ҚР сот сараптамасы пәнінен лекциялар
Ж алпы бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ САРАПТАМАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУ МЕН ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
2 Сот сарапшылық зерттеу әдістері және жіктеу
2.1 Сот.сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі, оларды қалыптастыру
2.2 Сот.сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
2.3 Сот.срапшылық технология түсінігі.Комьютерлік технология құралдарын сот сарапшылық зерттеулерде пайдалану
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу
3 Сот сарапшысы
3.1 Сот сарапшысы түсінігі. Қазақстан Республикасында сот сраптамасын жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
3.3 Сот сарапшысының іс жүргізу функциялары, құқықтары мен міндеттері
4 Қылмыстық процесте сот сараптамасын тағайындау, жүргізуді ұйымдастыру, зерттеу
4.1 Сараптама тағайындаудың негіздері
4.2 Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастыру
4.3 Сарапшылық зерттеу түсінігі мен сатылары
4.4 Сарапшылық зерттеу нәтижелерін ресімдеу
5 Қылмыстық іс бойынша сарапшы қорытындысын бағалаудың іс жүргізу аспектілері
5.1 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сарапшы қорытындысы . жалпы сипаттамасы
5.2 Қылмыстық процесті жүргізу органның сарапшы қорытындысын бағалауы
5.3 Сарапшы тұжырымының мазмұны мен нысанына байланысты сарапшы қорытындысының дәлелдемелік маңызын бағалаудың ерекшеліктері
5.4 Қылмыстық процесті жүргізуші органның сарапшы қорытындысын бағалау салдарлары
5.5 Сарапшыдан жауап алу
5.6 Сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге және куәге сарапшы қорытындысын көрсету
6 Қазақстан Республикасының азаматтық және әкімшілік ісіндегі арнаулы білім беру институты
6.1 Азаматтық процесске арнаулы білімдерді пайдалану
6.2 Азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сараптамасы
6.3 Әкімшілік процесте арнаулы білімдерді пайдалану
7 Қазақстан Республикасындағы сот.сараптама қызметін ұйымдастыру
7.1 Сот сараптамасының мәселелері
7.2 Сот сараптамасының принциптері
7.3 Сот.сараптама қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
7.4 Сот.сраптама қызметін кадрлық қамтамассыз ету
7.5 Сот.сараптама қызметін ғылыми, әдістемелік, ақпараттық, материалдық.тезхникалық және қаржылық қамтамассыз ету
7.6 Сот сараптамасы саласындағы халықаралық ынтымақтастық
Ерекше бөлім
СОТ САРАПТАМАЛАРЫНЫҢ КЕЙ БІР ТҮРЛЕРІ
8 Сараптама түрлері: құжаттар, портреттік, бейнефонографиялық, фототехникалық сараптамалар
8.1 Құжаттардың сот сараптамасы
8.2 Сот портреттік сараптама
8.3 Сот бейнефонографиялық сараптама
8.4 Сот фототехникалық сараптама
9 Трассологиялық, баллистикалық сараптама жасаудың аспектілері
9.1 Сот трассологиялық сараптама
9.2 Сот баллистикалық сараптама
10 Заттар мен материалдардың сот сараптамасы
10.1 Лакты бояу материалдары мен жабындарды және полимер материалдарын сот сарапшылық зерттеу
10.2 Мұнай өнімдері мен жанар.жағармай материалдарын сот.сарапшылық зерттеу
10.3 Металдар мен қорытпаларды сот сарапшылық зерттеу
10.4 Топырақты сот сарапшылық зерттеу
10.5 Талшықтық материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды сот.сараптамалық зерттеу
10.6 Спиртқұрамдас сұйықтықтарды сот.сарапшылық зерттеу
11 Жол.көлік оқиғалары мен көлік құралдарының сот сараптамасы
11.1 Жол.көлік оқиғасы жағдайаттарын сот сарапшылық зерттеу
11.2 Сот сарапшылық көлік.трассолдогиялық зерттеу
11.3 Көлік құралдарын сот.сарапшылық зерттеу
12 Сот экономикалық, тауартану, құрылыс сараптамалары
12.1 Сот экономикалық сараптама
12.2 Сот тауартану сараптамасы
12.3 Сот құрылыс сараптамасы
12.4 Сот жарылыс.техникалық сараптама
13 Сот технологиялық және өрт.техникалық, жарылыс техникалық сараптама жасау
13.1 Сот технологиялық сараптама
13.2 Сот өрт.техникалық сараптама
13.3 Сот жарылыс техникалық сараптама
14 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың және биологиялық сот сараптамасы
14.1 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың сот сараптамасы
14.2 Сот сарапшылық биологиялық сараптамасы
15 Адамның психикалық күйі мен психофизиологиялық процестердің сот сараптамасы
15.1 Сот сарапшылық молекулярдық.генетикалық зерттеу
15.2 Сот.сарапшылық психоолгиялық.криминалистік зерттеу
15.3 Сот.сарапшылық инженерлік.психофизиологиялық зерттеу
15.4 Сот психологиялық.физиологиялық зерттеу
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
1.1 Сот сараптамасы түсінігі және негізгі сипаттамасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ САРАПТАМАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУ МЕН ЖҮРГІЗУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
2 Сот сарапшылық зерттеу әдістері және жіктеу
2.1 Сот.сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі, оларды қалыптастыру
2.2 Сот.сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
2.3 Сот.срапшылық технология түсінігі.Комьютерлік технология құралдарын сот сарапшылық зерттеулерде пайдалану
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу
3 Сот сарапшысы
3.1 Сот сарапшысы түсінігі. Қазақстан Республикасында сот сраптамасын жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
3.3 Сот сарапшысының іс жүргізу функциялары, құқықтары мен міндеттері
4 Қылмыстық процесте сот сараптамасын тағайындау, жүргізуді ұйымдастыру, зерттеу
4.1 Сараптама тағайындаудың негіздері
4.2 Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастыру
4.3 Сарапшылық зерттеу түсінігі мен сатылары
4.4 Сарапшылық зерттеу нәтижелерін ресімдеу
5 Қылмыстық іс бойынша сарапшы қорытындысын бағалаудың іс жүргізу аспектілері
5.1 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сарапшы қорытындысы . жалпы сипаттамасы
5.2 Қылмыстық процесті жүргізу органның сарапшы қорытындысын бағалауы
5.3 Сарапшы тұжырымының мазмұны мен нысанына байланысты сарапшы қорытындысының дәлелдемелік маңызын бағалаудың ерекшеліктері
5.4 Қылмыстық процесті жүргізуші органның сарапшы қорытындысын бағалау салдарлары
5.5 Сарапшыдан жауап алу
5.6 Сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге және куәге сарапшы қорытындысын көрсету
6 Қазақстан Республикасының азаматтық және әкімшілік ісіндегі арнаулы білім беру институты
6.1 Азаматтық процесске арнаулы білімдерді пайдалану
6.2 Азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сараптамасы
6.3 Әкімшілік процесте арнаулы білімдерді пайдалану
7 Қазақстан Республикасындағы сот.сараптама қызметін ұйымдастыру
7.1 Сот сараптамасының мәселелері
7.2 Сот сараптамасының принциптері
7.3 Сот.сараптама қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
7.4 Сот.сраптама қызметін кадрлық қамтамассыз ету
7.5 Сот.сараптама қызметін ғылыми, әдістемелік, ақпараттық, материалдық.тезхникалық және қаржылық қамтамассыз ету
7.6 Сот сараптамасы саласындағы халықаралық ынтымақтастық
Ерекше бөлім
СОТ САРАПТАМАЛАРЫНЫҢ КЕЙ БІР ТҮРЛЕРІ
8 Сараптама түрлері: құжаттар, портреттік, бейнефонографиялық, фототехникалық сараптамалар
8.1 Құжаттардың сот сараптамасы
8.2 Сот портреттік сараптама
8.3 Сот бейнефонографиялық сараптама
8.4 Сот фототехникалық сараптама
9 Трассологиялық, баллистикалық сараптама жасаудың аспектілері
9.1 Сот трассологиялық сараптама
9.2 Сот баллистикалық сараптама
10 Заттар мен материалдардың сот сараптамасы
10.1 Лакты бояу материалдары мен жабындарды және полимер материалдарын сот сарапшылық зерттеу
10.2 Мұнай өнімдері мен жанар.жағармай материалдарын сот.сарапшылық зерттеу
10.3 Металдар мен қорытпаларды сот сарапшылық зерттеу
10.4 Топырақты сот сарапшылық зерттеу
10.5 Талшықтық материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды сот.сараптамалық зерттеу
10.6 Спиртқұрамдас сұйықтықтарды сот.сарапшылық зерттеу
11 Жол.көлік оқиғалары мен көлік құралдарының сот сараптамасы
11.1 Жол.көлік оқиғасы жағдайаттарын сот сарапшылық зерттеу
11.2 Сот сарапшылық көлік.трассолдогиялық зерттеу
11.3 Көлік құралдарын сот.сарапшылық зерттеу
12 Сот экономикалық, тауартану, құрылыс сараптамалары
12.1 Сот экономикалық сараптама
12.2 Сот тауартану сараптамасы
12.3 Сот құрылыс сараптамасы
12.4 Сот жарылыс.техникалық сараптама
13 Сот технологиялық және өрт.техникалық, жарылыс техникалық сараптама жасау
13.1 Сот технологиялық сараптама
13.2 Сот өрт.техникалық сараптама
13.3 Сот жарылыс техникалық сараптама
14 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың және биологиялық сот сараптамасы
14.1 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың сот сараптамасы
14.2 Сот сарапшылық биологиялық сараптамасы
15 Адамның психикалық күйі мен психофизиологиялық процестердің сот сараптамасы
15.1 Сот сарапшылық молекулярдық.генетикалық зерттеу
15.2 Сот.сарапшылық психоолгиялық.криминалистік зерттеу
15.3 Сот.сарапшылық инженерлік.психофизиологиялық зерттеу
15.4 Сот психологиялық.физиологиялық зерттеу
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
1.1 Сот сараптамасы түсінігі және негізгі сипаттамасы
«Сараптама» деген сөз латынның «expertus» сөзімен байланысты, бұл «тәжірибелі», «хабардар» дегенді білдіреді. Сараптама жөнінде жалпы айтсақ, қандай да бір арнаулы саладағы білімідітартуды қажет ететін сұрақтарды шешу үшін хабардар адамның (сарапшының) жүгізетін зерттеуін айтамыз.
Сот сараптамасы – жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәні мән-жайларды шешу үшін маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында арнаулы ғылыми білім-білік негзінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Дәл осылайша «сот сараптамасы» ұғымы ҚР «Сот сараптамасы туралы» Заңының 1- бабында белгіленген.
Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын ала тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді.
Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істі тергеу немесе сот қаулысы барысында иуындайтын проблемалық танымдық ситуациясын жеңу нысаны болып табылатындығын білу керек.
Мұндай шешім кезінде сараптаманың сипаттамасы ретінде оны тағайындау мен жүршізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады.
Мақсаты сарапшы қорытындысының жаңа дәлелдерін алу, қылмыстық істің жаңа мән-жайларын анықтау юолып табылады.
Шарттарынмыналар жатады:
1) Арнаулы ғылыми білім негізінде зерттеу жүргізу. Сараптамаға қатысты «арнаулы ғылыми білім» терминін пайдалануға баса назар аудару керек;
2) Сараптаманы арнайы іс жүргізудің тұлғасы, қылмыстық процеске қатысушы өзге адамдардан оны айрықшалайтын құқықтары мен міндеттерінің жеке жиынтықтары бар сарапшының жүргізуі;
3) Заңмен реттелген сот сараптамасының іс жүргізу нысаны, оған оны тағайындау, жүргізу, зерттеу нәтижелерін ресімдеу және оларды бағалау, сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері жатады. Сарапшылық зерттеу нәтижелерін белгілеудің іс жүргізу нысаны іс бойынша дәлелдеме болып табылатын сарапшының қорытындысы болады;
4) Зерттеудің белгілі бір теориялық принциптері мен тәжірибесіне сүйенетін бағалау мен фактілерді түсіндіру негізінде тұжырымды зерттеу нітижесіндегі қалыптастыру. Сарапшылық зерттеудің нәтижесі фактілерді анықтау, табу емес, ол оның өмір сүруі туралы тұжырым, ой қорытындысы. Соңғысы сарапшының өзінің арнаулы ғылыми білімдері негізінде жүргізген объектілерде анықталған белгілер мен байланысты жиынтықты бағалау жолымен белгіленеді. Сарапшының тұжырымы фактілерді өзгеше түсіндірудің, дауласудың принципті мүмкіндіктеріне жол бере отырып, сол арқылы пікір ретінде қалыптасады.
Аталған мақсат пен шарттар сараптаманы қылмыстық процестегі арнаулы білімдерді пайдаланудың өзге нысандарынан айырады.
Әдебиеттерде сот сараптамасының тақырыбын анықтаудың әр тұүрлі жолдары бар. Әр авторлар сарптаманың тақырыбын анықтауға жататын мән-жайлар, сарпшылық міндеттер, сараптама объектілері ретінде анықталады.
Әдебиеттерде нақты сараптама тақырыбы мен тектік (түр) тақырыбы түсінігі ажыратылады.
Сараптаманың тектік (түр) тақырыбы белгілі бір мамандықтағы сарапшының құзыреті, осы тектік сараптаманың мүмкіндіктерін анықтайды. Қылмыстық іс бойынша тағайындалатын нақты сараптаманың тақырыбы сарапшының алдына қойылған сұрақтардың ауқымымен анықталады. Ол сараптаманы тағайындау кезінде қажетті ғылыми құзыреттілікке сәйкес сарапшының таңдауымен себептеледі.
Сарапшылық білім саласының сипаттамасы ретіндегі сот сараптамасы тақырыбының ұғымы тиісті сарапшылық міндеттерді анқтау мен жүргізу үшін негіз болып табылады.
Сарапшылық міндет – сарапшының алдына қойылған сұрақтағы тапсырманы сарапшының қабылдауы. Гносеологиялық тұрғыдан қарағанда ол оның түпкі мақсаты (ізделінетін факт) мен оған жетудің шарттарын, яғни сараптаманы тағайындау кезінде сарапшыға ұсынылған алғашқы мәліметтерді сипаттайды.
Сот сараптамасы – жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәні мән-жайларды шешу үшін маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында арнаулы ғылыми білім-білік негзінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Дәл осылайша «сот сараптамасы» ұғымы ҚР «Сот сараптамасы туралы» Заңының 1- бабында белгіленген.
Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын ала тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді.
Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істі тергеу немесе сот қаулысы барысында иуындайтын проблемалық танымдық ситуациясын жеңу нысаны болып табылатындығын білу керек.
Мұндай шешім кезінде сараптаманың сипаттамасы ретінде оны тағайындау мен жүршізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады.
Мақсаты сарапшы қорытындысының жаңа дәлелдерін алу, қылмыстық істің жаңа мән-жайларын анықтау юолып табылады.
Шарттарынмыналар жатады:
1) Арнаулы ғылыми білім негізінде зерттеу жүргізу. Сараптамаға қатысты «арнаулы ғылыми білім» терминін пайдалануға баса назар аудару керек;
2) Сараптаманы арнайы іс жүргізудің тұлғасы, қылмыстық процеске қатысушы өзге адамдардан оны айрықшалайтын құқықтары мен міндеттерінің жеке жиынтықтары бар сарапшының жүргізуі;
3) Заңмен реттелген сот сараптамасының іс жүргізу нысаны, оған оны тағайындау, жүргізу, зерттеу нәтижелерін ресімдеу және оларды бағалау, сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері жатады. Сарапшылық зерттеу нәтижелерін белгілеудің іс жүргізу нысаны іс бойынша дәлелдеме болып табылатын сарапшының қорытындысы болады;
4) Зерттеудің белгілі бір теориялық принциптері мен тәжірибесіне сүйенетін бағалау мен фактілерді түсіндіру негізінде тұжырымды зерттеу нітижесіндегі қалыптастыру. Сарапшылық зерттеудің нәтижесі фактілерді анықтау, табу емес, ол оның өмір сүруі туралы тұжырым, ой қорытындысы. Соңғысы сарапшының өзінің арнаулы ғылыми білімдері негізінде жүргізген объектілерде анықталған белгілер мен байланысты жиынтықты бағалау жолымен белгіленеді. Сарапшының тұжырымы фактілерді өзгеше түсіндірудің, дауласудың принципті мүмкіндіктеріне жол бере отырып, сол арқылы пікір ретінде қалыптасады.
Аталған мақсат пен шарттар сараптаманы қылмыстық процестегі арнаулы білімдерді пайдаланудың өзге нысандарынан айырады.
Әдебиеттерде сот сараптамасының тақырыбын анықтаудың әр тұүрлі жолдары бар. Әр авторлар сарптаманың тақырыбын анықтауға жататын мән-жайлар, сарпшылық міндеттер, сараптама объектілері ретінде анықталады.
Әдебиеттерде нақты сараптама тақырыбы мен тектік (түр) тақырыбы түсінігі ажыратылады.
Сараптаманың тектік (түр) тақырыбы белгілі бір мамандықтағы сарапшының құзыреті, осы тектік сараптаманың мүмкіндіктерін анықтайды. Қылмыстық іс бойынша тағайындалатын нақты сараптаманың тақырыбы сарапшының алдына қойылған сұрақтардың ауқымымен анықталады. Ол сараптаманы тағайындау кезінде қажетті ғылыми құзыреттілікке сәйкес сарапшының таңдауымен себептеледі.
Сарапшылық білім саласының сипаттамасы ретіндегі сот сараптамасы тақырыбының ұғымы тиісті сарапшылық міндеттерді анқтау мен жүргізу үшін негіз болып табылады.
Сарапшылық міндет – сарапшының алдына қойылған сұрақтағы тапсырманы сарапшының қабылдауы. Гносеологиялық тұрғыдан қарағанда ол оның түпкі мақсаты (ізделінетін факт) мен оған жетудің шарттарын, яғни сараптаманы тағайындау кезінде сарапшыға ұсынылған алғашқы мәліметтерді сипаттайды.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С. АМАНЖОЛОВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КАФЕДРАСЫ
ҚР СОТ САРАПТАМАСЫ
Пәнінен лекциялар
Оқушы ассистент
БӨКЕЙҚАНОВА ЖАННА ЕРМЕКҚЫЗЫ
Өскемен, 2007
Ж алпы бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ САРАПТАМАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУ МЕН ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
2 Сот сарапшылық зерттеу әдістері және жіктеу
2.1 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі,
оларды қалыптастыру
2.2 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
2.3 Сот-срапшылық технология түсінігі.Комьютерлік технология құралдарын
сот сарапшылық зерттеулерде пайдалану
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу
3 Сот сарапшысы
3.1 Сот сарапшысы түсінігі. Қазақстан Республикасында сот сраптамасын
жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
3.3 Сот сарапшысының іс жүргізу функциялары, құқықтары мен міндеттері
4 Қылмыстық процесте сот сараптамасын тағайындау, жүргізуді
ұйымдастыру, зерттеу
4.1 Сараптама тағайындаудың негіздері
4.2 Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастыру
4.3 Сарапшылық зерттеу түсінігі мен сатылары
4.4 Сарапшылық зерттеу нәтижелерін ресімдеу
5 Қылмыстық іс бойынша сарапшы қорытындысын бағалаудың іс жүргізу
аспектілері
5.1 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сарапшы қорытындысы –
жалпы сипаттамасы
5.2 Қылмыстық процесті жүргізу органның сарапшы қорытындысын бағалауы
5.3 Сарапшы тұжырымының мазмұны мен нысанына байланысты сарапшы
қорытындысының дәлелдемелік маңызын бағалаудың ерекшеліктері
5.4 Қылмыстық процесті жүргізуші органның сарапшы қорытындысын бағалау
салдарлары
5.5 Сарапшыдан жауап алу
5.6 Сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге және куәге сарапшы
қорытындысын көрсету
6 Қазақстан Республикасының азаматтық және әкімшілік ісіндегі арнаулы
білім беру институты
6.1 Азаматтық процесске арнаулы білімдерді пайдалану
6.2 Азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сараптамасы
6.3 Әкімшілік процесте арнаулы білімдерді пайдалану
7 Қазақстан Республикасындағы сот-сараптама қызметін ұйымдастыру
7.1 Сот сараптамасының мәселелері
7.2 Сот сараптамасының принциптері
7.3 Сот-сараптама қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
7.4 Сот-сраптама қызметін кадрлық қамтамассыз ету
7.5 Сот-сараптама қызметін ғылыми, әдістемелік, ақпараттық, материалдық-
тезхникалық және қаржылық қамтамассыз ету
7.6 Сот сараптамасы саласындағы халықаралық ынтымақтастық
Ерекше бөлім
СОТ САРАПТАМАЛАРЫНЫҢ КЕЙ БІР ТҮРЛЕРІ
8 Сараптама түрлері: құжаттар, портреттік, бейнефонографиялық,
фототехникалық сараптамалар
8.1 Құжаттардың сот сараптамасы
8.2 Сот портреттік сараптама
8.3 Сот бейнефонографиялық сараптама
8.4 Сот фототехникалық сараптама
9 Трассологиялық, баллистикалық сараптама жасаудың аспектілері
9.1 Сот трассологиялық сараптама
9.2 Сот баллистикалық сараптама
10 Заттар мен материалдардың сот сараптамасы
10.1 Лакты бояу материалдары мен жабындарды және полимер материалдарын
сот сарапшылық зерттеу
10.2 Мұнай өнімдері мен жанар-жағармай материалдарын сот-сарапшылық
зерттеу
10.3 Металдар мен қорытпаларды сот сарапшылық зерттеу
10.4 Топырақты сот сарапшылық зерттеу
10.5 Талшықтық материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды сот-
сараптамалық зерттеу
10.6 Спиртқұрамдас сұйықтықтарды сот-сарапшылық зерттеу
11 Жол-көлік оқиғалары мен көлік құралдарының сот сараптамасы
11.1 Жол-көлік оқиғасы жағдайаттарын сот сарапшылық зерттеу
11.2 Сот сарапшылық көлік-трассолдогиялық зерттеу
11.3 Көлік құралдарын сот-сарапшылық зерттеу
12 Сот экономикалық, тауартану, құрылыс сараптамалары
12.1 Сот экономикалық сараптама
12.2 Сот тауартану сараптамасы
12.3 Сот құрылыс сараптамасы
12.4 Сот жарылыс-техникалық сараптама
13 Сот технологиялық және өрт-техникалық, жарылыс техникалық
сараптама жасау
13.1 Сот технологиялық сараптама
13.2 Сот өрт-техникалық сараптама
13.3 Сот жарылыс техникалық сараптама
14 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың және биологиялық
сот сараптамасы
14.1 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың сот сараптамасы
14.2 Сот сарапшылық биологиялық сараптамасы
15 Адамның психикалық күйі мен психофизиологиялық процестердің сот
сараптамасы
15.1 Сот сарапшылық молекулярдық-генетикалық зерттеу
15.2 Сот-сарапшылық психоолгиялық-криминалистік зерттеу
15.3 Сот-сарапшылық инженерлік-психофизиологиялық зерттеу
15.4 Сот психологиялық-физиологиялық зерттеу
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
1.1 Сот сараптамасы түсінігі және негізгі сипаттамасы
Сараптама деген сөз латынның expertus сөзімен байланысты, бұл
тәжірибелі, хабардар дегенді білдіреді. Сараптама жөнінде жалпы айтсақ,
қандай да бір арнаулы саладағы білімідітартуды қажет ететін сұрақтарды шешу
үшін хабардар адамның (сарапшының) жүгізетін зерттеуін айтамыз.
Сот сараптамасы – жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәні мән-жайларды шешу
үшін маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында арнаулы ғылыми білім-білік
негзінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Дәл осылайша
сот сараптамасы ұғымы ҚР Сот сараптамасы туралы Заңының 1- бабында
белгіленген.
Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді
пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгі
іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның
құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын ала
тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді.
Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы
ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істі тергеу немесе сот
қаулысы барысында иуындайтын проблемалық танымдық ситуациясын жеңу нысаны
болып табылатындығын білу керек.
Мұндай шешім кезінде сараптаманың сипаттамасы ретінде оны тағайындау
мен жүршізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады.
Мақсаты сарапшы қорытындысының жаңа дәлелдерін алу, қылмыстық істің
жаңа мән-жайларын анықтау юолып табылады.
Шарттарынмыналар жатады:
1) Арнаулы ғылыми білім негізінде зерттеу жүргізу. Сараптамаға
қатысты арнаулы ғылыми білім терминін пайдалануға баса назар
аудару керек;
2) Сараптаманы арнайы іс жүргізудің тұлғасы, қылмыстық процеске
қатысушы өзге адамдардан оны айрықшалайтын құқықтары мен
міндеттерінің жеке жиынтықтары бар сарапшының жүргізуі;
3) Заңмен реттелген сот сараптамасының іс жүргізу нысаны, оған оны
тағайындау, жүргізу, зерттеу нәтижелерін ресімдеу және оларды
бағалау, сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен
міндеттері жатады. Сарапшылық зерттеу нәтижелерін белгілеудің іс
жүргізу нысаны іс бойынша дәлелдеме болып табылатын сарапшының
қорытындысы болады;
4) Зерттеудің белгілі бір теориялық принциптері мен тәжірибесіне
сүйенетін бағалау мен фактілерді түсіндіру негізінде тұжырымды
зерттеу нітижесіндегі қалыптастыру. Сарапшылық зерттеудің нәтижесі
фактілерді анықтау, табу емес, ол оның өмір сүруі туралы тұжырым,
ой қорытындысы. Соңғысы сарапшының өзінің арнаулы ғылыми білімдері
негізінде жүргізген объектілерде анықталған белгілер мен
байланысты жиынтықты бағалау жолымен белгіленеді. Сарапшының
тұжырымы фактілерді өзгеше түсіндірудің, дауласудың принципті
мүмкіндіктеріне жол бере отырып, сол арқылы пікір ретінде
қалыптасады.
Аталған мақсат пен шарттар сараптаманы қылмыстық процестегі арнаулы
білімдерді пайдаланудың өзге нысандарынан айырады.
1.2 Сот сараптамсының тақырыбы мен міндеттері
Әдебиеттерде сот сараптамасының тақырыбын анықтаудың әр тұүрлі жолдары
бар. Әр авторлар сарптаманың тақырыбын анықтауға жататын мән-жайлар,
сарпшылық міндеттер, сараптама объектілері ретінде анықталады.
Әдебиеттерде нақты сараптама тақырыбы мен тектік (түр) тақырыбы
түсінігі ажыратылады.
Сараптаманың тектік (түр) тақырыбы белгілі бір мамандықтағы сарапшының
құзыреті, осы тектік сараптаманың мүмкіндіктерін анықтайды. Қылмыстық іс
бойынша тағайындалатын нақты сараптаманың тақырыбы сарапшының алдына
қойылған сұрақтардың ауқымымен анықталады. Ол сараптаманы тағайындау
кезінде қажетті ғылыми құзыреттілікке сәйкес сарапшының таңдауымен
себептеледі.
Сарапшылық білім саласының сипаттамасы ретіндегі сот сараптамасы
тақырыбының ұғымы тиісті сарапшылық міндеттерді анқтау мен жүргізу үшін
негіз болып табылады.
Сарапшылық міндет – сарапшының алдына қойылған сұрақтағы тапсырманы
сарапшының қабылдауы. Гносеологиялық тұрғыдан қарағанда ол оның түпкі
мақсаты (ізделінетін факт) мен оған жетудің шарттарын, яғни сараптаманы
тағайындау кезінде сарапшыға ұсынылған алғашқы мәліметтерді сипаттайды.
Сараптаманың міндеттері ұғымы көбіне сарапшыға қойылған сұрақ ұғымына
ұқсас. Белгілі мағынада міндет ол белгілі бір үлгідегі сұрақтардың
мағынасын ғылыми қорытып түсіндіру деген сөз.
Сараптама міндеті дегеніміз тергеу-сот практикасының қажеттігіне және
сот сараптамаларының жетістіктері мен әдістемелеріне сәйкес сот сараптама
тақырыбы мазмұнын қорытындылап тарататын нақты деректерді анықтаудың
мүмкіндіктері.
А.И. Винберг пен Н.Т. Малаховский ұсынған диагностикалық, жіктеушілік,
теңдестірушілік, ситуациялық деңгейлер міндеттерінен бөліп шығаруға
әкелетін сарапшылық міндеттерді жіктеудің деңгейлікамалы кең түрде
танымал болды.
Диагнистикалық сарапшылық зерттеудің мақсаты объектілерді танып-білу
болып табылады. Олар объектінің табиғатын, оның қасиеттері мен күйін,
белгілі бір сипаттан ауытқуын, осы өзгертулердің себептерін және олардың
қылмыстық оқиғамен байланысын анықтауға бағытталған.
Жіктеушілік сарапшылық зерттеудің мақсаты объектілердің белгілі бір
кластарға, соның ішінде стандартталғандарға қатыстылығын анықтау болып
табылады. Осы міндеттердің мысалдары ретінде биологиялық текті
объектілердің, лактыбояу материалдарының, есірткілердің жіктелушілік
қатыстылығын анықтауды айтуға болады.
Теңдестірушілік сарапшылық зерттеудің мақсаты жекелей-белгілі
оюъектілердің тепе-теңдігін немесе материалдық белгілену көріністері
бойынша олардың шығу көздерін анықтау болып табылады. Теңдестірушілік
міндеттерді шешу екі кезеңде жүзеге асырылады: 1-теңдестірілген және
теңдестіруші объектілерді жалпы (топтық) белгілердің сәйкес келуін анықтау,
2-дараланатын объектілердің сәйкес келетін жеке белгілерінің жиынтығы
бойынша жекелей-белгілі объектілрдің тепе-теңдігін анықтау.
Ситуалогиялық (ситуациялық) зерттеудің мақсаты жеке оқиғаларды анықтау
болып табылады, олардың негізінде қылмыстық іс ауқымындағы жалпы оқиға
механизміне қайта құру жүргізіледі. Ситуалогиялық міндеттерге, мысалы,
нақты жағдайларда мылтықтың өздігінен атылып кету мүмкіндігін анықтау, суық
қарумен зақымдар салу шарттарын анықтау жатады.
Бүтіндей, деңгейлік амалды мойындай отырып, көптеген авторлар жіктеу
деңгейлері мен негіздері тізбесінің өз нұсқаларын ұсынады. Бұл тәсіл
сарапшылық таным деңгейі туралы көзқарас пен сарапшылық технологияға
бағдарланған.
Н.Т. Малаховская диагностикалық, жіктеушілік, теңдестірушілік жіһәне
ситуалогиялық деңгейлер туралы айта отырып, бұл – сарапшылық зерттеудің
негізгі әдістерінің деңгейлері... олардың негізінде жеке әдістер және нақты
сараптамаларды зерттеудің әдістемелері әзірленеді, басқаша болса, олар
методологиялық деңгейлер болып табылады деп шынайы көрсеткен.
1.3 Сот сараптамасының объектісі
Заң мазмұнынан шықсақ, сараптаманың объектілері қылмыстық іс жүргізу
заңымен белгіленген ақпараттың заттандырылған көздері – қылмыстық іс
материалдары болып табылады. Әдебиеттеде сот сараптамасының объектілері,
көбінде, сарапшылық зерттеуді қажет ететін іс мін-жайының материалдық
жеткізгіштері ретінде, я болмаса, арнаулы білімдерді пайдалану арқылы
алынатын фактілер мен уақиғалар, фактілік деректердің көздері туралы
ақпараттың жеткізгіштері ретінде белгіленеді.
Сарапшылық зерттеуге тек нақты заттар ғана емес, егер олар жөнінде
ақпараи заттандырылған көрініс тапса, онда, сонымен бірге әр түрлі
процестер (оқиғалар, құбылыстар, әрекеттер) жатқызылуы мүмкін.
Сараптама объектісінің жалпы ұғымымен бірге заттық, нақты және тікелей
объектілер ұғымы деп ажыратылады.
Заттық объект – сараптаманың белгілі бір класы, тегі, түр аясында
зерттелетін қасиетерінің ортақтылығымен бірлескен ақпараттың материалдық
жеткізгіштерінің жиынтығы. Заттық объекті ұғымы сараптамалардың жеке
кластарын, тектерін, түрлерін ажыратқан кезде елеулі рөл атқарады.
Сараптаманың нақты объектісі нақты сарапшылық зерттеудің өзіндік
ерекшелігін көрсететін дара және қайталанбас объекті деп аталады.
Зерттеудің тікелей объектісі, ол ақпаратиың сол бір материалдық
жеткізгіші сараптаманың әр түрлерінің объектілері болуы мүмкіндігіинг
ерекшеленеді. Сондықтан да, объектіні зерттеуге ұшырайтын сол жақтарын,
қасиеттерін анықтаған орынды болмақ. Мысалы, нақты құжатты зерттеу кезінде
тікелей объектілер ретінде құжаттағы қолжазбаны орындаған жазк (сот
жазутану сараптамасының объектіс) және мөр бедері (құжаттардың сот-
техникалық сараптамасы) болуы мүмкін.
Объектілер іс жүргізу нысаны бойынша дифференциаланады (ҚІЖК-нің 248-
бабы 1-б.). Осы белгілер бойынша олар былайша бөлінеді: заттай
дәлелдемелер; құжаттар; көзі тірі адамдар (бұл жағдайда адамның денесімен
қатар, психикалық, психологиялық, физиолоогиялық және басқа да процестері
зерттелуі мүмкін); сарапшылық зерттеу үшін үлгілер; қылмыстық іс
материалдарында көрінген сараптама затына жататынмәліметтер; белгілі бір іс
жүргізу мәртебесі жоқ объектілер (яғни, қылмыстық істі заттай дәлелдемелер
ретінде немесе моральдық-этикалық түсініктер (мәйіттер) бойынша, я болмаса,
оларға заттай дәлелдемелер режимін (ғимараттар, үй-жайлар) қолданудың нақты
мүмкін еместігі бойынша.
Сарапшы оның қарамағына ұсынылатын материалдарды зерттеу нәтижелері
бойынша қорытынды беретіндіктен, қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретінде
сарапшылық зерттеу мен сарапшы қорытындысының сапасы, көбінде, сараптама
тағайындаған органның объектілерімен болатын іс-әрекет ережелерін дәл және
ұқыпты орындауымен анықталады. Тиісті талаптар заңда баяндалған.
Атап айтқанда, процесті жүршізуші аталған орган сарапшылық зерттеу
объектілерінің сенімділігі мен оларға жол беретіндігіне кепілдік береді
(ҚІЖК-нің 248-бабы 2-б.).
Сарапшылық зерттеуге арналған іс материалдарының сенімділік кепілін,
сондай-ақ оларды зақымдауды немесе олардың қасиеттерін өзгертуді
болдырмауды қамтамасыз ету үшін сарапшылық зерттеу объектілері, егер
олардың көлемң мен қасиеттері мүмкіндік берсе, сарапшығы буып-түйілген және
мөрмен бекітілген күйінде беріледі. Басқа жағдайларда сараптаманы
тағайындаған адам сарапшыны зерттеу объектілері орналасқан жерге жеткізуді,
оларға бөгетсіз қол жеткізуді және зерттеу жүргізу үшін қажетті шараларды
қамтамасыз етуге тиіс (ҚІЖК-нің 248-бабы 3-б.).
Сарапшылық объектілерін басқаша пайдалану ҚІЖК-де және ҚР Әділет
министрлігінің 1998 жылы 12қаңтардағы №121, ҚР Бас прокуратурасының 1998
жылғы 1жедтоқсандағы №1043, ҚР ҰҚК-нің 1998 жылғы 22 желтоқсандағы №598, ҚР
ІІМ-нің 1998 жылғы 2желтоқсандағы №429, ҚР Мемлекеттік табыс министрлігінің
1998 жылғы 28 желтоқсандағы №111 бекітілген бұйрығымен бекітілген
Соттардың, прокуратура, алды ала тергеу, анықтау және сот сараптамасы
органдарының қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істер бойынша заттай дәлелдемелерді, құжаттарды алудың, есепке
алудың, сақтаудың, жіберу мен жоюдың тәртібі туралы Нұсқаулықта көзделген
өаттай дәлелдемелерді алудың, іске қоса тіркеудің, сақтау ме жоюдың
ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
4. Сарапшылық зерттеуге арналған үлгі
Сот сараптымы объектілерінің ішінде сарапшылық зерттеу үшін үлгілер
үлкен рөл атқарады. Сондықтан да, сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алудың іс
жүргізу реттемелеуі ҚІЖК-нің жеке тарауында көрсетілген.
Үлгілерге жататындар: 1) заттай дәлелдемелердің көшірмелері; 2) ұқсас
заттар (заттай ділелдемелердің орнын ауыстырғаштар), соңғылармен жалпы
тектік белнілері болады; 3) салыстырмалы зерттеуге арналған үлгілер. Заң
әдебиеттерінде, негізінен, салыстырмалы зерттеуге арналған үлгілер жөнінде
айтылады. Бұл дәл осындай объектілердің сарапшылық зерттеулерде көбірек
кездесетінімен түсіндіріледі.
ҚІЖК-нің 256-бабы 2-бөлігінде үлгілер ретінде, атап айтқанда:
1) қан, ұрық, шаш, қиып алынған тырнақ, дененің сыртқы бетінің
микроскопиялық қорытындылары;
2) сілекей, тер және басқа бөлініп шығатындар;
3) тері бетінің ізі, тістің қалыбы;
4) қолжазба мәтін, бұйымдар, адамның дағдысын бейнелейтін басқа
материалдар;
5) дауыс фонограммасы;
6) материалдардың, заттардың, шикізаттың, дайын өнімнің сынамалары;
7) гильзалардың, оқтардың, қару мен тетік іздерінің үлгілері алынады.
Үлгілер бірқатар негіздер бойынша жіктелуі мүмкін.
Мысалы, оқиға сипатына байланысты, оның нәтижесінде үлгілер пада болуы
және заттай дәлел – түрнұсқаның пайда болу механизмін көшіреді, үлгілердің
үш түрі болуы мүмкін:
- экспериментті, онда уақиға жасанды түрде жасалады (атылған оқтар,
гильзалар);
- еркін үлгілер, тергеліп жатқан уақиғадан тыс байланысты пайда
болуы (жазу, дауыс фонограммасы);
- шартты-еркін үлгілер, іс бойынша өндіріске байланысты орындалған,
бірқатар арнайы сараптама үшін орындалмаған;
- табиғи үлгілер, физиологиялық өнім ретінде пайда болғандар (қан,
шаш үлгілері).
Олар іс жүргізу тәсілі менүлгілерді алу субъектісіне байланысты, сот-
тергеу немесе сарапшылық болуы мүмкін.
Үлгілерді алу негізінде нақтылы және заңды үлгілер болып бөлінеді.
Біріншілер жөнінде айтсақ, қылмыстық процесті жүргізуші орган көзі тірі
адамның, мәйіттің, жануардың, заттың, нәрсенің, егер олардың кейінде
сарапшылық зерттеуі іс үшін мәні болса, қасиеттерін бейнелейтін үлгілерді
алуға құқылы.
Үлгілерді алу үшін заңды негіз – ол уәждемеленген қаулы болады, онда,
атап айтқанда, мыналар көрсетілуі керек: үлгілерді кім алды; үлгілерді алуы
тиісті адам; қандай үлгілер және қашан алу керек; үлгілерді алу үшін кім
және қанша көлемде алуы керек; үлгілерді алу үшін кімге және қашан алу
керек; үлгілер алынған соң, оларды кімге жіне қашан ұсыну керек.
Қылмыстық процесті жүргізуші органның үлгілер алуының тәртібі мынадай:
Қылмыстық процесті жүргізушы орган адамды өзіне шақырып немесе ол
тұрған жерге келіп, сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алу туралы қаулы мен
қолхат ала отырып таныстырылады, оған және аталған тергеу іс-әрекетіне
қатысушы өзге де адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді,
қажетті іс-әрекеттерді жеке өзі немесе маманның қатысуымен жүргізеді,
үлгілерді алады, оларды буып-түйіп, мөрмен бекітеді.
Егер үлгілерді алу үшін дәрігерді немесе басқа маманды тартудың
қажеттілігі бар болса, онда процесті жүргізуші орган сарапшылақ зерттеу
үшін үлгілер алуға тиісті адамды, сондай-ақ тиісті тапсырмасы бар қаулыны
дәрігерге не басқа маманға жібереді. Қаулыда аталған тергеу іс-әрекетерінің
басқа қатысушыларының құқықтары мен міндеттері көрсетілуге тиіс.
Егер зерттеу үшін үлгілерді жануарлардан алу қажеттігі туған кезде,
процесті жүргізуші орган дәрігер-ветеринарға немесе басқа маманға тиісті
қаулыны жібереді.
Зертту жүргізгеннен кейін сарапшы үлгілерді буып-түйілген және мөрмен
бекітілген күйінде өзінің қорытындысына қоса тігіледі. Процесті жүргізуші
орган сарапшының ұсынған үлгілерін қарап, содан кейін оларды заттай
дәлелдемелер ретінде қылмыстық іске қоса тігіледі.
Сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алу кезінде жеке адамның құқықтарын
қорғаудың мәні зор. Осыған орай, сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алудың
әдістері мен ғылыми-техникалық құралдары аламның өмірі мен денсаулығына
қауіпсіз болуға тиіс. Жанға қатты батыра жасалатын күрделі медициналық
рәсімдерді немесе әдістерді қолдануға бұған үлгілер алынуға тиісті адам, ал
егер ол адам кәмелетке толмаған болса немесе психикалық ауру болса – оныі
заңды өкілінің, қамқоршыларының немесе қорғаншыларының келісімімен ғана жол
беріледі.
2 Сот сарапшылық зерттеу әдістері және жіктеу
2.1 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі,
оларды қалыптастыру
2.2 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
2.3 Сот-срапшылық технология түсінігі.Комьютерлік технология құралдарын
сот сарапшылық зерттеулерде пайдалану
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу
2.1 Сот – сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі,
оларды қалыптастыру.
Срапшылық зерттеу – күрделі шығармашылық процесс, онда ғылым мен
техника жетістіктерін білу, қазіргі тиімді зерттеу әдістемелерін меңгеру,
срапшының білік – дағдысы іске асырылады.
Сот сараптамасының әрбір тегі мен түрлеріне тән белгілер зерттеу
әдістерінен тұратын сарапшылық зерттеудің тиісті әдістемесі болып табылады.
Сот – срапшылық зерттеу әдісі – бұл срапшының алдына қойылған сұрақты
шешу үшін деректерді алудың логикалық және аспапты операциялар (тәсілдер,
амалдар) жүйесі.
Сот – сарапшылық зерттеу әдістемесі – сраптамалардың белгілі бір тегі,
түрі тақырыбына жататын нақты деректерді анықтау үшін сот сараптамасы
обьектілерін оқып – зерттеу кезінде қолданылатын әдістемелер (амалдар,
техникалық құралдар) жүйесі.
Сот – сарапшылық зерттеудің әдістемесі сарапшылық міндеттерді шешуге
бағдарланған болғандықтан, оның өзіндік ерекшелігі сраптаманың тақырыбы мен
обьектілерінің ерекшеліктерімен есептеледі.
Сот сараптамасында пайдаланылатын әдістер, көбінде, жаратылыс және
техникалық ғылымдардан алынған және сраптаманың міндеттерімен обьетілерінің
өзіндік ерекшелігіне сәйкес түрлендірілген.Олар іске асыру нысандары –
амалдар, техникалық жабдықтар бойынша жалпы ғылыми әдістерінен елеулі
айырмашылығы болады.
Срапшылық зерттеу дәлелдеудің элементі болғандықтан, тиісті әдістер
ҚІЖК – нің 129- бабы 3-бөлігінде көзделген сипаттамаларға сәйкес, олар:
1. заңмен тікелей көзделген немесе оның нормалары мен принциптеріне
қарама – қайшы келмейтін;
2. ғылыми орныққан;
3. қылмыстық іс бойынша жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін;
4. қауіпсіз болуы керек.
Сот – сарапшылық зерттеу әдістерін қолданудың нәтижелері барлық
процеске қатысушылар үшін анық және көрнекті болуы керек.
Сараптама тағайындау процесінде сраптамалардың әр түрлі кластарын,
тектері мен түрлерінің әдістерін әзірлеу деңгейлерін ескерген маңызды, ол
үшін сарапшылық зерттеу мүмкіндіктері жөнінде алдын ала кеңестер өткізу
керек.
Сот сараптамасының жаңа әдістермен баюы бірнеше нұсқаны көздейді.
Заттай дәлелдемелерді зерттеу кезінде сот ісін жүргізуден тыс басқа
ғылымдарда ұқсастығы бар проблемалық жағдайлар жиі пайда болғандықтан,
сарапшылық практикаға өзге ғылыми міндеттерді шешу үшін әзірленген әдісре
кеңінен енгізіледі.
Шешілетін міндеттің өзіндік ерекшеліктері басқа ғылымдарда қолданыстағы
әдістерді тек түрін өзгерте және оларды толықтыра пайдалануға мүмкіндік
беретін болса, сарапшылық практикаға жаңа әдістерді енгізудің екінші жолы
да қолданыс табады. Мұнда әдістің модификациясы құрылады. Мысал ретінде
биологиялық обьектілердің термикалық сипаттамаларын зерттеу әдісі негізінде
жасалған сұйық кристалл индикаторларын пайдалану әдісін әзірлеуді келтіруге
болады.
Аталған екі әдістен басқа, заттай дәлелдемелерді криминалистік
зерттеуге әдейі арналған әдістердің әзірлеме нұсқалары бар.Криминалистік
сраптама әдістерін медицинада, антропология мен өзге де ғылыми білім
салаларында пайдалану мысалдары бар.
2.2 Сот – срапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
Сот – срапшылық зерттеу әдістерін ғылыми практикалық қызмет ретінде
жіктеу әр түрлі – ортақтық дәрежесі мен олардың дәреже сатысы, әдістер
алынған ғылым салалары, алынатын ақпарат сипаты, зерттеу обьектісіне әсер
ету дәрежесі негіздері бойынша жүзеге асырылады.
Ортақтық дәрежесі мен олардың дәреже сатысы бойынша әдістер былайша
бөлінеді:
1. Жалпылама әдіс (диалектикалық және формалды логика)
2. Жалпы әдістер: бақылау, салыстыру, сипаттау, өлшеу, эксперимент,
модельдеу және т.б.
3. Жеке ғылыми әдістер. Т.В. Аверьянов дәл атап көрсеткендей, негізінде
өзінің мазмұны бойынша бұл санат ғылыми зерттеудің арнаулы әдістері
санатына ұқсас. Жеке ғылыми әдістерді қолданудың аясы бір текті
немесе пайдаланылатын сипаты бойынша бір – біріне жақын бірнеше
білімдердің сараптамасы болып табылады. Мұндайға фотографиялық,
физикалық, химиялық, математикалық және сол сияқты әдістер жатады.
4. Арнайы әдістер. Бұл әдістер нақты, жекелеген обьектіні зерттеу үшін
әзірленеді. Мысал ретінде адсорбциондық – люминесцентті, диффузиялық
– көшірме әдістерді келтіруге болады.
Обьектілердің зерттелетін белгілеріндегі бейнеленіп алынатын ақпараттың
сипаты бойынша, әдістер бейнелерді талдау, морфологиялық талдау, физикалық,
химиялық және обьектілердің басқа қасиеттерін талдау әдістері деп бөлінеді.
Обьектілерге әсекр етудің дәрежесінен шыққанда, бұзылмайтын әдістерге
бөлінеді, оларға обьектіге әсер етпейтін және сынама дайындықты іске
асыруды қажет етпейтін әдістер жатады.
Сот – сарапшылық зерттеу әдістемелері де жіктеледі.Мысалы, орталық
дәрежесі бойынша типтік және нақты әдістеме болып бөлінеді.
Типтік срапшылық әдістеме - типтік срапшылық міндеттерді щещудің
жинақтап қорытылған тәжірибесінің көрінісі. Белгілі бір жағдайларда бұл
әдістемені сарапшы қандай да бір бейімдеусіз, өзгертусіз қолднауы мүмкін.
Нақты немесе жеке әдістеме – типтік әдістемені бейімдеу, өзгертудің
нәтижесі немесе сарапшылық міндетті шешуге шығармашылық түрде келудің
жемісі болып табылатын нақты сарапшылық міндетті шешудің тәсілі.
Нақты әдістеме сарапшының қызметі нәтижесі ретінде мына жағдайларда
пайда болуы мүмкін:
- сарапшының практикада немесе сараптама процесінде жүргізген
эксперименті нәтижесінде жаңадан, алғашқы рет туындаған
сарапшылық міндетті шешу үшін өзінің жеке тәжірибесін іске
асыруда;
- сарапшының шығармашылық тәсіл көрсетуі: стандартты аспапты
жетілдіруде, жалпы қабылданған әдістемені өзгеше ерекше амалмен
толықтыруда;
- әр түрлі ғылымдардың деретері мен әдістерін синтездеу арқылы осы
зерттеу үшін құрылған сарапшылық әдістеме негізінде міндетті
толық көлемде шешуде.
Сарапшылық практикада тек ғылыми негізделген, мақұлдап – қорытылған,
сарапшылық әдістеме типтік мәртебе алу үшін, ол мақұлдану және ендіру
сатыларынан өтуі керек. Осыған сәйкес әдістемелер алдын ала ғылыми сынаққа
берілуі, оны сот сараптамасы органының ғылыми - әдістемелік кеңесінің
бекітуі, арнаулы мемлекеттік тізілімінде стандартты ресімдеу мен тіркеуден
өтуі керек.
2.3 Сот – сарапшылық технология түсінігі. Компьютерлік технология
құралдарын сот – сарапшылық зерттеулерде пайдалану.
Қазіргі уақытта сот – срапшылық технологиялар сот – сарапшылық
мекемелердегі сарапшылық зерттеуді ұйымдастырудың жоғарғы деңгейінің моделі
болып табылады.
Технология белгіленген жүйелікте тиісті кеңістік – уақыттық
интервалдарда және таңдалған мақсатқа жету үшін белгілі бір техника
негізінде іске асырылантын әр түрлі операциялар мен дағдылардың жиынтығы
бон ұсынылады. Технологияның аталған белгілері тек технологияның элеметтері
боп ұсынылатын әдістер мен әдістемелеріне оның айырмашылығын айтуға
мүмкіндік береді.
Сарапшылық технология түсінігін М.Я. Сегай мен В.К. Стринжей енгізді.
Олар: Сарапшылық технологияны
- мемлекеттік сот – сарапшылық мекемелердегі сот сараптамаларын
жүргізуді ұтымды және тиімді ұйымдастырудың ережелері, тәсілдері
мен амалдарының жиынтығы;
- технологиялық сұлбаларды, процестер мен карталарды сипаттау;
аталған ережелерді, тәсілдерді, амалдарды, биологиялық
сұлбаларды, процестер мен карталарды әрі қарай жетілдіру
жөніндегі жалпы және жеке ережелерді әзірлеу болып табылады.
Жалпы сарапшылық технологияны құрудың элементтері нақты профиль мен
рангтағы сот – сарапшылық мекемелерінің типтік сұлбасын әзірлеу, сарапшылық
өндірісті жүзеге асырудың деңгейлерін анықтау, сарапшылық өндірістің
барлық деңгейі мен операциялық сұлбалары үшін қызмет субьектілерін анықтау
болып табылады.
Жеке сарапшылық технологияларды әзірлеуге мамандар мен қызметкерлер
құрамын пайдаланудың технологиялық сұлбаларын, сондай- ақ құрал –
жабдықтарды орналастыруды, сарапшылық міндеттерді шешудің негізгі және
қосалқы операциялық сұлбаларын әзірлеуді, нақты сараптамаларды жүргізудің
технологиялық карталарын әзірлеуді құру кіреді.
Қазіргі уақытта сарапшылық технологиялардың элементтері сот сараптама
органдарының қызметіне табысты енгізілуде, оның мысалы ретінде, обьетілік
принцип бойынша, сол сияқты әдістемелік прицип бойынша құрылғанг көп
мақсатты сарапшы – кешенін құру болып табылады.
Қазіргі заманғы компьютерлік технология құралдарын кеңінен ендіру
бүтіндей осы сот – сраптама қызметіне де қатысты.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы сот сараптмасы органдарының
пратикасында сот сараптмасына компьютерлік технологияларды ендірудің мына
бағыттары іске асырылып жатыр:
1. Компьютерлік құралдарды аспаптық зерттеулер барысында алынатын
эксперименттік деректерді жинау мен өңдеуді автоматтандыру үшін
пайдалану;
2. Бейнелерді талдау жүйелерін пайдалану Соның ішінде, олар:
жазутану баллистикалық дактилоскопиялық, габитологиялық,
құжаттардың срт – техникалық сараптама аумағындағы зерттеулерді
жүргізуге мүмкіндік береді;
3. Нақты сараптама обьектілері бойынша деректер қор мен
автоматтандырылған ақпараттық – іздеу жүйелерін жасақтау;
4. Сарапшылық міндеттерді шешу ретінде, сондай- ақ сарапшының
қорытындысын тұжырымдау мен басу кіретін сарапшылар
қорытындыларын автоматтандырылған дайындығы үшін бағдарламалық
құралдарды әзірлеу;
5. Сот сараптамаларын тағайындау туралы қаулыны құруға мүмкіндік
беретін компьютерлік бағдарламалар.
Сарапшының автоматтандырылған жұмыс орнын қаматамасыз ету құрылымына:
- тиісті деректер базасы;
- сараптаманың белгілі тегі мен түрінің міндеттерін шешудің
математикалық модельдерді, алгоритмдері мен автоматтандырылған
бағдарламалары;
- автоматтандырылған жасақтау, жазбалар, редакциялау мен мәтінді
сыртқы құрылғыға шығару жүйелері жатады.
- Автоматтандырылған жасақтау, жазбалар, редакциялау мен мәтінді
сыртқы құрылғыға шығару жүйелелерін қолдану сарапшылық қорытынды
мәтіндерін ресімдеуге қызмет етеді. Негізінде, сарапшы
қорытындысынң мәтінін жасақтау бағдарламаны пайдаланушының
сұхбаты процесінде жүзеге асырылады.
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу.
Сот сараптамаларын жіктеу оларды тағайындау, жүргізу, сондай – ақ
сарапшының қорытындысын бағалау кезінде елеулі рөл атқаратын фактор болып
табылады.
Сот сараптамаларын жіктеу туралы мәліметтерді білу сараптама
тағайындаған органға сот сараптамасы органын дұрыс анықтауға ,сондай –
сарапшының ғылыми құзыреттілігін бағалауға мүмкіндік береді.
Сондай – ақ сот – сараптама қызметі ұйымында сараптамаларды жіктеу де
маңызды рөл атқарады. Сараптамалардың нақ бөлініп алынған кластары,
тектері, түрлері сот сараптамасы органдарының құрылымын, сарапшылық
кадрлардың дайындығын ұйымдастыру мен біліктілігін жетілдіруді, сот –
сараптама қызметінің даму келешегінің бағытын анықтайды.
Мақсаттық бағытына байланысты, сот сараптамаларын жіктеу әр түрлі
негіздемелер бойынша жүргізілуі мүмкін.
Қылмыстық сот ісін жүргізу үшін де, сондай – ақ сот сараптамасы
органдарының қызметін ұйымдастыру үшін де сараптамаларды зерттеу тақырыбы
бойынша жіктеу басты рөл атқарады.
Сараптаманың әр түрлерін және сол сияқты сарапшының құзыретін айырып
көрсетудің критериі сарапшылық зерттеулердің тақырыбы, яғни сараптама
жүргізу арқылы анықталуға жататын мән – жайлар болып табылады.
Бұл аспектіде тақырып жинақтап қорыту түрінде, сараптама обьетісінің
қатысының жақтары ретінде түсіндіріледі, олар іс үшін мәні бар және
білімнің тиісінше саласы аясына кіретін сұрақтарды шешу мақсатында
сараптаманың осы саласының құралдарымен зерттеледі және танылады.
Сот сараптамасы туралы ғылымда қабылданған жіктеуге сәйкес барлық сот
сараптамалар тақырыбы бойынша кластарға, тектерге, түрге, түр тармақтарына
бөлінеді.
Осы жүйенің ең ірі элементтері кластар болып табылады, кластар
тектерге, сараптамалар тектеріне олардың түрлері, түрлерге – түр тармақтары
кіреді.
Сараптамалар класы сот сараптамаларының теориялық және әдістемелік
негіздерін қалыптастырудың көзі болатын білімдердің ортақтылығыменг
біріктірілетін сарапшылық зерттеулерді құрайды.
Сараптамалар тегі – Ортақ тақырыбы, обьектісі, сарапшылық зерттеу
әдістемесі мен сот сараптамасы туралы ғылымның тиісті саласы бойынша
бөлініп алынатын белгілі бір кластағы сараптамалардың көп түрлілігі.
Сараптама түрі – обьекті тегі, әдістемелер, міндеттер үшін жалпы
тақырыптың өзіндік ерекшелігімен сипатталатын сараптама тегінің элементі.
Сараптаманың түр тармағы – сараптама түрінің тақырыбына тән өзіндік
топтық міндеттерімен жен зерттеу әдісінің кешенімен ерекшеленетін сараптама
түрлілігі.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінң сот сараптамасы
органдарында жүргізілетін сараптамаларды ескергенде, мынадай:
криминалистік, медициналық және психофизиологиялық; инженерлік –
техникалық; инженерлік – көліктік; инженерлік – технологиялық;
экономикалық; өнертану кластарын қарастыратын сараптамаларды жіктеу қолайлы
болып табылады.
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты.
Сот сараптамаларының орнығуы мен дамуының заңдылықтары жалпы теория
аумағындағы, сондай – ақ жалпы ғылыми заңдар ерекшелігінің көрінуіне сәйкес
өтетін білімнің даму процестеріне негізделеді.
Сарапшылық практиканың негізі болып табылатын ғылыми білімнің дамуы
үшін сарапшылық білімнің дифференциациясы мен интеграциясы және ғылыми
танымдағы субьектілік – обьектілік қатынастары заңының үлкен мәні бар.
Дифференциация мен интеграция факторларының әрекетін сот сараптамасы
саласындағы білім дамуының талдау және синтетикалық үрдістері анықтайды.
Олардың әрекеттерінің бағыттары зат + обьект - әдіс танымдық жүйенің
барлық элементтері болып табылады. Дифференциация факторы тереңдеу үрдісін,
обьектілер туралы білімдерді нақтылауды, олардың байланысы мен қарым –
қатынастарын көрсетеді.
Сот сараптамасындағы білім дифференциациясының базалық нысаны
обьектілер түрлерімен сәйкес олардың шоғырлануы, обьектілердің жақтары мен
қасиеттеріне сәйкес зерттеу бағыттарының бөлшектенуі болып табылады.
Дифференциация соңынан обьект бойынша зерттеу тақырыбының бөлінуі, оның
нақтылануы, сарапшылық зерттеу аясына таным құралдарын тарту болады.
Дифференциация процестері білімдердің қорытындылауы, кешенділігі,
нығыздалуы талаптарын көрсететін интегративтік процестермен жалғасады.
Сараптамалардың жаңа түрлерінің пайда болуы кезіндегі дифференциация
туындауының мысалы сот компьютерлік – техникалық сараптаманың дамуы болып
табылады.
Қазіргі уақытта сараптаманың мынандай түрлері бар:
1. Аппараттық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбы компьютерлік
жүйенің техникалық құралдарын зерттеу кезінде анықталатын нақты
деректер болып табылады.
2. Бағдарламалық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбы зерттеуге
ұсынылған компьютерлік жүйенің программалық жасауын құру мен
пайдаланудың заңдылықтары болып табылады.
3. СКТЭ – нің негізгі түрі ретіндегі ақпараттық – компьютерлік сараптама,
оның тақырыбына компьютерлік жүйедегі ақпараттық процестерді
ұйымдастыру үшін пайдаланушы дайындаған немесе бағдарламамен туындаған
ақпаратты іздеу, табу, талдау және бағалау барысында нақты деректерді
анықтау кіреді.
4. Компьютерлік – желілік сараптама, оның тақырыбы іс бойынша шындықты
анықтау үщін тергеушінің тапсырмасы бойынша желілік және
телекоммуникациялық технологияларды пайдалануға байланысты фактілер
мен жағдайларды зерттеуді қамтиды.
5. Телематематикалық сараптама, оның тақырыбы қылмыстық не азаматтық іс
бойынша қандай да бір факті немесе оқиға туралы ақпараттың материалдық
жеткізгіштері ретіндегі телекоммуникация мен жылжымалы байланыс
құралдарын зерттеу кезінде арнаулы танымдар қолдану негізінде
анықталатын нақты деректер болып табылады.
осы кезеңде сот сараптамаларының орнығу және даму процестері кейбір
ерекшеліктерге ие болады.Мысалы, сот –сарапшылық бөлуде артықшылық рөлді
обьекті емес, іс бойынша дәлелдеуге жататын қандай да бір мән – жайлардың
сарапшылық таным деңгейіндегі бейнесі болып табылатын, соңында талданатын
оқиға механизмінің элементтерімен анықталатын зерттеу тақырыбы атқарады.
Адам психикасы мен психофизиологиялық процестері күйінің сот сараптама
тектерінің шегінде өзіндік дербес деңгейіндегі мына түрлерін: сот
психологиялық – криминалистік; сот инженерлік – психофизиологиялық; сот
психологиялық – филиологиялық сараптамаларды қалыптастыру мен бөлу болып
табылады..
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу.
Қылмыстық іс жүргізу заңы (ҚІЖК –нің 249, 250, 255 - баптары) және
Қазақстан Республикасының Сот сраптамасы туралы Заңы (Заңның 8 - бабы)
сараптамаларды жіктеуді мына іс жүргізу істері бойынша қарастырады:
- қатысатын сарапшылардың саны бойынша (жекелік және комиссиялық)
- пайдаланатын арнаулы білімдердің сипаты бойынша (біртекті және
кешенді)
- жүргізілетін зерттеулердің көлемі бойынша (негізгі және қосымша)
- жүргізудің жалғастығы бойынша (бастапқы және қайталама).
Жеке сараптаманы сарапшы жеке өзі жүргізеді (ҚІЖК – нің 249 – бабы 1-
б).
Комиссиялық сараптаманың мынандай айрықша белгілері бар:
- оны бір мамандықтық екіден кем емес сарапшылары жүргізеді. Егер
сарапшылар комиссиясына екіден көп адамды енгізсе ол жөнінде
ҚІЖК – де көрсетіледі (ҚІЖК – нің 249 – бабы 3-б);
- оны жүргізу күрделі зерттеулер қажеттілігі жағдайында болады;
- сараптаманы жүргізу әрбір сарапшының толық көлемде зерттеу
жүргізуді және тұжырымдарды шығару мен қорытынды беру кезінде
шешімді алқалы қабылдауды қарастырады.
Біртекті сараптама оны жүргізу процесінде арнацулы білімдерді
пайдаланудың біртектілігімен сипатталады.
Кешенде сараптаманың ерекшелігі іс үшін мәні бар бір мән – жайды
анықтау үшін, арнаулы ғылыми білімдердің әр түрлі мамандықтағы сарапшылары
негізінде зерттеу үшін, демек, әр түрлі мамандықтағы сарапшыларды тарту
қажеттілігі болып табылады.
Кешенді сараптамаға тән белгілер:
1. өндіріске әр түрлі мамандықтағы бірнеше сарапшының қатысуы;
2. сарапшының жеке өзінің, сонымен бірге басқа сарапшылардың жүргізген
зерттеулері негізінде қорытынды беру.
Кешенді сараптама, көбінде, сарапшылардың алдына қойылған негізгі
міндеттерді шешу үшін қажетті аралық міндеттерді шешу кезінде,
сараптамалардың бірнеше кластарының теориялық және әдістемелік ережелерін
қолданумен қамтамасыз етілетін жаңа интеграциялық міндеттерді шешу үшін
жүргізіледі.
Кешенді зерттеу дегеніміз, біртекті комиссиялық немесе жеке
сараптамалар шеңберінде бір обьектіні зерттеу үшін әдістер кешенін
пайдалану болып табылады.
Қосымша сараптама тек негізгі сараптама жүргізілгеннен кейін
тағайындалады. Қосымша сараптаманы жүргізудің негіздемесі сарапшы
қорытындысынң жеткілікті түрде айқын немесе толық болмағаны, сондай – ақ
осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша мәселелер туындауы болып
табылады.Қосымша сараптама тек екінші емес, сонымен бірге үшінші және
солайша ретпен кете беруі мүмкін.
Қорытындының қосымшасы дегеніміз қорытындыда жоқ, бірақ жүргізілген
зерттеулерден шығатын тұжырымдар мен олардың негіздемелері.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде
негізді болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді болған не сараптаманы
тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормалары елеулі түрде бұзылған
жағдайларда дәл осы обьектілерді зерттеу және дәл осы мәселелерді шешу үшін
тағайындалады.
Қайталама сараптама тағайындалған кезде сарапшының алдына бұрын
қолданылған зерттеу әдістерінің ғылыми негізділігі туралы сұрақ қойылуы
мүмкін.
Қайталама сараптама тағайындаудың бір даулы негіздерінің бірі оны
жүргізу кезінде болған іс жүргізудің елелі бұзушылықтарын анықтау болып
табылады.
3 Сот сарапшысы
3.1 Сот сарапшысы түсінігі. Қазақстан Республикасында сот сраптамасын
жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
3.3 Сот сарапшысының іс жүргізу функциялары, құқықтары мен міндеттері
3.1 Сот сарапшысының түсінігі. Қазақстан Республикасында сот
сараптамасын жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
Сарапшы – ол белгілі бір білім саласындағы хабардар адам. “Сарапшы“
терминінің бірнеше мағынасы бар:
1) сот сараптамасын жүргізу үшін тартылатын хабардар адам ( сот
сарапшысы), 2) сот сараптамасы органдарындағы штаттық лауазым, 3) қоғамдық
өмірдің әр саласында туындайтын мәселелер бойынша консультация және
сарапшылық бағалау үшін шақыртылатын адам.
Қылмыстық жүргізу мағынасында сөз ұғымның бірінші аспектісі жөнінде
болып отыр. “Сот сараптамасы туралы” Қазақстан Республикасы Заңының 1 –
бабының мазмұнында, сот сарапшысы қылмыстық процесті жүргізуші адам немесе
оның талабы бойынша сот сараптамасы органның басшысы сот сараптамасын
жүргізуді тапсырған, істің нәтижесінде мүдделі емес арнаулы ғылыми білім –
білігі бар адам болып табылады.
Сараптаманы жүргізу тапсырылуы мүмкін адамға қойылатын талаптар
Қазақстан Республикасының “ Сот сараптамасы туралы “ Заңының 10 – бабы 1 –
тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында сараптама жүргізу:
1) сот сараптамасы органының қызметкерлеріне;
2) лицензия негізінде сот – сараптама қызметін жүзеге асыратын адамдарға;
3) аталған Заңының талаптарына сәйкес бір жолғы рұқсат бойынша өзге
адамдарға тапсырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының “ Сот сараптамасы туралы “ Заңының 10 –
бабы 2 – тармағына сәйкес сот сарапшысының жоғары білімі және сот
сараптамасының белгілі бір түрі саласында арнаулы білімі болуы керек.
Сот сараптамасы органның қызметкерлері болып табылатын және лицензия
негізінде сот – сараптама қызметін жүзеге асырушы адамдар белгілі бір
сараптама түрін жүргізу құқығына біліктілік куәлігі болуы және Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің комиссиясында аттестациядан өтуі тиіс.
Заңның 10 – бабы 3 – тармағына сәйкес сот сараптамасын:
1) Заңмен белгіленген тәртіпте іс - әрекетке қабілеті шектеулі және іс -
әрекетке қабілетсіз деп танылған;
2) Бұрын сотталған;
3) Сот – сараптама қызметімен байланысты лауазымнан келеңсіз себептер
бойынша жұмыстан босатылған адамдарға тапсыруға болмайды;
Сот сараптамасын жүргізуді тапсыру мүмкіндігін болдырмайтын өзге де
жағдаяттар іс жүргізу заңымен көзделген және сарапшыға қарсылық білдіру
негізінде болады.
Сот сарапшысы біліктілігін алған және Қазақстан Республикасы Әділет
министрлігі комиссиясында аттестациядан өткен, сот сараптамасы органның
қызметкердері болып табылатын, сондай – ақ сот сараптама қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензия алған адамдар Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1998 жылғы 9 қазандағы № 1021 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1999 жылғы 15 мамырдағы № 57865 қаулысымен енгізілген өзгертулерімен
бекітілген “Сот сарапшыларының Мемлекеттік тізілімін жүргізудің
Ережелеріне” сәйкес заңның 18 – бабы негізінде құрылатын Сот сарапшыларының
Мемлекеттік тізіліміне енгізіледі.
Хабардар адам нақты қылмыстық іс бойынша мына шарттар болғанда сарапшы
болады: 1) Сараптама тағайындау туралы қылмыстық процесті жүргізуші
органның (адамның) қаулысының шығуы; 2) Сот сараптамасы органынан тыс сот
сараптамасын жүргізу кезінде – қылмыстық процесті жүргізуші органның
(адамның) сараптаманы жүргізуді тапсыруы, сарапшының іс жүргізу
мәртебесінен туындайтын құқықтары мен міндеттерін оған түсіндіруі, оларды
орындамаудың жауапкершілігі туралы ескертулері мен оның бұл жөніндегі
қолхаты; 3) Сотр сараптама органның сот сараптаманы жүргізуі кезінде – оның
басшысының сараптаманы жүргізу туралы тапсырмасы.
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
Процеске қатысушылар ішінен сарапшы ауыстыруға жатқызылады, сондықтан
да қарсылық білдіру туралы ( өзіне - өзі қарсылық білдіру) өтінішін
қанағаттандыру арқылы іске қатысушыдан шеттелуі мүмкін.
Сарапшының іс қорытындысына тікелей немесе жанама мүдделігінің жоқтығы
іс мән – жайларын жан – жақты, толық, объективті зерттеуге жол береді.
Соған байланысты осы аталған мүдделіктер болған кезде қылмыстық іс жүргізу
заңнамасы сарапшыға қарсылық білдіруді көздейді.
Сарапшының тікелей жеке мүдделілігі деге,німіз – ол нақты іс бойынша
сараптама жүргізуге байланысты оған материалдық немесе өзге де пайда
беретін немесе берілуі мүмкін мүдделілік. Сарапшының жанама мүдделігі
дегеніміз, ол сараптама жүргізу нәтижесінде сарапшының өзі емес, оның
туысқандарының не өзге де онымен байланысты бар адамдардың мүдделілігі.
ҚІЖК – нің 90 – бабы 1 – бөлігі мен 96 – бабына сәйкес, мына мән –
жайлардың кез келгені болған кезде:
1) егер ол аталған іс бойынша жәбірленуші, азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер, куә ретінде шақыртылса не шақырылуы мүмкін болса;
істі жүргізуде куәгер, сот отырысының хатшысы, анықтаушы, тергеуші,
прокурор, судья, қорғаушы, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің,
азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердің өкілі ретінде іс
жүргізуге қатысса. Қарсылық білдіру үшін аталған негіздер маман мен өзге
процеске қатысушылардың іс жүргізу функцияларының қиылысуына жол
берілмеуіне байланысты:
- Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің немесе
олардың өкілдерінің, айыпталушының немесе оның заңды өкілінің туысы,
прокурордың, судьяның, қорғаушының, тергеушінің немесе анықтаушының туысы
болса; егер маман жеке, тікелей немесе жанама осы іске мүдделі деп санауға
негіз беретін өзге де мән – жайлар болса. Санамаланған мән – жайлар істің
қорытындысына жеке мүдделі еместігі талаптарымен байланысты.
2) егер ол анықтаушыға, тергеушіге, прокурорға, судьяға, сезіктіге,
айыпталушыға, олардың қорғаушыларына, заңды өкілдеріне, жәбірленушіге,
азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге немесе олардың өкілдеріне не
маманға қызметтік немесе өзге де байланысты болса немесе болып отырса. “
Өзге байланыс “ деген терминді материалдық байланыс, бақылауға алыну деп
түсіну керек. Материалдық байланыс туралы тұжырым жасау үшін процестің
басқа қатысушылары жағынан сарапшыға материалдық қолдау кездейсоқ сипатта
емес, жүйелі түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. АМАНЖОЛОВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КАФЕДРАСЫ
ҚР СОТ САРАПТАМАСЫ
Пәнінен лекциялар
Оқушы ассистент
БӨКЕЙҚАНОВА ЖАННА ЕРМЕКҚЫЗЫ
Өскемен, 2007
Ж алпы бөлім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ САРАПТАМАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУ МЕН ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
2 Сот сарапшылық зерттеу әдістері және жіктеу
2.1 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі,
оларды қалыптастыру
2.2 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
2.3 Сот-срапшылық технология түсінігі.Комьютерлік технология құралдарын
сот сарапшылық зерттеулерде пайдалану
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу
3 Сот сарапшысы
3.1 Сот сарапшысы түсінігі. Қазақстан Республикасында сот сраптамасын
жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
3.3 Сот сарапшысының іс жүргізу функциялары, құқықтары мен міндеттері
4 Қылмыстық процесте сот сараптамасын тағайындау, жүргізуді
ұйымдастыру, зерттеу
4.1 Сараптама тағайындаудың негіздері
4.2 Сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастыру
4.3 Сарапшылық зерттеу түсінігі мен сатылары
4.4 Сарапшылық зерттеу нәтижелерін ресімдеу
5 Қылмыстық іс бойынша сарапшы қорытындысын бағалаудың іс жүргізу
аспектілері
5.1 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сарапшы қорытындысы –
жалпы сипаттамасы
5.2 Қылмыстық процесті жүргізу органның сарапшы қорытындысын бағалауы
5.3 Сарапшы тұжырымының мазмұны мен нысанына байланысты сарапшы
қорытындысының дәлелдемелік маңызын бағалаудың ерекшеліктері
5.4 Қылмыстық процесті жүргізуші органның сарапшы қорытындысын бағалау
салдарлары
5.5 Сарапшыдан жауап алу
5.6 Сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге және куәге сарапшы
қорытындысын көрсету
6 Қазақстан Республикасының азаматтық және әкімшілік ісіндегі арнаулы
білім беру институты
6.1 Азаматтық процесске арнаулы білімдерді пайдалану
6.2 Азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сараптамасы
6.3 Әкімшілік процесте арнаулы білімдерді пайдалану
7 Қазақстан Республикасындағы сот-сараптама қызметін ұйымдастыру
7.1 Сот сараптамасының мәселелері
7.2 Сот сараптамасының принциптері
7.3 Сот-сараптама қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
7.4 Сот-сраптама қызметін кадрлық қамтамассыз ету
7.5 Сот-сараптама қызметін ғылыми, әдістемелік, ақпараттық, материалдық-
тезхникалық және қаржылық қамтамассыз ету
7.6 Сот сараптамасы саласындағы халықаралық ынтымақтастық
Ерекше бөлім
СОТ САРАПТАМАЛАРЫНЫҢ КЕЙ БІР ТҮРЛЕРІ
8 Сараптама түрлері: құжаттар, портреттік, бейнефонографиялық,
фототехникалық сараптамалар
8.1 Құжаттардың сот сараптамасы
8.2 Сот портреттік сараптама
8.3 Сот бейнефонографиялық сараптама
8.4 Сот фототехникалық сараптама
9 Трассологиялық, баллистикалық сараптама жасаудың аспектілері
9.1 Сот трассологиялық сараптама
9.2 Сот баллистикалық сараптама
10 Заттар мен материалдардың сот сараптамасы
10.1 Лакты бояу материалдары мен жабындарды және полимер материалдарын
сот сарапшылық зерттеу
10.2 Мұнай өнімдері мен жанар-жағармай материалдарын сот-сарапшылық
зерттеу
10.3 Металдар мен қорытпаларды сот сарапшылық зерттеу
10.4 Топырақты сот сарапшылық зерттеу
10.5 Талшықтық материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды сот-
сараптамалық зерттеу
10.6 Спиртқұрамдас сұйықтықтарды сот-сарапшылық зерттеу
11 Жол-көлік оқиғалары мен көлік құралдарының сот сараптамасы
11.1 Жол-көлік оқиғасы жағдайаттарын сот сарапшылық зерттеу
11.2 Сот сарапшылық көлік-трассолдогиялық зерттеу
11.3 Көлік құралдарын сот-сарапшылық зерттеу
12 Сот экономикалық, тауартану, құрылыс сараптамалары
12.1 Сот экономикалық сараптама
12.2 Сот тауартану сараптамасы
12.3 Сот құрылыс сараптамасы
12.4 Сот жарылыс-техникалық сараптама
13 Сот технологиялық және өрт-техникалық, жарылыс техникалық
сараптама жасау
13.1 Сот технологиялық сараптама
13.2 Сот өрт-техникалық сараптама
13.3 Сот жарылыс техникалық сараптама
14 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың және биологиялық
сот сараптамасы
14.1 Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың сот сараптамасы
14.2 Сот сарапшылық биологиялық сараптамасы
15 Адамның психикалық күйі мен психофизиологиялық процестердің сот
сараптамасы
15.1 Сот сарапшылық молекулярдық-генетикалық зерттеу
15.2 Сот-сарапшылық психоолгиялық-криминалистік зерттеу
15.3 Сот-сарапшылық инженерлік-психофизиологиялық зерттеу
15.4 Сот психологиялық-физиологиялық зерттеу
1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамалары
1.1 Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
1.2 Сот сараптамасының тақырыбы мен міндеттері
1.3 Сот сараптамасының обьектілері
1.4 Сарапшылық зерттеуге арналған үлгілер
1.1 Сот сараптамасы түсінігі және негізгі сипаттамасы
Сараптама деген сөз латынның expertus сөзімен байланысты, бұл
тәжірибелі, хабардар дегенді білдіреді. Сараптама жөнінде жалпы айтсақ,
қандай да бір арнаулы саладағы білімідітартуды қажет ететін сұрақтарды шешу
үшін хабардар адамның (сарапшының) жүгізетін зерттеуін айтамыз.
Сот сараптамасы – жеке іс жүргізу әрекеті, оның мәні мән-жайларды шешу
үшін маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында арнаулы ғылыми білім-білік
негзінде жүргізілетін іс материалдарын зерттеу болып табылады. Дәл осылайша
сот сараптамасы ұғымы ҚР Сот сараптамасы туралы Заңының 1- бабында
белгіленген.
Сот сараптамасы қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білімдерді
пайдаланудың ең білікті нысаны болып табылады. Ол іс бойынша сотқа дейінгі
іс жүргізу барысында және оның сот қарауында барлық ғылыми танымның
құралдарының арсеналын пайдалануға мүмкіндік бере отырып, сот пен алдын ала
тергеу органдарының танымдық мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді.
Сараптаманың негізгі сипаттарын анықтай отырып, сараптама арнаулы
ғылыми білімдерді тартуды қажет ететін қылмыстық істі тергеу немесе сот
қаулысы барысында иуындайтын проблемалық танымдық ситуациясын жеңу нысаны
болып табылатындығын білу керек.
Мұндай шешім кезінде сараптаманың сипаттамасы ретінде оны тағайындау
мен жүршізудің мақсаты мен шарттарын бөліп алуға болады.
Мақсаты сарапшы қорытындысының жаңа дәлелдерін алу, қылмыстық істің
жаңа мән-жайларын анықтау юолып табылады.
Шарттарынмыналар жатады:
1) Арнаулы ғылыми білім негізінде зерттеу жүргізу. Сараптамаға
қатысты арнаулы ғылыми білім терминін пайдалануға баса назар
аудару керек;
2) Сараптаманы арнайы іс жүргізудің тұлғасы, қылмыстық процеске
қатысушы өзге адамдардан оны айрықшалайтын құқықтары мен
міндеттерінің жеке жиынтықтары бар сарапшының жүргізуі;
3) Заңмен реттелген сот сараптамасының іс жүргізу нысаны, оған оны
тағайындау, жүргізу, зерттеу нәтижелерін ресімдеу және оларды
бағалау, сондай-ақ сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен
міндеттері жатады. Сарапшылық зерттеу нәтижелерін белгілеудің іс
жүргізу нысаны іс бойынша дәлелдеме болып табылатын сарапшының
қорытындысы болады;
4) Зерттеудің белгілі бір теориялық принциптері мен тәжірибесіне
сүйенетін бағалау мен фактілерді түсіндіру негізінде тұжырымды
зерттеу нітижесіндегі қалыптастыру. Сарапшылық зерттеудің нәтижесі
фактілерді анықтау, табу емес, ол оның өмір сүруі туралы тұжырым,
ой қорытындысы. Соңғысы сарапшының өзінің арнаулы ғылыми білімдері
негізінде жүргізген объектілерде анықталған белгілер мен
байланысты жиынтықты бағалау жолымен белгіленеді. Сарапшының
тұжырымы фактілерді өзгеше түсіндірудің, дауласудың принципті
мүмкіндіктеріне жол бере отырып, сол арқылы пікір ретінде
қалыптасады.
Аталған мақсат пен шарттар сараптаманы қылмыстық процестегі арнаулы
білімдерді пайдаланудың өзге нысандарынан айырады.
1.2 Сот сараптамсының тақырыбы мен міндеттері
Әдебиеттерде сот сараптамасының тақырыбын анықтаудың әр тұүрлі жолдары
бар. Әр авторлар сарптаманың тақырыбын анықтауға жататын мән-жайлар,
сарпшылық міндеттер, сараптама объектілері ретінде анықталады.
Әдебиеттерде нақты сараптама тақырыбы мен тектік (түр) тақырыбы
түсінігі ажыратылады.
Сараптаманың тектік (түр) тақырыбы белгілі бір мамандықтағы сарапшының
құзыреті, осы тектік сараптаманың мүмкіндіктерін анықтайды. Қылмыстық іс
бойынша тағайындалатын нақты сараптаманың тақырыбы сарапшының алдына
қойылған сұрақтардың ауқымымен анықталады. Ол сараптаманы тағайындау
кезінде қажетті ғылыми құзыреттілікке сәйкес сарапшының таңдауымен
себептеледі.
Сарапшылық білім саласының сипаттамасы ретіндегі сот сараптамасы
тақырыбының ұғымы тиісті сарапшылық міндеттерді анқтау мен жүргізу үшін
негіз болып табылады.
Сарапшылық міндет – сарапшының алдына қойылған сұрақтағы тапсырманы
сарапшының қабылдауы. Гносеологиялық тұрғыдан қарағанда ол оның түпкі
мақсаты (ізделінетін факт) мен оған жетудің шарттарын, яғни сараптаманы
тағайындау кезінде сарапшыға ұсынылған алғашқы мәліметтерді сипаттайды.
Сараптаманың міндеттері ұғымы көбіне сарапшыға қойылған сұрақ ұғымына
ұқсас. Белгілі мағынада міндет ол белгілі бір үлгідегі сұрақтардың
мағынасын ғылыми қорытып түсіндіру деген сөз.
Сараптама міндеті дегеніміз тергеу-сот практикасының қажеттігіне және
сот сараптамаларының жетістіктері мен әдістемелеріне сәйкес сот сараптама
тақырыбы мазмұнын қорытындылап тарататын нақты деректерді анықтаудың
мүмкіндіктері.
А.И. Винберг пен Н.Т. Малаховский ұсынған диагностикалық, жіктеушілік,
теңдестірушілік, ситуациялық деңгейлер міндеттерінен бөліп шығаруға
әкелетін сарапшылық міндеттерді жіктеудің деңгейлікамалы кең түрде
танымал болды.
Диагнистикалық сарапшылық зерттеудің мақсаты объектілерді танып-білу
болып табылады. Олар объектінің табиғатын, оның қасиеттері мен күйін,
белгілі бір сипаттан ауытқуын, осы өзгертулердің себептерін және олардың
қылмыстық оқиғамен байланысын анықтауға бағытталған.
Жіктеушілік сарапшылық зерттеудің мақсаты объектілердің белгілі бір
кластарға, соның ішінде стандартталғандарға қатыстылығын анықтау болып
табылады. Осы міндеттердің мысалдары ретінде биологиялық текті
объектілердің, лактыбояу материалдарының, есірткілердің жіктелушілік
қатыстылығын анықтауды айтуға болады.
Теңдестірушілік сарапшылық зерттеудің мақсаты жекелей-белгілі
оюъектілердің тепе-теңдігін немесе материалдық белгілену көріністері
бойынша олардың шығу көздерін анықтау болып табылады. Теңдестірушілік
міндеттерді шешу екі кезеңде жүзеге асырылады: 1-теңдестірілген және
теңдестіруші объектілерді жалпы (топтық) белгілердің сәйкес келуін анықтау,
2-дараланатын объектілердің сәйкес келетін жеке белгілерінің жиынтығы
бойынша жекелей-белгілі объектілрдің тепе-теңдігін анықтау.
Ситуалогиялық (ситуациялық) зерттеудің мақсаты жеке оқиғаларды анықтау
болып табылады, олардың негізінде қылмыстық іс ауқымындағы жалпы оқиға
механизміне қайта құру жүргізіледі. Ситуалогиялық міндеттерге, мысалы,
нақты жағдайларда мылтықтың өздігінен атылып кету мүмкіндігін анықтау, суық
қарумен зақымдар салу шарттарын анықтау жатады.
Бүтіндей, деңгейлік амалды мойындай отырып, көптеген авторлар жіктеу
деңгейлері мен негіздері тізбесінің өз нұсқаларын ұсынады. Бұл тәсіл
сарапшылық таным деңгейі туралы көзқарас пен сарапшылық технологияға
бағдарланған.
Н.Т. Малаховская диагностикалық, жіктеушілік, теңдестірушілік жіһәне
ситуалогиялық деңгейлер туралы айта отырып, бұл – сарапшылық зерттеудің
негізгі әдістерінің деңгейлері... олардың негізінде жеке әдістер және нақты
сараптамаларды зерттеудің әдістемелері әзірленеді, басқаша болса, олар
методологиялық деңгейлер болып табылады деп шынайы көрсеткен.
1.3 Сот сараптамасының объектісі
Заң мазмұнынан шықсақ, сараптаманың объектілері қылмыстық іс жүргізу
заңымен белгіленген ақпараттың заттандырылған көздері – қылмыстық іс
материалдары болып табылады. Әдебиеттеде сот сараптамасының объектілері,
көбінде, сарапшылық зерттеуді қажет ететін іс мін-жайының материалдық
жеткізгіштері ретінде, я болмаса, арнаулы білімдерді пайдалану арқылы
алынатын фактілер мен уақиғалар, фактілік деректердің көздері туралы
ақпараттың жеткізгіштері ретінде белгіленеді.
Сарапшылық зерттеуге тек нақты заттар ғана емес, егер олар жөнінде
ақпараи заттандырылған көрініс тапса, онда, сонымен бірге әр түрлі
процестер (оқиғалар, құбылыстар, әрекеттер) жатқызылуы мүмкін.
Сараптама объектісінің жалпы ұғымымен бірге заттық, нақты және тікелей
объектілер ұғымы деп ажыратылады.
Заттық объект – сараптаманың белгілі бір класы, тегі, түр аясында
зерттелетін қасиетерінің ортақтылығымен бірлескен ақпараттың материалдық
жеткізгіштерінің жиынтығы. Заттық объекті ұғымы сараптамалардың жеке
кластарын, тектерін, түрлерін ажыратқан кезде елеулі рөл атқарады.
Сараптаманың нақты объектісі нақты сарапшылық зерттеудің өзіндік
ерекшелігін көрсететін дара және қайталанбас объекті деп аталады.
Зерттеудің тікелей объектісі, ол ақпаратиың сол бір материалдық
жеткізгіші сараптаманың әр түрлерінің объектілері болуы мүмкіндігіинг
ерекшеленеді. Сондықтан да, объектіні зерттеуге ұшырайтын сол жақтарын,
қасиеттерін анықтаған орынды болмақ. Мысалы, нақты құжатты зерттеу кезінде
тікелей объектілер ретінде құжаттағы қолжазбаны орындаған жазк (сот
жазутану сараптамасының объектіс) және мөр бедері (құжаттардың сот-
техникалық сараптамасы) болуы мүмкін.
Объектілер іс жүргізу нысаны бойынша дифференциаланады (ҚІЖК-нің 248-
бабы 1-б.). Осы белгілер бойынша олар былайша бөлінеді: заттай
дәлелдемелер; құжаттар; көзі тірі адамдар (бұл жағдайда адамның денесімен
қатар, психикалық, психологиялық, физиолоогиялық және басқа да процестері
зерттелуі мүмкін); сарапшылық зерттеу үшін үлгілер; қылмыстық іс
материалдарында көрінген сараптама затына жататынмәліметтер; белгілі бір іс
жүргізу мәртебесі жоқ объектілер (яғни, қылмыстық істі заттай дәлелдемелер
ретінде немесе моральдық-этикалық түсініктер (мәйіттер) бойынша, я болмаса,
оларға заттай дәлелдемелер режимін (ғимараттар, үй-жайлар) қолданудың нақты
мүмкін еместігі бойынша.
Сарапшы оның қарамағына ұсынылатын материалдарды зерттеу нәтижелері
бойынша қорытынды беретіндіктен, қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретінде
сарапшылық зерттеу мен сарапшы қорытындысының сапасы, көбінде, сараптама
тағайындаған органның объектілерімен болатын іс-әрекет ережелерін дәл және
ұқыпты орындауымен анықталады. Тиісті талаптар заңда баяндалған.
Атап айтқанда, процесті жүршізуші аталған орган сарапшылық зерттеу
объектілерінің сенімділігі мен оларға жол беретіндігіне кепілдік береді
(ҚІЖК-нің 248-бабы 2-б.).
Сарапшылық зерттеуге арналған іс материалдарының сенімділік кепілін,
сондай-ақ оларды зақымдауды немесе олардың қасиеттерін өзгертуді
болдырмауды қамтамасыз ету үшін сарапшылық зерттеу объектілері, егер
олардың көлемң мен қасиеттері мүмкіндік берсе, сарапшығы буып-түйілген және
мөрмен бекітілген күйінде беріледі. Басқа жағдайларда сараптаманы
тағайындаған адам сарапшыны зерттеу объектілері орналасқан жерге жеткізуді,
оларға бөгетсіз қол жеткізуді және зерттеу жүргізу үшін қажетті шараларды
қамтамасыз етуге тиіс (ҚІЖК-нің 248-бабы 3-б.).
Сарапшылық объектілерін басқаша пайдалану ҚІЖК-де және ҚР Әділет
министрлігінің 1998 жылы 12қаңтардағы №121, ҚР Бас прокуратурасының 1998
жылғы 1жедтоқсандағы №1043, ҚР ҰҚК-нің 1998 жылғы 22 желтоқсандағы №598, ҚР
ІІМ-нің 1998 жылғы 2желтоқсандағы №429, ҚР Мемлекеттік табыс министрлігінің
1998 жылғы 28 желтоқсандағы №111 бекітілген бұйрығымен бекітілген
Соттардың, прокуратура, алды ала тергеу, анықтау және сот сараптамасы
органдарының қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істер бойынша заттай дәлелдемелерді, құжаттарды алудың, есепке
алудың, сақтаудың, жіберу мен жоюдың тәртібі туралы Нұсқаулықта көзделген
өаттай дәлелдемелерді алудың, іске қоса тіркеудің, сақтау ме жоюдың
ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
4. Сарапшылық зерттеуге арналған үлгі
Сот сараптымы объектілерінің ішінде сарапшылық зерттеу үшін үлгілер
үлкен рөл атқарады. Сондықтан да, сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алудың іс
жүргізу реттемелеуі ҚІЖК-нің жеке тарауында көрсетілген.
Үлгілерге жататындар: 1) заттай дәлелдемелердің көшірмелері; 2) ұқсас
заттар (заттай ділелдемелердің орнын ауыстырғаштар), соңғылармен жалпы
тектік белнілері болады; 3) салыстырмалы зерттеуге арналған үлгілер. Заң
әдебиеттерінде, негізінен, салыстырмалы зерттеуге арналған үлгілер жөнінде
айтылады. Бұл дәл осындай объектілердің сарапшылық зерттеулерде көбірек
кездесетінімен түсіндіріледі.
ҚІЖК-нің 256-бабы 2-бөлігінде үлгілер ретінде, атап айтқанда:
1) қан, ұрық, шаш, қиып алынған тырнақ, дененің сыртқы бетінің
микроскопиялық қорытындылары;
2) сілекей, тер және басқа бөлініп шығатындар;
3) тері бетінің ізі, тістің қалыбы;
4) қолжазба мәтін, бұйымдар, адамның дағдысын бейнелейтін басқа
материалдар;
5) дауыс фонограммасы;
6) материалдардың, заттардың, шикізаттың, дайын өнімнің сынамалары;
7) гильзалардың, оқтардың, қару мен тетік іздерінің үлгілері алынады.
Үлгілер бірқатар негіздер бойынша жіктелуі мүмкін.
Мысалы, оқиға сипатына байланысты, оның нәтижесінде үлгілер пада болуы
және заттай дәлел – түрнұсқаның пайда болу механизмін көшіреді, үлгілердің
үш түрі болуы мүмкін:
- экспериментті, онда уақиға жасанды түрде жасалады (атылған оқтар,
гильзалар);
- еркін үлгілер, тергеліп жатқан уақиғадан тыс байланысты пайда
болуы (жазу, дауыс фонограммасы);
- шартты-еркін үлгілер, іс бойынша өндіріске байланысты орындалған,
бірқатар арнайы сараптама үшін орындалмаған;
- табиғи үлгілер, физиологиялық өнім ретінде пайда болғандар (қан,
шаш үлгілері).
Олар іс жүргізу тәсілі менүлгілерді алу субъектісіне байланысты, сот-
тергеу немесе сарапшылық болуы мүмкін.
Үлгілерді алу негізінде нақтылы және заңды үлгілер болып бөлінеді.
Біріншілер жөнінде айтсақ, қылмыстық процесті жүргізуші орган көзі тірі
адамның, мәйіттің, жануардың, заттың, нәрсенің, егер олардың кейінде
сарапшылық зерттеуі іс үшін мәні болса, қасиеттерін бейнелейтін үлгілерді
алуға құқылы.
Үлгілерді алу үшін заңды негіз – ол уәждемеленген қаулы болады, онда,
атап айтқанда, мыналар көрсетілуі керек: үлгілерді кім алды; үлгілерді алуы
тиісті адам; қандай үлгілер және қашан алу керек; үлгілерді алу үшін кім
және қанша көлемде алуы керек; үлгілерді алу үшін кімге және қашан алу
керек; үлгілер алынған соң, оларды кімге жіне қашан ұсыну керек.
Қылмыстық процесті жүргізуші органның үлгілер алуының тәртібі мынадай:
Қылмыстық процесті жүргізушы орган адамды өзіне шақырып немесе ол
тұрған жерге келіп, сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алу туралы қаулы мен
қолхат ала отырып таныстырылады, оған және аталған тергеу іс-әрекетіне
қатысушы өзге де адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді,
қажетті іс-әрекеттерді жеке өзі немесе маманның қатысуымен жүргізеді,
үлгілерді алады, оларды буып-түйіп, мөрмен бекітеді.
Егер үлгілерді алу үшін дәрігерді немесе басқа маманды тартудың
қажеттілігі бар болса, онда процесті жүргізуші орган сарапшылақ зерттеу
үшін үлгілер алуға тиісті адамды, сондай-ақ тиісті тапсырмасы бар қаулыны
дәрігерге не басқа маманға жібереді. Қаулыда аталған тергеу іс-әрекетерінің
басқа қатысушыларының құқықтары мен міндеттері көрсетілуге тиіс.
Егер зерттеу үшін үлгілерді жануарлардан алу қажеттігі туған кезде,
процесті жүргізуші орган дәрігер-ветеринарға немесе басқа маманға тиісті
қаулыны жібереді.
Зертту жүргізгеннен кейін сарапшы үлгілерді буып-түйілген және мөрмен
бекітілген күйінде өзінің қорытындысына қоса тігіледі. Процесті жүргізуші
орган сарапшының ұсынған үлгілерін қарап, содан кейін оларды заттай
дәлелдемелер ретінде қылмыстық іске қоса тігіледі.
Сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алу кезінде жеке адамның құқықтарын
қорғаудың мәні зор. Осыған орай, сарапшылық зерттеу үшін үлгілер алудың
әдістері мен ғылыми-техникалық құралдары аламның өмірі мен денсаулығына
қауіпсіз болуға тиіс. Жанға қатты батыра жасалатын күрделі медициналық
рәсімдерді немесе әдістерді қолдануға бұған үлгілер алынуға тиісті адам, ал
егер ол адам кәмелетке толмаған болса немесе психикалық ауру болса – оныі
заңды өкілінің, қамқоршыларының немесе қорғаншыларының келісімімен ғана жол
беріледі.
2 Сот сарапшылық зерттеу әдістері және жіктеу
2.1 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі,
оларды қалыптастыру
2.2 Сот-сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
2.3 Сот-срапшылық технология түсінігі.Комьютерлік технология құралдарын
сот сарапшылық зерттеулерде пайдалану
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу
2.1 Сот – сарапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерінің түсінігі,
оларды қалыптастыру.
Срапшылық зерттеу – күрделі шығармашылық процесс, онда ғылым мен
техника жетістіктерін білу, қазіргі тиімді зерттеу әдістемелерін меңгеру,
срапшының білік – дағдысы іске асырылады.
Сот сараптамасының әрбір тегі мен түрлеріне тән белгілер зерттеу
әдістерінен тұратын сарапшылық зерттеудің тиісті әдістемесі болып табылады.
Сот – срапшылық зерттеу әдісі – бұл срапшының алдына қойылған сұрақты
шешу үшін деректерді алудың логикалық және аспапты операциялар (тәсілдер,
амалдар) жүйесі.
Сот – сарапшылық зерттеу әдістемесі – сраптамалардың белгілі бір тегі,
түрі тақырыбына жататын нақты деректерді анықтау үшін сот сараптамасы
обьектілерін оқып – зерттеу кезінде қолданылатын әдістемелер (амалдар,
техникалық құралдар) жүйесі.
Сот – сарапшылық зерттеудің әдістемесі сарапшылық міндеттерді шешуге
бағдарланған болғандықтан, оның өзіндік ерекшелігі сраптаманың тақырыбы мен
обьектілерінің ерекшеліктерімен есептеледі.
Сот сараптамасында пайдаланылатын әдістер, көбінде, жаратылыс және
техникалық ғылымдардан алынған және сраптаманың міндеттерімен обьетілерінің
өзіндік ерекшелігіне сәйкес түрлендірілген.Олар іске асыру нысандары –
амалдар, техникалық жабдықтар бойынша жалпы ғылыми әдістерінен елеулі
айырмашылығы болады.
Срапшылық зерттеу дәлелдеудің элементі болғандықтан, тиісті әдістер
ҚІЖК – нің 129- бабы 3-бөлігінде көзделген сипаттамаларға сәйкес, олар:
1. заңмен тікелей көзделген немесе оның нормалары мен принциптеріне
қарама – қайшы келмейтін;
2. ғылыми орныққан;
3. қылмыстық іс бойынша жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін;
4. қауіпсіз болуы керек.
Сот – сарапшылық зерттеу әдістерін қолданудың нәтижелері барлық
процеске қатысушылар үшін анық және көрнекті болуы керек.
Сараптама тағайындау процесінде сраптамалардың әр түрлі кластарын,
тектері мен түрлерінің әдістерін әзірлеу деңгейлерін ескерген маңызды, ол
үшін сарапшылық зерттеу мүмкіндіктері жөнінде алдын ала кеңестер өткізу
керек.
Сот сараптамасының жаңа әдістермен баюы бірнеше нұсқаны көздейді.
Заттай дәлелдемелерді зерттеу кезінде сот ісін жүргізуден тыс басқа
ғылымдарда ұқсастығы бар проблемалық жағдайлар жиі пайда болғандықтан,
сарапшылық практикаға өзге ғылыми міндеттерді шешу үшін әзірленген әдісре
кеңінен енгізіледі.
Шешілетін міндеттің өзіндік ерекшеліктері басқа ғылымдарда қолданыстағы
әдістерді тек түрін өзгерте және оларды толықтыра пайдалануға мүмкіндік
беретін болса, сарапшылық практикаға жаңа әдістерді енгізудің екінші жолы
да қолданыс табады. Мұнда әдістің модификациясы құрылады. Мысал ретінде
биологиялық обьектілердің термикалық сипаттамаларын зерттеу әдісі негізінде
жасалған сұйық кристалл индикаторларын пайдалану әдісін әзірлеуді келтіруге
болады.
Аталған екі әдістен басқа, заттай дәлелдемелерді криминалистік
зерттеуге әдейі арналған әдістердің әзірлеме нұсқалары бар.Криминалистік
сраптама әдістерін медицинада, антропология мен өзге де ғылыми білім
салаларында пайдалану мысалдары бар.
2.2 Сот – срапшылық зерттеу әдістері мен әдістемелерін жіктеу
Сот – срапшылық зерттеу әдістерін ғылыми практикалық қызмет ретінде
жіктеу әр түрлі – ортақтық дәрежесі мен олардың дәреже сатысы, әдістер
алынған ғылым салалары, алынатын ақпарат сипаты, зерттеу обьектісіне әсер
ету дәрежесі негіздері бойынша жүзеге асырылады.
Ортақтық дәрежесі мен олардың дәреже сатысы бойынша әдістер былайша
бөлінеді:
1. Жалпылама әдіс (диалектикалық және формалды логика)
2. Жалпы әдістер: бақылау, салыстыру, сипаттау, өлшеу, эксперимент,
модельдеу және т.б.
3. Жеке ғылыми әдістер. Т.В. Аверьянов дәл атап көрсеткендей, негізінде
өзінің мазмұны бойынша бұл санат ғылыми зерттеудің арнаулы әдістері
санатына ұқсас. Жеке ғылыми әдістерді қолданудың аясы бір текті
немесе пайдаланылатын сипаты бойынша бір – біріне жақын бірнеше
білімдердің сараптамасы болып табылады. Мұндайға фотографиялық,
физикалық, химиялық, математикалық және сол сияқты әдістер жатады.
4. Арнайы әдістер. Бұл әдістер нақты, жекелеген обьектіні зерттеу үшін
әзірленеді. Мысал ретінде адсорбциондық – люминесцентті, диффузиялық
– көшірме әдістерді келтіруге болады.
Обьектілердің зерттелетін белгілеріндегі бейнеленіп алынатын ақпараттың
сипаты бойынша, әдістер бейнелерді талдау, морфологиялық талдау, физикалық,
химиялық және обьектілердің басқа қасиеттерін талдау әдістері деп бөлінеді.
Обьектілерге әсекр етудің дәрежесінен шыққанда, бұзылмайтын әдістерге
бөлінеді, оларға обьектіге әсер етпейтін және сынама дайындықты іске
асыруды қажет етпейтін әдістер жатады.
Сот – сарапшылық зерттеу әдістемелері де жіктеледі.Мысалы, орталық
дәрежесі бойынша типтік және нақты әдістеме болып бөлінеді.
Типтік срапшылық әдістеме - типтік срапшылық міндеттерді щещудің
жинақтап қорытылған тәжірибесінің көрінісі. Белгілі бір жағдайларда бұл
әдістемені сарапшы қандай да бір бейімдеусіз, өзгертусіз қолднауы мүмкін.
Нақты немесе жеке әдістеме – типтік әдістемені бейімдеу, өзгертудің
нәтижесі немесе сарапшылық міндетті шешуге шығармашылық түрде келудің
жемісі болып табылатын нақты сарапшылық міндетті шешудің тәсілі.
Нақты әдістеме сарапшының қызметі нәтижесі ретінде мына жағдайларда
пайда болуы мүмкін:
- сарапшының практикада немесе сараптама процесінде жүргізген
эксперименті нәтижесінде жаңадан, алғашқы рет туындаған
сарапшылық міндетті шешу үшін өзінің жеке тәжірибесін іске
асыруда;
- сарапшының шығармашылық тәсіл көрсетуі: стандартты аспапты
жетілдіруде, жалпы қабылданған әдістемені өзгеше ерекше амалмен
толықтыруда;
- әр түрлі ғылымдардың деретері мен әдістерін синтездеу арқылы осы
зерттеу үшін құрылған сарапшылық әдістеме негізінде міндетті
толық көлемде шешуде.
Сарапшылық практикада тек ғылыми негізделген, мақұлдап – қорытылған,
сарапшылық әдістеме типтік мәртебе алу үшін, ол мақұлдану және ендіру
сатыларынан өтуі керек. Осыған сәйкес әдістемелер алдын ала ғылыми сынаққа
берілуі, оны сот сараптамасы органының ғылыми - әдістемелік кеңесінің
бекітуі, арнаулы мемлекеттік тізілімінде стандартты ресімдеу мен тіркеуден
өтуі керек.
2.3 Сот – сарапшылық технология түсінігі. Компьютерлік технология
құралдарын сот – сарапшылық зерттеулерде пайдалану.
Қазіргі уақытта сот – срапшылық технологиялар сот – сарапшылық
мекемелердегі сарапшылық зерттеуді ұйымдастырудың жоғарғы деңгейінің моделі
болып табылады.
Технология белгіленген жүйелікте тиісті кеңістік – уақыттық
интервалдарда және таңдалған мақсатқа жету үшін белгілі бір техника
негізінде іске асырылантын әр түрлі операциялар мен дағдылардың жиынтығы
бон ұсынылады. Технологияның аталған белгілері тек технологияның элеметтері
боп ұсынылатын әдістер мен әдістемелеріне оның айырмашылығын айтуға
мүмкіндік береді.
Сарапшылық технология түсінігін М.Я. Сегай мен В.К. Стринжей енгізді.
Олар: Сарапшылық технологияны
- мемлекеттік сот – сарапшылық мекемелердегі сот сараптамаларын
жүргізуді ұтымды және тиімді ұйымдастырудың ережелері, тәсілдері
мен амалдарының жиынтығы;
- технологиялық сұлбаларды, процестер мен карталарды сипаттау;
аталған ережелерді, тәсілдерді, амалдарды, биологиялық
сұлбаларды, процестер мен карталарды әрі қарай жетілдіру
жөніндегі жалпы және жеке ережелерді әзірлеу болып табылады.
Жалпы сарапшылық технологияны құрудың элементтері нақты профиль мен
рангтағы сот – сарапшылық мекемелерінің типтік сұлбасын әзірлеу, сарапшылық
өндірісті жүзеге асырудың деңгейлерін анықтау, сарапшылық өндірістің
барлық деңгейі мен операциялық сұлбалары үшін қызмет субьектілерін анықтау
болып табылады.
Жеке сарапшылық технологияларды әзірлеуге мамандар мен қызметкерлер
құрамын пайдаланудың технологиялық сұлбаларын, сондай- ақ құрал –
жабдықтарды орналастыруды, сарапшылық міндеттерді шешудің негізгі және
қосалқы операциялық сұлбаларын әзірлеуді, нақты сараптамаларды жүргізудің
технологиялық карталарын әзірлеуді құру кіреді.
Қазіргі уақытта сарапшылық технологиялардың элементтері сот сараптама
органдарының қызметіне табысты енгізілуде, оның мысалы ретінде, обьетілік
принцип бойынша, сол сияқты әдістемелік прицип бойынша құрылғанг көп
мақсатты сарапшы – кешенін құру болып табылады.
Қазіргі заманғы компьютерлік технология құралдарын кеңінен ендіру
бүтіндей осы сот – сраптама қызметіне де қатысты.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы сот сараптмасы органдарының
пратикасында сот сараптмасына компьютерлік технологияларды ендірудің мына
бағыттары іске асырылып жатыр:
1. Компьютерлік құралдарды аспаптық зерттеулер барысында алынатын
эксперименттік деректерді жинау мен өңдеуді автоматтандыру үшін
пайдалану;
2. Бейнелерді талдау жүйелерін пайдалану Соның ішінде, олар:
жазутану баллистикалық дактилоскопиялық, габитологиялық,
құжаттардың срт – техникалық сараптама аумағындағы зерттеулерді
жүргізуге мүмкіндік береді;
3. Нақты сараптама обьектілері бойынша деректер қор мен
автоматтандырылған ақпараттық – іздеу жүйелерін жасақтау;
4. Сарапшылық міндеттерді шешу ретінде, сондай- ақ сарапшының
қорытындысын тұжырымдау мен басу кіретін сарапшылар
қорытындыларын автоматтандырылған дайындығы үшін бағдарламалық
құралдарды әзірлеу;
5. Сот сараптамаларын тағайындау туралы қаулыны құруға мүмкіндік
беретін компьютерлік бағдарламалар.
Сарапшының автоматтандырылған жұмыс орнын қаматамасыз ету құрылымына:
- тиісті деректер базасы;
- сараптаманың белгілі тегі мен түрінің міндеттерін шешудің
математикалық модельдерді, алгоритмдері мен автоматтандырылған
бағдарламалары;
- автоматтандырылған жасақтау, жазбалар, редакциялау мен мәтінді
сыртқы құрылғыға шығару жүйелері жатады.
- Автоматтандырылған жасақтау, жазбалар, редакциялау мен мәтінді
сыртқы құрылғыға шығару жүйелелерін қолдану сарапшылық қорытынды
мәтіндерін ресімдеуге қызмет етеді. Негізінде, сарапшы
қорытындысынң мәтінін жасақтау бағдарламаны пайдаланушының
сұхбаты процесінде жүзеге асырылады.
2.4 Зерттеу тақырыбы бойынша сараптамаларды жіктеу.
Сот сараптамаларын жіктеу оларды тағайындау, жүргізу, сондай – ақ
сарапшының қорытындысын бағалау кезінде елеулі рөл атқаратын фактор болып
табылады.
Сот сараптамаларын жіктеу туралы мәліметтерді білу сараптама
тағайындаған органға сот сараптамасы органын дұрыс анықтауға ,сондай –
сарапшының ғылыми құзыреттілігін бағалауға мүмкіндік береді.
Сондай – ақ сот – сараптама қызметі ұйымында сараптамаларды жіктеу де
маңызды рөл атқарады. Сараптамалардың нақ бөлініп алынған кластары,
тектері, түрлері сот сараптамасы органдарының құрылымын, сарапшылық
кадрлардың дайындығын ұйымдастыру мен біліктілігін жетілдіруді, сот –
сараптама қызметінің даму келешегінің бағытын анықтайды.
Мақсаттық бағытына байланысты, сот сараптамаларын жіктеу әр түрлі
негіздемелер бойынша жүргізілуі мүмкін.
Қылмыстық сот ісін жүргізу үшін де, сондай – ақ сот сараптамасы
органдарының қызметін ұйымдастыру үшін де сараптамаларды зерттеу тақырыбы
бойынша жіктеу басты рөл атқарады.
Сараптаманың әр түрлерін және сол сияқты сарапшының құзыретін айырып
көрсетудің критериі сарапшылық зерттеулердің тақырыбы, яғни сараптама
жүргізу арқылы анықталуға жататын мән – жайлар болып табылады.
Бұл аспектіде тақырып жинақтап қорыту түрінде, сараптама обьетісінің
қатысының жақтары ретінде түсіндіріледі, олар іс үшін мәні бар және
білімнің тиісінше саласы аясына кіретін сұрақтарды шешу мақсатында
сараптаманың осы саласының құралдарымен зерттеледі және танылады.
Сот сараптамасы туралы ғылымда қабылданған жіктеуге сәйкес барлық сот
сараптамалар тақырыбы бойынша кластарға, тектерге, түрге, түр тармақтарына
бөлінеді.
Осы жүйенің ең ірі элементтері кластар болып табылады, кластар
тектерге, сараптамалар тектеріне олардың түрлері, түрлерге – түр тармақтары
кіреді.
Сараптамалар класы сот сараптамаларының теориялық және әдістемелік
негіздерін қалыптастырудың көзі болатын білімдердің ортақтылығыменг
біріктірілетін сарапшылық зерттеулерді құрайды.
Сараптамалар тегі – Ортақ тақырыбы, обьектісі, сарапшылық зерттеу
әдістемесі мен сот сараптамасы туралы ғылымның тиісті саласы бойынша
бөлініп алынатын белгілі бір кластағы сараптамалардың көп түрлілігі.
Сараптама түрі – обьекті тегі, әдістемелер, міндеттер үшін жалпы
тақырыптың өзіндік ерекшелігімен сипатталатын сараптама тегінің элементі.
Сараптаманың түр тармағы – сараптама түрінің тақырыбына тән өзіндік
топтық міндеттерімен жен зерттеу әдісінің кешенімен ерекшеленетін сараптама
түрлілігі.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінң сот сараптамасы
органдарында жүргізілетін сараптамаларды ескергенде, мынадай:
криминалистік, медициналық және психофизиологиялық; инженерлік –
техникалық; инженерлік – көліктік; инженерлік – технологиялық;
экономикалық; өнертану кластарын қарастыратын сараптамаларды жіктеу қолайлы
болып табылады.
2.5 Сот сараптамасының даму бағыты.
Сот сараптамаларының орнығуы мен дамуының заңдылықтары жалпы теория
аумағындағы, сондай – ақ жалпы ғылыми заңдар ерекшелігінің көрінуіне сәйкес
өтетін білімнің даму процестеріне негізделеді.
Сарапшылық практиканың негізі болып табылатын ғылыми білімнің дамуы
үшін сарапшылық білімнің дифференциациясы мен интеграциясы және ғылыми
танымдағы субьектілік – обьектілік қатынастары заңының үлкен мәні бар.
Дифференциация мен интеграция факторларының әрекетін сот сараптамасы
саласындағы білім дамуының талдау және синтетикалық үрдістері анықтайды.
Олардың әрекеттерінің бағыттары зат + обьект - әдіс танымдық жүйенің
барлық элементтері болып табылады. Дифференциация факторы тереңдеу үрдісін,
обьектілер туралы білімдерді нақтылауды, олардың байланысы мен қарым –
қатынастарын көрсетеді.
Сот сараптамасындағы білім дифференциациясының базалық нысаны
обьектілер түрлерімен сәйкес олардың шоғырлануы, обьектілердің жақтары мен
қасиеттеріне сәйкес зерттеу бағыттарының бөлшектенуі болып табылады.
Дифференциация соңынан обьект бойынша зерттеу тақырыбының бөлінуі, оның
нақтылануы, сарапшылық зерттеу аясына таным құралдарын тарту болады.
Дифференциация процестері білімдердің қорытындылауы, кешенділігі,
нығыздалуы талаптарын көрсететін интегративтік процестермен жалғасады.
Сараптамалардың жаңа түрлерінің пайда болуы кезіндегі дифференциация
туындауының мысалы сот компьютерлік – техникалық сараптаманың дамуы болып
табылады.
Қазіргі уақытта сараптаманың мынандай түрлері бар:
1. Аппараттық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбы компьютерлік
жүйенің техникалық құралдарын зерттеу кезінде анықталатын нақты
деректер болып табылады.
2. Бағдарламалық – компьютерлік сараптама, оның тақырыбы зерттеуге
ұсынылған компьютерлік жүйенің программалық жасауын құру мен
пайдаланудың заңдылықтары болып табылады.
3. СКТЭ – нің негізгі түрі ретіндегі ақпараттық – компьютерлік сараптама,
оның тақырыбына компьютерлік жүйедегі ақпараттық процестерді
ұйымдастыру үшін пайдаланушы дайындаған немесе бағдарламамен туындаған
ақпаратты іздеу, табу, талдау және бағалау барысында нақты деректерді
анықтау кіреді.
4. Компьютерлік – желілік сараптама, оның тақырыбы іс бойынша шындықты
анықтау үщін тергеушінің тапсырмасы бойынша желілік және
телекоммуникациялық технологияларды пайдалануға байланысты фактілер
мен жағдайларды зерттеуді қамтиды.
5. Телематематикалық сараптама, оның тақырыбы қылмыстық не азаматтық іс
бойынша қандай да бір факті немесе оқиға туралы ақпараттың материалдық
жеткізгіштері ретіндегі телекоммуникация мен жылжымалы байланыс
құралдарын зерттеу кезінде арнаулы танымдар қолдану негізінде
анықталатын нақты деректер болып табылады.
осы кезеңде сот сараптамаларының орнығу және даму процестері кейбір
ерекшеліктерге ие болады.Мысалы, сот –сарапшылық бөлуде артықшылық рөлді
обьекті емес, іс бойынша дәлелдеуге жататын қандай да бір мән – жайлардың
сарапшылық таным деңгейіндегі бейнесі болып табылатын, соңында талданатын
оқиға механизмінің элементтерімен анықталатын зерттеу тақырыбы атқарады.
Адам психикасы мен психофизиологиялық процестері күйінің сот сараптама
тектерінің шегінде өзіндік дербес деңгейіндегі мына түрлерін: сот
психологиялық – криминалистік; сот инженерлік – психофизиологиялық; сот
психологиялық – филиологиялық сараптамаларды қалыптастыру мен бөлу болып
табылады..
2.6 Іс жүргізу негіздері бойынша сот сараптамаларын жіктеу.
Қылмыстық іс жүргізу заңы (ҚІЖК –нің 249, 250, 255 - баптары) және
Қазақстан Республикасының Сот сраптамасы туралы Заңы (Заңның 8 - бабы)
сараптамаларды жіктеуді мына іс жүргізу істері бойынша қарастырады:
- қатысатын сарапшылардың саны бойынша (жекелік және комиссиялық)
- пайдаланатын арнаулы білімдердің сипаты бойынша (біртекті және
кешенді)
- жүргізілетін зерттеулердің көлемі бойынша (негізгі және қосымша)
- жүргізудің жалғастығы бойынша (бастапқы және қайталама).
Жеке сараптаманы сарапшы жеке өзі жүргізеді (ҚІЖК – нің 249 – бабы 1-
б).
Комиссиялық сараптаманың мынандай айрықша белгілері бар:
- оны бір мамандықтық екіден кем емес сарапшылары жүргізеді. Егер
сарапшылар комиссиясына екіден көп адамды енгізсе ол жөнінде
ҚІЖК – де көрсетіледі (ҚІЖК – нің 249 – бабы 3-б);
- оны жүргізу күрделі зерттеулер қажеттілігі жағдайында болады;
- сараптаманы жүргізу әрбір сарапшының толық көлемде зерттеу
жүргізуді және тұжырымдарды шығару мен қорытынды беру кезінде
шешімді алқалы қабылдауды қарастырады.
Біртекті сараптама оны жүргізу процесінде арнацулы білімдерді
пайдаланудың біртектілігімен сипатталады.
Кешенде сараптаманың ерекшелігі іс үшін мәні бар бір мән – жайды
анықтау үшін, арнаулы ғылыми білімдердің әр түрлі мамандықтағы сарапшылары
негізінде зерттеу үшін, демек, әр түрлі мамандықтағы сарапшыларды тарту
қажеттілігі болып табылады.
Кешенді сараптамаға тән белгілер:
1. өндіріске әр түрлі мамандықтағы бірнеше сарапшының қатысуы;
2. сарапшының жеке өзінің, сонымен бірге басқа сарапшылардың жүргізген
зерттеулері негізінде қорытынды беру.
Кешенді сараптама, көбінде, сарапшылардың алдына қойылған негізгі
міндеттерді шешу үшін қажетті аралық міндеттерді шешу кезінде,
сараптамалардың бірнеше кластарының теориялық және әдістемелік ережелерін
қолданумен қамтамасыз етілетін жаңа интеграциялық міндеттерді шешу үшін
жүргізіледі.
Кешенді зерттеу дегеніміз, біртекті комиссиялық немесе жеке
сараптамалар шеңберінде бір обьектіні зерттеу үшін әдістер кешенін
пайдалану болып табылады.
Қосымша сараптама тек негізгі сараптама жүргізілгеннен кейін
тағайындалады. Қосымша сараптаманы жүргізудің негіздемесі сарапшы
қорытындысынң жеткілікті түрде айқын немесе толық болмағаны, сондай – ақ
осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша мәселелер туындауы болып
табылады.Қосымша сараптама тек екінші емес, сонымен бірге үшінші және
солайша ретпен кете беруі мүмкін.
Қорытындының қосымшасы дегеніміз қорытындыда жоқ, бірақ жүргізілген
зерттеулерден шығатын тұжырымдар мен олардың негіздемелері.
Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде
негізді болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді болған не сараптаманы
тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормалары елеулі түрде бұзылған
жағдайларда дәл осы обьектілерді зерттеу және дәл осы мәселелерді шешу үшін
тағайындалады.
Қайталама сараптама тағайындалған кезде сарапшының алдына бұрын
қолданылған зерттеу әдістерінің ғылыми негізділігі туралы сұрақ қойылуы
мүмкін.
Қайталама сараптама тағайындаудың бір даулы негіздерінің бірі оны
жүргізу кезінде болған іс жүргізудің елелі бұзушылықтарын анықтау болып
табылады.
3 Сот сарапшысы
3.1 Сот сарапшысы түсінігі. Қазақстан Республикасында сот сраптамасын
жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
3.3 Сот сарапшысының іс жүргізу функциялары, құқықтары мен міндеттері
3.1 Сот сарапшысының түсінігі. Қазақстан Республикасында сот
сараптамасын жүргізу тапсырылуы мүмкін адамдар
Сарапшы – ол белгілі бір білім саласындағы хабардар адам. “Сарапшы“
терминінің бірнеше мағынасы бар:
1) сот сараптамасын жүргізу үшін тартылатын хабардар адам ( сот
сарапшысы), 2) сот сараптамасы органдарындағы штаттық лауазым, 3) қоғамдық
өмірдің әр саласында туындайтын мәселелер бойынша консультация және
сарапшылық бағалау үшін шақыртылатын адам.
Қылмыстық жүргізу мағынасында сөз ұғымның бірінші аспектісі жөнінде
болып отыр. “Сот сараптамасы туралы” Қазақстан Республикасы Заңының 1 –
бабының мазмұнында, сот сарапшысы қылмыстық процесті жүргізуші адам немесе
оның талабы бойынша сот сараптамасы органның басшысы сот сараптамасын
жүргізуді тапсырған, істің нәтижесінде мүдделі емес арнаулы ғылыми білім –
білігі бар адам болып табылады.
Сараптаманы жүргізу тапсырылуы мүмкін адамға қойылатын талаптар
Қазақстан Республикасының “ Сот сараптамасы туралы “ Заңының 10 – бабы 1 –
тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында сараптама жүргізу:
1) сот сараптамасы органының қызметкерлеріне;
2) лицензия негізінде сот – сараптама қызметін жүзеге асыратын адамдарға;
3) аталған Заңының талаптарына сәйкес бір жолғы рұқсат бойынша өзге
адамдарға тапсырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының “ Сот сараптамасы туралы “ Заңының 10 –
бабы 2 – тармағына сәйкес сот сарапшысының жоғары білімі және сот
сараптамасының белгілі бір түрі саласында арнаулы білімі болуы керек.
Сот сараптамасы органның қызметкерлері болып табылатын және лицензия
негізінде сот – сараптама қызметін жүзеге асырушы адамдар белгілі бір
сараптама түрін жүргізу құқығына біліктілік куәлігі болуы және Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің комиссиясында аттестациядан өтуі тиіс.
Заңның 10 – бабы 3 – тармағына сәйкес сот сараптамасын:
1) Заңмен белгіленген тәртіпте іс - әрекетке қабілеті шектеулі және іс -
әрекетке қабілетсіз деп танылған;
2) Бұрын сотталған;
3) Сот – сараптама қызметімен байланысты лауазымнан келеңсіз себептер
бойынша жұмыстан босатылған адамдарға тапсыруға болмайды;
Сот сараптамасын жүргізуді тапсыру мүмкіндігін болдырмайтын өзге де
жағдаяттар іс жүргізу заңымен көзделген және сарапшыға қарсылық білдіру
негізінде болады.
Сот сарапшысы біліктілігін алған және Қазақстан Республикасы Әділет
министрлігі комиссиясында аттестациядан өткен, сот сараптамасы органның
қызметкердері болып табылатын, сондай – ақ сот сараптама қызметін жүзеге
асыру құқығына лицензия алған адамдар Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1998 жылғы 9 қазандағы № 1021 қаулысымен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1999 жылғы 15 мамырдағы № 57865 қаулысымен енгізілген өзгертулерімен
бекітілген “Сот сарапшыларының Мемлекеттік тізілімін жүргізудің
Ережелеріне” сәйкес заңның 18 – бабы негізінде құрылатын Сот сарапшыларының
Мемлекеттік тізіліміне енгізіледі.
Хабардар адам нақты қылмыстық іс бойынша мына шарттар болғанда сарапшы
болады: 1) Сараптама тағайындау туралы қылмыстық процесті жүргізуші
органның (адамның) қаулысының шығуы; 2) Сот сараптамасы органынан тыс сот
сараптамасын жүргізу кезінде – қылмыстық процесті жүргізуші органның
(адамның) сараптаманы жүргізуді тапсыруы, сарапшының іс жүргізу
мәртебесінен туындайтын құқықтары мен міндеттерін оған түсіндіруі, оларды
орындамаудың жауапкершілігі туралы ескертулері мен оның бұл жөніндегі
қолхаты; 3) Сотр сараптама органның сот сараптаманы жүргізуі кезінде – оның
басшысының сараптаманы жүргізу туралы тапсырмасы.
3.2 Сот сарапшысына қарсылық білдіру
Процеске қатысушылар ішінен сарапшы ауыстыруға жатқызылады, сондықтан
да қарсылық білдіру туралы ( өзіне - өзі қарсылық білдіру) өтінішін
қанағаттандыру арқылы іске қатысушыдан шеттелуі мүмкін.
Сарапшының іс қорытындысына тікелей немесе жанама мүдделігінің жоқтығы
іс мән – жайларын жан – жақты, толық, объективті зерттеуге жол береді.
Соған байланысты осы аталған мүдделіктер болған кезде қылмыстық іс жүргізу
заңнамасы сарапшыға қарсылық білдіруді көздейді.
Сарапшының тікелей жеке мүдделілігі деге,німіз – ол нақты іс бойынша
сараптама жүргізуге байланысты оған материалдық немесе өзге де пайда
беретін немесе берілуі мүмкін мүдделілік. Сарапшының жанама мүдделігі
дегеніміз, ол сараптама жүргізу нәтижесінде сарапшының өзі емес, оның
туысқандарының не өзге де онымен байланысты бар адамдардың мүдделілігі.
ҚІЖК – нің 90 – бабы 1 – бөлігі мен 96 – бабына сәйкес, мына мән –
жайлардың кез келгені болған кезде:
1) егер ол аталған іс бойынша жәбірленуші, азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер, куә ретінде шақыртылса не шақырылуы мүмкін болса;
істі жүргізуде куәгер, сот отырысының хатшысы, анықтаушы, тергеуші,
прокурор, судья, қорғаушы, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің,
азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердің өкілі ретінде іс
жүргізуге қатысса. Қарсылық білдіру үшін аталған негіздер маман мен өзге
процеске қатысушылардың іс жүргізу функцияларының қиылысуына жол
берілмеуіне байланысты:
- Жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің немесе
олардың өкілдерінің, айыпталушының немесе оның заңды өкілінің туысы,
прокурордың, судьяның, қорғаушының, тергеушінің немесе анықтаушының туысы
болса; егер маман жеке, тікелей немесе жанама осы іске мүдделі деп санауға
негіз беретін өзге де мән – жайлар болса. Санамаланған мән – жайлар істің
қорытындысына жеке мүдделі еместігі талаптарымен байланысты.
2) егер ол анықтаушыға, тергеушіге, прокурорға, судьяға, сезіктіге,
айыпталушыға, олардың қорғаушыларына, заңды өкілдеріне, жәбірленушіге,
азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге немесе олардың өкілдеріне не
маманға қызметтік немесе өзге де байланысты болса немесе болып отырса. “
Өзге байланыс “ деген терминді материалдық байланыс, бақылауға алыну деп
түсіну керек. Материалдық байланыс туралы тұжырым жасау үшін процестің
басқа қатысушылары жағынан сарапшыға материалдық қолдау кездейсоқ сипатта
емес, жүйелі түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz