Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I ИННОВАЦИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... 6
1.1 Инновация туралы жалпы түсiнiк, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дамыған елдердегі индустриялы.инновацияның даму тәжірибесі және инновацияны мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЖЕТІСТІКТЕРІ ... 15
2.1 Қазақстан Республикасында индустриялық.инновациялық бағдарламаның маңыздылығы және оны дамытудағы негізгі проблемалары ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақстан Республикасының 2003.2015 жылдарға арналған индустриялық.инновациялық стратегиясы және оны жүзеге асыру нәтижелері ... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
I ИННОВАЦИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... 6
1.1 Инновация туралы жалпы түсiнiк, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дамыған елдердегі индустриялы.инновацияның даму тәжірибесі және инновацияны мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЖЕТІСТІКТЕРІ ... 15
2.1 Қазақстан Республикасында индустриялық.инновациялық бағдарламаның маңыздылығы және оны дамытудағы негізгі проблемалары ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақстан Республикасының 2003.2015 жылдарға арналған индустриялық.инновациялық стратегиясы және оны жүзеге асыру нәтижелері ... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Бүгiнгi әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан да болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. /1/
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттiк саясаттың басты мақсаты» деп өткен болатын. Онда: «Қазақстан халқына арналған 2006 және 2007 жылдардағы Жолдауларымда мен ағымдағы мiндеттер туралы ғана емес, бiздiң дамуымыздың келешегi жайында да айтқан едiм. Осыған орай, әлемнiң бәсекеге қабiлеттi 50 елiнiң қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтiк көшбасшыларын қалыптастыру негiзiнде елдi индустрияландыру мiндеттерi бiздiң басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек» делінген.
Өткен жыл Қазақстан үшiн жан-жақты экономикалық, әлеуметтiк және саяси жаңару жолында тағы бiр сенiмдi iлгерi қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетiстiктерiмен, жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Жалпы алғанда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсiп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгiнгi күнге дейiн елiмiздiң айтарлықтай резервi қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жеттi. Осындай елеулi жинақтаулардың болуы елiмiздiң қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзектi рөл атқарды.
Дамудың жаңа кезеңіне шыққан еліміз алдына экономикалық-әлеуметтік жетістік¬тер¬¬ді нығайта түсу үшін бірқатар ауқымды мін¬деттер қойылып отыр. Оның ең маңызды бағыттарын Президент Н.Ә.Назарбаев биылғы Жолдауында белгілеп берді. Мемлекет басшысының әлеуметтік саланы жандандыруға, халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға қатысты тапсырмалары қалың бұ¬қараның көкейкесті мәселелерін шешуді тез¬детуге кең мүмкіндіктер ашпақ. Осы бағытта Елбасы жүктеген міндеттерді дәйектілікпен орындауда жинақталған тәжірибе істі жаңаша ұйымдастырып, игілігін ел кәдесіне жарата түсуге жол жеңілдетеді деп түсінеміз.
Елбасы биылғы Жолдауында ел эконо¬ми¬ка¬сын дамытудың тұрақты үдерісін сақтау мен оны қамтамасыз ету, азаматтардың әл-ауқа¬тын көтеру, мемлекеттік басқару жүйесінің тиім¬ділігін арттыру және еліміздің халық¬ара-лық беделін нығайта түсуге ерекше мән берді.
Қазіргі кездегі әлемдік экономикадағы ір¬кілістерді ескерер болсақ, ел экономика¬сы¬ның тұрақты даму қарқынын қамтамасыз ету мен оны жаңғырту ерекше ыждағаттылық пен жүйелілікті талап етеді. Осы мақсатта Елбасы Жолдауында жүзеге асатын шаралар ретінде елдің ішкі инвестициялық ресурстарының белсенділігін арттыруды ұсынды.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттiк саясаттың басты мақсаты» деп өткен болатын. Онда: «Қазақстан халқына арналған 2006 және 2007 жылдардағы Жолдауларымда мен ағымдағы мiндеттер туралы ғана емес, бiздiң дамуымыздың келешегi жайында да айтқан едiм. Осыған орай, әлемнiң бәсекеге қабiлеттi 50 елiнiң қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтiк көшбасшыларын қалыптастыру негiзiнде елдi индустрияландыру мiндеттерi бiздiң басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек» делінген.
Өткен жыл Қазақстан үшiн жан-жақты экономикалық, әлеуметтiк және саяси жаңару жолында тағы бiр сенiмдi iлгерi қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетiстiктерiмен, жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Жалпы алғанда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсiп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгiнгi күнге дейiн елiмiздiң айтарлықтай резервi қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жеттi. Осындай елеулi жинақтаулардың болуы елiмiздiң қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзектi рөл атқарды.
Дамудың жаңа кезеңіне шыққан еліміз алдына экономикалық-әлеуметтік жетістік¬тер¬¬ді нығайта түсу үшін бірқатар ауқымды мін¬деттер қойылып отыр. Оның ең маңызды бағыттарын Президент Н.Ә.Назарбаев биылғы Жолдауында белгілеп берді. Мемлекет басшысының әлеуметтік саланы жандандыруға, халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға қатысты тапсырмалары қалың бұ¬қараның көкейкесті мәселелерін шешуді тез¬детуге кең мүмкіндіктер ашпақ. Осы бағытта Елбасы жүктеген міндеттерді дәйектілікпен орындауда жинақталған тәжірибе істі жаңаша ұйымдастырып, игілігін ел кәдесіне жарата түсуге жол жеңілдетеді деп түсінеміз.
Елбасы биылғы Жолдауында ел эконо¬ми¬ка¬сын дамытудың тұрақты үдерісін сақтау мен оны қамтамасыз ету, азаматтардың әл-ауқа¬тын көтеру, мемлекеттік басқару жүйесінің тиім¬ділігін арттыру және еліміздің халық¬ара-лық беделін нығайта түсуге ерекше мән берді.
Қазіргі кездегі әлемдік экономикадағы ір¬кілістерді ескерер болсақ, ел экономика¬сы¬ның тұрақты даму қарқынын қамтамасыз ету мен оны жаңғырту ерекше ыждағаттылық пен жүйелілікті талап етеді. Осы мақсатта Елбасы Жолдауында жүзеге асатын шаралар ретінде елдің ішкі инвестициялық ресурстарының белсенділігін арттыруды ұсынды.
1. Н.А. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына Жолдауы.
2. Статистика 1991-2001 десять лет независимого Казахстана. Алматы. - 2002г.
3. Шумпетер Й. Теория экономического развития. – Москва; Прогресс. 1998. – 454 с.
4. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республики Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
5. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
6. Соколова М.С. Управление наукой и техникой в Республике Корея // Инновации №9-10, 2002 г.
7. Карибджанов Е.С. Модели экономического развития Юго-Восточных стран – Алматы: 2000 г.
8. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
9. Н. А. Назарбаев. “Задача науки – способствовать развитию экономики” // Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
10. Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазақстан, 24 наурыз, 2004 ж.
11. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
12. Бердашкевич А.П О поддержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
13. Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны //Саясат №2, 2001
14. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiздің экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
15. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсекеге қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2005 ж.
16. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
17. «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // Бердибек Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
18. Статистика Казахстана. Алматы, - 2007г.
19. ҚР Президентi Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 7 ақпан, 2008 ж. №36 (25008)
2. Статистика 1991-2001 десять лет независимого Казахстана. Алматы. - 2002г.
3. Шумпетер Й. Теория экономического развития. – Москва; Прогресс. 1998. – 454 с.
4. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республики Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2002 г.
5. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
6. Соколова М.С. Управление наукой и техникой в Республике Корея // Инновации №9-10, 2002 г.
7. Карибджанов Е.С. Модели экономического развития Юго-Восточных стран – Алматы: 2000 г.
8. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
9. Н. А. Назарбаев. “Задача науки – способствовать развитию экономики” // Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
10. Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазақстан, 24 наурыз, 2004 ж.
11. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
12. Бердашкевич А.П О поддержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
13. Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны //Саясат №2, 2001
14. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiздің экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
15. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсекеге қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2005 ж.
16. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
17. «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // Бердибек Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
18. Статистика Казахстана. Алматы, - 2007г.
19. ҚР Президентi Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 7 ақпан, 2008 ж. №36 (25008)
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ИННОВАЦИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... 6
1. Инновация туралы жалпы түсiнiк, мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Дамыған елдердегі индустриялы-инновацияның даму тәжірибесі
және инновацияны мемлекеттік қолдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ЖЕТІСТІКТЕРІ ... 15
2.1 Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық бағдарламаның
маңыздылығы және оны дамытудағы негізгі проблемалары
... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-
инновациялық стратегиясы және оны жүзеге асыру нәтижелері
... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
КIРIСПЕ
Бүгiнгi әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны
айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық
қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған,
алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан
да болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы
мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. 1
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру
мемлекеттiк саясаттың басты мақсаты деп өткен болатын. Онда: Қазақстан
халқына арналған 2006 және 2007 жылдардағы Жолдауларымда мен ағымдағы
мiндеттер туралы ғана емес, бiздiң дамуымыздың келешегi жайында да айтқан
едiм. Осыған орай, әлемнiң бәсекеге қабiлеттi 50 елiнiң қатарынан нық орын
алу мен 30 корпоративтiк көшбасшыларын қалыптастыру негiзiнде елдi
индустрияландыру мiндеттерi бiздiң басты стратегиялық мақсатымыз болып
қала бермек делінген.
Өткен жыл Қазақстан үшiн жан-жақты экономикалық, әлеуметтiк және саяси
жаңару жолында тағы бiр сенiмдi iлгерi қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетiстiктерiмен, жаңарған саяси
құрылымымен қарсы алды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Жалпы
алғанда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға
өсiп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгiнгi күнге дейiн елiмiздiң айтарлықтай резервi қалыптастырылып, Ұлттық
қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жеттi.
Осындай елеулi жинақтаулардың болуы елiмiздiң қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуде өзектi рөл атқарды.
Дамудың жаңа кезеңіне шыққан еліміз алдына экономикалық-әлеуметтік
жетістіктерді нығайта түсу үшін бірқатар ауқымды міндеттер қойылып отыр.
Оның ең маңызды бағыттарын Президент Н.Ә.Назарбаев биылғы Жолдауында
белгілеп берді. Мемлекет басшысының әлеуметтік саланы жандандыруға,
халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға қатысты тапсырмалары қалың бұқараның
көкейкесті мәселелерін шешуді тездетуге кең мүмкіндіктер ашпақ. Осы бағытта
Елбасы жүктеген міндеттерді дәйектілікпен орындауда жинақталған тәжірибе
істі жаңаша ұйымдастырып, игілігін ел кәдесіне жарата түсуге жол
жеңілдетеді деп түсінеміз.
Елбасы биылғы Жолдауында ел экономикасын дамытудың тұрақты үдерісін
сақтау мен оны қамтамасыз ету, азаматтардың әл-ауқатын көтеру, мемлекеттік
басқару жүйесінің тиімділігін арттыру және еліміздің халықаралық беделін
нығайта түсуге ерекше мән берді.
Қазіргі кездегі әлемдік экономикадағы іркілістерді ескерер болсақ, ел
экономикасының тұрақты даму қарқынын қамтамасыз ету мен оны жаңғырту ерекше
ыждағаттылық пен жүйелілікті талап етеді. Осы мақсатта Елбасы Жолдауында
жүзеге асатын шаралар ретінде елдің ішкі инвестициялық ресурстарының
белсенділігін арттыруды ұсынды.
Биылғы Жолдау индустриялық Қазақстанды инновациялық Қазақстанға
айналдырудың өзіндік жолын айқындайды. Президент әлемдік конъюнктура
нашарлағанымен, өз еліміздің экономикасын орнықты өсіру шараларын
қарастыруды Үкіметке тапсырды.
Елбасының осы бағыттағы қойған міндеттерінен Қазақстанды әлемнің
дамыған, алдыңғы қатарлы, демократиялық мемлекеттерінің қатарына қосу
мақсаты тағы да айқын көрініс табады.
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық негіздегі 2008
жылғы Жолдауы Қазақстан халқының әл-ауқатының артуының кепілі бола отырып,
барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға, азаматтық қоғамның
барлық институттарына және әрбір азаматқа тәуелсіздігіміздің тұғырын
бекітуге қатысты нақты міндеттер жүктеп қана қоймай, оны орындауға
атсалысуға үндейді, міндеттейді. 19
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар
аударсақ ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды.
Тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл
шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша басты
орындардамыз. 2
Бiрақта мұндай жетiстiктерге жетуiмiз жер қойнауымыздағы минералды
қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай және металл бағасының
өсуiмен тiкелей байланысты. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып
кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып
қарамасақ олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске
өтiп, индустриялық-инновациялық дамуға бет алған. Ал шикiзаттық өндiрiспен
даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасы
атап өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және
экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты
экономикалық өсу үшiн бүгiнде инновациялық саясатты тиiмдi жүргiзiп,
әлемдегi дамыған елдердiң қатарына қосылуымыз керек. Реформалар жүргiзiп
және ұзақ мерзiмдi стратегиялар мiндеттi түрде керек болды.
Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғ-дың
әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен
байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына , яғни өндiрiс
пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең
қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы” деп алынды.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн индустриялық-инновациялық даму
бағдарламасының және инновациялық саясаттың маңызы мен оны дамытудың iс-
шараларын қарастырып, оның еліміздің ұлттық экономикасына қосар үлесін
анықтау болып табылады.
Курстық жұмысты жазудағы мiндеттерді келесiдей топтастыруға болады:
• Инновация туралы жалпы түсiнiк қалыптастыру;
• Инновациялық өнiмдi iске асырудағы инновациялық процестiң негiзгi
кезеңдерi мен оның мақсаттарын анықтау;
• Инновациялық қызметi дамыған шетелдердiң саясаттарын қарастырып,
олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
• Елiмiздiң экономикалық өсуiндегi индустриялық-инновациялық дамудың
тиiмдi екенiн дәлелдеу;
• 2003-2015 жылдарға арналған инновациялық стратегияның мақсаттары мен
мiндеттерiн қарастырып, оның даму жоспарындағы негiзгi бағыттарды
көрсету.
• Ұлттық инновациялық жүйенiң құрылымы;
• Елiмiзде инновациялық қызметтiң дамуы мен оны қолдау шаралары.
Мiне осыншама мақсаттар мен мiндеттер курстық жұмыс деңгейiнде емес,
ол бүгiнде елiмiз экономикасы дамуының негiзгi бағыты болып отыр. Себебi,
елiмiз осы мәселелердi шешiп жоғары бәсекеқабiлеттi алдынғы қатарлы елдер
санатына қосылуы үшiн, тұрақты экономикалық өсудi және экологиялық тиiмдi
өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан Республикасының
Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзiмдi стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады.
Инновациялық саланы мемлекеттік басқару индустриалды-инновациялық
саясатты жүзеге асырушы ғана емес, оның бағытын анықтап, сол процестердің
қарқынды дамуына ықпал етіп,дұрыс орындалуын қадағалайтын бірден-бір қуатты
құрал. Біздің елімізде де осы мәселе дұрыс жолға қойылып, тікелей
Президенттің қадағалауында екені көңіл қуантады.
Стратегияның басты мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол
жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты
нысанасы болып табылады.
I ИННОВАЦИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Инновация туралы жалпы түсiнiк, мәні
Жалпы “Инновация” терминi XV ғ. 1-шi жартысында пайда бола бастады.
Бұл ағылшын сөзi “innovation” яғни “жандану” немесе “заттар өндiрудегi жаңа
технологиялар” деген мағынаны бiлдiредi.
Австрия ғалымы Й. Шумпетер XX ғ. 30-жылдары экономика ғылымына
инновация ұғымын енгiздi. Оның түсiнiгiнше инновация тұтынушылар
тауарларының жаңа түрлерiн қолдану , жаңа өнеркәсәптiк және рынок пен
өнеркәсiптiң жаңа ұйымдарының пайда болуымен түсiндiредi. Шумпетер бойынша
инновация – тек жаңашылдық емес, ол жаңа өндiрiстiк функция болып табылады.
Инновация категориясының экономикалық анализде басты төрт аспектiсiн
көрсетуге болады:
1. инновация – интелектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы
бәсекелестiкке төтеп бередi;
2. инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;
3. жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тигiзедi;
4. инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде. 3, 124 б
Осындағы төртiншi аспектi бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.
XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық өсудiң
басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнец та қолдады. Оның
пiкiрiнше ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз етуде
технологиялық прогрестiң маңызы ерекше екенiн айтты.
Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша олар
техника – экономикалық зерттеуiнде инновациялық процесс туралы келесi
әдiстемелiк негiздерiн ұсынды:
• экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы фактор
инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады;
• экономикалық дамуда бiлiм мен интеллект басты рөлде болуы керек;
• интелектуалдық қызметтi институционализациялау оның құрылымы мен негiзi
болып табылады.
Қазiргi заманғы экономикалық теорияда экономикалық өсу факторларын
негiзгi 4-ке бөледi :
1. елде экономикалық ресурстардың өсуi;
2. өндiрiстiң жаңа технологиялар арқылы қызмет iстеуi, ресурс шығындарын
қысқартып және жылдық сол өнiмдi шығару;
3. шектеулi ресурстарды тиiмдi бөлудiң әдiстерiн талдау;
4. адамдардың денсаулығының, өмiр сүру деңгейiнiң өсуi.
Мұнда 1-шi әрекет экстенсивтi экономикалық өсуге жатса, ал 2 және 3
факторлар интенсивтi экономикалық өсуге, яғни инновациялық қызметке, 4-шi
экономикалық емес фактор болып табылады. 4, 29 б.
Экономикалық өсу сандық және сапалық өсуiне байланысты интенсивтi
және экстенсивтi түрлерi болады.
Экстенсивтi түрiне:
• Технологияда инвестицияның артуы;
• Бос уақыты жоқ қызметкерлер санының артуы;
• Тұтынушы шикiзат көлемдерiнiң, материалдардың, сыртқы капиталдардың
өсу қарқыны;
Интенсивтi факторларға:
• Ғылыми-техникалық прогрестi дамыту, яғни инновациялық дамудың жүзеге
асуы;
• Қызметкерлердiң мамандық деңгейiнiң жоғарылауы, бiлiм берудi дамыту;
• Негiзгi және сыртқы қорларды қолдануды жақсарту;
• Қызметкерлердiң бос уақытының өсуi. 5, 64 б
Көрiп отырғандай елiмiз дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн
экономикалық өсудiң интенсивтi бағытының басымдырақ болуын қамтамасыз етуi
керек. Елде осы саясатты қолдау үшiн оған тиiмдi жағдайлар жасауды мемлекет
өзiне басты қызмет етiп алғаны дұрыс.
Ол үшiн елде 1990 жылдан кейiн құлдырап кеткен барлық өндiрiстердi
инвестиция тарту арқылы iске қосу, кәсiпкерлiктi дамыту, әсiресе шағын
бизнестi мемлекеттiк қолдау, ғылыми-техникалық еңбектерге және инновациялық
қызметтерге мемлекеттiк салық және несие жеңiлдiктерi арқылы оларды
ынталандыру, елдегi халықтың бiлiм деңгейiн реформалау және жоғары дәрежелi
мамандар даярлап шығару, сондай-ақ халықаралық экономикалық қатынастарда
тиiмдi саясат жүргiзу елiмiздiң басты мiндеттерi болып отыр.
Экономикалық iлiмдер тарихында жаңалық енгiзу түсiнiгiне түрлi
көзқарастар бар. Көбiнесе инновация түсiнiгiн экономистер техникалық
жаңалық енгiзумен байланыстырады. Инновацияны екi сыныпқа жiктейдi:
инновациялық процесс және өнiм инновациясы. Бiрақ бұл екеуiн бөлiп қарау
мүмкiн де емес. Шығындарды қысқартатын процестi енгiзу, шығарылатын өнiм
құрылымына өзгерiстер енгiзу, ал жаңа өнiмдер өз кезегiнде жаңа құрылғыны
жасап дайындауды қажет етедi.
Техникалық прогресс теориясының дамуынан инновацияға берiлген ақшалай
ресурстар көлемiнде өнiм бiрлiгiнде кететiн орташа шығындарды азайтып,
өндiрiстiң техникалық күшiнiң жетiлуi деген анықтама бередi.
Қазiргi заманғы көзқарастар бойынша инновация техникалық жаңалықпен
қатар, экономикалық және әлеуметтiк құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл
түсiнiкке Сэйдiң кәсiпкерлiкке берген анықтамасы жақын. “Кәсiпкер
экономикалық ресурстарын төмен өндiрiстi және төмен табысты саладан жоғары
өндiрiстi және табысты салаға ауыстыруға ынталы болады. Кейiн бұл
анықтаманы Шумпетер: “кәсiпкерлiк мiндет болып, сананы қирату болып
табылады” деп атап көрсетедi. Яғни, инновация кәсiпкерлiктiң ерекше құралы.
XXI ғасырда әлемде мемлекеттiк экономика жүйесiнiң дамуының үш түрi
айқын көрiндi. Оларға:
• шикiзаттық бағыттағы экономика;
• дамушы экономика;
• индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы 4, 3б..
Кесте-1 - Экономикалық қоғамдардың негiзгi сипаттамасы
Қоғам түрi Индустрия Индустриалды Индустриядан
ға кейiнгi
дейiнгi
Мақсаты Өмiр сүру Экономикалық Өмiр сүру
өсу сапасын
арттыру
Базалық Табиғат Пайдалы Бiлiм
ресурстары күшi, қазбалар
флора,
фауна
Таным Жекеден Қоғамнан Жүйелiк
методологиясықоғамға жекеге анализ
Жүйелiк Бiлiм беруМамандандырылғЖеке салаға
сипаттамасы, практикалыан дайындық, маманданған
бiлiм беруi қ техника-инженеуниверситетт
тәжiрибедерлiк iк бiлiм
Энергияны Бiрреттi Көпреттi Энергетикалы
қолдану қ
ресурстарды
қолдануды
оптималдау
Өндiрiстiк ИндивидуалКонвейер Жүйе, CALS
қызметтi ды, технология
ұйымдастыру коллективт
сипаттамасы i
Экономика Алғашқы Екiншi Төртiн-
құрылымы Үшiншi Бесiн-
шi шi
Қызмет түрi Өндiрушi Өңдеу- Сервис
Инфра- Ақпар-
шi құрылы тiк аттық
мдық
Қызмет Ауыл Өнеркә Сауда,Денсау
көрсетудiң шаруашылығсiптiк қаржы, Жинау,
негiзгi ы, пайдалыөндiрiс лық,
бағыты қазбалар көлiк, сақтау
өндiру байланыс мәдени
өңдеу,
ет, ком
ақпар-
мунал ат
беру
дық
қызмет
Мұнда шикiзаттық елдерге жер қойнауында қазба байлықтары көп елдер
жатады және олардың экономикасы экономика дамуында тұрақсыз шикiзаттық
бағытқа негiзделген. Дамушы экономика елдерге жаңа технологияларды
қолданушы елдердi жатқызамыз және олардың дамуына тiкелей шетел
инвестициялары әсер етедi. Ал экономика дамуында ең тиiмдi жол болып
табылатын индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы ғылыми-техникалық
потенциялы жоғары дамыған елдерде орын алуда.
Инновацияны жүзеге асыру үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын құқықтық
актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамасыз ететiн
қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ
ұйымдарын қалыптастыруымыз керек.
Сондай-ақ инновациялық қызмет өз кезегiнде сыртқы ортамен ылғида қарым
қатынаста болып отырады. (Сурет 1) 4, 21 б
Инновациялық процестiң сыртқы ортамен қарым-қатынасы.
1-сурет. Инновациялық процестiң сыртқы ортамен қарым-қатынасы
1-ші суреттен көрiп отырғанымыздай инновациялық процестi дамытуда
сыртқы орталармен тығыз байланыста. Сондықтан инновацияны дамыту үшiн осы
сыртқы орталарды да жетiлдiруiмiз, оларды инновациялық қызметке
ынталандыруымыз керек. Сондай-ақ өнеркәсiп саласын дамыту барысында
кластерлiк желiлердi дамыту керек. Кластерлер таяу орналасқан
кәсiпорындарды бiр орталыққа шоғырландыра отырып, тiзбектелген технология
бойынша соңғы өнiм шығаруға қол жеткiзудiң бiрегей тәжiрибесi болып
табылады.
Тек жаңа технологиялар ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты
дамуына және ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
интеграциялануына мүмкіндік береді. Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты
көп қажет ететін өнімді жоғары технологиялық және экспорттауға бағытталған
өніммен алмастыру, елдің ғылыми-техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану
“Қазақстан-2030” стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі.
2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет” туралы
Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін
жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру,
қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық
даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экономикасын ары
қарай дамыту.
1.2 Дамыған елдердегі индустриялы-инновацияның даму тәжірибесі және
инновацияны мемлекеттік қолдау
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы
бар, ол жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар ғана
Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел экономикасының
әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік береді.
Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары
технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-
техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану- Қазақстан-2030 стратегиясының
маңызды мәселелерінің бірі.
2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет ” туралы
Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін
жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру,
қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық
даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экномикасын ары
қарай дамыту. 6
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал кез-
келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет
көркеюінің негізгі жолы ғылыми - техникалық және инновациялық салада лидер
болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп,
ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық
экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттігін жоғарылатады.
Қазіргі таңда ел экномикасы дамуының шешуші факторлары ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз.Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару
жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озды. Жаңа
автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та – 4 ай, Еуропада 2 айдан
кейін шығады. Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу
үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай. 8
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды парктер) айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпарат және қаржымен қамтамысыз
етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. Ол
шама 1991жылы –2587 кәсiпорын, 1992 ж. –9678 кәсiпорын, 1996 ж. –13722
кәсiпорын, 2000 ж. –20796 кәсiпорын.
Ал Оңтүстiк Корея Республикасының ғылым мен техниканы соңғы 30 жылда
өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60- жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 жылы басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және
жүзеге асыру болып табылатын “Ғылым және технология Министрлігі” құрылды
және “Ғылым мен техниканы қолдау туралы” Заң қабылдады. Осыдан кейінгі
дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланды.
Финляндияға келетiн болсақ бұл ел 1991 жылға дейін экспортының
жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы
экономикалық дағдарыс Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті.
Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж 3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп
кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа
экономикалық бағдарлама қабылдады. Оның міндеті Финляндияны дамыған елдер
қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет “Ұлттық
инновациялық жүйені” құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті
қадағалайды.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
жылдарында дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай болып келедi.
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді
мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар
қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте бұл
лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
2. Қайтарымсыз негізде мемлекеттiк негiзде субсидиялар бөлу;
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыми зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.
Негізгі қойылатын шарт зерттеулер барысы бойынша толық есеп беру, алынған
нәтижені ашық түрде жариялау
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету 2-шi
суреттегi жүйе бойынша iске асады. (Сурет 2) 4, 56 б.
2-сурет. Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету
2-шi сурет бойынша инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау үшiн ең
бiрiншi құқықтық нысандары елiмiзде жоғарыдағы стратегия бойынша
орындалуда. Ал мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды
құру үшiн оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi
мәселенiң бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция
тартуға негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi,
экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму
институттары құрылды.
Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға 2-шi дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл бөліне
бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін
құрады. Ал мемелекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-ын құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52%-ды құрады. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті
қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы деректерді
сәйкестендіру болып табылады. 10
Инновациялар саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады
Мемлекет
Құқықтық- нормативтік жағынан Бюджеттен немесе
басқа
қамтамасыз етеді
көздерден қаржыландырады
Мемлекеттік деңгейде инновациялық кәсіпорындарға мынандай қолдау
көрсетеді:
1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсіпорындарға кеңес беретін комиссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. Қаржылық кепіл беру мен қаржылық көмек көрсету
Оны Жапонияда 59 филиалы бар мемлекеттік қаржылық корпорация, 102
филиалы бар ұлттық қаржылық корпорация, 117 филиалы бар сауда және
өндірістік кооперацияның Орталық банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға
арналған кредиттерді сақтандыру ұйымдары жүзеге асырады.
Шағын және орта бизнесті қолдаудың жапондық жүйесінің негізгі
элементі ол құқықтық-нормативтік қамтамасыз ету болып табылады. Оған “Шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау” туралы Заңнан бастап “Жаңа қызмет
түрін енгізуде туындайтын төтенше жағдайлар” туралы Заңға дейін т.б. заңдар
кешенін қамтиды.
Жапонияда Орталық банктер кредиттердің 47%-ын, ал жергілікті
коммерциялық банктер 100% кредитті шағын және орта кісіпорындарға береді.
Шағын инновациялық кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың арнайы механизмдері
қолданылады. Олар “жеңіл қарыздар” деп аталады. Егер жай қарызды 4-8%-бен
алса, шағын инновациялық кәсіпорындар қарызды осының жартысымен, яғни 2-3%-
да алады. 8
Ал Оңтүстік Кореяда инновация XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап
дамыды. Технологиялық саясат ең алдымен ішкі технологиялық базаны құруға,
шетел техникасын пайдалануға бағытталды. Сол мерзімде, яғни 1966 ж.
мемлекет тарапынан қаржыландыратын тұңғыш зерттеу институты “Корей Ғылым
және технология институты” құрылды (KIST). Оның негізгі мақсаты озық шетел
технологиясын үйрену және оны өндірісте қолдану болды. 70-жылдардың
ортасынан басталған келесі кезеңде капиталды көп қажет ететін жән
технологиялық тиімді, машина жасау, кеме жасау, химия, электроника және
электроэнергетика секілді салалар мемлекеттік қолдауға ие болды.
Мамандарды даярлау ісі қолға алынып, көзделген бағытқа сәйкес
келетін ЖОО KAIST- (Korean advances Institute of Science and Technology)
ашылды. Ол үкіметтің адам ресурстарын дамыту және кадрларды дайындау
саясатын жүзеге асыруға көмектесті.
80-жылдардың басында инновациялық саясатты дамытудың және жүзеге
асырудың 3-кезеңі аяқталды. Ол стратегиялық маңызды салаларға шоғырланған
инвестицияларды бағыттауды қаржыландыру, инвестициялау және кедендік
бақылау салаларын либерализациялауды көздеді. Зерттеулер мен жобалаулар
саласында тұңғыш Ұлттық бағдарлама жасалды. Ғылымды, білікті мамандарды
даярлауды мемлекеттік қаржыландыру күшейе түсті. “Даэдок” ғылыми қалашығы
құрылды. Бұл ғылыми қалашық мемлекет тарапынан және жеке сектордан
қаржыландыратын оқу орындары, зерттеу орталықтары мен венчурлік фирмаларға
ғимарат беріп, олардың біріккен зерттеулеріне көмек көрсетті.
Кореяда 1997-2002 ж.ж арналған инновацияның 5- жылдық жоспары мен
елдің 2025 жылға дейінгі ғылым мен техниканы дамытудың ұзақ мерзімді
жоспарында да мемлекеттің рөлі ерекше болып табылады.
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал- кез-
келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет
көркеюінің негізгі жолы- ғылыми техникалық және инновациялық салада лидер
болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп,
ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық
экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттігін жоғарылатады.
Шетелдер тәжірибесінен инновацияны дамытудағы мемлекеттің рөлінің өте
маңызды екеніне көз жеткіздік, енді еліміздегі инновациялық үрдістерді
дамытуға қандай мемлекеттік қолдау көрсетілетініне және жалпы елiмiздiң
инновациялық жағдайы мен 2003-2015 жылдарға арналған стратегияның
қызметтерiне тоқталайық.
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ДАМУ
БАҒЫТТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЖЕТІСТІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық бағдарламаның
маңыздылығы және оны дамытудағы негізгі проблемалары
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi көрсеткендей
инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi модернизациялауды
қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе Қазақстан Республикасы үшiн өте маңызды,
өйткенi 1991 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты.
Өндiрiстiң техникалық деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды,
ғылыми-техникалық потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы
экономикалық жүйе түгелiмiн жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын
қамтамасыз ете алмай қалды. Осының салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен
салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн азайды.
Сонымен қатар елiмiзде ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы
бөлу өте аз, оның көлемi 0,9% құрап отыр. Ал индустриалық-инновациялық
саясатты жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға
дейiн кемидi екен. Бұл стратегияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ИННОВАЦИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... 6
1. Инновация туралы жалпы түсiнiк, мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Дамыған елдердегі индустриялы-инновацияның даму тәжірибесі
және инновацияны мемлекеттік қолдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ЖЕТІСТІКТЕРІ ... 15
2.1 Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық бағдарламаның
маңыздылығы және оны дамытудағы негізгі проблемалары
... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-
инновациялық стратегиясы және оны жүзеге асыру нәтижелері
... ... ... ... ... ... 19
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
КIРIСПЕ
Бүгiнгi әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны
айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық
қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған,
алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан
да болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы
мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. 1
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру
мемлекеттiк саясаттың басты мақсаты деп өткен болатын. Онда: Қазақстан
халқына арналған 2006 және 2007 жылдардағы Жолдауларымда мен ағымдағы
мiндеттер туралы ғана емес, бiздiң дамуымыздың келешегi жайында да айтқан
едiм. Осыған орай, әлемнiң бәсекеге қабiлеттi 50 елiнiң қатарынан нық орын
алу мен 30 корпоративтiк көшбасшыларын қалыптастыру негiзiнде елдi
индустрияландыру мiндеттерi бiздiң басты стратегиялық мақсатымыз болып
қала бермек делінген.
Өткен жыл Қазақстан үшiн жан-жақты экономикалық, әлеуметтiк және саяси
жаңару жолында тағы бiр сенiмдi iлгерi қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетiстiктерiмен, жаңарған саяси
құрылымымен қарсы алды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Жалпы
алғанда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға
өсiп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгiнгi күнге дейiн елiмiздiң айтарлықтай резервi қалыптастырылып, Ұлттық
қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жеттi.
Осындай елеулi жинақтаулардың болуы елiмiздiң қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуде өзектi рөл атқарды.
Дамудың жаңа кезеңіне шыққан еліміз алдына экономикалық-әлеуметтік
жетістіктерді нығайта түсу үшін бірқатар ауқымды міндеттер қойылып отыр.
Оның ең маңызды бағыттарын Президент Н.Ә.Назарбаев биылғы Жолдауында
белгілеп берді. Мемлекет басшысының әлеуметтік саланы жандандыруға,
халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға қатысты тапсырмалары қалың бұқараның
көкейкесті мәселелерін шешуді тездетуге кең мүмкіндіктер ашпақ. Осы бағытта
Елбасы жүктеген міндеттерді дәйектілікпен орындауда жинақталған тәжірибе
істі жаңаша ұйымдастырып, игілігін ел кәдесіне жарата түсуге жол
жеңілдетеді деп түсінеміз.
Елбасы биылғы Жолдауында ел экономикасын дамытудың тұрақты үдерісін
сақтау мен оны қамтамасыз ету, азаматтардың әл-ауқатын көтеру, мемлекеттік
басқару жүйесінің тиімділігін арттыру және еліміздің халықаралық беделін
нығайта түсуге ерекше мән берді.
Қазіргі кездегі әлемдік экономикадағы іркілістерді ескерер болсақ, ел
экономикасының тұрақты даму қарқынын қамтамасыз ету мен оны жаңғырту ерекше
ыждағаттылық пен жүйелілікті талап етеді. Осы мақсатта Елбасы Жолдауында
жүзеге асатын шаралар ретінде елдің ішкі инвестициялық ресурстарының
белсенділігін арттыруды ұсынды.
Биылғы Жолдау индустриялық Қазақстанды инновациялық Қазақстанға
айналдырудың өзіндік жолын айқындайды. Президент әлемдік конъюнктура
нашарлағанымен, өз еліміздің экономикасын орнықты өсіру шараларын
қарастыруды Үкіметке тапсырды.
Елбасының осы бағыттағы қойған міндеттерінен Қазақстанды әлемнің
дамыған, алдыңғы қатарлы, демократиялық мемлекеттерінің қатарына қосу
мақсаты тағы да айқын көрініс табады.
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық негіздегі 2008
жылғы Жолдауы Қазақстан халқының әл-ауқатының артуының кепілі бола отырып,
барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға, азаматтық қоғамның
барлық институттарына және әрбір азаматқа тәуелсіздігіміздің тұғырын
бекітуге қатысты нақты міндеттер жүктеп қана қоймай, оны орындауға
атсалысуға үндейді, міндеттейді. 19
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар
аударсақ ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды.
Тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл
шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша басты
орындардамыз. 2
Бiрақта мұндай жетiстiктерге жетуiмiз жер қойнауымыздағы минералды
қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай және металл бағасының
өсуiмен тiкелей байланысты. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып
кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып
қарамасақ олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске
өтiп, индустриялық-инновациялық дамуға бет алған. Ал шикiзаттық өндiрiспен
даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасы
атап өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және
экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты
экономикалық өсу үшiн бүгiнде инновациялық саясатты тиiмдi жүргiзiп,
әлемдегi дамыған елдердiң қатарына қосылуымыз керек. Реформалар жүргiзiп
және ұзақ мерзiмдi стратегиялар мiндеттi түрде керек болды.
Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғ-дың
әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен
байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына , яғни өндiрiс
пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең
қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы” деп алынды.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн индустриялық-инновациялық даму
бағдарламасының және инновациялық саясаттың маңызы мен оны дамытудың iс-
шараларын қарастырып, оның еліміздің ұлттық экономикасына қосар үлесін
анықтау болып табылады.
Курстық жұмысты жазудағы мiндеттерді келесiдей топтастыруға болады:
• Инновация туралы жалпы түсiнiк қалыптастыру;
• Инновациялық өнiмдi iске асырудағы инновациялық процестiң негiзгi
кезеңдерi мен оның мақсаттарын анықтау;
• Инновациялық қызметi дамыған шетелдердiң саясаттарын қарастырып,
олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
• Елiмiздiң экономикалық өсуiндегi индустриялық-инновациялық дамудың
тиiмдi екенiн дәлелдеу;
• 2003-2015 жылдарға арналған инновациялық стратегияның мақсаттары мен
мiндеттерiн қарастырып, оның даму жоспарындағы негiзгi бағыттарды
көрсету.
• Ұлттық инновациялық жүйенiң құрылымы;
• Елiмiзде инновациялық қызметтiң дамуы мен оны қолдау шаралары.
Мiне осыншама мақсаттар мен мiндеттер курстық жұмыс деңгейiнде емес,
ол бүгiнде елiмiз экономикасы дамуының негiзгi бағыты болып отыр. Себебi,
елiмiз осы мәселелердi шешiп жоғары бәсекеқабiлеттi алдынғы қатарлы елдер
санатына қосылуы үшiн, тұрақты экономикалық өсудi және экологиялық тиiмдi
өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан Республикасының
Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзiмдi стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады.
Инновациялық саланы мемлекеттік басқару индустриалды-инновациялық
саясатты жүзеге асырушы ғана емес, оның бағытын анықтап, сол процестердің
қарқынды дамуына ықпал етіп,дұрыс орындалуын қадағалайтын бірден-бір қуатты
құрал. Біздің елімізде де осы мәселе дұрыс жолға қойылып, тікелей
Президенттің қадағалауында екені көңіл қуантады.
Стратегияның басты мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол
жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты
нысанасы болып табылады.
I ИННОВАЦИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Инновация туралы жалпы түсiнiк, мәні
Жалпы “Инновация” терминi XV ғ. 1-шi жартысында пайда бола бастады.
Бұл ағылшын сөзi “innovation” яғни “жандану” немесе “заттар өндiрудегi жаңа
технологиялар” деген мағынаны бiлдiредi.
Австрия ғалымы Й. Шумпетер XX ғ. 30-жылдары экономика ғылымына
инновация ұғымын енгiздi. Оның түсiнiгiнше инновация тұтынушылар
тауарларының жаңа түрлерiн қолдану , жаңа өнеркәсәптiк және рынок пен
өнеркәсiптiң жаңа ұйымдарының пайда болуымен түсiндiредi. Шумпетер бойынша
инновация – тек жаңашылдық емес, ол жаңа өндiрiстiк функция болып табылады.
Инновация категориясының экономикалық анализде басты төрт аспектiсiн
көрсетуге болады:
1. инновация – интелектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы
бәсекелестiкке төтеп бередi;
2. инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;
3. жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тигiзедi;
4. инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде. 3, 124 б
Осындағы төртiншi аспектi бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.
XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық өсудiң
басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнец та қолдады. Оның
пiкiрiнше ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз етуде
технологиялық прогрестiң маңызы ерекше екенiн айтты.
Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша олар
техника – экономикалық зерттеуiнде инновациялық процесс туралы келесi
әдiстемелiк негiздерiн ұсынды:
• экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы фактор
инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады;
• экономикалық дамуда бiлiм мен интеллект басты рөлде болуы керек;
• интелектуалдық қызметтi институционализациялау оның құрылымы мен негiзi
болып табылады.
Қазiргi заманғы экономикалық теорияда экономикалық өсу факторларын
негiзгi 4-ке бөледi :
1. елде экономикалық ресурстардың өсуi;
2. өндiрiстiң жаңа технологиялар арқылы қызмет iстеуi, ресурс шығындарын
қысқартып және жылдық сол өнiмдi шығару;
3. шектеулi ресурстарды тиiмдi бөлудiң әдiстерiн талдау;
4. адамдардың денсаулығының, өмiр сүру деңгейiнiң өсуi.
Мұнда 1-шi әрекет экстенсивтi экономикалық өсуге жатса, ал 2 және 3
факторлар интенсивтi экономикалық өсуге, яғни инновациялық қызметке, 4-шi
экономикалық емес фактор болып табылады. 4, 29 б.
Экономикалық өсу сандық және сапалық өсуiне байланысты интенсивтi
және экстенсивтi түрлерi болады.
Экстенсивтi түрiне:
• Технологияда инвестицияның артуы;
• Бос уақыты жоқ қызметкерлер санының артуы;
• Тұтынушы шикiзат көлемдерiнiң, материалдардың, сыртқы капиталдардың
өсу қарқыны;
Интенсивтi факторларға:
• Ғылыми-техникалық прогрестi дамыту, яғни инновациялық дамудың жүзеге
асуы;
• Қызметкерлердiң мамандық деңгейiнiң жоғарылауы, бiлiм берудi дамыту;
• Негiзгi және сыртқы қорларды қолдануды жақсарту;
• Қызметкерлердiң бос уақытының өсуi. 5, 64 б
Көрiп отырғандай елiмiз дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн
экономикалық өсудiң интенсивтi бағытының басымдырақ болуын қамтамасыз етуi
керек. Елде осы саясатты қолдау үшiн оған тиiмдi жағдайлар жасауды мемлекет
өзiне басты қызмет етiп алғаны дұрыс.
Ол үшiн елде 1990 жылдан кейiн құлдырап кеткен барлық өндiрiстердi
инвестиция тарту арқылы iске қосу, кәсiпкерлiктi дамыту, әсiресе шағын
бизнестi мемлекеттiк қолдау, ғылыми-техникалық еңбектерге және инновациялық
қызметтерге мемлекеттiк салық және несие жеңiлдiктерi арқылы оларды
ынталандыру, елдегi халықтың бiлiм деңгейiн реформалау және жоғары дәрежелi
мамандар даярлап шығару, сондай-ақ халықаралық экономикалық қатынастарда
тиiмдi саясат жүргiзу елiмiздiң басты мiндеттерi болып отыр.
Экономикалық iлiмдер тарихында жаңалық енгiзу түсiнiгiне түрлi
көзқарастар бар. Көбiнесе инновация түсiнiгiн экономистер техникалық
жаңалық енгiзумен байланыстырады. Инновацияны екi сыныпқа жiктейдi:
инновациялық процесс және өнiм инновациясы. Бiрақ бұл екеуiн бөлiп қарау
мүмкiн де емес. Шығындарды қысқартатын процестi енгiзу, шығарылатын өнiм
құрылымына өзгерiстер енгiзу, ал жаңа өнiмдер өз кезегiнде жаңа құрылғыны
жасап дайындауды қажет етедi.
Техникалық прогресс теориясының дамуынан инновацияға берiлген ақшалай
ресурстар көлемiнде өнiм бiрлiгiнде кететiн орташа шығындарды азайтып,
өндiрiстiң техникалық күшiнiң жетiлуi деген анықтама бередi.
Қазiргi заманғы көзқарастар бойынша инновация техникалық жаңалықпен
қатар, экономикалық және әлеуметтiк құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл
түсiнiкке Сэйдiң кәсiпкерлiкке берген анықтамасы жақын. “Кәсiпкер
экономикалық ресурстарын төмен өндiрiстi және төмен табысты саладан жоғары
өндiрiстi және табысты салаға ауыстыруға ынталы болады. Кейiн бұл
анықтаманы Шумпетер: “кәсiпкерлiк мiндет болып, сананы қирату болып
табылады” деп атап көрсетедi. Яғни, инновация кәсiпкерлiктiң ерекше құралы.
XXI ғасырда әлемде мемлекеттiк экономика жүйесiнiң дамуының үш түрi
айқын көрiндi. Оларға:
• шикiзаттық бағыттағы экономика;
• дамушы экономика;
• индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы 4, 3б..
Кесте-1 - Экономикалық қоғамдардың негiзгi сипаттамасы
Қоғам түрi Индустрия Индустриалды Индустриядан
ға кейiнгi
дейiнгi
Мақсаты Өмiр сүру Экономикалық Өмiр сүру
өсу сапасын
арттыру
Базалық Табиғат Пайдалы Бiлiм
ресурстары күшi, қазбалар
флора,
фауна
Таным Жекеден Қоғамнан Жүйелiк
методологиясықоғамға жекеге анализ
Жүйелiк Бiлiм беруМамандандырылғЖеке салаға
сипаттамасы, практикалыан дайындық, маманданған
бiлiм беруi қ техника-инженеуниверситетт
тәжiрибедерлiк iк бiлiм
Энергияны Бiрреттi Көпреттi Энергетикалы
қолдану қ
ресурстарды
қолдануды
оптималдау
Өндiрiстiк ИндивидуалКонвейер Жүйе, CALS
қызметтi ды, технология
ұйымдастыру коллективт
сипаттамасы i
Экономика Алғашқы Екiншi Төртiн-
құрылымы Үшiншi Бесiн-
шi шi
Қызмет түрi Өндiрушi Өңдеу- Сервис
Инфра- Ақпар-
шi құрылы тiк аттық
мдық
Қызмет Ауыл Өнеркә Сауда,Денсау
көрсетудiң шаруашылығсiптiк қаржы, Жинау,
негiзгi ы, пайдалыөндiрiс лық,
бағыты қазбалар көлiк, сақтау
өндiру байланыс мәдени
өңдеу,
ет, ком
ақпар-
мунал ат
беру
дық
қызмет
Мұнда шикiзаттық елдерге жер қойнауында қазба байлықтары көп елдер
жатады және олардың экономикасы экономика дамуында тұрақсыз шикiзаттық
бағытқа негiзделген. Дамушы экономика елдерге жаңа технологияларды
қолданушы елдердi жатқызамыз және олардың дамуына тiкелей шетел
инвестициялары әсер етедi. Ал экономика дамуында ең тиiмдi жол болып
табылатын индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы ғылыми-техникалық
потенциялы жоғары дамыған елдерде орын алуда.
Инновацияны жүзеге асыру үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын құқықтық
актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамасыз ететiн
қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ
ұйымдарын қалыптастыруымыз керек.
Сондай-ақ инновациялық қызмет өз кезегiнде сыртқы ортамен ылғида қарым
қатынаста болып отырады. (Сурет 1) 4, 21 б
Инновациялық процестiң сыртқы ортамен қарым-қатынасы.
1-сурет. Инновациялық процестiң сыртқы ортамен қарым-қатынасы
1-ші суреттен көрiп отырғанымыздай инновациялық процестi дамытуда
сыртқы орталармен тығыз байланыста. Сондықтан инновацияны дамыту үшiн осы
сыртқы орталарды да жетiлдiруiмiз, оларды инновациялық қызметке
ынталандыруымыз керек. Сондай-ақ өнеркәсiп саласын дамыту барысында
кластерлiк желiлердi дамыту керек. Кластерлер таяу орналасқан
кәсiпорындарды бiр орталыққа шоғырландыра отырып, тiзбектелген технология
бойынша соңғы өнiм шығаруға қол жеткiзудiң бiрегей тәжiрибесi болып
табылады.
Тек жаңа технологиялар ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты
дамуына және ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
интеграциялануына мүмкіндік береді. Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты
көп қажет ететін өнімді жоғары технологиялық және экспорттауға бағытталған
өніммен алмастыру, елдің ғылыми-техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану
“Қазақстан-2030” стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі.
2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет” туралы
Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін
жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру,
қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық
даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экономикасын ары
қарай дамыту.
1.2 Дамыған елдердегі индустриялы-инновацияның даму тәжірибесі және
инновацияны мемлекеттік қолдау
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы
бар, ол жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар ғана
Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел экономикасының
әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік береді.
Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары
технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-
техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану- Қазақстан-2030 стратегиясының
маңызды мәселелерінің бірі.
2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет ” туралы
Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін
жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру,
қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық
даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экномикасын ары
қарай дамыту. 6
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал кез-
келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет
көркеюінің негізгі жолы ғылыми - техникалық және инновациялық салада лидер
болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп,
ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық
экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттігін жоғарылатады.
Қазіргі таңда ел экномикасы дамуының шешуші факторлары ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз.Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару
жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озды. Жаңа
автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та – 4 ай, Еуропада 2 айдан
кейін шығады. Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу
үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай. 8
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды парктер) айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпарат және қаржымен қамтамысыз
етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. Ол
шама 1991жылы –2587 кәсiпорын, 1992 ж. –9678 кәсiпорын, 1996 ж. –13722
кәсiпорын, 2000 ж. –20796 кәсiпорын.
Ал Оңтүстiк Корея Республикасының ғылым мен техниканы соңғы 30 жылда
өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60- жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 жылы басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және
жүзеге асыру болып табылатын “Ғылым және технология Министрлігі” құрылды
және “Ғылым мен техниканы қолдау туралы” Заң қабылдады. Осыдан кейінгі
дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланды.
Финляндияға келетiн болсақ бұл ел 1991 жылға дейін экспортының
жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы
экономикалық дағдарыс Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті.
Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж 3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп
кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа
экономикалық бағдарлама қабылдады. Оның міндеті Финляндияны дамыған елдер
қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет “Ұлттық
инновациялық жүйені” құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті
қадағалайды.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
жылдарында дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай болып келедi.
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді
мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар
қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте бұл
лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
2. Қайтарымсыз негізде мемлекеттiк негiзде субсидиялар бөлу;
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыми зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.
Негізгі қойылатын шарт зерттеулер барысы бойынша толық есеп беру, алынған
нәтижені ашық түрде жариялау
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету 2-шi
суреттегi жүйе бойынша iске асады. (Сурет 2) 4, 56 б.
2-сурет. Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету
2-шi сурет бойынша инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау үшiн ең
бiрiншi құқықтық нысандары елiмiзде жоғарыдағы стратегия бойынша
орындалуда. Ал мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды
құру үшiн оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi
мәселенiң бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция
тартуға негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi,
экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму
институттары құрылды.
Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға 2-шi дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл бөліне
бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін
құрады. Ал мемелекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-ын құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52%-ды құрады. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті
қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы деректерді
сәйкестендіру болып табылады. 10
Инновациялар саласындағы мемлекеттің 2 қызметін атауға болады
Мемлекет
Құқықтық- нормативтік жағынан Бюджеттен немесе
басқа
қамтамасыз етеді
көздерден қаржыландырады
Мемлекеттік деңгейде инновациялық кәсіпорындарға мынандай қолдау
көрсетеді:
1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсіпорындарға кеңес беретін комиссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. Қаржылық кепіл беру мен қаржылық көмек көрсету
Оны Жапонияда 59 филиалы бар мемлекеттік қаржылық корпорация, 102
филиалы бар ұлттық қаржылық корпорация, 117 филиалы бар сауда және
өндірістік кооперацияның Орталық банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға
арналған кредиттерді сақтандыру ұйымдары жүзеге асырады.
Шағын және орта бизнесті қолдаудың жапондық жүйесінің негізгі
элементі ол құқықтық-нормативтік қамтамасыз ету болып табылады. Оған “Шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау” туралы Заңнан бастап “Жаңа қызмет
түрін енгізуде туындайтын төтенше жағдайлар” туралы Заңға дейін т.б. заңдар
кешенін қамтиды.
Жапонияда Орталық банктер кредиттердің 47%-ын, ал жергілікті
коммерциялық банктер 100% кредитті шағын және орта кісіпорындарға береді.
Шағын инновациялық кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың арнайы механизмдері
қолданылады. Олар “жеңіл қарыздар” деп аталады. Егер жай қарызды 4-8%-бен
алса, шағын инновациялық кәсіпорындар қарызды осының жартысымен, яғни 2-3%-
да алады. 8
Ал Оңтүстік Кореяда инновация XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап
дамыды. Технологиялық саясат ең алдымен ішкі технологиялық базаны құруға,
шетел техникасын пайдалануға бағытталды. Сол мерзімде, яғни 1966 ж.
мемлекет тарапынан қаржыландыратын тұңғыш зерттеу институты “Корей Ғылым
және технология институты” құрылды (KIST). Оның негізгі мақсаты озық шетел
технологиясын үйрену және оны өндірісте қолдану болды. 70-жылдардың
ортасынан басталған келесі кезеңде капиталды көп қажет ететін жән
технологиялық тиімді, машина жасау, кеме жасау, химия, электроника және
электроэнергетика секілді салалар мемлекеттік қолдауға ие болды.
Мамандарды даярлау ісі қолға алынып, көзделген бағытқа сәйкес
келетін ЖОО KAIST- (Korean advances Institute of Science and Technology)
ашылды. Ол үкіметтің адам ресурстарын дамыту және кадрларды дайындау
саясатын жүзеге асыруға көмектесті.
80-жылдардың басында инновациялық саясатты дамытудың және жүзеге
асырудың 3-кезеңі аяқталды. Ол стратегиялық маңызды салаларға шоғырланған
инвестицияларды бағыттауды қаржыландыру, инвестициялау және кедендік
бақылау салаларын либерализациялауды көздеді. Зерттеулер мен жобалаулар
саласында тұңғыш Ұлттық бағдарлама жасалды. Ғылымды, білікті мамандарды
даярлауды мемлекеттік қаржыландыру күшейе түсті. “Даэдок” ғылыми қалашығы
құрылды. Бұл ғылыми қалашық мемлекет тарапынан және жеке сектордан
қаржыландыратын оқу орындары, зерттеу орталықтары мен венчурлік фирмаларға
ғимарат беріп, олардың біріккен зерттеулеріне көмек көрсетті.
Кореяда 1997-2002 ж.ж арналған инновацияның 5- жылдық жоспары мен
елдің 2025 жылға дейінгі ғылым мен техниканы дамытудың ұзақ мерзімді
жоспарында да мемлекеттің рөлі ерекше болып табылады.
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал- кез-
келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет
көркеюінің негізгі жолы- ғылыми техникалық және инновациялық салада лидер
болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп,
ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық
экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттігін жоғарылатады.
Шетелдер тәжірибесінен инновацияны дамытудағы мемлекеттің рөлінің өте
маңызды екеніне көз жеткіздік, енді еліміздегі инновациялық үрдістерді
дамытуға қандай мемлекеттік қолдау көрсетілетініне және жалпы елiмiздiң
инновациялық жағдайы мен 2003-2015 жылдарға арналған стратегияның
қызметтерiне тоқталайық.
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ДАМУ
БАҒЫТТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЖЕТІСТІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық бағдарламаның
маңыздылығы және оны дамытудағы негізгі проблемалары
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi көрсеткендей
инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi модернизациялауды
қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе Қазақстан Республикасы үшiн өте маңызды,
өйткенi 1991 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты.
Өндiрiстiң техникалық деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды,
ғылыми-техникалық потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы
экономикалық жүйе түгелiмiн жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын
қамтамасыз ете алмай қалды. Осының салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен
салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн азайды.
Сонымен қатар елiмiзде ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы
бөлу өте аз, оның көлемi 0,9% құрап отыр. Ал индустриалық-инновациялық
саясатты жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға
дейiн кемидi екен. Бұл стратегияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz