Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК . БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ
ЭЛЕМЕНТІ
1.1. Коммерциялық банктердің мәні мен ҚР банк
жүйесіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Коммерциялық банктерді басқару құрылымы ... ... ... ... ... .6
1.3. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары...10
II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
2.1. Коммерциялық банктердің пассивті операциялары ... ... ... ...20
2.2. Коммерциялық банктердің актив операциялары. ... ... ... .. 24
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ
БАНКТЕРІ
Ұлттық банкінің екінші дәрежелі банктерге бекітетін
пруденциалдық мөлшерліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
CAMEL . банк жұмысын бағалайтын рейтингілік жүйе ... ... 29
3.3 «АТФБанк» қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..30
3.4. «Казкоммерцбанк» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.5. «Банк Тұран Әлем» ААҚ банкiсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОЛДАНЫЛҒАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 38
I. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК . БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ
ЭЛЕМЕНТІ
1.1. Коммерциялық банктердің мәні мен ҚР банк
жүйесіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Коммерциялық банктерді басқару құрылымы ... ... ... ... ... .6
1.3. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары...10
II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕГІЗГІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
2.1. Коммерциялық банктердің пассивті операциялары ... ... ... ...20
2.2. Коммерциялық банктердің актив операциялары. ... ... ... .. 24
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ
БАНКТЕРІ
Ұлттық банкінің екінші дәрежелі банктерге бекітетін
пруденциалдық мөлшерліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
CAMEL . банк жұмысын бағалайтын рейтингілік жүйе ... ... 29
3.3 «АТФБанк» қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..30
3.4. «Казкоммерцбанк» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.5. «Банк Тұран Әлем» ААҚ банкiсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОЛДАНЫЛҒАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 38
Банк жүйесі – нарық экономикасының ең маңызды мен ажырамас құрылымдарының бірі. Тауар-ақша және банктердің дамуы ерте заманнан бері бірге дамып, ұштасып отырды.
Мемлекеттің несие жүйесінің механизмінде коммерциялық банктер үлкен роль атқарады. Олар ссудалық капитал нарығының көптеген секторларында қызмет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Коммерциялық банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.
Қазіргі коммерциялық банктер несие жүесінің басқа буындары сияқты клиентерге көрсететін қызметтерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа түрлерін меңгеруде. Бүгінде кейбір мемлекеттердің коммерциялық банктері клиенттерге 300-ге жуық қызмет түрлерін көрсетуге мүмкіндігі бар.
Осындай операциялардың кең диверсификациясы коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтап қалуға және тиімді болып қалуға мүмкіндік береді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші операциялардан түскен пайдамен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік туғызады.
Берілген жұмыста, мен, «коммерциялық банк» ұғымының мәнін, оның атқаратын негізгі функциялары мен операциялары арқылы ашып көрсетуге тырыстым. Біздің мемлекетімізде банк жүйесінің дамуы мен негізгі қызметтерін талдап, коммерциялық банк құрылымы мен ұйымдастырылуының принциптерін анықтадым.
Мемлекеттің несие жүйесінің механизмінде коммерциялық банктер үлкен роль атқарады. Олар ссудалық капитал нарығының көптеген секторларында қызмет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Коммерциялық банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.
Қазіргі коммерциялық банктер несие жүесінің басқа буындары сияқты клиентерге көрсететін қызметтерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа түрлерін меңгеруде. Бүгінде кейбір мемлекеттердің коммерциялық банктері клиенттерге 300-ге жуық қызмет түрлерін көрсетуге мүмкіндігі бар.
Осындай операциялардың кең диверсификациясы коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтап қалуға және тиімді болып қалуға мүмкіндік береді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші операциялардан түскен пайдамен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік туғызады.
Берілген жұмыста, мен, «коммерциялық банк» ұғымының мәнін, оның атқаратын негізгі функциялары мен операциялары арқылы ашып көрсетуге тырыстым. Біздің мемлекетімізде банк жүйесінің дамуы мен негізгі қызметтерін талдап, коммерциялық банк құрылымы мен ұйымдастырылуының принциптерін анықтадым.
1. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы», 1995 жылғы 30 наурыз N 2155 Заңы
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы», 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 Заңы
3. Алдаберген Ә. «Банк жүйесінің тұрақтылығы- экономикалық дамудың кепілі», Егемен Қазақстан - 2000 ж. 11 қараша
4. Мақыш С. Б. «Банктердің несиелік потенциалын бағалаудағы теориялық көзқарас» // Экономикалық реформалар өтпелі кезеңнің ерекшеліктері І бөлім - Алматы, 1999 ж.
5. Ақша, несие, банктер: Оқулық басқарған Ғ. С. Сейтқәсымов.-Алматы: экономика 2001.-276-295 беттер.
6. Лаврушин О.Н. Банковское дело. - М: Финансы и статистика, 2000г.
7. Б. А. Кошенова Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2000
8. Саниев. М.С.: Ақша, несие, банктер. Оқу құралы Алматы: Экономика және статистика институты, 2001
9. Бекболатулы Ж.К. Коммерческие банки Казахстана: проблемы и приоритеты // Экономика Казахстана, 1997г., № 9-10.
10. Дробозина Л.Т. Деньги, Кредит, Банки. - М., Инфра-М., 1997г.
11. Жукова Е. Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи – Юнити, 1997г.
12. А.С.Тасыбаева.Банкілік құқық. Алматы,1999 ж
13. Миркин Я. М. Банковские операции. – М., Инфра-М., 1996г.
14. С.М. Найманбаев Банктік құқық.Алматы,«Жеті жарғы»,2005 ж.
15. Тоқсанбай С. Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік – Алматы 1999 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметі туралы», 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 Заңы
3. Алдаберген Ә. «Банк жүйесінің тұрақтылығы- экономикалық дамудың кепілі», Егемен Қазақстан - 2000 ж. 11 қараша
4. Мақыш С. Б. «Банктердің несиелік потенциалын бағалаудағы теориялық көзқарас» // Экономикалық реформалар өтпелі кезеңнің ерекшеліктері І бөлім - Алматы, 1999 ж.
5. Ақша, несие, банктер: Оқулық басқарған Ғ. С. Сейтқәсымов.-Алматы: экономика 2001.-276-295 беттер.
6. Лаврушин О.Н. Банковское дело. - М: Финансы и статистика, 2000г.
7. Б. А. Кошенова Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2000
8. Саниев. М.С.: Ақша, несие, банктер. Оқу құралы Алматы: Экономика және статистика институты, 2001
9. Бекболатулы Ж.К. Коммерческие банки Казахстана: проблемы и приоритеты // Экономика Казахстана, 1997г., № 9-10.
10. Дробозина Л.Т. Деньги, Кредит, Банки. - М., Инфра-М., 1997г.
11. Жукова Е. Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи – Юнити, 1997г.
12. А.С.Тасыбаева.Банкілік құқық. Алматы,1999 ж
13. Миркин Я. М. Банковские операции. – М., Инфра-М., 1996г.
14. С.М. Найманбаев Банктік құқық.Алматы,«Жеті жарғы»,2005 ж.
15. Тоқсанбай С. Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік – Алматы 1999 ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. Коммерциялық банк – банк жүйесінің негізгі
элементі
1. Коммерциялық банктердің мәні мен ҚР банк
жүйесіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Коммерциялық банктерді басқару құрылымы ... ... ... ... ... .6
3. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары...10
II. Коммерциялық банктердің негізгі операциялары
2.1. Коммерциялық банктердің пассивті операциялары ... ... ... ...20
2.2. Коммерциялық банктердің актив операциялары. ... ... ... .. 24
III. Қазақстан республикасыныҢ коммерциялық
банктері
1. Ұлттық банкінің екінші дәрежелі банктерге бекітетін
пруденциалдық мөлшерліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. CAMEL - банк жұмысын бағалайтын рейтингілік жүйе ... ... 29
3.3 АТФБанк қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..30
3.4. Казкоммерцбанк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.5. Банк Тұран Әлем ААҚ
банкiсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОЛДАНЫЛҒАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Банк жүйесі – нарық экономикасының ең маңызды мен ажырамас
құрылымдарының бірі. Тауар-ақша және банктердің дамуы ерте заманнан бері
бірге дамып, ұштасып отырды.
Мемлекеттің несие жүйесінің механизмінде коммерциялық банктер
үлкен роль атқарады. Олар ссудалық капитал нарығының көптеген секторларында
қызмет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Коммерциялық банктер
несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие
беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып
алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет
көрсетеді.
Қазіргі коммерциялық банктер несие жүесінің басқа буындары сияқты
клиентерге көрсететін қызметтерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа
түрлерін меңгеруде. Бүгінде кейбір мемлекеттердің коммерциялық банктері
клиенттерге 300-ге жуық қызмет түрлерін көрсетуге мүмкіндігі бар.
Осындай операциялардың кең диверсификациясы коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтап қалуға және тиімді болып қалуға мүмкіндік береді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші операциялардан түскен
пайдамен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық
банктері несие жүесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық
емес. Олар өзгермелі ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің
барлығын көрсете алады.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта
бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты
шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік
туғызады.
Берілген жұмыста, мен, коммерциялық банк ұғымының мәнін, оның
атқаратын негізгі функциялары мен операциялары арқылы ашып көрсетуге
тырыстым. Біздің мемлекетімізде банк жүйесінің дамуы мен негізгі
қызметтерін талдап, коммерциялық банк құрылымы мен ұйымдастырылуының
принциптерін анықтадым.
І. Коммерциялық банк – банк жүйесінің негізгі элементі
1.1. Коммерциялық банктердің мәні мен ҚР банк жүйесіндегі маңызы
Неселік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізінде төлемді қаржылық қызмет жасайтын
дербес банктік мекемелер тобынан тұрады. Бұлар коммерциялық банктер,
банктік заңдылықтарды коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде
сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдерне қызмет көрсетуі
барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған. Бірақ
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де
сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген
сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Ресубликамызда банк жүесінің пайда болу процессі 3 кезеңнен өтті:
1. Бірінші кезеңде (1988-1991жж.) мемлекеттік салалық банктер қайта
құрылып, банк ісінің институциялық негіздері құрылып, алғаш коммерциялық
банктер құрылады;
2. Екінші кезеңде (1992- 1993жж.) инфляция кезіндегі банк жүесінің
экстенсивті өсуімен сипатталады. Реалды пайыз ставкаларының мәндері теріс
болып, сом құлдырауы болып жатты. Бұл көптеген қысқа мерзімдік
опреациялардан пайда табатын біркүндік банктердің пайда болуына негіз
жасады. Және де осыған банктерді ашуға арналған лицензияларды алу
жеңілділігі мен жарғылық капиталының аздығы өз әсерін тигізді.
Нәтижесінде банк секторының өндірістік процессте ролі төмендеді. Екінші
кезеңнің негізгі белгілері: Ұлттық банктің біртіндеп орталық банк
функцияларына өтуі, коммерциялық банктердің экстенсивті өсуі мен дамуы
болды.
3. Үшінші кезең 1994 жылы басталып, қазір де жалғасуда. Ол банк жүесінің
өзгермелі жағдайларға бейімделуі, қаржы сферасындағы тұрақтанудың
басталып, бүкіл экономикада көрініс табуы.[1]
Бүгінгі кездегі банк жүйесінің даму тенденциялары:
- банк капиталының консолидациясы, екінші дәрежелі банктер
капитализациясының өсуі;
- коммерциялық банктер қызметтерінің сандық көрсеткіштерінің өсуі;
- қаржылық тұрақсыз банктер санының қысқаруы;
- шетел капитал үлесінің қысқаруы және мемлекеттік үлестің банк капиталында
азаюы;
- банктердің халықаралық стандарттарға көшуі.
Коммерциялық банктер банк жүйесінің элементтерінің бірі
болғандықтан, ол мынандай іс-әрекеттерді атқара алуы керек:
1) ортақ ойын ережелері негізінде жұмыс істеп, бір бүтіннің ажырамас бір
бөлігі бола алауы керек;
2) ортақ және ерекше заңдар мен қоғамның заңды нормаларына сай қызмет етуі
тис;
3) өзін-өзі бақылауға және дамытуға қабілетті болуы керек;
4) банк жүйесінің басқа элементтерімен қарым –қатынасты болуы керек.
Мономолизацияланған банк жүйесі Қазақстанға КСРО – дан мұра етіп қалды.
Өткендегі кәсіптенген банктер (Туранбанк, Кредсоцбанк, Агропромбанк,
Алембанк, Ұлттық банк) республика территориясында кең таралған бөлімшелер
ді иемденеді. Ал жаңадан ашылған банктер де өз бөлімшелерін (например,
Казкоммерцбанк, Центркредит, Темирбанк және т.б.).
Қазақстанда құрылған барлық коммерциялық банктердің филиалдары
жоқ. Бұл дегеніміз – банктердің барлық операциялары бір банкте шоғырланған.
Жоғарыда аталған банктердің күрделі иерархиялық құрылымы бар.
Олардың бас кеңсесі Алматы қаласында орналасады да, ал оған облыстық
басқармалар бағынады. Соңғыларына аудандар бағынады.
Дамыған банк жүйесін құрудағы негізгі қателіктердің бірі – бұл
коммерциялық банктерді басқару жөніндегі нормативтік-құқықтық құжаттардың
көптігі болып табылады. Себебі коммерциялық банктер басқару аппараты
көзінде макроэкономикалық сипаттағы мәселелерді шешуге арналған құрылымдар
болып табылды. Коммерциялық банктер, нақты қабылданған стратегияның
болмауынан, өз мақсаттарын толық түсінбейді де, пайданы қысқа мерзімде
табуға тырысады. Соның салдарынан өз клиенттері арқасында пайда алынады.
Өткендегі мемлекеттік банк құрылымдарында монополизацияланған ойлау
түрі қалып қалғандықтан, коммерциялық банктер кейде нарық экономикасына
сай емес іс-әрекеттер жасайды да, өзін өзара байланысқан коммерциялық
институттардың ең маңызды элеменнті деп санауына әкеледі.
Коммерциялық банктерге жаңа көзқарас керек. Нарықты экономикаға
көшу феномен ретінде, олар өзіне нақты ішкі және сыртқы тұрғыдан баға
алулары тиіс. Өзінің ерекшеліктері мен заңдылықтары бар ағза тәрізді өзінің
не үшін арналғандығын және әлеуметтік-экономикалық қызметіне сәйкес болуы
керек.
1.2. Коммерциялық банктерді басқару құрылымы
Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне қарай филиалсыз банктерге,
бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға болуге болады. Көптеген
елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ал Қазақстанда дамымаған түрдегі
банктік ұйымдардың барлық түрлері бар.
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында
және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін
Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы – бұл бас банкінің берген құқықтары шегінде банктік
операцияларды жүзеге асыратын мекеме. Ол заңды тұлға болып табылмайды және
өзінің бас банкі берген қаражаттар мен өкілеттіліктер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс
жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын, құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50%-нан астамы бас банкіге тиесілі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес операциялары
орталықсыздандару дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама түрде анықталады.
Сондықтан да банктің бір-екі бөлімшесі болатын болса, онда орталықтан
басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық жүйелі тиімді
жедел басқарудың болғаны міндетті, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу,
бас кеңсе мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліс болмауға тиіс.[2]
Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің
басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің
құрылымы.
Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі қызметін іске
асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел
жетекшілік етуді қамтамасыз ету. Банктің ұйымдастырылуына, ондағы жетекші
мен бағыныштыларының қарым-қатынасына оның барлық қызметі тәуелді.
Банкті басқарудың құрылымын анықтау, басқару органдарын бөліп
қарауды, олардың банк операцияларын жүзеге асырудағы құзыретін,
жаупкершілігін және өзара байланысын бекітуді алдын ала қарастырады. Банкті
басқарудың жалпы тәсілдері мен құрылымы банктік заңдар арқылы белгіленеді,
бірақ, басқару құрылымына қатысты көптеген сұрақтарды коммерциялық банктің
дербес түрде шешуге құқығы бар.
Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай
құрылуы немесе оның торабының даму дәрежесі тікелей ықпал етеді. Казіргі
уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Ондай формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы
жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік
саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелері мен төрағасын
сайлайды, банктің реквизициялық комиссия мүшелерін сайлайды және т.б., яғни
банктің стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысыс жылына бір
рет жиналып, жылдағы балансты құрғаннан кейін бір айдан кешікпей
шақырылады.
Банк жұмысына жалпы жетекшілік ету үшін, сондай-ақ атқарушы және
бақылаушы оргондардың жұмысын қадағалау және бақылау жасау үшін акционерлер
жиналысы басқарманы немесе банк кеңесін сайлайды. Басқарма (банк кеңесі) –
банк иелерінің, оның акционерлерінің өкілетті органы және олардың мүддесін
қорғайды. Басқарманың басты міндеті жұмсалған капиталға қажетті пайда
деңгейімен қамтамасыз ету. Сонымен қатар, кеңес клиенттеріниң мүддесін
қорғау туралы да жүмыс жасауы тиіс.
Басқарманың негізгі қызметтері:
1. Банктің стратегиялық мақсатын анықтау және оның саясатың жасау. Ири
банкте мекеменің мақсаты мен міндеттері және оған жетудегі нақты іс-
әрекеттер бағдарламасы, басқарма мен басқару жетекшілері бірлемкен
түрде дайындалған жағдайларды қамтиды:
- банк ресурстары бірінші кезекте қызмет көрсететін клиенттнр
категорияларына бағытталады;
- алдағы кезеңде дамуға мүмкіндік беретін операцияларды;
- банктің филиалдары мен өкілеттігін ашу туралы сұрақтар;
- маркетинг әдістері және жаңа банктік несие мен қызметтерді ұсыну;
- өтімділікті қамтамасыз етудің озық әдістері;
- нарықта банктің бәсекелестік ұстанымын нығайту шаралары;
- пайыз мөлшерлемелерін және банк қызметіне қойылатын тарифтерді белгілеу
саясаты;
- банктің қызметкерлерінің мөлшері мен құрамы, олардың біліктілігін және
т.б. арттыру бағдарламалары.[3]
Ұсақ банктерде саясаттың мақсаты туралы жазбаша меморандум жасалмайды.
Филиалсыз банктер үшін саясаттың приципін құру, филиалы бар ірі банктерге
қарағанда оңай болып келеді.
2. Жетекші орынға адам таңдау. Осы заманғы банк – күрделі және біршама
тәуекел кәсіпорын болғандықтан да, оны білгір, білікті мамандар мен
жауапкершілігі бар адамдар басқаруы тиіс.
3. Комитет құру. Ірі банктерде шешім қабылдау үшін мынадай комитеттер
құрылады: әкімшілік, есеп-қарыздық, ревизиялық.
4. Қарыздық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау. Басқарма
заңды түрде несие мен бағалы қағаздар портфелінің құрылымына банк
саясатының бекіткен мақсаттарына сәйкес бақылау керек.
5. Банк қызметін мерзімді тексеру. Басқарма мүшелері банктің
операцияларына жалпы бақылауды жүзеге асырады
Ірі банктер, әдетте, функционалдық белгісі бойынша құрылатын бөлімше
мен басқармадан тұрады. Олардың жетекшілері бүл бөлімшелердің дұрыс жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді. Басқарма бастықтары және олардың орынбасарлары
бөлім мен қызмет көрсету жұмыстарын координациялайды. Жұмысын бағалап,
кеңес береді. Олар басты назарын негізінен соңғы нәтижелерге аударады.
Бөлімдер мен клиентке қызмет көрсету жұмыстары банк операцияларының қандай
да бір бөлігіне шағын ғана маманданған жұмыспен айналысатын кәсіби
мамандардан тұрады.
Сызбада акционерлік-коммерциялық банкті басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымы келтірілген.
Директорлар кеңесі іс-тәжірибиелік операцияларды жүзеге асыру және
басшылық ету үшін банкінің басқару құрылымын құрады. Өкілеттік көлемі мен
өз бетіндік дәрежесі бойынша басқару құрылымы 3 деңгейден тұрады:
1) Жоғары менеджерлер;
2) Администраторлар;
3) Қадағалау және ревизиялық функциялар берілген тұлғалар.
Жоғары менеджерлер – бөлімдер мен службалардың қызметтерін
шоғырландырады, олардың бағдарламаларымен нақты мақсатын айқындайды, кеңес
және олардың жұмыстарына бағасын береді. Олар өздерінің басты назарын банк
жұмысының нәтижесіне аударады.
Администраторлар – бөлімше жетекшілері. Олардың басты мақсаты
-өздерінің бөлімшелерінің дұрыс жұмыс жасауын қамтамасыз ету.
Үшінші деңгейдегі қызметкерлерге – қадағалаушылар жатады. Бұл қатардағы
жұмысшыларға көмек көрсететін, күрделі және даулы сұрақтарды шешетін, нақты
жағдайлар бойынша кеңес беретін, персоналды оқытумен айналысатын шағын
маманданған топтар.
Банктің күнделікті қызметін атқаратын, банкінің жоғары лауазымды
тұлғасының қатарына: директор кеңесінің төрағасы, президент, қазынашы,
бақылаушы, ревизор жатады.
Директорлар кеңесінің төрағасы – жедел іспен айналыспайды, бірақ
директорлар кеңесін шақырады және жүргізеді, әр түрлі форумдарға банк
атынан қатысады. Кейбір банктерде бұл орынды президент орнымен
бірлестіреді.
Президент –бұл банктің барлық іскерлік өмірінің басқарушысы. Ол жедел
шешімдер қабылдаййды, барлық бөлімдердің қызметтерін басқарады, билік және
ұйымдармен байланысын реттейді. Ірі банктерге президент вице-президенттер
арқылы банк қызметінің күнделікті жұмысына басшылық етеді.
Бақылаушы- бухгалтерлік және статистикалық бөлімнің жұмысын басқарады,
жұмыстың жаңа тәсілдерін және есептің автоматтандыруылуымен айналысады.
Ревизор банктің жұмысын, оның кейбір бөлімшелерінің қызметтерін
тексереді.
1.3. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады.
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді
орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімнің негізінде қандай да
бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төріндегі банктік
өнімдердің көптеген нысандары жасаланып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылдықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығын қалыптасуына ықпал етеді,
ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының
болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып
табылады.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне
қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттерді тарату;
- клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша қапиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзгеде міндеттемелерді беру;
- тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету,
осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассалық
(факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
- банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
- клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша
қызметтер (сейфтік бизнес);
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқысыз
(форфейтинг);
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру.[4]
Уәкілетті органның арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды
аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).[5]
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құруға болады:
- уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметті;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
-
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен
тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынадай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде
орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және
нарықта оңай өткізіледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап
еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескерусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды
тәртіппен тыйым салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте
ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр
түрлі формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе
алады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы
қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы
есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп
немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары
үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу
мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің
ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе
аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ
көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын
алмайды. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар
есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік
шоттарда орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісімі бойынша депозиттік
шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік
шоттар деп аталады, сондай-ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Мерзімді салымдар
белгілі бір айдан жоғары мерзімге орналастырады. Салымшы үшін ақшаларды
ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ
банк үшін бұл депозит тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір
қарыз алушыға қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы
иемдене алады. Мерзімді салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын
ағымдағы төлемдер үшін пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар мерзімді салымдар
және кері алу туралы ескертуі бар мерзімді салымдар бөліп бөлінеді.
Меншікті мерзімді салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні
қайтарылады, ал осы күнге дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді.
Егер шот иесі белгіленген күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен
кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез
келген келесі күндерде кері ала алады.
Ескертуі бар депозиттерде салымшының ақшаларды кері алу туралы арнауы
арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі. Әдетте ескерту мерзімдері –
1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға дейін және 1
жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес пайыздық мөлшермелер
белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге мерзімді депозиттер
қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеу және
салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады.
Халық және коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады.
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес ресурстарды
жинақтайды. Бұл қаражаттар тартылған қаражаттар немесе жай міндеттемелер
деп аталады. Оларға банкаралық нарықтан займ алу бағалы қағаздарды кері
сатып алу шартымен сату, вексельдерді есепке алу және орталық банктен қарыз
алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды эмиссиялау және т.б.
жатады.
Банкаралық нарықта Орталық банктің резервтік шотында сақтандырылатын
депозиттер сатылады және сатып алынады. Міндетті минимуммен салыстырғанда
резервтік шотта артық қаражаттары бар көптеген банктердің олардың қосымша
пайда алуы үшін қысқа мерзімді қарызға ұсынады.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі – жеке және
заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және де депозиттік
емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру болып
табылады. Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз
төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды
банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Экономиканы және халықты несиелендіру
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және
банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік
инститтутарға қатысты болады.
Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарылымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік
операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер,
керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде
болғанда пайда болады.
Несиенің екі нысаны белгілі: ақшалай және тауарлай. Сәйкесінше
несиелендірудің екі түрі бар: бастапқыда шарушылық субъектілерінің несиелік
қатынастары банкпен қатынастар секілді пайда болатын тікелей банктік
несиелендіру және несиелік қатынастар алғашқыда шарушылық субъектілерінің
арасында пайда болып, соңынан банкпен қатынастарға трансформацияланатын
жанама несиелендіру.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз алушыға ұсынылады. Несие беруші
банк, ал қарыз алушы – шаруашылық субъектісі болып табылады. Банкаралық
несиеде несие беруші де және қарыз алушы да банктер болып табылады, яғни
бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жүктеуге болады: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз
етілген; банктің рольне байланысты – активтік және пассивтік қарыздық
операциялар (активтік - бұл клиентті және басқа банктерді несиелеу;
пассивтік – Орталық банктен және басқа коммерциялық банктерден банкаралық
несие алу); несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша, ашу
шарттары бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша
қарыздар былай жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік
кепілдігіне, жеке тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы
органдарына және т.б.[6]
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол және қолма-қолсыз деп бөлуге болады. Несиенің мұндай жіктелуінің
негізінде формалды белгілер жатқанын атап көрсету қажет.
Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен
табыс табуының кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі
түрлеріне төмендегілер жатады:
- кепілге алу – тапсырма бір жақты міндеттемелі келісім-шарт. Бұл
жағдайда тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында өтеп
беруі туралы банк алдындағы міндеттемесі;
- кепілдік – кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік
міндеттемесі;
- бағалы қағаздар, тауарлар және басқада мүліктерді кпілдікке салу.
Кепіл құқығы - қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған
жағдайда, оның кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен
түсімнің белгілі бір бөлігін алу немесе сол мүліктерді (ғимарат, жер
учаскесі, жылжымалы мүліктер) толығымен иемдену құқығы;
- жылжымайтын мүлікті кепілдікке салу құқығы; несиелерді қамтамасыз
етуде негізгі роль ипотекаларға жүктеледі және ғимараттар мен жер
учаскелері жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу заңының негізі болып
табылады. Оларды кепілдікке салу арқылы иегерлері несие алады.
Несиелерді қамтамасыз етудің, материалдық формаларына: жер, құнды
қағаздар, тауар-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және т.б.
жатады.
Клиенттердің қажет етуіне және қызығушылығына байланысты әр банкте жай
қарыздық немесе арнайы қарыздық шоттар ашылады.
Арнайы қарыздық шоттардың жай шоттардан айырмашылығы – қарыз беру әр
уақыт сайын құжаттық түрде негізделмей-ақ, қарыз алушының арнайы қарыздық
шот ашқызу барысында банкке өткізген міндеттемелік өтініші негізінде
жүргізіледі. Қарыз қажетті жағдайда есеп айырысу құжаттарын өтеу жолымен
беріліп түскен түсімдері арнайы қарыздық шоттарға аудару арқылы жойылады.
Қарыз, контокорренттік шоттардан да беріледі. Бұл шотта бір жағынан
түскен түсімдер көрсетілсе, екінші жағынан қарыздар мен төлемдер
көрсетілетін айрықша шот түрі. Онда тек дебеттік немесе кредиттік сальдо
ғана болады.
Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу
Коммерциялық банктердің үшінші қызметі – қолма-қолсыз есеп айырысуды
ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне
немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда
шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражатарын шоғырландыру
және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әр түрлі шоттар ашады: есеп
айырысу, ағымдық, дербес, депозиттік, контокорренттік және тағы басқалар.
Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер
тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде
клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл банктік айналым ақшаларының қозғалысы, яғни
ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша жазба
түріндегі аударымдары.
Қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу
аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен
шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп айырысудың тиімді
формаларын енгізу төлемдердің жылдамдауына, есеп айырысуда ақшалай
қаражаттарының айналымдылығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік
айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу зат алмасуда халық
шаруашылығы шарушылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы
мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділіген байланысты болады. Қолма-
қолсыз есеп айырысудың мәні мынада, олар шарушылық органдардың қорларының
айналымына және шарушылық мәмілелердің аяқталуына көмектеседі.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл есеп айырысудың формасы мен
әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың
жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып
келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің
дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы
мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделеніп
отыруы керек.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру негізгі
екі бағыт бойынша жүргізіледі:
- жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып
жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу;
- банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.
Есеп айырысу формаларын жетілдіру туралы айтқанда, чекпен есеп
айырысудың клирингтік формасының дамуына басты көңіл бөлінеді, себебі ол
есеп айырысудың анағұрлым ыңғайлы формасы. Банкаралық есеп айырысу жүйесін
қайта ұйымдастыру – бұл банктердің тікелей корреспонденттік қатынастарының
дамуы және корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысу жүйесіне
толық көшуі.
Есеп айырысу операциялары – банк қызметенің өзгермейтін немесе баяу
өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі
бір реформалар жүргізуі жеткіліксіз, себебі барлығы осы шарушылық іс-
әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдар түрлері.
Жеке банктер тек бар есеп айырысу формаларын жаңарта алады, ол клиенттерге
сапаның жаңа деңгейін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шарушылығына мемлекет ішінде және
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ
мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфелдік инвестициялар бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы және ұзақ мерзімдік банк несиелерін беру арқылы
жүзеге асады. Жеке, мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық
заңдармен реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің
инвестицилық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор
құқықтары қорғалады.
Қазақстанда, заңға сәйкес, инвестиция деп, кәсіпкерлік іс-әрекет және
басқада пайда әкелетін іс-әрекет объктілеріне салынатын ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылар – жеке
және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.
Берілеген жағдайдағы әңгіме коммерциялық банктердің инвестициялық қызметіне
қатысады.[7]
Әдетте банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің
өздерінің бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне
ақшалай қаражаттар салу. Яғни, банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде
қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның
қарыздан бір қатар айырмашылығы бар. Біріншіден, қарыздар салыстырмалы
қысқа мерзімді қайтарымдылық шартымен қолданады, ал инвестиция салынған
ақша иесіне қайтпас бұрын, салыстырмалы ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының
ағының қамтамасыз ету мақсатында жасалады. Екіншіден, несиелеу кезінде
бастамашылық қарыз алушыдан болған, ал инвестиция кезінде – несие берушіден
(банктен) болады. Үшіншіден, несиелік мәміле нақты несие беруші мен қарыз
алушы арасында жасалады, ал инвестициялау нарықта міндетті қызметті
қарастырады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету.
Коммерциялық банктердің басқа да қаржылық қызметтері
Лизингтік операциялар. Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға беру
деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді пайдаланылатын
заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға беруді
айтады.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша
жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір
уақыттық жұмылдырунсыз немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті
пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден
басталады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал-жабдықпен, алдыңғы
техникамен материалды-техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогрессивті
формасы.
Лизингтік мәміледе 3 қатысушы болады. Олардың өзара қатынастары
мәмілемен реттеледі: бірінші қатусышы – мүлік иесі (лизинг беруші), екінші
– мүлікті пайдаланушы (лизинг алушы), үшінші – мүлікті сатушы. Олардың
өзара қатынасы келесідей түрде қалыптасады: болашақ лизинг алушы ақша-
қаражаттары бар болашақ лизинг берушіні мәмілеге қатысуын сұрайды, ол
лизинг алушыға төлемді шартымен жалға береді. Коммерциялық банктер бұл
жерде мүлік иесі ретінде болады, яғни олар мүлікті өз меншігіне алады және
лизинг алушыға береді. Шын мәнінде олар осы мүліктің несиесін береді,
сөйтіп несиелік қатынастыр пайда болады. Мұнда несиелеудің барлық принципі
бар: мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік (ақылық). Мерзімі біткенде
лизинг алушы мүлікті иесіне қайтарып береді, қызметті төлейді, яғни
жалақысын төлейді. Формасы бойынша бұл ақшалы несие емес, бұл өндірістік,
негізгі қорларға тауарлық несие.
Лизинг түрлері әр түрлі:
1. Жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі. Оның объектісі болып
моральдік тозу қарқыны өте жоғары машиналар мен құрал-жабдықтар табылады.
2. Қаржылық лизинг анағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол мерзім
машиналар мен құрал-жабдықтар амортизациялық тозу мерзімімен сәйкес
келеді. Бұл жерде мәміле аяқталмай, күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті
лизинг алушымен сатып алыну мүмкіндігі көрсетілген.
3. Қаржылық құны бойынша лизинг пайдалануда болған құрал-жабдықтардың
жалға беру. Сондықтан лизинг объектісі бастапқа құнымен емес, қалдық құны
бойынша бағаланады.
Лизингтік бизнестің дамуы үшін, лизингке беретін арнайы лизингтік
компаниялар құрылады. Олардың негізгі қаражат көзіне құрал-жабдықтарды
сатып алу үшін берілетін банктік несиелер жатады.
Факторингтік операциялар. Факторингтік операция – клиентпен төленбеген
қарыздық талаптар (шот-фактуралар, вексельдер) бойынша төлемді талап ету
құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер өз клиенттерінен төлем
құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле келісім-шартпен
жүзеге асады. Ол келісім-шартта сатып алынған қарыздың сомасы және пайыз
көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері
алынатынын көрсетеді.
Факторингтік келісімнің бірнеше типтері бар. Толық қызмет ету туралы
келісім әдетте факторингтік компания мен жабдықтаушы тұрақты, ұзақ
қатынаста болатын болса қолданылады. Толық қызмет ету мыналарды қамтиды:
күмәнді қарыздардың пайда болуынан толық қорғау, төлемдердің кепілдік
түсімін қамтамасыз ету, несиені басқару, сатуды есептеу, белгілі бір
мерзімге алдын ала төлем формасындағы несиелеу.
Регресстік құқы бар толық қызмет етудің алдыңғысынан айырмашылығы
–факторингтік компания жабдықтарушы көрсететін несилік тәуекелді
сақтандырмайды. Бұның мәні компания егер төлем құжаттары төленбесе, оларды
жабдықтаушыға қайтарып бере алады.
Толық қызмет ету туралы факторингтік келісімнің тағы бір түрі –
агенттік келісім немесе көтерме факторинг туралы келісім. Бұл жағдайда
жабдықтаушы факторингтік компанияға тек несиелік тәуекелдің қорғау
функциясын береді, ал қалған элементтер жабдықтаушыда қалады, яғни ол
факторингтік компанияның талаптарды есепке алу мен инкассалаудың агенті
болады.
Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның
қызметтерін қабылдап өздерінің жеке және корпаративті клиенттері үшін әр
түрлі қызметтер орындайды. Траст - сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі
өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім
білдіріп тапсырады, яғни траст деп, банктердің, басқа қаржылық
инститтутардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты қызметтер
көрсетуін және клиент атынан, оның мүддесі үшін, сенімді тұлға ретінде
басқада қызметтер көрсетуін атайды. Бұл операциялар келісім негізінде
жүзеге асды, ол келісім трасталық деп аталады. Бұнда сенімді тұлға белгілі
бір құқықтарға ие болып мүліктің, капиталдың, бағалы қағаздардың иелік
етушісі ретінде болады. Сенімді тұлға мүлікпен бенефициар мүддесін қорғай
отырып, иелік етуге тиіс. Бенефициар болып мүліктің иесі, яғни сенім
иесінің өзі немесе үшінші тұлға болуы мүмкін.
Коммерциялық банктер трасталық операциялармен қосымша табыс алу үшін
айналысады. Сол сияқты корпарациялар, фирмалар және олардың ақша
қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату үшін
айналысады.
Банктер трасталық қаражаттарды негізінен өздерімен ұзақ қатынастағы
фирмалардың акцияларына, ірі компаниялардың бағалы қағаздарына,
қозғалмайтын мүлік бойынша кепілдемелерге, депозиттерге және басқада
табысты активтерге орналастырады.
Банктерге қаражаттарды бағалы қағаздарға салу қосымша табыстан басқа,
ірі фирмаларды және корпарацияларды бақылауға мүмкіндік береді.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне банктік
мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және қаржы, инвестициялау,
несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беруге байланысты кеңес беру
қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер тарапынан пайда табу
мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттергебанк ісінің қырларын білу үшін,
жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық түсіндірмелер беру арқылы жаңа
клиенттерді тартуға да байланысты көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде
коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен
қатар, банктер клиентерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі
мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі
ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады.
Осының негізінде банктер өздерінің мәліметтер базасын жасайды,
клиенттер оған қолын жеткізу үшін белгілі бір ақы төлеуге тиіс.
ІІ. Коммерциялық банктердің негізгі операциялары
2.1. Коммерциялық банктердің пассивті операциялары
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға
бөлінеді: пассив (қаражат тарту); актив ( қаражатты орналастыру);
комиссиялық делдалдық (клиенттің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы) және
сенімді операциялар.
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі салымдарды тартып,
басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және с.с.
басқа да қаражат тарту операцияларын җургізіп, банк қорын құру және оны
ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі. Пассив
операциялары тарихи дәстүр бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. Коммерциялық банк – банк жүйесінің негізгі
элементі
1. Коммерциялық банктердің мәні мен ҚР банк
жүйесіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Коммерциялық банктерді басқару құрылымы ... ... ... ... ... .6
3. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары...10
II. Коммерциялық банктердің негізгі операциялары
2.1. Коммерциялық банктердің пассивті операциялары ... ... ... ...20
2.2. Коммерциялық банктердің актив операциялары. ... ... ... .. 24
III. Қазақстан республикасыныҢ коммерциялық
банктері
1. Ұлттық банкінің екінші дәрежелі банктерге бекітетін
пруденциалдық мөлшерліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2. CAMEL - банк жұмысын бағалайтын рейтингілік жүйе ... ... 29
3.3 АТФБанк қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..30
3.4. Казкоммерцбанк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.5. Банк Тұран Әлем ААҚ
банкiсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОЛДАНЫЛҒАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ
Банк жүйесі – нарық экономикасының ең маңызды мен ажырамас
құрылымдарының бірі. Тауар-ақша және банктердің дамуы ерте заманнан бері
бірге дамып, ұштасып отырды.
Мемлекеттің несие жүйесінің механизмінде коммерциялық банктер
үлкен роль атқарады. Олар ссудалық капитал нарығының көптеген секторларында
қызмет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Коммерциялық банктер
несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие
беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып
алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет
көрсетеді.
Қазіргі коммерциялық банктер несие жүесінің басқа буындары сияқты
клиентерге көрсететін қызметтерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа
түрлерін меңгеруде. Бүгінде кейбір мемлекеттердің коммерциялық банктері
клиенттерге 300-ге жуық қызмет түрлерін көрсетуге мүмкіндігі бар.
Осындай операциялардың кең диверсификациясы коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтап қалуға және тиімді болып қалуға мүмкіндік береді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші операциялардан түскен
пайдамен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық
банктері несие жүесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық
емес. Олар өзгермелі ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің
барлығын көрсете алады.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта
бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты
шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік
туғызады.
Берілген жұмыста, мен, коммерциялық банк ұғымының мәнін, оның
атқаратын негізгі функциялары мен операциялары арқылы ашып көрсетуге
тырыстым. Біздің мемлекетімізде банк жүйесінің дамуы мен негізгі
қызметтерін талдап, коммерциялық банк құрылымы мен ұйымдастырылуының
принциптерін анықтадым.
І. Коммерциялық банк – банк жүйесінің негізгі элементі
1.1. Коммерциялық банктердің мәні мен ҚР банк жүйесіндегі маңызы
Неселік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізінде төлемді қаржылық қызмет жасайтын
дербес банктік мекемелер тобынан тұрады. Бұлар коммерциялық банктер,
банктік заңдылықтарды коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде
сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдерне қызмет көрсетуі
барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған. Бірақ
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де
сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген
сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Ресубликамызда банк жүесінің пайда болу процессі 3 кезеңнен өтті:
1. Бірінші кезеңде (1988-1991жж.) мемлекеттік салалық банктер қайта
құрылып, банк ісінің институциялық негіздері құрылып, алғаш коммерциялық
банктер құрылады;
2. Екінші кезеңде (1992- 1993жж.) инфляция кезіндегі банк жүесінің
экстенсивті өсуімен сипатталады. Реалды пайыз ставкаларының мәндері теріс
болып, сом құлдырауы болып жатты. Бұл көптеген қысқа мерзімдік
опреациялардан пайда табатын біркүндік банктердің пайда болуына негіз
жасады. Және де осыған банктерді ашуға арналған лицензияларды алу
жеңілділігі мен жарғылық капиталының аздығы өз әсерін тигізді.
Нәтижесінде банк секторының өндірістік процессте ролі төмендеді. Екінші
кезеңнің негізгі белгілері: Ұлттық банктің біртіндеп орталық банк
функцияларына өтуі, коммерциялық банктердің экстенсивті өсуі мен дамуы
болды.
3. Үшінші кезең 1994 жылы басталып, қазір де жалғасуда. Ол банк жүесінің
өзгермелі жағдайларға бейімделуі, қаржы сферасындағы тұрақтанудың
басталып, бүкіл экономикада көрініс табуы.[1]
Бүгінгі кездегі банк жүйесінің даму тенденциялары:
- банк капиталының консолидациясы, екінші дәрежелі банктер
капитализациясының өсуі;
- коммерциялық банктер қызметтерінің сандық көрсеткіштерінің өсуі;
- қаржылық тұрақсыз банктер санының қысқаруы;
- шетел капитал үлесінің қысқаруы және мемлекеттік үлестің банк капиталында
азаюы;
- банктердің халықаралық стандарттарға көшуі.
Коммерциялық банктер банк жүйесінің элементтерінің бірі
болғандықтан, ол мынандай іс-әрекеттерді атқара алуы керек:
1) ортақ ойын ережелері негізінде жұмыс істеп, бір бүтіннің ажырамас бір
бөлігі бола алауы керек;
2) ортақ және ерекше заңдар мен қоғамның заңды нормаларына сай қызмет етуі
тис;
3) өзін-өзі бақылауға және дамытуға қабілетті болуы керек;
4) банк жүйесінің басқа элементтерімен қарым –қатынасты болуы керек.
Мономолизацияланған банк жүйесі Қазақстанға КСРО – дан мұра етіп қалды.
Өткендегі кәсіптенген банктер (Туранбанк, Кредсоцбанк, Агропромбанк,
Алембанк, Ұлттық банк) республика территориясында кең таралған бөлімшелер
ді иемденеді. Ал жаңадан ашылған банктер де өз бөлімшелерін (например,
Казкоммерцбанк, Центркредит, Темирбанк және т.б.).
Қазақстанда құрылған барлық коммерциялық банктердің филиалдары
жоқ. Бұл дегеніміз – банктердің барлық операциялары бір банкте шоғырланған.
Жоғарыда аталған банктердің күрделі иерархиялық құрылымы бар.
Олардың бас кеңсесі Алматы қаласында орналасады да, ал оған облыстық
басқармалар бағынады. Соңғыларына аудандар бағынады.
Дамыған банк жүйесін құрудағы негізгі қателіктердің бірі – бұл
коммерциялық банктерді басқару жөніндегі нормативтік-құқықтық құжаттардың
көптігі болып табылады. Себебі коммерциялық банктер басқару аппараты
көзінде макроэкономикалық сипаттағы мәселелерді шешуге арналған құрылымдар
болып табылды. Коммерциялық банктер, нақты қабылданған стратегияның
болмауынан, өз мақсаттарын толық түсінбейді де, пайданы қысқа мерзімде
табуға тырысады. Соның салдарынан өз клиенттері арқасында пайда алынады.
Өткендегі мемлекеттік банк құрылымдарында монополизацияланған ойлау
түрі қалып қалғандықтан, коммерциялық банктер кейде нарық экономикасына
сай емес іс-әрекеттер жасайды да, өзін өзара байланысқан коммерциялық
институттардың ең маңызды элеменнті деп санауына әкеледі.
Коммерциялық банктерге жаңа көзқарас керек. Нарықты экономикаға
көшу феномен ретінде, олар өзіне нақты ішкі және сыртқы тұрғыдан баға
алулары тиіс. Өзінің ерекшеліктері мен заңдылықтары бар ағза тәрізді өзінің
не үшін арналғандығын және әлеуметтік-экономикалық қызметіне сәйкес болуы
керек.
1.2. Коммерциялық банктерді басқару құрылымы
Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне қарай филиалсыз банктерге,
бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға болуге болады. Көптеген
елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ал Қазақстанда дамымаған түрдегі
банктік ұйымдардың барлық түрлері бар.
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында
және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін
Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы – бұл бас банкінің берген құқықтары шегінде банктік
операцияларды жүзеге асыратын мекеме. Ол заңды тұлға болып табылмайды және
өзінің бас банкі берген қаражаттар мен өкілеттіліктер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа белгілі бір банктік
операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс
жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын, құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50%-нан астамы бас банкіге тиесілі,
заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес операциялары
орталықсыздандару дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама түрде анықталады.
Сондықтан да банктің бір-екі бөлімшесі болатын болса, онда орталықтан
басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық жүйелі тиімді
жедел басқарудың болғаны міндетті, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу,
бас кеңсе мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліс болмауға тиіс.[2]
Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің
басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің
құрылымы.
Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі қызметін іске
асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел
жетекшілік етуді қамтамасыз ету. Банктің ұйымдастырылуына, ондағы жетекші
мен бағыныштыларының қарым-қатынасына оның барлық қызметі тәуелді.
Банкті басқарудың құрылымын анықтау, басқару органдарын бөліп
қарауды, олардың банк операцияларын жүзеге асырудағы құзыретін,
жаупкершілігін және өзара байланысын бекітуді алдын ала қарастырады. Банкті
басқарудың жалпы тәсілдері мен құрылымы банктік заңдар арқылы белгіленеді,
бірақ, басқару құрылымына қатысты көптеген сұрақтарды коммерциялық банктің
дербес түрде шешуге құқығы бар.
Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай
құрылуы немесе оның торабының даму дәрежесі тікелей ықпал етеді. Казіргі
уақытта коммерциялық банктер көбіне акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Ондай формадағы банктің ең жоғары басқару органы банк акционерлерінің жалпы
жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті бекітеді, банктік
саясаттың бағыты мен мақсатын анықтайды, басқарма мүшелері мен төрағасын
сайлайды, банктің реквизициялық комиссия мүшелерін сайлайды және т.б., яғни
банктің стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысыс жылына бір
рет жиналып, жылдағы балансты құрғаннан кейін бір айдан кешікпей
шақырылады.
Банк жұмысына жалпы жетекшілік ету үшін, сондай-ақ атқарушы және
бақылаушы оргондардың жұмысын қадағалау және бақылау жасау үшін акционерлер
жиналысы басқарманы немесе банк кеңесін сайлайды. Басқарма (банк кеңесі) –
банк иелерінің, оның акционерлерінің өкілетті органы және олардың мүддесін
қорғайды. Басқарманың басты міндеті жұмсалған капиталға қажетті пайда
деңгейімен қамтамасыз ету. Сонымен қатар, кеңес клиенттеріниң мүддесін
қорғау туралы да жүмыс жасауы тиіс.
Басқарманың негізгі қызметтері:
1. Банктің стратегиялық мақсатын анықтау және оның саясатың жасау. Ири
банкте мекеменің мақсаты мен міндеттері және оған жетудегі нақты іс-
әрекеттер бағдарламасы, басқарма мен басқару жетекшілері бірлемкен
түрде дайындалған жағдайларды қамтиды:
- банк ресурстары бірінші кезекте қызмет көрсететін клиенттнр
категорияларына бағытталады;
- алдағы кезеңде дамуға мүмкіндік беретін операцияларды;
- банктің филиалдары мен өкілеттігін ашу туралы сұрақтар;
- маркетинг әдістері және жаңа банктік несие мен қызметтерді ұсыну;
- өтімділікті қамтамасыз етудің озық әдістері;
- нарықта банктің бәсекелестік ұстанымын нығайту шаралары;
- пайыз мөлшерлемелерін және банк қызметіне қойылатын тарифтерді белгілеу
саясаты;
- банктің қызметкерлерінің мөлшері мен құрамы, олардың біліктілігін және
т.б. арттыру бағдарламалары.[3]
Ұсақ банктерде саясаттың мақсаты туралы жазбаша меморандум жасалмайды.
Филиалсыз банктер үшін саясаттың приципін құру, филиалы бар ірі банктерге
қарағанда оңай болып келеді.
2. Жетекші орынға адам таңдау. Осы заманғы банк – күрделі және біршама
тәуекел кәсіпорын болғандықтан да, оны білгір, білікті мамандар мен
жауапкершілігі бар адамдар басқаруы тиіс.
3. Комитет құру. Ірі банктерде шешім қабылдау үшін мынадай комитеттер
құрылады: әкімшілік, есеп-қарыздық, ревизиялық.
4. Қарыздық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау. Басқарма
заңды түрде несие мен бағалы қағаздар портфелінің құрылымына банк
саясатының бекіткен мақсаттарына сәйкес бақылау керек.
5. Банк қызметін мерзімді тексеру. Басқарма мүшелері банктің
операцияларына жалпы бақылауды жүзеге асырады
Ірі банктер, әдетте, функционалдық белгісі бойынша құрылатын бөлімше
мен басқармадан тұрады. Олардың жетекшілері бүл бөлімшелердің дұрыс жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді. Басқарма бастықтары және олардың орынбасарлары
бөлім мен қызмет көрсету жұмыстарын координациялайды. Жұмысын бағалап,
кеңес береді. Олар басты назарын негізінен соңғы нәтижелерге аударады.
Бөлімдер мен клиентке қызмет көрсету жұмыстары банк операцияларының қандай
да бір бөлігіне шағын ғана маманданған жұмыспен айналысатын кәсіби
мамандардан тұрады.
Сызбада акционерлік-коммерциялық банкті басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымы келтірілген.
Директорлар кеңесі іс-тәжірибиелік операцияларды жүзеге асыру және
басшылық ету үшін банкінің басқару құрылымын құрады. Өкілеттік көлемі мен
өз бетіндік дәрежесі бойынша басқару құрылымы 3 деңгейден тұрады:
1) Жоғары менеджерлер;
2) Администраторлар;
3) Қадағалау және ревизиялық функциялар берілген тұлғалар.
Жоғары менеджерлер – бөлімдер мен службалардың қызметтерін
шоғырландырады, олардың бағдарламаларымен нақты мақсатын айқындайды, кеңес
және олардың жұмыстарына бағасын береді. Олар өздерінің басты назарын банк
жұмысының нәтижесіне аударады.
Администраторлар – бөлімше жетекшілері. Олардың басты мақсаты
-өздерінің бөлімшелерінің дұрыс жұмыс жасауын қамтамасыз ету.
Үшінші деңгейдегі қызметкерлерге – қадағалаушылар жатады. Бұл қатардағы
жұмысшыларға көмек көрсететін, күрделі және даулы сұрақтарды шешетін, нақты
жағдайлар бойынша кеңес беретін, персоналды оқытумен айналысатын шағын
маманданған топтар.
Банктің күнделікті қызметін атқаратын, банкінің жоғары лауазымды
тұлғасының қатарына: директор кеңесінің төрағасы, президент, қазынашы,
бақылаушы, ревизор жатады.
Директорлар кеңесінің төрағасы – жедел іспен айналыспайды, бірақ
директорлар кеңесін шақырады және жүргізеді, әр түрлі форумдарға банк
атынан қатысады. Кейбір банктерде бұл орынды президент орнымен
бірлестіреді.
Президент –бұл банктің барлық іскерлік өмірінің басқарушысы. Ол жедел
шешімдер қабылдаййды, барлық бөлімдердің қызметтерін басқарады, билік және
ұйымдармен байланысын реттейді. Ірі банктерге президент вице-президенттер
арқылы банк қызметінің күнделікті жұмысына басшылық етеді.
Бақылаушы- бухгалтерлік және статистикалық бөлімнің жұмысын басқарады,
жұмыстың жаңа тәсілдерін және есептің автоматтандыруылуымен айналысады.
Ревизор банктің жұмысын, оның кейбір бөлімшелерінің қызметтерін
тексереді.
1.3. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады.
Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді
орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімнің негізінде қандай да
бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төріндегі банктік
өнімдердің көптеген нысандары жасаланып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылдықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығын қалыптасуына ықпал етеді,
ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының
болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып
табылады.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне
қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық
операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы
Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттерді тарату;
- клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке
тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің
тапсырмалары бойынша қапиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзгеде міндеттемелерді беру;
- тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету,
осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассалық
(факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
- банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету,
клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
- клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша
қызметтер (сейфтік бизнес);
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқысыз
(форфейтинг);
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру.[4]
Уәкілетті органның арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен
операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды
аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).[5]
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құруға болады:
- уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметті;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
-
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен
тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынадай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде
орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және
нарықта оңай өткізіледі.
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап
еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескерусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды
тәртіппен тыйым салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте
ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр
түрлі формаларда – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе
алады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы
қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы
есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп
немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары
үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу
мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің
ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе
аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ
көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын
алмайды. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар
есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік
шоттарда орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісімі бойынша депозиттік
шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік
шоттар деп аталады, сондай-ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Мерзімді салымдар
белгілі бір айдан жоғары мерзімге орналастырады. Салымшы үшін ақшаларды
ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ
банк үшін бұл депозит тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір
қарыз алушыға қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы
иемдене алады. Мерзімді салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын
ағымдағы төлемдер үшін пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар мерзімді салымдар
және кері алу туралы ескертуі бар мерзімді салымдар бөліп бөлінеді.
Меншікті мерзімді салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні
қайтарылады, ал осы күнге дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді.
Егер шот иесі белгіленген күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен
кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез
келген келесі күндерде кері ала алады.
Ескертуі бар депозиттерде салымшының ақшаларды кері алу туралы арнауы
арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі. Әдетте ескерту мерзімдері –
1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға дейін және 1
жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес пайыздық мөлшермелер
белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге мерзімді депозиттер
қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеуінің жинақ салымдарын құнтты демеу және
салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады.
Халық және коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады.
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес ресурстарды
жинақтайды. Бұл қаражаттар тартылған қаражаттар немесе жай міндеттемелер
деп аталады. Оларға банкаралық нарықтан займ алу бағалы қағаздарды кері
сатып алу шартымен сату, вексельдерді есепке алу және орталық банктен қарыз
алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды эмиссиялау және т.б.
жатады.
Банкаралық нарықта Орталық банктің резервтік шотында сақтандырылатын
депозиттер сатылады және сатып алынады. Міндетті минимуммен салыстырғанда
резервтік шотта артық қаражаттары бар көптеген банктердің олардың қосымша
пайда алуы үшін қысқа мерзімді қарызға ұсынады.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі – жеке және
заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және де депозиттік
емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру болып
табылады. Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз
төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды
банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Экономиканы және халықты несиелендіру
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және
банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік
инститтутарға қатысты болады.
Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарылымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік
операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер,
керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде
болғанда пайда болады.
Несиенің екі нысаны белгілі: ақшалай және тауарлай. Сәйкесінше
несиелендірудің екі түрі бар: бастапқыда шарушылық субъектілерінің несиелік
қатынастары банкпен қатынастар секілді пайда болатын тікелей банктік
несиелендіру және несиелік қатынастар алғашқыда шарушылық субъектілерінің
арасында пайда болып, соңынан банкпен қатынастарға трансформацияланатын
жанама несиелендіру.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз алушыға ұсынылады. Несие беруші
банк, ал қарыз алушы – шаруашылық субъектісі болып табылады. Банкаралық
несиеде несие беруші де және қарыз алушы да банктер болып табылады, яғни
бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жүктеуге болады: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз
етілген; банктің рольне байланысты – активтік және пассивтік қарыздық
операциялар (активтік - бұл клиентті және басқа банктерді несиелеу;
пассивтік – Орталық банктен және басқа коммерциялық банктерден банкаралық
несие алу); несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша, ашу
шарттары бойынша және басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша
қарыздар былай жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік
кепілдігіне, жеке тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы
органдарына және т.б.[6]
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол және қолма-қолсыз деп бөлуге болады. Несиенің мұндай жіктелуінің
негізінде формалды белгілер жатқанын атап көрсету қажет.
Қарыздарды (ссудаларды) қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен
табыс табуының кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі
түрлеріне төмендегілер жатады:
- кепілге алу – тапсырма бір жақты міндеттемелі келісім-шарт. Бұл
жағдайда тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында өтеп
беруі туралы банк алдындағы міндеттемесі;
- кепілдік – кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік
міндеттемесі;
- бағалы қағаздар, тауарлар және басқада мүліктерді кпілдікке салу.
Кепіл құқығы - қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған
жағдайда, оның кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен
түсімнің белгілі бір бөлігін алу немесе сол мүліктерді (ғимарат, жер
учаскесі, жылжымалы мүліктер) толығымен иемдену құқығы;
- жылжымайтын мүлікті кепілдікке салу құқығы; несиелерді қамтамасыз
етуде негізгі роль ипотекаларға жүктеледі және ғимараттар мен жер
учаскелері жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу заңының негізі болып
табылады. Оларды кепілдікке салу арқылы иегерлері несие алады.
Несиелерді қамтамасыз етудің, материалдық формаларына: жер, құнды
қағаздар, тауар-материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері және т.б.
жатады.
Клиенттердің қажет етуіне және қызығушылығына байланысты әр банкте жай
қарыздық немесе арнайы қарыздық шоттар ашылады.
Арнайы қарыздық шоттардың жай шоттардан айырмашылығы – қарыз беру әр
уақыт сайын құжаттық түрде негізделмей-ақ, қарыз алушының арнайы қарыздық
шот ашқызу барысында банкке өткізген міндеттемелік өтініші негізінде
жүргізіледі. Қарыз қажетті жағдайда есеп айырысу құжаттарын өтеу жолымен
беріліп түскен түсімдері арнайы қарыздық шоттарға аудару арқылы жойылады.
Қарыз, контокорренттік шоттардан да беріледі. Бұл шотта бір жағынан
түскен түсімдер көрсетілсе, екінші жағынан қарыздар мен төлемдер
көрсетілетін айрықша шот түрі. Онда тек дебеттік немесе кредиттік сальдо
ғана болады.
Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу
Коммерциялық банктердің үшінші қызметі – қолма-қолсыз есеп айырысуды
ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне
немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда
шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражатарын шоғырландыру
және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әр түрлі шоттар ашады: есеп
айырысу, ағымдық, дербес, депозиттік, контокорренттік және тағы басқалар.
Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер
тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде
клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл банктік айналым ақшаларының қозғалысы, яғни
ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша жазба
түріндегі аударымдары.
Қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу
аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен
шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп айырысудың тиімді
формаларын енгізу төлемдердің жылдамдауына, есеп айырысуда ақшалай
қаражаттарының айналымдылығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік
айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу зат алмасуда халық
шаруашылығы шарушылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы
мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділіген байланысты болады. Қолма-
қолсыз есеп айырысудың мәні мынада, олар шарушылық органдардың қорларының
айналымына және шарушылық мәмілелердің аяқталуына көмектеседі.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл есеп айырысудың формасы мен
әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың
жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып
келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің
дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы
мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделеніп
отыруы керек.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру негізгі
екі бағыт бойынша жүргізіледі:
- жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып
жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу;
- банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.
Есеп айырысу формаларын жетілдіру туралы айтқанда, чекпен есеп
айырысудың клирингтік формасының дамуына басты көңіл бөлінеді, себебі ол
есеп айырысудың анағұрлым ыңғайлы формасы. Банкаралық есеп айырысу жүйесін
қайта ұйымдастыру – бұл банктердің тікелей корреспонденттік қатынастарының
дамуы және корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысу жүйесіне
толық көшуі.
Есеп айырысу операциялары – банк қызметенің өзгермейтін немесе баяу
өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі
бір реформалар жүргізуі жеткіліксіз, себебі барлығы осы шарушылық іс-
әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдар түрлері.
Жеке банктер тек бар есеп айырысу формаларын жаңарта алады, ол клиенттерге
сапаның жаңа деңгейін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі
Инвестиция дегеніміз – бұл халық шарушылығына мемлекет ішінде және
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ
мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей
өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік
сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфелдік инвестициялар бағалы
қағаздарды сатып алу арқылы және ұзақ мерзімдік банк несиелерін беру арқылы
жүзеге асады. Жеке, мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық
заңдармен реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің
инвестицилық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор
құқықтары қорғалады.
Қазақстанда, заңға сәйкес, инвестиция деп, кәсіпкерлік іс-әрекет және
басқада пайда әкелетін іс-әрекет объктілеріне салынатын ақша қаражаттары
мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялық қызметтің қатысушылар – жеке
және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты шетелдік инвесторлар бола алады.
Берілеген жағдайдағы әңгіме коммерциялық банктердің инвестициялық қызметіне
қатысады.[7]
Әдетте банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің
өздерінің бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне
ақшалай қаражаттар салу. Яғни, банктердің салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде
қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу. Инвестицияның
қарыздан бір қатар айырмашылығы бар. Біріншіден, қарыздар салыстырмалы
қысқа мерзімді қайтарымдылық шартымен қолданады, ал инвестиция салынған
ақша иесіне қайтпас бұрын, салыстырмалы ұзақ мерзімде ақша қаражаттарының
ағының қамтамасыз ету мақсатында жасалады. Екіншіден, несиелеу кезінде
бастамашылық қарыз алушыдан болған, ал инвестиция кезінде – несие берушіден
(банктен) болады. Үшіншіден, несиелік мәміле нақты несие беруші мен қарыз
алушы арасында жасалады, ал инвестициялау нарықта міндетті қызметті
қарастырады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету.
Коммерциялық банктердің басқа да қаржылық қызметтері
Лизингтік операциялар. Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға беру
деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді пайдаланылатын
заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға беруді
айтады.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша
жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір
уақыттық жұмылдырунсыз немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті
пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден
басталады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал-жабдықпен, алдыңғы
техникамен материалды-техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогрессивті
формасы.
Лизингтік мәміледе 3 қатысушы болады. Олардың өзара қатынастары
мәмілемен реттеледі: бірінші қатусышы – мүлік иесі (лизинг беруші), екінші
– мүлікті пайдаланушы (лизинг алушы), үшінші – мүлікті сатушы. Олардың
өзара қатынасы келесідей түрде қалыптасады: болашақ лизинг алушы ақша-
қаражаттары бар болашақ лизинг берушіні мәмілеге қатысуын сұрайды, ол
лизинг алушыға төлемді шартымен жалға береді. Коммерциялық банктер бұл
жерде мүлік иесі ретінде болады, яғни олар мүлікті өз меншігіне алады және
лизинг алушыға береді. Шын мәнінде олар осы мүліктің несиесін береді,
сөйтіп несиелік қатынастыр пайда болады. Мұнда несиелеудің барлық принципі
бар: мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік (ақылық). Мерзімі біткенде
лизинг алушы мүлікті иесіне қайтарып береді, қызметті төлейді, яғни
жалақысын төлейді. Формасы бойынша бұл ақшалы несие емес, бұл өндірістік,
негізгі қорларға тауарлық несие.
Лизинг түрлері әр түрлі:
1. Жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі. Оның объектісі болып
моральдік тозу қарқыны өте жоғары машиналар мен құрал-жабдықтар табылады.
2. Қаржылық лизинг анағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол мерзім
машиналар мен құрал-жабдықтар амортизациялық тозу мерзімімен сәйкес
келеді. Бұл жерде мәміле аяқталмай, күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті
лизинг алушымен сатып алыну мүмкіндігі көрсетілген.
3. Қаржылық құны бойынша лизинг пайдалануда болған құрал-жабдықтардың
жалға беру. Сондықтан лизинг объектісі бастапқа құнымен емес, қалдық құны
бойынша бағаланады.
Лизингтік бизнестің дамуы үшін, лизингке беретін арнайы лизингтік
компаниялар құрылады. Олардың негізгі қаражат көзіне құрал-жабдықтарды
сатып алу үшін берілетін банктік несиелер жатады.
Факторингтік операциялар. Факторингтік операция – клиентпен төленбеген
қарыздық талаптар (шот-фактуралар, вексельдер) бойынша төлемді талап ету
құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер өз клиенттерінен төлем
құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле келісім-шартпен
жүзеге асады. Ол келісім-шартта сатып алынған қарыздың сомасы және пайыз
көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері
алынатынын көрсетеді.
Факторингтік келісімнің бірнеше типтері бар. Толық қызмет ету туралы
келісім әдетте факторингтік компания мен жабдықтаушы тұрақты, ұзақ
қатынаста болатын болса қолданылады. Толық қызмет ету мыналарды қамтиды:
күмәнді қарыздардың пайда болуынан толық қорғау, төлемдердің кепілдік
түсімін қамтамасыз ету, несиені басқару, сатуды есептеу, белгілі бір
мерзімге алдын ала төлем формасындағы несиелеу.
Регресстік құқы бар толық қызмет етудің алдыңғысынан айырмашылығы
–факторингтік компания жабдықтарушы көрсететін несилік тәуекелді
сақтандырмайды. Бұның мәні компания егер төлем құжаттары төленбесе, оларды
жабдықтаушыға қайтарып бере алады.
Толық қызмет ету туралы факторингтік келісімнің тағы бір түрі –
агенттік келісім немесе көтерме факторинг туралы келісім. Бұл жағдайда
жабдықтаушы факторингтік компанияға тек несиелік тәуекелдің қорғау
функциясын береді, ал қалған элементтер жабдықтаушыда қалады, яғни ол
факторингтік компанияның талаптарды есепке алу мен инкассалаудың агенті
болады.
Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның
қызметтерін қабылдап өздерінің жеке және корпаративті клиенттері үшін әр
түрлі қызметтер орындайды. Траст - сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі
өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім
білдіріп тапсырады, яғни траст деп, банктердің, басқа қаржылық
инститтутардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты қызметтер
көрсетуін және клиент атынан, оның мүддесі үшін, сенімді тұлға ретінде
басқада қызметтер көрсетуін атайды. Бұл операциялар келісім негізінде
жүзеге асды, ол келісім трасталық деп аталады. Бұнда сенімді тұлға белгілі
бір құқықтарға ие болып мүліктің, капиталдың, бағалы қағаздардың иелік
етушісі ретінде болады. Сенімді тұлға мүлікпен бенефициар мүддесін қорғай
отырып, иелік етуге тиіс. Бенефициар болып мүліктің иесі, яғни сенім
иесінің өзі немесе үшінші тұлға болуы мүмкін.
Коммерциялық банктер трасталық операциялармен қосымша табыс алу үшін
айналысады. Сол сияқты корпарациялар, фирмалар және олардың ақша
қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату үшін
айналысады.
Банктер трасталық қаражаттарды негізінен өздерімен ұзақ қатынастағы
фирмалардың акцияларына, ірі компаниялардың бағалы қағаздарына,
қозғалмайтын мүлік бойынша кепілдемелерге, депозиттерге және басқада
табысты активтерге орналастырады.
Банктерге қаражаттарды бағалы қағаздарға салу қосымша табыстан басқа,
ірі фирмаларды және корпарацияларды бақылауға мүмкіндік береді.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне банктік
мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және қаржы, инвестициялау,
несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беруге байланысты кеңес беру
қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер тарапынан пайда табу
мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттергебанк ісінің қырларын білу үшін,
жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық түсіндірмелер беру арқылы жаңа
клиенттерді тартуға да байланысты көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде
коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен
қатар, банктер клиентерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі
мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі
ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады.
Осының негізінде банктер өздерінің мәліметтер базасын жасайды,
клиенттер оған қолын жеткізу үшін белгілі бір ақы төлеуге тиіс.
ІІ. Коммерциялық банктердің негізгі операциялары
2.1. Коммерциялық банктердің пассивті операциялары
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары
анықтайды. Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға
бөлінеді: пассив (қаражат тарту); актив ( қаражатты орналастыру);
комиссиялық делдалдық (клиенттің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы) және
сенімді операциялар.
Пассив операциялары – олар өз қарауына әр түрлі салымдарды тартып,
басқа банктерден несие алып, өзінің бағалы қағаздарын шығарып және с.с.
басқа да қаражат тарту операцияларын җургізіп, банк қорын құру және оны
ұлғайту операциялары. Олар банк балансының пассивінде көрсетіледі. Пассив
операциялары тарихи дәстүр бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz