі қолма-қол ақшаның нақты таза ағыны;
СДп - есепті кезендегі дисконт ставкасы (процентпен көрсетілген);
n - есепті кезең.
Есепті кезендегі нақты таза қолма-қол ақша ағыны мынадай формула
бойынша айқындалады:
ДЧДПп = (ДСКПп + ДСДППп) - (ДВЭРп + ДВРРОп + ДВРОп + СДНп + ДБКОп
+ДПБп);
ДСКПп -жер қойнауын пайдаланушының есепті кезеңде алған өтемді өнімінің
нақты Құны;
ДСДППп - жер қойнауын пайдаланушының есепті кезең ішінде алған пайда
түсіретін өнім үлесінің нақты құны;
ДВЭРп - есепті кезең ішінде төленген өтелетін пайдалану шығыстарының
накты құны;
ДВРРОп - есепті кезең ішінде төленген, барлауға және бағалауға
жұмсалатын өтелетін шығыстардың нақты құны;
ДВРОп - есепті кезең ішінде төленген, игеруге жұмсалатын етелетін
шығыстардың нақты қүны;
СДНп - өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда
есептік кезең ішінде төленген салықтардың жане бюджетке төленетін міндетті
төлемдердің нақты құны;
ДБКОп - осындай есепті кезең ішінде әрбір жағдайда төленген
коммерциялықт табу бонусының нақты құны;
ДПБп - осы игеру учаскесіне жатқызылған және есепті кезеңде төленген қол
қойылатын бонус бөлігінің нақты құны.
2 ӘКТАСТЫ ӨНДІРУ ҮШІН ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ТАЛДАНЫЛУЫ
2.1 Геологиялық және өндірістік жағдайлардың талданылуы
Қатты пайдалы қазбаларды кенорындардан шығару үш негізгі тәсілі арқылы
жүргізіледі:
1. Ашық жұмыстар ( ашық тау жұмыстары);
2. Жер асты жұмыстар ( жер асты тау жұмыстары);
3. Геотехнологиялық жұмыстар ( заттарды сұйық фазаға ауысуы)
Тау технологиялық жұмыстарында негізгі үш жұмыс бар: ажырату,
массивтен өндірілген тау массасын айыру, көлік сыйымдылығына ажырылған тау
массасын тиеу, массаны күндізгі жер бетіне шығару. Бұл технологиялық сұхбат
бұрынғы заманнан келе жатқан және оны бүгінгі күнге дейін өзгертілмеген
емес. Тау жұмыстарының технологиясының жанаруы механизациялау және
автоматизациялау жолдарымен дамып келеді.
Кенорынның ашық өндіру жұмыстары. Пайдалы қазбаларды өндіру және ашу
тереңдіктен жер бетіне шығару жүргізіледі. Тау өндірісінде бұл кен
шығаратын орын деп аталады.
Пайдалы қазбалардың тереңдігі орналасу жағдайына қарай кен
шығарылатын орын көлденен жер үсті ойылған бауырында, пайдалы қазбаларды
өзінің барлық тереңдігінде немесе төмен бөлігінде ашу.
Кен шығару орындарда ашық тазаланған аймақ өндірілген шикізатты
уатуға жақсы жағдай жасайды және еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Бірақ тау жыныстарында бос тау жыныстардың саны жер үстіне шығару кезінде
көп болуы мүмкін. Олар пайдалы қазбалардың денелерін (аршылым) көрсетпейді.
Бос тау жыныстардың пайдалы қазбаларды өндіруі бірліктері аз болғаннан, ол
бірліктің өзіндік құны көбейеді. Пайдалы қазбаларды өндіру барысында бос
тау жыныстардың сандық қатынасы оның шығару саны аршылым коэффициенті деп
аталады. Ол мынандай бірліктерде мм, мт, тт көрсетіледі. Кен шығару
орындарында аршылым коэффициенттері 0,5 - 10 бірлігіне дейін жетеді.
Кенорынның ашық жұмыстарында үлкен габаритті және мықты өндіріс
механизмдері қолданылады. Сондықтан тау массасының жылдық өндіруі өте
жоғары деңгейде болуы мүмкін ( он млн т). Ашық жұмыстардың еңбек өндірісі 5
- 8 есе жоғары, ал тау масасының 1 м шығару өзіндік құны 2 - 4 есе төмен,
жерасты жұмыстардан қарағанда.
Ашық өндіру жұмыстарындағы пайдалы қазбалардың бірлік өзіндік құнына
тең аршылым коэффициенті шекті аршылым коэффициентті деп аталады:
КВС = (СП- СО) СВС
Мұндағы:
СП - жерасты тәсілмен өндірілетін пайдалы қазбалардың бірлік өзіндік
құны;
СО - аршылымның шығынсыз ашық тәсілмен өндіру;
СВС - аршылым 1м (1 т) өзіндік құны.
Ашық өндіру жұмыстарының терендігі аршылым шекті коэффициеттімен
анықталады. Кен шығару орынның нақты көлемі пайдалы қазбалардың денелердің
көлеміне байланысты. Тереңдігінің минималды көлемі ( 35- 40) х ( 50 -70)м
құрайды. Пайдалы қазбалардың тереңдігі жатыс жағдайымен анықталынады және
200- 300м аспайды.
Кенорындардағы жерасты жұмыстары. Тау массасын жер үстіне шығару
арнайы жұмыстармен жатық және шахта ашылу жүзеге асырылады. Жерасты
жұмыстары тұрақты және көп жылды тау жыныстарында жүргізіледі Кенорынның
ашылу сұхбаты пайдалы қазбалардың жатыс мінездемесі мен аймақ бедерімен
анықталады. Кенорынның жатыс ашылуы қатты бөлінген бедер жағдайымен жүзеге
асырылады. Жатысты жүргізу барысында орташа шығындар 5 - 7 есе аз,
шахтадан қарағанда. Шахты құрылысы жазық бедер жағдайында қолданылады.
Шахтылар тік және иілу түрінде пайда болады.Кенорынның жерасты
максималды тереңдігі нақты уақытта кейбір кендерде 2000м дейін, ал көп
жағдайда 300 -700 м құрайды.
Геотехнологиялық тәсілмен өндіру. Қатты пайдалы қазбаларды шайландыру,
қайнату, еріту және ілбіреуге айналу негізінде жүзеге асырылады.
Геотехнологиялық тәсіл пайда қазбалардың бұрғылау жүйесінде немесе тау
жұмыстардағы сорғыту арқылы жүзеге асырылады. Жерасты шаймаландыру тәсілі
қазіргі уақытта уран және мыс өндіру үшін қолданылады.
2.2 Кенорынның қысқаша геологиялық мінездемесі.
Жер қойнауын пайдаланушылар — Қазақстан Республикасының аумағында,
мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлғалар;
Уәкілетті органдар — бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептеуді
және (немесе) жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Үкіметі
уәкілеттік берген салық органдарын қоспағанда, Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдары;
Келісім - шарт - жерасты үймереттер құрылысы және эксплуатациясы,
барлау және өндіру жұмыстарымен байланысты уәкілетті орган мен жеке немесе
заңды тұлғалар арасындағы келісім - шарт;
Кенорын - табиғи қорлары жер қойнауынын бір бөлігі;
Өндіру - жер қойнауынан пайдалы қазбаларды өндіру кешен жұмыстары;
Пайдалы қазбалар - минералдар немесе табиғи минералдар агрегаты.
Кенорын Алматы облысы, Ескелді ауданында Құсақ көлінің сол жағында
Төленгент ауыл жерінен батысқа қарай 18 км Текелі қаласынан 1000- 1130 м
биіктікте теңіз деңгейі үстінде орналасқан. Ең жақын елді мекен Екпенді
ауылы болып табылады. Кенорыннан 3 км солтүстікте Талдықорған- Текелі көлік
жолы бойынша әктасты қант зауыттарына жеткізеді. Кенорыннан Екпенді ауылы
жағынан бастап асфальт салынған.
Кен шығаратын орынның әктас жоспарлы өнімділігі 1 жылда 675 мың т
шығарады. Әктас кенорындары қант өндірісі үшін пайданылады. Республикалық
стандартқа сәйкес РСТ 316- 82 қант зауыттарында әктас сүті мен көмірқышқыл
газды алу диффузиялық суларды тазалау үшін қолданылады.
Кенорын Жоңғар Алатаудың батыс жағында геологиялық тізбекте Селлур
кешен тау жынысы және төрттік түзілімдер кіреді. Кенорын үлкен линза сияқты
көрсетілген, ендік бағытта созылған және жер бетіне шоқы түрінде абсолюттік
бағамен шығыста 1440 м, солтүстікте +950 м орналасқан.
Әктас арасында ұсақ денелер, порфирит сығылмалары, құм- саздар
тақтатастар және құмтастар жиі кездеседі. Кенорын сұр- ақшыл, сұр, сұр-
қара әктастар ұсынылады.
1958-1959 жылдары және барлауға дейін 1988- 1989 жылдары геологиялық
барлау жұмыстарын жүргізу кезінде тау жүргізілімдері және су ұнғыма
горизонттары ашылған емес.
Кенорыннан солтүстікке 0,5 км қарай эксплуатациялық ұнғыма
бұрғыланған, ол кен шығару орнына суды қамтамасыз етеді.
Сапалы мінездеме және пайдалы қазбалар қорылары. Алматы кең емес
жұмыстарын жүргізу кезінде әктас кенорны НРБ- 7687 талабына сәйкестігін
бекітті және барлық жұмыс түрлері үшін шексіз пайдалануға соның ішінде
келесі технологиялық бағытта қолдануға болады:
1. Қант өндірісі үшін Mg 1,45%, CaO 52,0% құрама талап етсе;
2. Металлургияда флюсалық шикізат Mg 1,45%, CaO 52,0% құрамы
талап етсе;
3. Химиялық өнеркәсіпте азот тынайтқыш өндірісі, тұздалған кальций,
кальций карбиді CaO 52,0% талап етеді;
4. Құрылыс әктас өндірісі үшін.
5. Әйнек өнеркәсібінде әктас құрамында Mg 1,45%, CaO 52,0%
болса. Әктас құрамында 0,04-0,05 % деңгейінде болса, онда әктасты түссіз
әйнек өнеркәсібінде қолдануға мүмкіндік береді.
6. Қышқыл жер қыртысында нейтралдау және минералды компонентін
тындыру. Құрамында F ( 0,15 % ), As ( 0,012 %) Pb (0,008%)
7. Карбонат үн өнеркәсібінде целлюлозды-қағаз қолданылады.
8. Резина өнеркәсібінде құрамында CaCO3 + MgCO3 92,8% аз емес.
9. Карбонат үн өндірісі үшін құрылыс және лак бояу өнеркәсібінде
қолданылады.
Әктастың орташа химиялық құрамы (процент %):
CaCO3 - 95,46; MgCO3-0,94; CaO4- 0,84; Al2O3 + Fe2 O3 - 1,02; K2 O+
Na2 O- 0,22;
Қорлар 29.12.1990 жылдан 610 протокол пайдалы қазбалар қорлары
бойынша аудандық комиссия ПГО "Южказгеология " бекітіледі және келесі
сандық ( категория бойынша) түрінде көрсетіледі.
- Баланстық қорлар:
В- әктас 2 284 мың т, окремді әктас- 69,0 мың куб.м, порфириттер- 258,0
мың куб.м;
С1 - әктас 10 210 мың т, окремді әктас- 161 мың куб.м, порфириттер- 533
мың куб.м
С2 - әктастар3 776 мың т;
Барлығы әктастар- 16 270 мың т, окремді әктас -230 мың куб.м,
порфириттер- 791 мың куб.м;
Кен шығары орнының контурдағы өндірістік қорлар:
В- әктастар 1 181 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 134 мың
куб.м;
С1 - әктастар 8 945 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 421 мың
куб.м;
Барлығы әктастар- 14 540 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 555,
81 мың куб.м.
Ағымды жылдағы әктас пайдасы мен жоспарлы шығыс есебі бойынша
01.01.2007 ж қорлар келесі түрде болады:
В- әктастар 1 181 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 134 мың
куб.м;
С1 - әктастар 8 914 мың т, окремді әктастар және порфириттер- 421 мың
куб.м;
С2 - әктастар 3 776 мың т
Барлығы әктастар- 14 508 мың т, окремді әктастар және порфириттер-
555, 81 мың куб.м.
Әктасты өндіру Келісм - шарт негізінде "Әктас" кенорында әктасты өндіру
02.04.1997 ж келісімделген және 07.09.2030 ж мерзіміне дейін ҚР Заңына
сәйкес ұзарту құқығымен қорлар В және С1 категориялар 14,5 млн.т көлемінде
жүргізіледі. ( Келісім - шарт Акт 02.04.1997ж 2-97-17 бекітілген)
2.3 Үй және өндірістік әктастың технологиясы.
Серіктестіктің өндірістік технологиялық циклі бір айналым жылға
жабдықтарды эксплуатациялау жоспарлы - жөндеу жұмыстары мен
профилактикалық жүргізулер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz