Қ.Р. қаржы нарығын талдау

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУЫ

1.1 Қаржы нарығы туралы жалпы түсініктер және қаржы нарығының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Ақша сұранысы мен ұсынысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Қаржы нарығын IS.LM моделі арқылы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15

2 Қ.Р.НЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ

2.1 Қ.Р.ның қаржы нарығындағы мәселелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Қ.Р.ның қаржы нарығының даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

Жалпы дүниежүзілік экономикада кез- келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге болатынын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Қазақстан экономикасында шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу- сатудың нақты объектісі- ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді. Бұл әрине қаржы нарығына қатысты. Еліміз қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлоы эккономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы нарығындағы ақша сұранысы мен ұсынысын талдау қажет етеді.
Бұл курстық жұмысымның тақырыбын «Қ.Р. қаржы нарығын талдау» деп алдым. Курстық жұмысымның барысында мен қаржы нарығы туралы түсініктер, оның қызметі туралы шолып өтемін. Және де қаржы нарығын IS-LM үлгілері арқылы талдаймын.
Курстық жұмысымның екінші бөлімінде Қ.Р. қаржы нарығының қазіргі жағдайын және дамуын зерттеймін. Қаржы нарығында болып жатқан өзгерістер құнды қағаздар нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы нарығындағы ақша агрегаттарын, қолма қол ақша айналысы, ақша базасының өсу қарқыны және де ақша базасы қарым қатынастарын қарастырамын. Ал бұл өз кезегінде экономиканың қаржы дағдарысына, инфляциялық толқуларға алып келуі мүмкін. Алайда елдің Қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің соңғы жылдардағы Еуропалық стандарттар негізінде ақша-несие саясатының басты мақсатын бағалардың тұрақтылығына қарай бұруының, осының негізінде алдағы үш жылға ақша-несиесаясаттарының көрсеткіштерін белгілеп қоюды, яғни инфляциялық таргеттеу саясатына өтуінің нәтижесінде ақша массасы өскенімен елде инфляция деңгейі тұрақты күйінде сақталып қалуда.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығының қызметін реттеу жүйесі туралы зерттемекпін. Және де қаржы секторының даму болашағы туралы жұмыстанбақпын.
Презедент Қазақстанның алдағы кезде БСҰ-ға кіруі, сондай-ақ экономиканы серпімді дамыту қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын арттыруды талап ететінін атап өтті. Бұл банк секторының резидент еместер алдындағы міндеттемелерінің, жылжымайтын мүлікті несиелеу мен тұтыну несиелері көлемінің, банктердің сыртқы рыноктарға экспансиясының артуына байланысты тәуекелдерді тиімді басқаруды білдіреді. Кеңісте банктердегі топтасқан бақылау сапасын жақсарту, корпаративтік басқаруды бағалайтын қосымша жеделдеткіштерді пайдалану жөніндегі шаралардың қажеттігін атап өтілді.
Осы тақырып бойынша Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М. Ә., Құлпыбаев С., Әмірқанов Р. Ә., Тұрғылов А. Қ. секілді ғалымдардың еңбектері бар.

1. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М. Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
2. Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.- Алматы: 2007.
3. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғылов А.Қ. Қаржы менедженті. Оқу құралы. – Алматы: 1999.
4. ҚР қаржыгерлер ассоциасының хабаршысы, 2004ж.
5. Қ.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов Орысша – қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі, 2001. – 344 бет
6. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2008 г. №7,8,9. 1-8 стр
7. С Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2007 года.
8. .Интықбаев «Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің шетел тәжірибесі» // Экономика негіздері, №5-6, 2007.
9. Г.Көмекова. «Қаржы ресурстары құрылуының негізгі қағидаттары және құрылу тәсілдері» // Экономика негіздері, №3, 17 бет, 2008.
10. Ветрова Н.С. Финаосирование социальных программ в странах Запада.-М., Наука 1993-142cтр.
11. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
12. Егемен Қазақстан 24 сәуір, 2007 жыл

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУЫ

1.1 Қаржы нарығы туралы жалпы түсініктер және қаржы нарығының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Ақша сұранысы мен
ұсынысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Қаржы нарығын IS-LM моделі арқылы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...15

