Қорқыт ата жыры және қазақ әдебиеті

I. Қорқыт ата өмірі мен шығармашылығы.
II. Қорқыт ата жырына қысқаша түсінктеме.
а) Қорқыт туралы аңыз.
ә) Қорқыт жырының зерттелуі.
б) Қорқыт жыры мен қазақ эпосының ұқсастығы.
в) Қорқыт жырында кездесетін мақал . мәтелдердің қазіргі кездегі алатын орны.
III. Қорытынды.
Қорқыт жырының қазіргі алатын орны.

Қорқыт ата-(VIII ғ. т. ө. ж. белгісіз, қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауд) – ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Тарихи деректер мен халық шежіресі бойынша, Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, ал әкесі Қарақожа оғыздардың Қашы ( Қайыспас) деген атасынан шыққан. Сондықтан Қорқыт оғыз бен қыпшақтар арасында бірдей кемеңгер ел ағасы болып өткен. Батихан архивінде Қорқыт туралы «Расул пайғамбар заманына жақын кезде (VII – VIII ғ.) Балет (Сырдария) бойында Қорқыт ата атты бір ер болыпты. Оғыз ішінде барлық уәлалтты ол өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздіе сөйлеуші еді. Әрине ісі болса, бәрі оның алдына келіп кеңес сұрап, ол не бұйырса соны қабыл етер еді» деген дерек бар. Жазба ескерткіштердегі деректер бойынша Қорқыт 95 (кей деректерде 195) жыл жасаған қарт данышпан. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында уәзірлік қызмет атқарған. Тарихта Қорқыт ықпалында болған Инам, Хан-Еркен, Қаңлықожа деген хан аттары аталады. Ал бұл хандардың Жетісу (Алмалық, Ыстықкөл),Тамас, Сайрам, Қазығұрт, Қаратау,Сыр бойы, Орталық Қазақстан(Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу), Торғай өлкесі, Ертіс бойы мен алтайда әкімшілік құрғандығы тарихтан белгілі. Қорқыт осы тұста әлеуметтік жора (заң ) негізін жасап, оны: ата-баба жасаған мекенді ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер-суды белгілі тәртіппенен пайдалану, дау-жанжалды ақылмен шешу, кінәлі болған адамды жазалау сияқты саналарға бөлді. Сондай-ақ халық сапқа тұрғызғанда ортасын алқа-қотан етіп, екі қанатын оң қол, сол қолға бөлу, халық жиналыстарда тәртіппен отыру, ас-той үстінде мүше беріп, шүлен таратқандағы тәртіптердің бәрі де Қорқыт жасаған атаның заңға(жарамарға) жатқызады. Ел аузында «Қорқыт айтты» деген мәтелдер жиі кездеседі. Мысалы, «Ескі машық боз болмас, кәрі дұшпан дос болмас. Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес», «Шөлді жердің отын киік білер, сулы жжердің қадірін құлан білер, ұзақ жолдың сырын түйе білер, шытырманды тау қайнауын түлкі білер».т.б. Ел аузындағы аңыздарға қарағанда, Қорқыт асқан күйші ғана емес, қазақ музикасының, ән –күй өнерінің атасы. Оның шын мәніндегі күйші-композитор болғандығын ел ішінде сақталған «Қорқыт күйі», «Қорқыт сарыны» акты музикалы шығармалары дәлелдейді. Қойлыбай бақсы, Нысан оғыз, Мекеш бақсы, Найман бала жырларында Қорқыт ата олардың ұстаз пірі ретінде жиі аталады. Мысалы, «жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата, бата алған барлық бақсы асқан ата.

1. Немат Келімбетов.
«Қазақ әдебиеті бастаулары»
2. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы
3. Немат Келімбетов.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт ата жыры және. Қазақ әдебиеті

Қорқыт ата-(VIII ғ. т. ө. ж. белгісіз, қазіргі Қызылорда облысы,
Қармақшы ауд) – ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Тарихи деректер мен
халық шежіресі бойынша, Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, ал әкесі
Қарақожа оғыздардың Қашы ( Қайыспас) деген атасынан шыққан. Сондықтан
Қорқыт оғыз бен қыпшақтар арасында бірдей кемеңгер ел ағасы болып өткен.
Батихан архивінде Қорқыт туралы Расул пайғамбар заманына жақын кезде (VII
– VIII ғ.) Балет (Сырдария) бойында Қорқыт ата атты бір ер болыпты. Оғыз
ішінде барлық уәлалтты ол өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздіе сөйлеуші
еді. Әрине ісі болса, бәрі оның алдына келіп кеңес сұрап, ол не бұйырса
соны қабыл етер еді деген дерек бар. Жазба ескерткіштердегі деректер
бойынша Қорқыт 95 (кей деректерде 195) жыл жасаған қарт данышпан. Қорқыт
өз өмірінде үш хан тұсында уәзірлік қызмет атқарған. Тарихта Қорқыт
ықпалында болған Инам, Хан-Еркен, Қаңлықожа деген хан аттары аталады. Ал
бұл хандардың Жетісу (Алмалық, Ыстықкөл),Тамас, Сайрам, Қазығұрт,
Қаратау,Сыр бойы, Орталық Қазақстан(Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу),
Торғай өлкесі, Ертіс бойы мен алтайда әкімшілік құрғандығы тарихтан
белгілі. Қорқыт осы тұста әлеуметтік жора (заң ) негізін жасап, оны: ата-
баба жасаған мекенді ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер-
суды белгілі тәртіппенен пайдалану, дау-жанжалды ақылмен шешу, кінәлі
болған адамды жазалау сияқты саналарға бөлді. Сондай-ақ халық сапқа
тұрғызғанда ортасын алқа-қотан етіп, екі қанатын оң қол, сол қолға бөлу,
халық жиналыстарда тәртіппен отыру, ас-той үстінде мүше беріп, шүлен
таратқандағы тәртіптердің бәрі де Қорқыт жасаған атаның заңға(жарамарға)
жатқызады. Ел аузында Қорқыт айтты деген мәтелдер жиі кездеседі. Мысалы,
Ескі машық боз болмас, кәрі дұшпан дос болмас. Өлген кісі тірілмес, өткен
қайтып келмес, Шөлді жердің отын киік білер, сулы жжердің қадірін құлан
білер, ұзақ жолдың сырын түйе білер, шытырманды тау қайнауын түлкі
білер.т.б. Ел аузындағы аңыздарға қарағанда, Қорқыт асқан күйші ғана емес,
қазақ музикасының, ән –күй өнерінің атасы. Оның шын мәніндегі күйші-
композитор болғандығын ел ішінде сақталған Қорқыт күйі, Қорқыт сарыны
акты музикалы шығармалары дәлелдейді. Қойлыбай бақсы, Нысан оғыз, Мекеш
бақсы, Найман бала жырларында Қорқыт ата олардың ұстаз пірі ретінде жиі
аталады. Мысалы, жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата, бата алған барлық бақсы
асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда:-
деген жыр тармақтары мұра қалдырған Қорқыттың атын халық ғасырлар бойы
жадында қастерлеп келгендігін аңғартады. Қорқыттың әдеби-музикалы мұрасы
тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі тектес халықтарға ортақ асыл
қазына. (қ Китаби дәдәш Қорқыт) Қорқыт ел аузында таралған, аңыздарда
білмейтін, мәңгі жасайтын өмір іздеуші ретінде суреттеледі. Аңызда Қорқыт
жеймалға мініп алып, өшпейтін жер іздеу үшін дүниенің төтр бұрышын түгел
аралайды. Бірақ оның алдынан шыққан көк майса. қуырып салдым деп,
аспанмен тілдескен асқар тау Бұрын сәулетті едік, мыжырайып біттік деп
мұңалды. Жапырағы сарғайған қара орман қайғымен басын шайқайды. Ол қайда
болса да, көр қазып жатқандарға кездеседі. Қорқыт өлімге керек ем іздеуге
әрекеттенеді, бірақ ол еңбегінен де ештеме шықпайды. Соңында Өлмейтін
нәрсе жоқ екен деген қорытынды жалап, өмірінің кейінгі кезеін қобыз үнімен
іздейді. Негізінде, өлімге қарсы күрес ислам дінінің жораларымен
сыйыспайды. Сондықтан аңыз Қорқыт атаны байласынты айтылғанемн оның шығу,
таралутарихы түркі халықтарына ислам діні тарымай тұрған кезде салды. Сол
сияқты Шушер хамкының атақты дастаны Ғылға мыш ( Гельгамеш) пен Сібір
түркі халыөтары, арасында кең тараған Ермекхан әңгімесінде де Қорқыт
туралы аңыздағыдай өлімге қарсы күрес суреттеледі.
Қорқыт ата кітабы.
(Китаби дәдәш Қорқуд) – түркі халықтарының әдеби мұрасы. Шығыс Түркістаннан
бастап кіші Азияа дейіннгі түркі халықтарының ауызша да, жазбаша да
жәдігерліктерінен ойып орын алған, түркі халықтарының арасына есімі ежелден
танымал Қорқыт ата бейнесі бір ғана көркемдікойдың жемісі емес, мұның
астарында берісі анқтылы тарихи тұлғ,а қоғамдық, әлеуметтік, саяси дәни,
дүниетаным тамыр тартқан дәуірлік құбылыс жатыр. Ислаинан бұрынғы идеология
мен таным түсінікке тікелей қатысы бар тұлғалардың қуаттысы да, жұртшылыққа
кеңінен мәшһур болғаны да Қорқытесімі. Уақыт өлшемей, кейінгі заман
идеологиясы оның атын біржола өмірге алмауына қарағанда, оның қоамдағы
орны ғана емес, рухани өмірдегі салмағы де кезінде аса жоғары болса керек.
Көшпелі түріктер арасында Қорқыт есімінің күні кешеге дейін ауызша аңыз -
әңгімелердің, тамылжыған күйлердің тақырыбы болып келуіне себепші жағдай
оларға тәңірлік үғым мен исламдық түсініктің аралас жүруінен. Отырықшы
кәсіпке бет бұрған түріктердің Қорқытқа деген Қорқытқа деген құрметі
кейінірек жазбаша деректер мен шығармалардан орын беріп, есімі есте қалдыру
ниетімен байланысты болды. Қорқыт туралы аңыз - әңгіме әпсана, өлең – жыр,
эпостық шығармалар мен тариха жазба деректердің Еуразияны ежелден елкен
еткен түріктердің қазіргі үрпақтарында сақталып қалуы - өткен өмірдің
бірегей құрылысы, ортақ тарихымыздың алтын деңгегі. Сондықтан болар, XX
ғасырдың басынан бастап Қорқыт жайындағы үлкенді – кішілі зерттеулер
қазіргі түркі халықтарында ғана емес, дүние жүзінің өркениетті елдерінде
үздіксіз жазылып, жарық көруде. Қорқытқа тікелей қатысты еңбектердің ұзын
- ырғасы қазір 800-ден астам түседі. Қорқыт исламға дейінгі түркілік дүние
танымның ең соңғы ірі өкілі ғана емес, сонымен бірге ол өз дәуірінен бізге
толығырақ жеткен жалғыз идеялық тұлға. Ол тұралы зеріттеулердің
жалпытүркілік тарихымыздың кеш жатқан саласы – байырғы дүние таным мен
тәңірлік ұғымдарға қарай ойыса беретіні де содан. Қорыт туралы
зеріттеулердің дені ауызша және жазбаша, деректерді жинақтау жарыққа
шығару, тексталогиялық сараптардан өткізу түрінде болып келеді. Қарқыт ата
кітабына қатысты жанырлық, тілдік, тарихи ізденістердің нәтижелері талай
– талай іргелі еңбектерге арқау болды.Соңғы 200 жылға жуық уақыт ішінде
жарық көрген ғылыми зеріттеулерге шолу жасап, жүйемен қарастырған тақырыбы
бойынша жүйелеп шығарудың өзі арнайы бір көлемді еңбектің үлесіне лайық.
Қорқыттың өзі және әйгілі Қорқыт ата кітабы жайында қандай бір мәселені
ғылымның қай саласына сәйкес қарастырсақ та қозғау салып, ұйытқы боларлық
бірқатар іргелі зеріттеулерді алдымен атап өту парыз. Әсіресе, кез – келген
ой – тұжырым мен ізденістің терісі болатын текістік материалдарды жариялауы
ғылыми түсініктеме беруі, деректерді мейлінше толық ескеруі жағынан құнын
жаймаған, мазмұны мен ғылыми тереңдігі сайма – сай еңбектер бұл салада
жетерлік. Олардың ішінде, әсіресе, В.В.Бартольд, И.В. Аничков, А.А.
Диваев, А.А.МЕйлер, Зернов, А.Н. Самойлович, К.А. Иностраицев, И.А.
Кастанев, сияқты өткен ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
даласының тарихы мен рухани мәдениетін зеріттеген ғалымдар болды. Қорқыт
жайлы зеріттеулердің іргелі сипат алып, әлемге таралуына А.Ю. Якубовский,
А.Н. Канонов, Г.К.Короглызеріттеулері айтарлықтай ықпал етті. 1815 ж неміс
ғалымы Х.Ф. Диц Дрезден кітапханасынан Қорқыт ата кітабының 12 жырдан
тұратын нұсқасын тауып оның жырдағы Басаттық Депегазды (Төбекөзді) қалай
өлтіргендігі туралы жырды аударып болғаннан кейін – ақ, бұл жазба эпосқа
дүние жүзі ғалымдары назар аудара бастады. Оның әйгілі грек эпосы Одиссия
сюжетіндегі (жалғыз көз) байланысты болуы бұған елулі дәрежеде қозғау
салды. Осыдан бастап оғыз эпосы мен Қорқыт туралы зеріттеуді талай – талай
ғалымдар қолға алды. 1857 ж В.Грими Төбекөз туралы оқиғаға халықаралық
сюжеттер қатарынан орын берді. Қорқыт ата кітабы немістерден П. Нельдеке

Қорқыт ата – түркі халықтарының бәріне ортақ ұлы ойшыл – кемеңгер,
жырау, күйші, қобызшы. Ол туралы деректер бізге үш түрлі жолмен жеткен.
Бірі – ел аузындағы Қорқыт туралы аңыз - әфсаналар, екіншісі – тарихи
шежірелер, үшіншісі Қорқыт ата кітабы
Қазақыстан Республикасының Президенті Нұрсултан Назарбаев 1997 жылғы 12
қарашада Қорқыт және түркі әлемі халықаралық ғылыми – теориылық
конференциясына қатысушыларға арналған құттықтауында төмендегідей пікір
айтты. Түбі бір түркі халықтарының ортақ ойшылы саналатын атақты ақын,
дәуиескер күйші, философиялық мазмұны аса терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт
бабамыз – баршамыздың рухани болмысымыздың алтын арқауы болып табылады.
Егемендікке қол жеткен, өзінң өткеніне көз жібере бастаған қазақ халқы үшін
Қорқыт бабамыз қолданған гуманистік ниеттегі дидактикалық мұралардың маңызы
өзгеше зор дер едім.Өйткені оның осындай он ғасырдан астам уақыт бұрын
айтқан өсиет қағидалары қоғмымыздың бүгінгі тыныс – тіршілігінен жақсы
үйлесім туып отыр.
Өлген кісі тірілмес, өткен қайтып келмес: - дейді
аңыз өзінің сөзінде. Ия өткенді қадірлеуге, одан сабақ алуға болады, бірақ
оған қайтып оралу жоқекен, тек ілгері ұмтылу қажет. Осы қарапайым айтылған
кемел ойдың келешегіне үлкен бағдар белгілеп, әлемдік өркениет көшіне
ілесіп, Орталық АзияныңБармен болуғабекем бел байлап отырған бәріміз де
мұхиет зерделесек болады.
Аңыз бойынша Қорқыт бабамыз артына адамның өлімнен қашып
құтылмайтындығы, оның ғұмырын жарқ дүниеде бітіріп кеткен жасампаздықісі
мен өшпес өнері ғана жалғастыра алатындығы туралыданышпандық пәлсапалық
байлам қалдырды. Осы ғаламат ой әрбір саналы жанның ғұмыр бойы темір қазық
етіп ұстар бағдарламаны болуға десек , қателеспейміз...!
Қорқыт ата кітабы - түркі тектес халықтардың ежелгі тарихын,
байырғы тұрмысын, әдет-ғұрпы, салт –санасын, ақындық дәстүрін танытатын
эпикалық әрі тарихи мұра. Қорқыт атахикаясы –VII-VIII ғасырларда Сырдария
бойын мекен еткен оғыз – қыпшақтайпалары арасында туып, сан ғасырлар бойы
ұрпақтан-ұрпаққатараған, руқани қазына ретінде бүгінгі күнге дейін өзінің
әдеби, тарихи, этнографиялық, т.б.мәнін жоймаған, аса құнды көркем туынды.
Ал Қорқыт атаның өзі туралы бұл тақырыпта ұзақ жылдар бойы зерттеген
ғалым Ә. Мәрғұлантөмендегідей пікір айтады: Қорқыт-тарихи дәуірлерде
Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз – қыпшақ тайпаларының ортасынан
шыққанданышпан қария, ақылшы батагөй асқан ақын (ұзан ), болашақты болжап
сөйлеген сәуегей кісі болған. Ол кісі туралы айтылатынқария
сөзАзиядағытүрік елдердің көбінде бар. Бірақ қазақ халқы ескіоғыз-қыпшақ
тайпаларының тарихи қонысына мирас болған, олардың түбегейлі ұрпағы
болғандықтан, Қорқыт туралы айтылатын тарихижырлар, аңыз –легендалар, ән-
күйлер қазақ пен түркімендерде көбірек жолығады!
Тарихи деректер мен халық шежірелерібойынша, Қорқыт – сегізінші
ғасырда Сыр бойында өмір сүргенбатыр, атақты ақын, асқан күйші, аңыз
кейіпкері. Қорқыттың анасы қыпшақтайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздарынан
екені мәлім. Міне, сондықтан да Қорқыт қыпшақтармен сол кезде Сырдария
бойын жайлаған оғыздар арасында екі жаққа бірдей ел ағасы атанған. Данышпан
қарттыңұзақ жылдар бойы ел басқарған көсем болғанын, өз өмірінде үш хан
тұсында уәзірлік қызмет атқарғанын дәлелдейтін тарихи деректер бар. Ал оның
теңдесі жоқ күйші –копозитор болғандығын ханның жадында сақталған Қорқыт
ата күйі, Қорқыт Сараны, тағы басқа музикалық шығармалары дәлелдейді.
Қазақ арасынан шыққан атақты күйші –бақсылар, ақын –жыраулар өздеріне
Қорқыт атаны пір –ұстаз тұтқан. Олар өздерінің өлең жырларынбастар алдында,
алдымен Қорқыт атаныңесімін ауызға алуды шарт деп білген:
Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,

Бата алған барлық бақсы асқан ата.

Таң қалып жұрттың бәрітұрады екен,

Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.
Ел аузындағыаңыздарда Қорқыт ата өзінің жүйрік желмаясына мініп
алған, қамына мәңгі жарайтын жерұйық іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы
күресуші, өлім дегенді білмейтін ғанайып қайсар жан ретінде суреттеледі.
Әйтсе де ол өмірінің соңында өлмейтін нәрсе жоқ екен деген пікірге
келеді. Енді Қорқыт ата мәңгілік өмірді қобыз сырынан іздейді. Ұлы күйші,
кемеңгер жырау өзі өзі іздеген мәңгілік өмірді шышында да тапқан секілді.
Қорқыт атаның жан тебіренетерлік сиқырлы күйлері, ұлағатты ғибрат сөздері
әрбәр жолы мақал – мәтелге айналып кеткен өлең – жырлары ұрпақтан – ұрпаққа
асыл мұра, мәңгілік қазына ретінде ауысып, мың жылдан астам уақыттан бері
өмір сүріп келе жатыр.
Қорқыттың асқан күйші, ақылгөй, данышпан, атақты жырау деп мазар -
күмбезіне ( Қорқыт, пантеон) күмбезіне бас ию сонау оғыз – қыпшақ заманынан
бастады. Қорқыттың мазарын ( қазіргі Қызылорда обылысы Қармақшы ауданында)
халық сан ғасырлар бой қадірлеп оны Қорқыт атаның күйі тартатын жері деп,
басына күзетші, шырақ жағушы адам қойып жүрді. Қорқыт ата күмбезіне шамамен
IX – XI ғасырларда салынған.
Қорқыт жыр мен күйдің атасы, ерте кезде оғыз, қыпшақ және қаңлы
тайпаларын басқарған данышпан кісі бейнесінде VIII – IX ғасырларда – ақ
аңыз кейіпкері болған жан. Қорқыт ата жөніндегі жыр – дастан алғаш қыпшақ
даласы мен Сыр бойында туып, халық эпосының дәстүрі бойынша сан ғасырлар
бойы ауызша айтылып келген. Тек XVI ғасырда ғана Қорқыт есімімен байланысты
бұл дастан қағазға түсірілген.
Енді оғыздар жайында бірер сөз айта кетейік. Оғыздар Кавказ өңіріне
қоныс аудармай тұрған кезде олардың түбегейлі мекені Қаратау өңірі, Бөген,
Шалын және Арал маңайы болған. Араб ғалымы Абу Исқақ ибн Мухаммед әл –
Фарси әл – Истақридің (850-934) жағрафиялық еңбегінде келес дастанында
болған оғыздар қонысы туралы құнды деркетер бар. Осы еңбекте Келес
дастанында, Ангрен мен Шыршық аңғарында, Шатқал және Угалі жоталарының
баурайында оғыздар қыпшақтармен және басқа түркі тілдес топтармен аралас
мекендеген, - деп жазылған.
Оғыз тайпалары сондай – ақ Сырдарияның төменгі ағысында мекен еткен.
Истақридің айтуы бойынша, Сыр бойында тұрған оғыз тайпаларының ең маңызды
қалалары Янчи – Келет (Жаукелт), Жент, Озкент (Оиукент), Баршынкент (Қыз
қала), Сүткент т. б. болған. Оғыздар мен қатар Сырдария бойында қыпшақ
тайпаларыда тұрған. Олардың басты қалалары – Сығанақ, Сауран, Отырар, т.б.
келеттер еді. Демек қазақ халқының рухани тұрмыс – тіршілігіне оғыздардың
тигізген ықпалы аз болған жоқ. Кейінірен XI ғасырдың орта кезінде
оғыздардың бір сыпыра топтары қыпшақтардың тегеурінінен Шығыс Еуроппаға,
Кіші Азияға қоныс аударып кетті. Ал сонда осында қалып қойған оғыз
тайпалары қазақ қауымын құрысуға қатынасып, солардың этникалық құрамына бір
жола сіңіп кеткені мәлім.
Мазмұны жағынан санкеш болып кеткенін аңыздардың бірінде Қорқыт ата
ажалдан қашып, мәңгі өлмейтін өмір іздейді. Сол үшін өзінің желмаясына
мініп алып, дүниенің төрт бұрышын түгел шарлаған. Бармаған жері, баспаған
тауы қалмайды. Ол қайда барса да алдынан көр яғни мола қазып жатқан адамдар
шыға береді. Олардан: Бұл кімнің көрі?, - деп сұрайды. Бәрі де бір
ауыздан! Қорқыттың көрі, - деп жауап береді. Қазақтың қиындық көрген
сіттерде Қайда барсаң да – Қорқыттың көрі деген сөзі осыдан қалса керек.
Тіршіліктің тұрақсыздығына, өмірдің өтпелілігіне қарап қарсы күресу
идеясының аса күрделі философиялық мән – мағанасы бар. Бұл туралы көне
заман данышпандары сан қилы құнды пікірлер айтқан. Біз осы орайда Академик
Ә. Марғұланның пікірімен шектеуді жөн көрдік: ... Қорқыттың өмір бойы
атман еткені - өлмейтін, жасайберетін өмір іздеу, сол үшін күресіп, өлімге
қарсы тұру. Мұнда ажал мен айқасу мен бірге, құдайдың өзімен алысудың
айғасып бірге жүреді. Қорқытпен бұл фәлсафасы дүние тарихында өте сирек
жолығаын, адами баласы туғызған ойдың ең жарқын бейнесінің бірі болып
суреттеледі. Мұны тек Прометей не Хорта туралы айтылатын дүние жүзілік
әдебиет мұрасына теңеуге болады. Қазақ аңыздары бойынша Қорқыт бар өмірін
тағдырымен, дүниені жасаушымен алысу үстінде өткізеді. Өлмейтін өмірді
көксеп, тағдырға өлімге өарсы турады. Жас Қорқыттың іздегені адам баласының
ойламай, уайымсыз еркін жасауы. Қорқыт фәлсафасы бойынша өлім оның көзіне
зұлымдықтың басы болып көрінеді. Онымен күресуді Қорқыт өзіне бірінші
міндет деп қояды.
Өлім мен күресу, адам баласына өлмейтін өмір іздеу, жасында Қорқыт
халықтың қорғаушысы, халық бұқарасына жан – тәнімен болысатын, оған деген
біреуді өзіне мұра еткен кешеңгір бейнесіде суреттеледі. Өлім мен күресу
сюжеті әсіресе қазақ пен Алтай елінің аңызында өте жарқын сарынмен
айтылады. Бұл сюжет Шумер елінің эпосы Гильгамеш жырында да келісті түрде
суреттелген. Қазақ халқының өлімге қарсы алғысы бір ғана Қорқыт аңызымен
байланысты.
Қорқыттың өлімге қарсы болған идеясы қазақтың бірнеше жазуында
суреттеліп отырады. Ол әсіресе Қорқыт пен ажал деген қазақ аңызын
суреттейтін поэмада толық айтылған. Мұнда тізгегтеліп айтылатын аңыз сөзі
былай деп басталады.

Қорқыт қашып ажалдан,

Аңыратты қобызын.

Қобызында көп арман –

Тоқсан толғау ідемі үн.

Желмаясын желдіртіп,

Ілгері басып келеді.

Күй сарыны – сел тасқын,

Күңгірентіп келеді.

Тасы құлап жартастың

Жаңғыртып даланы.

Құйын боп та ұйытқынды,

Ну орманды шулатып,

Дауыл боп та жүйіткиді.

Көл - өзенді тулатып,

Қос (Казашка) қаққанша кенеттен

Баурап бәрін біледі,

Доздағандай беубеулеп,

Жаз төгеді күй легі.
... Қария сөз бойынша Қорқыт жиырма жасқа жеткенде түс көріп, түсінде
ақ киген біреу қырық жастан артық жүрмейсің деп аян береді. Қорқыт одан
сескеніп, өлмейтін жер, өшпейтін дүние іздеудің соңына түседі. Жел маясына
мініп, дала кезіп кетеді. Көп уақыт жүріп кеш жатса, алдынан жер қазып
жатқан бір топ кісіге жолығады. Мұны неге қазып жатырсыңдар?! Дегенде,
әлгілер Қорқыт әулиеге деп жауап береді. Оны естіген соң, зәресі тағы
ұшып, өлімнен құтылу үшін дүниенің екінші шетіне жөнеледі. Онда барғанда
да, бұрынғы түсін көреді. Таң бозынан аттанып, тағы да дала кезіп кетеді.
Түсінен шошынып, дүниенің төрт бұрышын тегіс кезіп шығады. Бірақ кейде
қайда барса да, көретіні – қазып жатқан көр болады. Жан сақтауға жер
табаалмай, әбден тарыққан соң Қорқыт жер астына келеді. Ол - өзінің туған
жері Сыр суының жағасы еді. Бұл жерде отырып, желмаясын сойып, оның
терісімен қобызын қаптайды. Ол қазіргі Қорқыт тамының туған жері еді.
Бұрынғы түсі тағы кіреді. Суда көр қазушы болмас, оған ажалда келе қоймас
деп, өлімге қарсы амал ойлайды. Сусыз жерде жан сақтауға болмаса, енді
судың ортасында тұрайын деп Сырдың бетіне кілемін жайып, жүз жылдай сонда
тұрып өмір сүреді. Күндіз – түні сонда тұрып толқынды күйлер шығарады.
Барлық нақыл сөздерін осы арада өткеріп айтады. Сыр суының ағыны қандай
тоқтаусыз болса, қорқыттың қобызы да тоқтаусыз сырнайды, өмір жырын
шертеді, қызық көруге шаөырады. Өлім қанша жақындап келсе де, қобыздың күйі
судың ағыны оның көп заман жолатпайды. Қорқыт күндіз – түні тоқтаусыз күйін
тарта береді... Дүниені қанша кезсе де, өлімнен құтыла алмайтын болған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.