Күн энергиясының қуатын пайдалану

КІРІСПЕ
І бөлім. Күн жүйесі
IІ бөлім. Күн энергиясы
IIІ бөлім. Күн энергиясын жылуға, жұмысқа және энергияға айналдыру
IV бөлім. Күн қуаты бізге жат па? 16
V бөлім. Қазақстандағы күн энергетикасы: мүмкіндіктері мен перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
Әдебиеттер тізімі

Соңғы жылдары дүниежүзі халықтары энергияны тым мо пайдалануда. Өйткені жалпы қоғамның дамуы мен ғылыми-техникалық өрлеудің тек қана осы энергия көздерін пайдалану арқылы іске асырылатыны кімге болса да белгілі. Барлық өндірістік үдерістер автоматты жүйелерге ауытырылып, транспорт түрлері, ауыл шаруашылығының салалары, үй тұрмысына қажетті істердің бәрі де түгелдей дерлік электр қуатымен жұмыс істейтіні болады. Демек, қазіргі энергетиканың дамуын планета бойынша алып қарағанда негізінен табиғи отын түрлерін пайдалану арқылы жүзеге асуда. Энергетикалық шикізат түрлерін сөз еткенде оларды екі топқа топтастырып қарастырған дұрыс.
Бірінші топқа байырғы энергетикалық шикізат түрлері – көмір, мұнай газ, шымтезек сияқтылар енсе, екінші топқа – күн, жел, өзен және көл суларының энергиясы, сондай-ақ теңіз сулары ағыстарының, жер асты ыстық суларының энергиясы, сутегі және атом энергиясы, тағы басқалар жатады.
Адамзат өмірінің алғашқы кезеңінде энергетикалық отын түрлерін пайдалану мөлшері тым аз болатын. Көпке дейін ең басты отын түрі болып ағаш, мал қилары, кейбәр ауыл шаруашылығы өнімдерінің қалдықтары (сабын) саналатын. Алайда жер бетінде халықтар санының көбеюі отын түрлерін мол пайдалануды, әсіресе көптеген елдерде дами бастаған өндіріс салалары, шойын, болат қорыту, электр энергиясын өндіру сияқты өндіріс салаларының дамуы отынның жаңа түрлерін іздестіруді талап етті. Сондықтан да көп кешікпей адамдар өз мұқтаждықтары үшін жер қойнауынан тас көмір, жанатын тақта-тас түрлерін пайдаланып, отын проблемасын шеше бастады. Сөйтіп, 1870 жылы дүние жүзінде 200 млн. тоннаға жуық көмір өндірілген. Ал осыдан не бәрі жиырма жыл өткеннен кейін көмір өндіру мөлшері 500 млн. тоннаға дейін жеткен. Жыл өткен сайын көмір өндіру қарқыны кең құлаш жая бастады. Сондай-ақ, өндірістің көптеген елдерде жедел дамуына байланысты ағаш, көмір түрлерімен қоса соңғы жүз жыл шамасында алдымен мұнайды, одан осң газды отын есебінде пайдалану кең өріс ала бастады.
Біздің республикамыздың көмір байлығы орасан мол. Мысалы, республикамыздың негізгі көмір бассейіні – Қарағанды, және де бұл аталған кен орынының басты бір ерекшілігі онда металлургия өндірісіне тым қажетті кокс және энергетикалық көмірдің қоры мол. 1954 жылдан Екібастұз көмірі игеріле басталды. Қазір онда жылдық өнімі миллиондаған тоннадан асатын ірі-ірі карьерлер жұмыс істейді. Сондай-ақ, республика өңірінде мұнан басқада көмірдің мол шоғырланған жері “Майкүбі” бассейні мен Торғай даласындағы кен көздері бар.

1. Дүние 2004- №6.
2. Дүние 2004-№8.
3. ҚСЭ №6.
4. Қазақстан-Zaman. 2004, 30 шілде.
5. Авезов Р.Р, Орлов А.Ю. “Солнечные системы отопления и горячего водоснабжения” . Ташкент: ФАН, 1988 г.
6. Дверняков В.С. “Солнце – жизнь, энергия”. Киев: Наукова Думка, 1986 г.
7. Колтун М.М “Солнце и человечество”. Москва: Наука, 1981 г.
8. Перспективы развития солнечной энергетики в Казахстане. – Алматы: Ассоциация вузов РК. Институт мирового рынка, КазНТУ им. К.Сатпаева, 2004 г,-173 с.
9. Русин Н.П., Флит Л.Л. “Солнце на земле”. Москва: Наука, 1989 г.

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫС
Тақырыбы: “Күн энергиясының қуатын пайдалану

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
3
І бөлім. Күн жүйесі
5
IІ бөлім. Күн энергиясы 11

IIІ бөлім. Күн энергиясын жылуға, жұмысқа және энергияға

айналдыру
14

IV бөлім. Күн қуаты бізге жат па? 16

V бөлім. Қазақстандағы күн энергетикасы: мүмкіндіктері мен
перспективалары

18
ҚОРЫТЫНДЫ 22
Әдебиеттер тізімі 23

КІРІСПЕ

Соңғы жылдары дүниежүзі халықтары энергияны тым мо пайдалануда.
Өйткені жалпы қоғамның дамуы мен ғылыми-техникалық өрлеудің тек қана осы
энергия көздерін пайдалану арқылы іске асырылатыны кімге болса да белгілі.
Барлық өндірістік үдерістер автоматты жүйелерге ауытырылып, транспорт
түрлері, ауыл шаруашылығының салалары, үй тұрмысына қажетті істердің бәрі
де түгелдей дерлік электр қуатымен жұмыс істейтіні болады. Демек, қазіргі
энергетиканың дамуын планета бойынша алып қарағанда негізінен табиғи отын
түрлерін пайдалану арқылы жүзеге асуда. Энергетикалық шикізат түрлерін сөз
еткенде оларды екі топқа топтастырып қарастырған дұрыс.
Бірінші топқа байырғы энергетикалық шикізат түрлері – көмір, мұнай
газ, шымтезек сияқтылар енсе, екінші топқа – күн, жел, өзен және көл
суларының энергиясы, сондай-ақ теңіз сулары ағыстарының, жер асты ыстық
суларының энергиясы, сутегі және атом энергиясы, тағы басқалар жатады.
Адамзат өмірінің алғашқы кезеңінде энергетикалық отын түрлерін
пайдалану мөлшері тым аз болатын. Көпке дейін ең басты отын түрі болып
ағаш, мал қилары, кейбәр ауыл шаруашылығы өнімдерінің қалдықтары (сабын)
саналатын. Алайда жер бетінде халықтар санының көбеюі отын түрлерін мол
пайдалануды, әсіресе көптеген елдерде дами бастаған өндіріс салалары,
шойын, болат қорыту, электр энергиясын өндіру сияқты өндіріс салаларының
дамуы отынның жаңа түрлерін іздестіруді талап етті. Сондықтан да көп
кешікпей адамдар өз мұқтаждықтары үшін жер қойнауынан тас көмір, жанатын
тақта-тас түрлерін пайдаланып, отын проблемасын шеше бастады. Сөйтіп, 1870
жылы дүние жүзінде 200 млн. тоннаға жуық көмір өндірілген. Ал осыдан не
бәрі жиырма жыл өткеннен кейін көмір өндіру мөлшері 500 млн. тоннаға дейін
жеткен. Жыл өткен сайын көмір өндіру қарқыны кең құлаш жая бастады. Сондай-
ақ, өндірістің көптеген елдерде жедел дамуына байланысты ағаш, көмір
түрлерімен қоса соңғы жүз жыл шамасында алдымен мұнайды, одан осң газды
отын есебінде пайдалану кең өріс ала бастады.
Біздің республикамыздың көмір байлығы орасан мол. Мысалы,
республикамыздың негізгі көмір бассейіні – Қарағанды, және де бұл аталған
кен орынының басты бір ерекшілігі онда металлургия өндірісіне тым қажетті
кокс және энергетикалық көмірдің қоры мол. 1954 жылдан Екібастұз көмірі
игеріле басталды. Қазір онда жылдық өнімі миллиондаған тоннадан асатын ірі-
ірі карьерлер жұмыс істейді. Сондай-ақ, республика өңірінде мұнан басқада
көмірдің мол шоғырланған жері “Майкүбі” бассейні мен Торғай даласындағы кен
көздері бар.
Жалпы, республикамыздың қай түпкірін алмасақ та энергетикалық көмір
қабаттары кездеспейтін бірде-бір аудан жоқ сияқты. Мысалы, бұған Арал
теңізінің солтүстік батысында жер астындағы жатқан мол көмір қорын
жатқызуға әбден болады. Халық шаруашылығы салаларын өркендетуде мұнайдың
да ролі орасан зор. Одан жанар-жағар май, дизель майын, мазут т.б.
өндірілетіні белгілі. Бүгінде, бүкіл дүние жүзі елдерінің энергетикалық бір
жылдық отын балансының 75 пайызы тек қана мұнай мен газдың еншісіне тиіп
отыр. Ал, біздің республика бойынша негізгі мұнайлы аудан қатарына Батыс
Қазақстан және Маңғыстау түбегіндегі жаңа ашылған кен орындары мен
Ақтөбедегі “Жаңажол” және Қызлорда облысындағы “Құикөл” мұнай көздерін
жатқызуға болады. Сондықтан да біздің Республика сырттан мұнай сатып
алмайды, қайта сырт елдерге “қара алтынды” сату арқылы біздер облысымыздың,
қалды республикамыздың экономикасын жақсартуға мүмкіндік туды. Бұған дәлел,
осыдан 100 жыл бұрын яғни, 1899 жылы Атырау аймағындағы “Қарашұңғыл” деп
аталатын жерде алғаш рет мұнай көзі табылып, қазақ елінде алғашқы “қара
алтынды” өндіру басталды. Міне, осыған орай 1999 жылы Атырау қаласында
Республика мұнайшылары осы оқиғаны лайықты дәрежеде атап өтті. Ал,
Қазақстан мұнайының 100 жылдық мерекесі қарсаңында Құмкөлдіктер де ел
есінде қаларлық 15 млн. тонна мұнайды ел игілігіне өндірді. Республика
бойынша мұнай мен газ конденсатының 21,4 пайызы Сыр топырағында жатыр.
Құмкөл төңірегіндегі жер астынан шығатын газдың 30 пайызын мұнай айдайтын
құбырлар жылытуға пайдаланса, 70 пайызы яғни 450 млн. текше метр газы
атмосферада шырақ болып өздігінен жанып тұр. Егерде сол өздігінен жанып
тұрған газды арнаулы құбырмен Қызылорда қаласына жеткізсе, қаланың көптеген
кәсіпорындары іске қосылып әсіресе, қала халқы жылу және жарықпен
толығымен қамтамасыз етілер еді. Жалпы, кен байлығынсыз бірде-бір өндіріс
саласының дамуы мүмкін емес. Сондай-ақ, Табиғат-Ананың адамға берері мол,
дегенмен сол байлық шексіз бе? Болмаса планетамыздың жалпы эволюциялық
дамуы адамзат қоғамына керекті шикізат қорларын қажетті мөлшерде толықтырып
отыра алады ма?
Міне, осы сияқты сұрақтар соңғы кездерде көптеген елдердің ғалымдары
мен табиғат жанашырларын ойландыруда. өйткені, ерте ме, кеш пе жер
қойнауының бүгінгі таңдағы белгілі кен орындары толығынан пайдаланылып, өз
қорларын сарқары сөзсіз. Сондай-ақ мұнай жер қойнауының басқадай кен
түрлері сияқты пайдаланылғаннан кейін қайтып орнын толықтырып, қалпына
келтірілмейтін табиғи ресурстар қатарына жатады. Оның жер қойнауында пайда
болуы, түзілуі миллиондаған жылдарға созылған күрделі процесс. Сонымен
бірге жер қойнауындағы органикалық отын түрлерінің де таусылмайтын қоры
жоқ. Соны біле тұра желдің, судың және күннің әсер-күшінен алынатын таза
энергияға мән бермей келудің зардабын енді тартып отырмыз. Біздің ендігі
әңгімеміз келешекте аса маңызды роль атқаратын қуатты электр энергиясының
көздері- күн мен жел энергиялары туралы болмақ.

І бөлім. Күн жүйесі

Күн жүйесі – Күннен және оны айнала қозғалатын 9 үлкен планетадан,
олардың серіктерінен, оң мыңдаған кіші планеталардан (астероидтардан) және
толып жатқан метоориттік денелерден құралған аспан денелернің жүйесі. К. ж.
Планеталарының қатарына біздің Жер жатады. Күн Күн жүйесіндегі орталық дене
болып саналады. Күн массасы К. ж-дегі барлық денелердің жалпы массасынан,
шамамен 750 есе артық. Күн массасы К.ж. массасының 99,866% - ін, құрайды.
Күн – Галактиканың жұлдыздық жүйесін құрайтын жұлдыздардың бірі, ол К. ж-
нің барлық денелермен қоса

1-сурет. Күн жүйесінің схемасы

Галактиканың айналуына қатысады. Күннің тарту күші-өзін айналатын
барлық К.ж. денелерінің қозғалысын анықтайтын әрі оларды ыдыратпай ұстап
тұратын басты күш. Планеталардың серіктері үшін мұндай күш планеталардың
тарту күші болады.
Ежелден 5 үлкен планета — Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитср және
Сатурн—Н. Коперник 1543 ж.Жердің де планета екендігін және оның Күнді
айналатындығын анықтаған. И. Кеплер планеталардың қозғалу заңдылығын
(1009—19). 11. аспан мсчаникасының нсгізі болып бүкіл тартылыс. Уран
(1781), Плутон (1930) пламоталар ашылды. 1609 к. Г. Ай мен планеталардің
тслескоп арқылы бақылады, Жер мен планеталардың ұқсастығын дәлслдсйтің
жаңалықтар ашты. Осы уақыттан бастап К. ж. денолерінің физ. қасисттсрі
зерттсле бастады.
Барлық, 9 үлкен планета (Меркурий, Шолпан, Жср, Марс, Юпитср, Сатурн,
Уран, Нептун. Плутон) Күнді айнала дөңгелск дсрлік орбита бойымсн, бір
бағытта (солт. цилюотен қараған бақылаушыға сағат тілінің жүрісіне қарама-
қарсы бағытта)қозғалады, Олардың орбиталарының бір-біріне қатысты көлбсулі
өтс аз (қ. таблица). Орбиталары дөңгөлім; жақындауы мүмкін емес.
Планеталар өз өзінсн ал Ураннан басқасының айна-луы түзу яғни өздсрінің
Күнді айналу бағыт болады. Уран орбита жазықтығына 98° көлбснен орналасқан,
сондықтан оның айналысы қарағанда кepi болып көрінсді. Планеталардың
Күннен қашықтығы бөлгілі бір зандылыққа бағынған. Яғни көршілсс
орбиталардың ара қашықтығы Күннен алыстаған сайын арта берсді. Плане-талар
жүійсінің радиусы бізге ең жақын жұлдыздың ара қашықтығынан, шамамен 7 000
ссе кем, сондықтан жұлдыздардың тарту күші плансталардың қозғалысына
елерліктей әсер етпейді. Тек кейбір кометалар ғана өз орбитасының
афелийінде Күннің тарту күшінсн тығып кетіп, жұлдыздың тарту күшіне ұшырауы
мүмкін.

Барлық кіші планеталар да үлкен планеталар қозғалған бағытта
қозғалады. Бірақ олардың орбиталары едәуір созылыңқы келеді. Олардың
барлығы да Марс пен Юпитер орбиталарының аралығында орналасқан. Алайда кіші
планеталардың кейбіреулерінің эксцентристі үлкен болғандықтан олардың
бірінің орбитасы Меркурий орбитасының ішіне енсе (мыс.№ 1566 Икар),
екіншісінің орбитасы (мыс., №944 Гидальго) Сатурын орбитасынан әрі өтіп
кетеді. Кіші планетаның ең кішісінің мөлшерін анықтау мүмкін емес. Кейбір
кіші планеталар Күнді кері бағытта айналады.
Кометалардың көпшілігі параболаға жақын өте созылыңқы орбита бойынша
қозғалады. Кейбір комета орбиталарының афелийіндегі қашықтығы 50 000—100000
астрономиялық бірлікке, ал айналу перйоды миллиондаған жылға жетеді. Мұндай
комета орбиталарыдың эклиптика жазықтығына килбеулігі алуан түрлі, олар
Күнді айнала тура және кері бағытта да қозғалады. Кейбір кометалардың
орбитасы созылыңқы келеді (үлкен осі ондаған, тіпті жүздсген астрон.
бірлікке тсң), олар периодты кометалap деп аталады. Бұлардың көпшілігі
Күнді тура бағытта айналады. Ал кысқа перйодты кометалардың ( афелийі
Юпитер орбитасына жатады) барлығы да тура бағытта қозғалады. Кометалардың
көпшілігі Күнге өздері көрінерліктей қашықтыққа жақындай алмайды. Алайда
Күнге жақындағанда кометадағы физ. процестер оны ыдыратуға әкеп соқтырады.
Сондықтан- периодты, әсірссе қысқа периодты кометалар ұзақ өмір сүрмейді.
К. ж. шсңберінде өте көп мөлшерде ұсақ мстеорлық денелер бар. Олардың
бір бөлігі метеор ағынын құрайды. Бұл ағын комета орбитасына ұқсас орбита
қозғалады, әрі оның комета ядросының ыдырауынан пайда болуы мумкін. Ал
Жерге метсориттер түрінде түсстін метеорлық денслердің қалған ірі бөліктері
кометалармен емсс, астороидтармен байланысты пайда болуы ықтимал. Күн
жарығының қысымы ұсақ метоорлық денелердің қозғалысына әсер етіп, олардың
спираль тәрізді орбита бойымен қозғалып отырады.
Үлксн планеталардың көбісінің серіктері бар. Планеталар Күнді қандай
бағытта айналған, ссріктср дс планеталарды сол бағттта айналады. Осындай
серіктердің орбитасы, әдетте дөңгелек және олар планста экваторы
жазықтығының маңында жатады. Меркурий, Шолпан жәпе Плутонда серік жоқ.
Сатурнның маңында басқа, толып жатқанұсақ метеорлық денелерден құралған
сақина айналып жүреді. Қазіргі белгілі 31 планета ссріктерінің көпшілігі
тура бағытта, ал 10 ссрік планстаның орталық қозғалығына қарама-қарсы
бағытта айналады. Ірі серіктердің мөлшері Мсркурий планстасының
мөлшеріндей, ең ұсақтарының диамстрі бір-екі кл-дей. Юпитердің 5 серігі,
Сатурнның 7 серігі, Уранның 4 cеpiгi, планста жүйесіне ұқсас жүйе құрайды.
Осы топтардың әрқайсысы орбиталардағы жазықтығы шамамен дәл кследі.
Кез келген айналатын жүйе сияқты, К. ж-нын де қозғалыс мөлшерінің
момснті болады. Оның негізгі бөлігі планеталардың Күнді айнала, орбита
боиымсн қозғалуынан туады. Ал оның 90%-нс жуығы Юпитср мен Сатурнның
үлесіне тиеді. Планеталардың осьстік айналуынан, планета серіктерінің,
астеропотардың және комсталардың қозғалысынан туған козғалыс мөлшсрінің
момснті өте аз болады. Күн өз осінен өте жай айналады. Сондықтан массасының
үлкен болуына қарамастан, ол К. ж-нің жалпы қозғалыс мөлшері моментінің ток
2%-ін ғана береді. Орталық денснің айналу псриоды оны айналатын серіктсрдің
айналу перииодынан аз болған жағдайда, соңғысының қосымша әсері орталық
дененің айналуын бәссңдстіп, оның қозғалыс мөлшерінің моментін азайтады да,
ссріктсрдің қозғалыс мөлшерінің моменті артады. Алайда сов. астрономы Н. Н.
Парийскийдің ессптеуіне қарағанда (1945) планеталардың Күнге тигізетін
қосымша псс-рінің аздығы сонша, ол К. ж-нің қозғалыс мөлшсрі моментінің
таралуына елсрліктей әсер етпейді. Планеталардағы қозғалыс мөлшерінің
моменті өздері жаралған заттан ауысуы ықтимал. Күн мен планеталар
арасындағы қозғалыс мөлшерінің таралуы маңызды космогоиялық (Күн жүйесінің
қалыптасып даму процесіне байланысты) сыпаттама болып есептеледі.

Күн жүйесіндегі денелердің физикалық табиғаты.
Күн жүйесінің орталық денесі Күн — жұлдыз, яғни қызған газды шар. Ол
өзінің қалауынан үзіксіз энсргия бөліп шығарады. Күн бетінің күшті сәуле
таратуына қарамастан, ол өзінің жоғары тсмп-расын сақтап қалады. К. ж-нің
қалған денелсрі — салқын денслер. Олардың бетінің тсмп-расы күн сәулесінің
қыздыруына байланысты анықталады. Плансталар мен олардың ірі серіктерінің
қызған күйде болады. Бірақ плансталардың сыртқы қабатының жылу өткізгіштігі
өте аз болғандықтан, ішкі сыртқа тым баяу таралады да, плапста бетінің тсмп-
расына елерліктсй әсер стпейді.
Планеталар массасына, хим. кұрамына айналу жылдамдығына, ссріктерінің
санына төрт ішкі планетасы (Кор тобындағы планеталар — Меркурий, Шолпан,
Кср, Марг) онша үлксн емсс, олар тығыз тасты заттар ксмі мсталдардан
құралған. Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон) әлдеқайда қоғамірек, олар
жсңіл заттардан құралған. Ішкі қолауындағы зор қысымға қарамастан, сыртқы
плансталардың орташа тығыздығы тым аз болады. Осы замаңғы көзқарас бойынша,
Марс, сондай-ақ Андық хим. құрамм. Ал олардың ішкі қоршауындағы қысыммың әр
түрлі болуына байланысты тығыздығы әр түрлі болады. Мсркурий өтс қатты
заттан құралған.
Алып плансталардың массасы сутектең және оның көмір-текпсн (мыс.,
СН4). азотпсн (мыс., ХН3) қосылысыдан түзілген. қалған бөлігінің массасы —
тасты заттар. Зерттеулерге қарағанда Юпитердің 4 ірі серігінің I және ІІ
денелердең, ал III және IV серігінің жартысы тасты, жартысы жеңіл заттан
түзілген.

2-сурет. Күн шеңберінің ширегі.

Сатурнның серігі - Титанның хим. құрамы Юпитердің III және IV
серіктерідікне ұқсас. Планеталардың екі тобыдың арасында орналасқан кіші
планеталардың хим. құрамы Жер типтес планеталардың кұрамына жақын. Біршама
тар аймақта қозғалатын кіші планеталар бір-бірімен соқтығысып, өте майда
сынықтарға ыдырайды. Осындай майда сынықтар, метеорлық денелердің
сокқысынан бөлінеді. К. Жөнінде метеиарлық заттың қоры үлемі толықтырылып
отырады. Ал өте майда тозаңдар бос электрондармен қосылғанда, құбылысы
байқалады. Жерге түскен метеориттерді зерттсу қарағанда, олардың 90%-,
тастан түзілетіндігі анықталған. Бұл жай метеориттер мсн Жсрдің алғашқы
бір ортақ затты жаралғандығын дәлслдсйді. Сонымен қатар метсорлық денелер
комета ядросының ыдырауыда түзілсді. Ф. А. Брсдитин т. б. мстоор ағыны мсн
үлкен кометалардың арасыңдағы байланысты зсрттеген. Сонымен К. ж-дсгі
метоорлық денелердің қоры кіші плансталардың бөлшектснуі мсн ыдырауынан
толығады.
К. ж-нің шығу тегід апықтау оның құрылысының заңдылығын зерттеуге
нсгіздслген. Денелср өзара тартылыс әсеріесн қозғалғанда, олардың
орбитасының ксңістіктс орналасуы әр түрлі болуы мүмкін. Барлық
плансталардың дөңгслок орбитаға жақын бір жазықтықта жатқан орбита
қозғалуы, олардың жаралу тегінің бір оксидінің көрсстсді. К. ж. мен
плансталардың пайда болу мәсслснін зеттеу космогонияның негізгі
міндеттерінің бірі.

КҮН ҚЫЗМЕТІ — Көптеген астрон. обсорваторияларда ұйымдастырылған Күнді
жүйелі бақылау қызметі. К. к-нің негізгі міндеті — Күнде болатын
құбылыстарды зерттеу. Ионосферадағы ұйтқу, магниттік дауылдар, полярлық
жарқыл т. б. гсофиз. құбылыстар құн құбылыстарына тығыз байланысты болады.
Күн бетіндегі дақтарды, жалындарды, протуберациалды т. б. жете зерттеу үшін
күнді үнемі бақылап отыру қажет. Ауа райына байланысты мұндай бақылауларды
бір ғана обсерпаторияда жүргізуге мүмкіндік бола бермсйді. Сондықтан бұл
жұмысқа белгілі бір жоспар бойынша көптеген астрон. мекомелер қатыстырылады
да, олардың бақылау нәтижелері К. к-нің ұйымдастыру орталығына хабарланып
тұрады. Осы бақылаулар нәтижссіндс, халықар. масштабта Күн актиптілігінің
кодокстері ретінде қабылданған Күн бетінің күйі туралы бірыңғай мәлімет
жасалады.
Күн К. қ. туралы жұмыстар 19 ғ-дың 2-жартысан бастап, фотогслиограф
шығарылған соң ғана жүйслі түрде жүргізіле бастады. Күнді бақылау
программасы, әсіресе споктрогслиограф, спсктрогслиоскоп, коронограф
табылған соң едәуір кеңейтілді. Олардың жәрдемімен күн атмосфорасындағы
құбылыстарды жсте және терсңдірск зерттеугс мүмкіндік туды. Күннің толық
синоптикалық картасы жасалды.
Россияда Күн бетін жүйелі түрде фотографияға түсіру 1866 ж.
Вилснск обсерваториясында басталды. СССР-де К. қ. 1932 ж.
ұйымдастырылды. 30- жылдардан бастап К. қ. жұмысына Қырым, Ташкент,
Харьков, Абастумани обсорваториялары қатысты, ал ¥лы Отан соғысынан кейін
К. қ. ст-ларының жүйесі анағұрлым ұлғайтылды. 1955 жылдан бастап
Күн тажын бақылау Қаз. ССР -ның Астрофиз. иниститутының биік таудағы ст-
сында жүргізіліп келеді. К. қ-н басқару және Күнді зерттеу жұмыстарын
жоспарлаумен СССР FА-ның Күнді зерттеу жөніндегі арнаулы Комиссиясы
аиналысады.
КҮН МЕН ТҮННҢ ТЕҢЕЛУІ — Күннің көзге көрінерлік жылдық қозғалысында
эклиптика бойымен жылжып келе жатқан Күн табағы центрінің аспан экваторынан
өтетін кезі. Бұл құбылыс жыл сайын 2 рет қайталанып отырады, жуық түрде
біріншісі 21 мартқа, екінішсі 23 сентябрьге сәйкес келеді. Біріншісі
көктемгі (жазғытұрғы) теңелу, екіншісі к ү з г і теңелу деп аталады.
Теңелу кезінде күн мен түннін, ұзақтығы жуық түрде 12 сағ болады.
Жазғытұрғы теңелу кезінде Күн аспан сферасының оңт. жартысынан солт.
жартысына, ал күзгі теңелу кезінде солт. жартысынан оңт. жартысыша
өтеді. К. м. т. т. кезінде Күннен Жерге түскен жарық пен көлеңкенің
шекарасы жер меридианы-мен беттеседі. Сондықтан күн сәулесі Жердің
полюстернен өтеді де, Күн көкжиектің дәл шығыс нүктесінен
шығысқа, дәл батыс нүктесінде батады.
КҮН РАДИАЦИЯСЫ — Күннен шығатын электромагнпттік сәулелер мен
корпускулалық ағындар. К о р п у с к у л а л ы қ р а д и а ц и я
негізінен протондардан тұрады. Олардың жылд. 50—1500 кмсек аралығында, ал
жер бетіндегі тығызд. 100 ионсм3 шамасында болады.

ІІ бөлім. Күн энергиясы

Енді күннің өзіне аздап тоқтала кетейік. Демек, бұл күндері күн – жер
бетіндегі барлық өзгеріс, құбылыстардың, тіршілік дамуының ең басты
энергетикалық көзі екені кімге де болса белгілі. Планетамыздағы рганикалық
болмасы басқадай күрделі қосылыстар мен процесстер тек қана күн көзінің
әсерінен пайда болады. Күн - өздігінен айналатын үлкен шар тәрізді планета.
Оның диаметрі 139100 шақырым біртектес балқыған плазмадан тұрады. Сондай-ақ
тығыздығы мен температурасы оның бетінен ішкі орталық нүутесіне қарай арта
түседі. Демек, күннің орталық нүктесіне жақн температурасы 20 млн. градус
шамасында, ал қысымы 200 млн. атмосфераға жетіп, заттардың тығыздығы
болаттың тығыздығынан он есе артық көрінеді. Күн массасы 1,99*1036
килогарамм, ал оның 70 пайызға жуығы сутегінің ядросы протоннан тұрады,
олар өзара тынымсыз реакцияға түсіп орасан зор термо-ядролық энергия
бөледі. Негізінен күннің жер бетіне түсіретін энергиясының жалпы қуаты жер
қойнауындағы қазіргі белгілі көмір, мұнай, газ, жанатын шымтезек сияқты
энергетикалық ресурстардың барлық кен орындарындағы есептелген энергия
мөлшерінен әлдеқайда артық. Күн энергиясы адамзат үшін таусылмайтын,
азаймайтын әрі мол, әрі тегін энергия. Олай болса осындай энергия көзін
өндіріс және ауыл шаруашылғы салаларында, қоғамның мұқтаждығы үшін
пайдаланудың практикалық маңызы үлкен. Өйткені, ғалымдардың болжауларынша
да планетамыздың келешек энергетикалық проблемаларын тиімді шешудің жолы
күн көзінің энергиясын тиімді пайдаланумен тығыз байланысты, өйткені,
планетамыз аспан шырағынан тәулігіне орасан мол, яғни 63,8*1016 кВтсағат
энергия алады екен. Солай бола тұрса да, жер бетіндегі адамдар күн
энергиясын молынан пайдалануды әлі меңгере қойған жоқ. өйткені, күн
энергиясынң жалпы мөлшері орасан мол болғанмен ол жер бетіне шашырап
таралады, оларды “жинап” өндіріс салаларын ең арзан, тиімді энергия
көзімен жабдықтау мәселесі әзірше өз шешімін таппай отыр. Негізінен, жер
бетінің күн энергиясы мол таралатын жерлері, көбінесе экваторға жақын
орналасқан елді мекендер. Ал, достастық мемлекеттер арасында күн энергиясын
Закавказье және Орта Азия республикалары, Қырым, сондай-ақ Қазақстанның
Оңтүстік облыстарына олардың терістіктеріне орналасқан елді мекендермен
салыстырғанда едәуір мол түседі. Жалпы, біздің республиканың Қызылорда,
Шымкент, Жамбыл, Алматы сияқты оңтүстік облыстарына ғалымдардың есептеуінше
бір жылдың ішінде 180-250-дей күн ашық болып, оның орташа температурасы 37
градусқа жетеді екен.
Күн әнергиясы арқылы су жылытатын қондырға түрлерін көптеген елдер
кеңінен пайдалануда. Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымының 1961 жылы Римде өткен
жаңа энегрия көздерін игеру проблемасына арналған сессиясының
мәліметтерінде сонгдай-ақ, сол кездің өзінде Токиода 350 мың литр су
жылытатын, ал АҚШ-тың Флорида штатында 150 мыңға жуық күн энергиясын
пайдаланатын қондырғылар жұмыс істегені айтылған. Италия, ГФР, Франция
сияқты елдер мұндай қондырғыларды жекелеген үйлерді, жылыжайларды, мал
қораларын жылыту үшін кеңінен қолданады.
Күн энергиясын тиімді пайдаланудың тағы біржолы – минералды ащы
суларды тұздарынан айырып, оларды ауыз суға пайдалануға жарату. Сндай-ақ
қазіргі нарық кезінде облыстың әсіресе, шет ауылдардағы фермерлер мен жеке
қожалықтар да энергия көздерінен таршылық көріп отырғандары айдан анық.
Сондықтан гелиосуқыздырғыш қондырғылары әсіресе, орталықтан жүздеген
шақырым қашықтықтағы малшылар үшін өте пайдалы. Және де суды қыздыруға
кететін отынды үнемдеуге мұның үлкен септігі тиері анық.
Жоғарыда сөз болғандай табиғи энергия көздерінің бірі – жел
энергиясы. Жел – тұрақты энергия көздерінің қатарына жатпайды. Дегенмен
оның халық шаруашылығы саласында пайдалануға болатын өзіедік ерекшілігі
бар.
Қандай? Біріншіден, жел ауа қозғалыстары мен күн энергиясының әсерінен
пайда болатын құбылыс.
Екіншіден, желдің бағыты құбылмалы. Үнемі өзгеріске ұшыра отырады.
Бір жерде жел өте ьаяу соқса, кейбір ендіктерде оның қуаты орасан болады.
Ал енді кейбір жерлерде жай басталған желдің соңы қатты дауылға айналады.
Қызылорда облысы территориясында солтүстік шығыстан жел соғып тұрады.
Желдің орташа жылдамдығы – 3,1-6 метрсекунд. Қыс айларында соққан желден
топырақтың беті шытынап жарылып кетеді. Жазда да жел жиі соғады. Жел
атмосфералық айналыс құбылысын туғызады. Ауа құрамын тазартып тұруға үлкен
ықпалы бар. Демек, жел – табиғаттың қуатты энергия көздерінің бірі.
Өйткені, оның ең арзан, ең қолайлы энергия көзі бола алатынын адамдар
ертеден-ақ аңғарды, өз мүмкіндігінше пайдалана білді. Мәселен, жел
қондырғыларын іске асырды. Төрт түлік малды суғаруға пайдаланды. Бұрынғының
көзіндей болған сол жел диірмендердің қаңқасы қазір кейбір елді мекендерде
кездеседі. Өкінішке орай, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.