2 Қ.Р-НЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ

2.1 Қ.Р-ның қаржы нарығындағы мәселелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..20
2.2 Қ.Р-ның қаржы нарығының даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

КІРІСПЕ

Жалпы дүниежүзілік экономикада кез- келген экономикалық игілікке тек
нарықтық экономика арқылы жетуге болатынын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп
отыр. Қазақстан экономикасында шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына
көшуі сатып алу- сатудың нақты объектісі- ақшаның рөлін арттыруды шұғыл
қажет етеді. Бұл әрине қаржы нарығына қатысты. Еліміз қатаң түрде
орталықтандырылған жоспарлоы эккономикадан жаңа, мемлекет тарапынан
реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет
көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы нарығындағы ақша сұранысы мен
ұсынысын талдау қажет етеді.
Бұл курстық жұмысымның тақырыбын Қ.Р. қаржы нарығын талдау деп алдым.
Курстық жұмысымның барысында мен қаржы нарығы туралы түсініктер, оның
қызметі туралы шолып өтемін. Және де қаржы нарығын IS-LM үлгілері арқылы
талдаймын.
Курстық жұмысымның екінші бөлімінде Қ.Р. қаржы нарығының қазіргі
жағдайын және дамуын зерттеймін. Қаржы нарығында болып жатқан өзгерістер
құнды қағаздар нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы нарығындағы
ақша агрегаттарын, қолма қол ақша айналысы, ақша базасының өсу қарқыны және
де ақша базасы қарым қатынастарын қарастырамын. Ал бұл өз кезегінде
экономиканың қаржы дағдарысына, инфляциялық толқуларға алып келуі мүмкін.
Алайда елдің Қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің соңғы жылдардағы Еуропалық
стандарттар негізінде ақша-несие саясатының басты мақсатын бағалардың
тұрақтылығына қарай бұруының, осының негізінде алдағы үш жылға ақша-
несиесаясаттарының көрсеткіштерін белгілеп қоюды, яғни инфляциялық
таргеттеу саясатына өтуінің нәтижесінде ақша массасы өскенімен елде
инфляция деңгейі тұрақты күйінде сақталып қалуда.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығының қызметін реттеу жүйесі туралы
зерттемекпін. Және де қаржы секторының даму болашағы туралы жұмыстанбақпын.

Презедент Қазақстанның алдағы кезде БСҰ-ға кіруі, сондай-ақ
экономиканы серпімді дамыту қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі мен
тұрақтылығын арттыруды талап ететінін атап өтті. Бұл банк секторының
резидент еместер алдындағы міндеттемелерінің, жылжымайтын мүлікті несиелеу
мен тұтыну несиелері көлемінің, банктердің сыртқы рыноктарға экспансиясының
артуына байланысты тәуекелдерді тиімді басқаруды білдіреді. Кеңісте
банктердегі топтасқан бақылау сапасын жақсарту, корпаративтік басқаруды
бағалайтын қосымша жеделдеткіштерді пайдалану жөніндегі шаралардың
қажеттігін атап өтілді.
Осы тақырып бойынша Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М. Ә., Құлпыбаев С.,
Әмірқанов Р. Ә., Тұрғылов А. Қ. секілді ғалымдардың еңбектері бар.

1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУЫ

1.1 Қаржы нарығы туралы жалпы түсініктер және қаржы нарығының қызметі

Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын-
соңды болған емес. Қаржы рыногы- бұл, ең алдымен дербес экономикалық
категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі
операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың,
банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының,
мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және
қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық
қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша,
кредит, сақтық, валюта және басқа рыноктармен(капитал, жұмыс күші, тұрғын
үй, жер, алтын және т.б. рыноктармен) етене байланысты (Сурет 1- қараңыз)
[2.436-бет]

Сурет 1- Экономикалық жүйедегі рыноктың өзара байланысы

Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы рыногы
қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғүрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай-ақ несие
рыногы түрінде де іс- әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр
түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін
неғұрлым (жалпы ортақ) ұғым болып табылады. Экономикалық әдебиеттерде және
шаруашылы практикада қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал
рыноктарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен
құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын практикамен,
негізінен жүниежүзілік практикамен байланысты , өйткені экономикалық
ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен
немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.

Сурет 2- Қаржы рыногының құрылымы.

Ақша рыногы дегеніміз қолма- қол ақша ғана емес, қолма- қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногы.
Кредит рыногы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен байланысты.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына
қызмет етеді.[2.437-бет]
Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады. Қаржы рыногында сатып
алу- сатудың объектілері айрықшалықты тауарлар- ақша және бағалы (ақшалай
қағаздар болып табылады). Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен
ортақтастырылатын экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздаар
рыногы маңызды орын алады. Қор құндылықтарының- бағалы қағаздар мен туынды
бағалы қағаздардың айналысымен байланысты болғандықтан оны қор рыногы деп
те атайды. Қор рыногы термині бастапқыды бағалы қағаздармен мәміле
жасалынатын және рәсімделетін мекеменің – қор биржасының атымен байланысты.

Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар рыногының болуы яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлармен қызмет көрсетулер бойынша сұранымы мен
ұсынымның теңгерілімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру:
бұған қолма-қол және қолма- қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау
жатады;
3) Кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни кредит
ресурстарын еркін рынокқа орналастыру; кредит ресурстарының қозғалысы
Орталық банктың пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің
міндетті резервтерінің нормасын ашық ақша рыногында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады. Қаржы рыногының жұмыс
істеуінің негізгі алғышарттарына мынылар жатады:
1) Бәсекені дамытумен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының меншікті барлық
нысандарының кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да
кен дербестігі;
2) қаржы ресурстарының қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдары орталықтан қаржыландырудың
қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомствовалық қайта бөлудің
азаюы;
3) шарушылық жүргізуші субъектілер халықтың бағалы қағаздарға және басқа
активтерге инвистицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды тоқтату
республиканық, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын алудың және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен айқындалып қоймайды.
Оның жұмыс істеуі әкімшіл әміршіл экономикаға тән сатылас әдістің орнына
деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді.
Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы
ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте жеңіл байланыстыру іс- әрекет
етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару
есебінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы экономиканың қаржылық
жағдайын тұрақтандырады. Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу
жолымен белгілеу жолымен бизнестің нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік
береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерде олардың
неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін, бағасы
сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады. Экономикалық
реформа процесінде қаржы рыногының қалыпстасып, жұмыс істеуі экономиканың
дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама-
қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді. Инфляция бағалы қағаздарға
айтарлықтай шектеу жасайды- олар қысқа мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл
өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отырған жағдайында инвесторлар
қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге салуға бармайды.
Инфляция кезінде ұзақ мерзімдіі инвестициялар үшін жылжымайтын дүние-
мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым
тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша- кредит операциялары жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.Қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды
факторы сонымен қатар саяси тұрақтылық болып табылады, ал бағалы
қағаздардың айналасы бірқатар елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы
мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не ол, не бұл кәсіпорындарының
рентабелділігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамның мүмкіндігі жоққа шығарады
және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді. Қаржы
рыногының жандауы корпоративтік бағалы қағаздарды- экономиканың нақты
секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және олардың
айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін қаржы
рыногының бұл сегменті жақсы дамыды, бұл жалпы экономикалық әлуетті
тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды элементтерді кіріктіретін ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әртүрлі
тұрпаттағы окционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында тиіс.[2.440-бет]

1.2 Ақша сұранысы мен ұсынысы

Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттiк орган. Олар Ұлттық банктiң
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама алу
түрiнде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бiрлiгi – теңге болып
табылады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажеттi мөлшерiн анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етедi, сақтау, жою және қолма-ұол ақшаны
жинақтау тәртiбiн орнатады. (Сурет-3) [1.182-бет]

R S ұсыныс

D сұраныс
Mx

Сурет 3 - Ұлттық банктiң ақшаға бақылау жасауы
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел
мемлекеттерiнiң ақша бiрлiктерiне айырбастау бағамын анықтау тәртiбiн
белгiлейдi. Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздiксiз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың , тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол ақшасыз түрiнде де болуы мүмкiн. Қолма-
қол ақша түрiндегi эмиссия – айналысқа банкноттар мен тиындардың қосымша
шығарылуын сиапттайды.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдағы қолма-қол
ақша, мiндеттi және артық резервтер жатаы.
Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық банктегi
арнайы шотта несие корреспонденттiк шотында сақталуға мiндеттi банк
депозиттерiнiң бөлiгi.
Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық банктегi
корреспонденттiк шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерiн, екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық
банктегi корреспонденттiк шоттағы қаражатының көлемiн, яғни банктер
өнiмiлiгiн реттеу арқылы реттейдi.
Ақша ұсынысы (Мs) екі қосындыдан тұрады: 1) Банк жүйесінен тыс
қолда бір ақша (С); 2) Экономикалық агенттер қажет кезде мәміле
жасау үшін қолданатын депозиттер (D). (Дәлірек айтқанда бұл М 1
агрегаты).

Мs = C + D
(1)
Қазіргі замандағы банк жүйесі - жеке резервті жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды
, ал қалған білігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін
пайдаланады. Басқа қаржалық институттармен салыстырғанда, банктің
ақша ұсынысын өсіру мүмкіндігі бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда
болуының нәтижесінде туындайды.

Мs = __ 1__ D
(2)
rr
Мұндағы rr - банк резервінің нормасы
D - алғашқы салым

1 - банк мультипликаторы немесе депозиттік
мультипликатор.
rr

Ақша ұсынсының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып
жасалады және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің
қолма – қол ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын комерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.

МВ = С + R
(3)
Мұндағы МВ – ақша базасы.
С - қолма-қол ақша
R - резерв.

М s = С + D
(4)
Мұндағы Мs - ақша ұсынысы
С - қолма-қол ақша
D - депозиттер.

Ақша мультипликаторы (m) – ақша ұсынысының ақша базасына
қатынасы:

m = М s = C+D
МВ C+R
(5)

Бөлшектің алымын да, бөлімін де D-ға бөлеміз.

m = cr + 1 .МВ
(6)
cr + rr
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша
мультипликаторы көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде,
ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеру
нормасына байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие
ресурстарының көзі ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс
орналасқан бөлігінің мультипликацияланбауына байланысты. Ақша
мультипликаторының қарқындылығы олардың экономикадағы айналу
жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың коэффициентік жылдамдығы
азаяды.
Экономикада ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк
арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне
әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Экономикадағы ақша айналысы жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді
депозиттердің және ұзақ мерзімді инвестициялық несие салымдарының
өсуін көрсетеді, бұл тек қана жалпы экономиканың тұрақтылығы және
ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін, керісінше , ақша
айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген сенімнің
көрсеткіші болып, ақша жиыныңдағы қолма-қол ақша үлесінің өсуімен,
ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, ұзақ мерзімді
жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық субъектілерінің
ұлттық валютасын сенімді активтерге аударумен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық
деңгейіне байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі өнімге
қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын,
монетарлық деңгейі жоғарылайды.
Монетарлық деңгей 1989 жылы Францияда 68,5%,
Германияда – 64,5 %, Ұлыбританияда – 89,1 %, АҚШ-та – 77,5 %,
Жапонияда – 11,6 %, болды.
Ақша сұранысын талқылағанда біз оны нақты баланстарға
сұраныс тұрғысынан қарастырамыз. Бұған мынадай тұжырымдар шығады:
ақша сұранысы жеке адамдардың икемденетін ақшалардың сатып алу
қабілетіне байланысты:
1. Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде өзгеріссіз
болады.
2. Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады. Онда
жоғарыдағыдай өзгерістер болмайды.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айтамыз. Егер баға
деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді тұрақтандырса, жеке
адам ақша сұранысынаие болмайды. Бұған керісінше, жеке адам баға
деңгейінің өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер
сол күйінде қалады да, ол бәрібір салымынан зиян шегеді.
Жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты
баланс сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға
деңгейіне пропорционалды болатынын көреміз.
Теориялық тұрғыдан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті
мәселенің бірі болып келеді. Ол нақты табыс өскенде артуы тиіс,
ал атаулы пайыз мөлшерлемесі өскенде артуы тиіс, ал атаулы пайыз
мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқандайтын нгізгі үш себеп бар. Табыстағы
өзгерістер мен пайз мөлшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына
әсерін көруге болады.
Сөйтіп, төмендегі үш теория Кейнстің ақша ұстаудағы үш
теориясымен сабақтас келеді:
- Келісімдер мотиві, мұнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады;
- Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап
болады;
- Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағы активтер мен ақша
құнына сенімсіздік білдіреді.
Келісімдер мен сақтық дәлел туралы сөз болағнад, біз негізінде
М1 жөнінде
айтамыз, себебі М2 мен М3 жөінде айтамыз, себебі М2 мен М 3
жалдаптық дәлелге жатады.
Ақша сұранысын талқылағанда 2 тұжырымға сүйенеді:
- монетарлық;
- кейнстік;
Классиктер ақша сұранысын мына теңдеу арқылы түсіндіріледі:

MV = PY
(7)
M - айналымдағы ақша көлемі;
V - ақша айналымының жылдамдығы;
Р - баға деңгейі;
Ү - өнім шығару көлемі;
Сандық теория тұрғысынан ақшаға сұраныс екі мотивке
негізделеді. 1-мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны төлем
құралы ретінде қажет етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
- тауар жиынының көлемі;
- баға;
- жиытық табыс;
- ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Мd t = f {Y}
(8)

Бұл жерде Мd t - ақшаға трансакциялық сұраныс:
Ү - жиынтық табыс.
Сұраныстың 2-мотиві сақтық мотиві бойынша сұраныс деген атқа ие
болады. Ол адамдарда көзделмеген төлемдерге кез болағнда пайда
болады. Бұл үшін оларға белгілі бір ақша қоры болуы керек. Оның
көлемі көзделмеген шығындар көлеміне байланысты болып, ал
оның өзі ұлттық табысқа тура пропорционалды болуы керек:
Мd I = f {Y}
(9)
Бұл жерде Мd I – ақшаға трансакциялық сұраныс;
Ү - жиынтық табыс.
Сұраныстың 2-мотиві салық мотиві бойынша сұраныс деген атқа ие
болады. Ол адамдарда көзделмеген төлемдерге кез болғанда пайда
болады. Бұл үшін оларда белгілі бір ақша қоры болуы керек. Оның
көлемі көзделмеген шығындар көлеміне байланысты болып, ал оның
өзі ұлттық табысқа тура пропорционалды болуы керек:
МdI ={Ү}
(10)
Мd I – сақтық мотиві бойынша ақша сұранысы .
Бұл 2-сұраныс пайыз мөлшеріне тәуелсіз болғандықтан, ол тік сызық
ретінде көрсетіледі.
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотиві - жалдаптық мотивті
бөліп көрсетті. Бұл жағдайда ақша қорының дивидент әкелмеген кезі
қарастырылады.
Жалдаптық сұраныс кезінде ақша қаржы активтерін сату және
қайта сату арқылы табыс әкеледі. Келесі формула жоғарыда
айтылғандарды суеттейді:
Бағалы =
Деведент
қағаздар бағамы Депозиттер бойынша пайыз мөлшерлемесі

i
i

MdtI

0
0
(a)
(ә) M

i
Md

i1o
0

(б)
M

Сурет 4-Ақша сұранысы
а- трансакциялық, ә-жалдаптық, б-жалпы

Классикалық және кейнстік тұжырым ақша сұранысында келесі
формаларда келесі факторларды бөліп шығарады:
- табыс көлемі Ү;
- пайыз мөлшерлемесі і;

Мd = f { Ү, і }
(11)
Классикалық теория ақша сұранысын табыспен, ал кейінстік
керісінше пайыз
мөлшерлемесімен байланыстырады.
Инфляция факторын жою үшін ақшаға нақты сұраныс көрсеткішін
пайдалынады (М\Р)d, ал сұраныс функциясында атаулы пайыз
мөлшерлемесі і пайдалынады.
(М\Р)d = f (Ү і)
(12)
Жалпы ақшаға сұраныс қисығы трансакциондық және жалдаптық
сұраныстарды горизонтальды қосу арқылы алынған. Ақша сұраныс Мd
і осін қиып өтпейді, өйткені трансакциялық сұраныс және ақшаға
сұраныс мотиві бойынша пайыз мөлшерлемесінен байланыссыз, ол табыс
деңгейімен анықталады.
Мұқтаждықты қанағаттандыратын ақша басқаға да пайдасын
тигізеді. Адамдардың алыпсатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты
болғанымен, олар кездейсоқ мұқтаждықтарға, яғни сақтауға жұмсалуы
мүмкін. Жоғарыда айтылған үш дәлелдің әрқайсысы, егер басқа
активтерге пайыз мөлшерлемесі артса, онда ақша сұранысы төмендейді.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар
пайызының түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша ұстайды.
Ақшаның пайыз мөлшерлемесі артқан саын ақша сұранысы да артады,
ал балама активтерге пайз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс
жүзінде біз ақша құнын ақшаға аламыз және де басқа активтерге,
мысалы, сақтау мекемелеріндегі депозит немесе бірлестіктердің
депозит куәлігі немесе коммерциялық іс қағаздарға төленген пайыз
арқылы да өлшеп аламыз. Ақашаның пайыз, мөлшерлемесіне жатады.
Бұл тұстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен
дербес пайыз мөлшерлемесі аралығыдағы айырмашылыққа тең болады.
Қай нарықтың болмасын ең бiрiншi тепе-теңдiгi қарастырылады. Ақша нарығының
қысқа мерзiмдегi тепе-теңдiгi бұл ақша ұсынысы МS-тi тұрақты деп аламыз,
яғни нақты ақша массасы МР болады. Ал ақша сұранысы L пайыздық қойылымға
байланысты өзгерiп отырады, яғни пайыздық қойылым өссе, ақшаға сұраныс
азаяды. Ақша ұсынысы мен ақша сұранысының қиылысқан нүктесi ақша нарығының
тепе-теңдiгi деп аталады. (Сурет-5)

i
MS
iе

E
L

Сурет 5 – Ақша нарығының тепе-теңдiгi
Ұлттық ақша-несие саясатының негізгі мақсаты болып табылатын
ұлттық валютанының тұрақтылығы болса, ал сол валютамыз теңге толық қанды
даму барысында. Бұл ұлттық валютаны кең көлемде қаржы секторында
реформалауды 1993 жылы 15 қарашада енгізілгеннен бастап іске асты. Бұл
салада әлемдік стандарттарға қол жеткізу Қазақстанның қаржы жүйесінің
жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді. ТМД елдері бойынша қаржы жүйеміз
неғұрлым рыноктық талаптарға сай дамыған, мемлекеттік араласудан өзара
арылып шыққан жүйелердің бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы секторының барлық сегменттерінде құрылымдық реформалар
жүргізілуде. Қазақстан Республикасының банк жүйесі банк қызметтері бойынша
әлемдік стандарттарға өтуді қолға алды. Еліміздің зейнетақы және төлем
жүйелері ТМД елдері ішіндегі ең дамыған жүйелер болып отыр. Біздің қаржы
жүйеміздегі Ұлттық банк басқа елдерге үлгі ретінде алынуда. Осылайша
Қазақстан Ұлттық банкі ТМД елдерінің жалғыз орталық банкі қызметін
атқаруда. [2.113-бет]
Ақша айналысының негiзгi сандық көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша
массасы мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсiпорындар мен мемлекетке тиiстi
және шаруашылық айналымына қызмет ететiн сатып алу және төлем құралдарының
жиынтығы.
Белгiлi бiр күндегi және белгiлi бiр кезеңдегi ақша айналысының сандық
өзгерiсiн талдау үшiн, сондай-ақ ақша массасының өсуi мен көлемiн реттеуге
байланысты шараларды жасау үшiн әр түрлi көрсеткiштер пайдалынады.
Ақша айналымының екi жағының бiрлiгi, олардың бiр түрiнiң екiншiсiне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етедi. Себебi ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткiшi. Белгiлi бiр мерзiм аралығында сандық
өзгерiстердi талдау үшiн, сол сияқты ақша жиынының көлемiн және оның өсу
қарқынын реттейтiн iс-шаралар жүргiзу үшiн әр түрлi көрсеткiштер (ақша
агрегаттары) қолданылады.
Өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшiн
негiзгi ақша агрегаттарының төмендегi жиынтығын пайдаланады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша ( банкноттар, тиындар ) және банктiк
ағымдағы шоттардағы қаражат ( депозиттер ) жатады;
М2 – оған М1 агрегаты және мерзiмдi 4 жылға дейiнгi коммерциялық
банктердегi мерзiмдi және жинақ салымдары кiредi;
М3 – бұған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелерiндегi жинақ
салымдары кiредi;
L – оған М3 агрегаты және iрi коммерциялық банктердiң депозиттiк
сертификаттары қосылады. [2.157-бет]
Қорыта айтқанда, әрбiр келесi ақша атрегаты өзiнен алдынғылардың
барлық элементтерiн өзiне бiрiктiрiп үлкен ақша жиынын құрайды. Бiрақ оның
алдынғыға қарағанда өтiмдiлiгi төмен.
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттiң өзiне тән ақша-несие жүйесiмен
анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшiн – төрт, Швейцария мен
Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда – екi ақша агрегаты
қолданылады.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы
құралдарының дамуына байланысты өзгередi.
Ақша жиыны бiрнеше жолмен өсуi мүмкiн:
1. Банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебiнен;
2. Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алуымен;
3. Мемлекеттiк бюджеттiң кемшiлiгiн жабу үшiн Орталық банктiң үкiметке
несие беруiмен;
4. Орталық банктiң асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттiк
бағалы қағаздарды сатып алуымен;
Енді келесі 1-ші кесте мен 9-ші суреттен ұлттық экономикадағы ақша
айналысындағы айналыста жүрген ақшалардың құрамын ақша агрегаттары бойынша
талдау жасап көрейік. [2. 7-бет]

1.3 Қаржы нарығын IS-LM моделі арқылы талдау

Бөлімнің мақсаты нақты экономика секторының (тауар нарығының) және
ақша нарығының өзара әсерінің тереңдетілген талдауын көрсету. Тауар нарығы
түсінігінде қызмет көрсету мен тұтыну тауарлары нарығы да қарастырылады,
олардың тұтыну игілігінен өзгешелігі жоқ деп айтуға болады. Бұл тауарлар
санаттары арасында кейбір ерекшеліктер бар, дегенмен олар өзара сұраныспен
ғана шарттасып тұр, өйткені тұтыну мен инвестицияланған тауарларға деген
сұраныстың болуы әр түрлі айнымалы шамаларға байланысты. Тұтыну тауарларына
сұраныс негізінен табыспен байланысты, ал инвестициялық тауарлар пайыздық
мөлшерлемемен байланысты болады. Бірақ бұл айырмашылықтар үстіртін
қарастырылған, өйткені тұтыну мен инвестицияланған тауарлардың нарығын бір-
бірінен шектеу үшін, олардың салыстырмалы бағаларын білу керек. Кейнс
үлгісінде бұл жасалмаған, сондыұтан да экономистер тауар нарығының барлық
түрлерін бір нарық деп қарастырады. Ақша нарығы- бұл қысқа мерзімдік
несиелік құралдарды, қазыналық векселдер мен комирциялық қағаздарды алып
сату тетігі. Бұл нарықты облигация нарығынан ажыратып қарастыру керек.
Облегация арқылы берілген ақшаның салыстырмалы бағасы- бұл облигациялардың
пайыздық мөлшерлемесі. Бұл бөлімнің міндеті, осы нарықтардың құрылымын тура
анықтаудан тұрады, бұл жердегі мағызды мәселе олардың арасындағы өзара
байланысын табу. AD-AS үлгісін қарастырғанда бұл өзара байланыс
болжанған, өйткені тауар мен қызмет көрсету бағаларының өзгеруі тікелей
ақша сұранысына әсер етеді.
Ақша нарығында пайыздық мөлшерлеменің ауытқуы жиынтық шығындар шамасына
әсер етеді. IS-LM үлгісін ең алғаш рет Дж. Хикс(Хикс кресі) 1937 жылы
ұсынған. А. Хансеннің 1949 жылы шыққан Монетарлы теория және қазыналық
саясат атты кітабы арқылы ол көпшілікке мәлім болды, содан кейін ол Хикс-
Хансен үлгісі деп аталып кетті.
IS-LM үлгісі (инвестиция- қор жинағы, ұнамды өтімділік – ақша) – жиынтық
сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті, экономикалық факторды айқындайтын
тауар- ақша тепе- теңдігінің үлгісі. Тауар және ақша нарықтарында бір
мезгілде тепе- теңдік қалыптасу үшін, қажетті табыс көлемі Y пен нарықтық
пайыз мөлшерлемесі R-дің тіркемесін табуға үлгі мүмкіндік береді. Сондықтан
да, IS-LM үлгісі AD-AS үлгісінің нақтыланған түрі болып
табылады.Инвестициялар пайыз мөлшерлемесінің теріс функциясы, ал тұтыну-
нақты табыстың оң функциясы екенін білеміз, демек жиынтық сұраныс теңдеуі
төмендегідей:
AD = C(Y) + I (R)
(13)
Ал ұсыныс, Кейнстің айтуынша, мынадай болады.
AS = C(Y)+ S (Y)
(14)
Тауар нарығындағы тепе- теңдік жағдайы келесі теңдікті орындағанда ғана
орын алады.
I(R) = S (Y)
(15)
Берілген теңдеуді Дж. Кейнс анықтаған, ол тауар нарығындағы тепе- теңдікті
көрсетеді. Бұл теңдеулердің айырмашылығы қор жинағы функциясының
аргументінде.
IS-LM үлгісінің негізгі теңдеулері:
1) Y = C+I+G+X- негізгі макроэкономикалық тепе- теңдік. Мұндағы:
2) С = a + b (Y- T)- тұтыну функциясы
3) I = e – d • R- инвестиция функциясы
4) X= g – m` • Y – n • R- таза экспорт функциясы
5) k • Y- h • R- ақшаға сұраныс функциясы

Үлгінің ішкі айнымалылары:
Y(табыс), С (тұтыну), І (инвестиция), X (таза экспорт), R (пайыздық
мөлшерлемесі).
Үлгінің сыртқы айнымалылары:
G (мемлекеттік шығындар), М (ақша ұсынысы), t (салық мөлшерлемесі).
Эмпирикалық коэффициенттер:
(a, b, e, d, g, m, n, k, h) оң мәндер және салыстырмалы түрде қарағанда
тұрақты.
Қысқа мерзім кезеңінде экономика ресурстардың толық қамтылмаған
жағдайында болады. (Y≠Y), баға деңгейі Р тұрақты( анықталған), ал
пайыз мөлшерлемесі R және жиынтық табыс Y өзгермелі. P= const тұрақты,
өйткені барлық айнымалылар атаулы және нақты мәндері сәйкес келеді. Ұзақ
мерзім кезеңінде экономика ресурстардың толық қамтылған жағдайында болады.
(Y≠Y), баға деңгейі Р өзгермелі. Бұл жағдайда айнымалы Ms( ақша
ұсынысы) атаулы шама болады, ал үлгідегі басқа айнымалылар – нақты шама
болады. IS қисығы тауар нарығындағы тепе- теңдікті көрсетеді.
IS қисығы басқа факторлар тұрақты болған кездегі (G, T) пайыз
мөлшерлемесі (R) мен жиынтық табыс ( У ) арасындағы байланысты көрсетеді.
IS қисығының қарапайым түрі инвестициялар мен қор жинағы функциялармен
тығыз байланысты. IS қисығының бойындағы кез келген нүктеде қор жинағы мен
инвестицияның тең екендігі көрінеді.
Суретте 3 қор жинағы функциясы бейнеленген . Табыстың ( өнім көлемінің)
Y- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.