Меншік құқығының түсінігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Меншік құқығының түсінігі
1.1. Жалпы меншік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2. Меншік пен меншік құқығының арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3. ҚР заңнамалары бойынша меншік құқығының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ. Мемлекеттік және жеке меншік құқығы.
2.1. Мемлекеттік меншік құқығының пайда болуы, объектілері және
оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Жерге меншік құқығының ұғымы және пайда болу тәсілдері ... ... ... ..17
2.3. Жеке меншіктің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.4. Шетел азаматтарының меншік құқығы және оны
қорғау проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.5. Ортақ меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.6. Меншік құқығы және озегеде заттық құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ІІІ. Меншік құқығын қорғау
3.1 Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық
әдістерінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Меншікті иелену мен меншік құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.3 Жерге меншік құқығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
І. Меншік құқығының түсінігі
1.1. Жалпы меншік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2. Меншік пен меншік құқығының арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3. ҚР заңнамалары бойынша меншік құқығының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ. Мемлекеттік және жеке меншік құқығы.
2.1. Мемлекеттік меншік құқығының пайда болуы, объектілері және
оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Жерге меншік құқығының ұғымы және пайда болу тәсілдері ... ... ... ..17
2.3. Жеке меншіктің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.4. Шетел азаматтарының меншік құқығы және оны
қорғау проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.5. Ортақ меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.6. Меншік құқығы және озегеде заттық құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ІІІ. Меншік құқығын қорғау
3.1 Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық
әдістерінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3.2 Меншікті иелену мен меншік құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.3 Жерге меншік құқығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Азаматтық кодекстiң 188-бабында меншiк құқығына мынадай анықтама берiлген: «Меншiк құқығы дегенiмiз – субъектiнiң заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы»
Бұл дипломдық жұмыста меншік құқығын, меншік қатынастарын реттейтін заңдарда керекті заң оқулықтарды, газет, журналдаға меншік құқығы, мемлекет мүлкін мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы басылған мақалаларды оқып үйреніп, меншік құқығының түсінігін оның мазмұнын, меншіктің түрлерін , формаларын, меншік құқығын қорғау түсініктерін кеңінен ашуға тырыстық.
Меншік құқығы кез-келген қоғамның материалдық негізі – меншіктің экономикалық қатынастары болып табылады..
Меншік бұл белгілі тұлғалардың материалдық игіліктерге қатынасы.
Меншіктің экономикалық түсінігі бұл материалдық игіліктерді ең алдымен өндіріс құралдарын сіңіріп алудың тарихи белгіленген қоғамдық формасы.
Меншіктің экономикалық қатынастарының мазмұны материалдық игіліктерді өз еркінші пайдалану болып табылады. Меншік қатынасын құқықтық реттеу біріншіден материалдық игіліктердің белгілі тұлғаларға тиесілігін белгілейтін нормалары туралы.
Сонымен, меншік құқығының нормалары меншік қатынастарының барлығын емес, ол тек мүліктің белгілі тұлғаларға тиістілігімен байланысты қатынастарды реттейді.
Дипломдық бітіру жұмысы ІІІ тараудан, әр тарау бірнеше тармақтардан тұрады. Кіріспе бөлімде меншік белгілері, функциялары көрсетіледі. I. Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi деген бірінші тарауда Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының негізгі жолдары және Мемлекеттік меншiк құқығының объектiлерi және оның мазмұны қарастырылады. II. Азаматтардың жеке меншік құқығы деген негізгі тарауда Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы және Ортақ меншік құқығының ұғымымен түрлерi анықталса, III. Меншік құқығын қорғау және оны иелену атты тарауда Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы мен Меншік құқығын қорғаудың заттай құқықтық әдістері ашылады.
Бұл дипломдық жұмыста меншік құқығын, меншік қатынастарын реттейтін заңдарда керекті заң оқулықтарды, газет, журналдаға меншік құқығы, мемлекет мүлкін мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы басылған мақалаларды оқып үйреніп, меншік құқығының түсінігін оның мазмұнын, меншіктің түрлерін , формаларын, меншік құқығын қорғау түсініктерін кеңінен ашуға тырыстық.
Меншік құқығы кез-келген қоғамның материалдық негізі – меншіктің экономикалық қатынастары болып табылады..
Меншік бұл белгілі тұлғалардың материалдық игіліктерге қатынасы.
Меншіктің экономикалық түсінігі бұл материалдық игіліктерді ең алдымен өндіріс құралдарын сіңіріп алудың тарихи белгіленген қоғамдық формасы.
Меншіктің экономикалық қатынастарының мазмұны материалдық игіліктерді өз еркінші пайдалану болып табылады. Меншік қатынасын құқықтық реттеу біріншіден материалдық игіліктердің белгілі тұлғаларға тиесілігін белгілейтін нормалары туралы.
Сонымен, меншік құқығының нормалары меншік қатынастарының барлығын емес, ол тек мүліктің белгілі тұлғаларға тиістілігімен байланысты қатынастарды реттейді.
Дипломдық бітіру жұмысы ІІІ тараудан, әр тарау бірнеше тармақтардан тұрады. Кіріспе бөлімде меншік белгілері, функциялары көрсетіледі. I. Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi деген бірінші тарауда Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының негізгі жолдары және Мемлекеттік меншiк құқығының объектiлерi және оның мазмұны қарастырылады. II. Азаматтардың жеке меншік құқығы деген негізгі тарауда Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы және Ортақ меншік құқығының ұғымымен түрлерi анықталса, III. Меншік құқығын қорғау және оны иелену атты тарауда Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы мен Меншік құқығын қорғаудың заттай құқықтық әдістері ашылады.
1.Сулейменов М.К. Коментарий к Закону Республики Казахстан «О собственности.»Бизнес и право в Казахстане, 1993, № 1
2.Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992,
3.Е.А. Суханов «Лекция о праве собственности» деген оқулығында баяндалған, 7-12 беттер
4.ҚР Азаматтық кодексi .Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
5.ҚР Азаматтық кодексі. Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
6.Суханов Е.А. Гражданское право. Москва., 1993ж. 208 б
7.ҚР «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы » ҚР салық кодексi. 12 маусым 2002. Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
8.А.Х. Хаджиев .Земельное право Республики Казахстан. (общая часть) Учебное пособие / Алматы Данекер 2001
9.Земельное законодательство РК.- Сборник законодательных и нормативных актов по земельным отношениям и землеустроиству. Алматы 1995.
10.Суханов Е.А. Гражданское право. Москва., 1993ж. 251 б . Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. Журнал «Ақиқат». 1993ж. 76 б.
11.Сулейменов М.К. Коментарий к Закону Республики Казахстан «О собственности.»Бизнес и право в Казахстане, 1993, № 1, 42-бет
12.Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности.-Алматы: Қақақстан,1994,100 бет.
13.Стамкулов Ә.С. Бектурғанов.Ә. «Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi» //Ақиқат журналы №6 1995.
14.Иоффе О.С., Мусин В.А. Основы римского гражданского права. – Л., 1974, 168-бет.
15.Қараңыз: Иоффе О.С., Мусин В.А. Көрс. Шығ., 169-бет. Ә. Ерали, жер меншiгiнiң құқықтық негiздерi. – Алматы, 1996, 18-бет.
16.Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Общая часть / Под ред.А.Г. Диденко.-Алматы,1996. 131-бет
17.ҚР Азаматтық кодексi. Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
18.Қараңыз: Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992, 15-бет.
19.Гражданское право. Учебник. – Ч. 1/ Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого, 485-бет.
20.Гражданское право РК / Под ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С. – Т.2. Алматы, 1998, 438-439-бет.
21.1964 жылы Қазақ КСР АК-iнде залалдар жөнiндегi бап «Мiндеттемелiк құқық» бөлiмiне енгiзiлдi. Сонымен бiрге залалдар жөнiндегi мәселелер азаматтық құқық институттарының бәрiнде, оның iшiнде меншiк құқығы туралы нормаларды қолдану кезiнде, туындайды. Бұл норма (9-бап) АК-тiң «Ак-тiң жалпы ережелерi» бөлiмiне енгiзiлген.
22.Советское гражданское право. – Т.1. – М., 1968, 484-бет.
23.Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 100-бет.
24.Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 103-бет.
25.Толстой Ю.Н. Социалистическая собственность и оперативное управление.
26.Суханов Е.А. Гражданское право. Москва., 1993ж. 279 б .
27.Жанайдаров И.У. Проблемы реализации право государственной собственности. Алматы. Қазақстан, 1994.
2.Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992,
3.Е.А. Суханов «Лекция о праве собственности» деген оқулығында баяндалған, 7-12 беттер
4.ҚР Азаматтық кодексi .Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
5.ҚР Азаматтық кодексі. Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
6.Суханов Е.А. Гражданское право. Москва., 1993ж. 208 б
7.ҚР «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы » ҚР салық кодексi. 12 маусым 2002. Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
8.А.Х. Хаджиев .Земельное право Республики Казахстан. (общая часть) Учебное пособие / Алматы Данекер 2001
9.Земельное законодательство РК.- Сборник законодательных и нормативных актов по земельным отношениям и землеустроиству. Алматы 1995.
10.Суханов Е.А. Гражданское право. Москва., 1993ж. 251 б . Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. Журнал «Ақиқат». 1993ж. 76 б.
11.Сулейменов М.К. Коментарий к Закону Республики Казахстан «О собственности.»Бизнес и право в Казахстане, 1993, № 1, 42-бет
12.Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности.-Алматы: Қақақстан,1994,100 бет.
13.Стамкулов Ә.С. Бектурғанов.Ә. «Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi» //Ақиқат журналы №6 1995.
14.Иоффе О.С., Мусин В.А. Основы римского гражданского права. – Л., 1974, 168-бет.
15.Қараңыз: Иоффе О.С., Мусин В.А. Көрс. Шығ., 169-бет. Ә. Ерали, жер меншiгiнiң құқықтық негiздерi. – Алматы, 1996, 18-бет.
16.Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Общая часть / Под ред.А.Г. Диденко.-Алматы,1996. 131-бет
17.ҚР Азаматтық кодексi. Алматы.,ЮРИСТ .,- 2012
18.Қараңыз: Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992, 15-бет.
19.Гражданское право. Учебник. – Ч. 1/ Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого, 485-бет.
20.Гражданское право РК / Под ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С. – Т.2. Алматы, 1998, 438-439-бет.
21.1964 жылы Қазақ КСР АК-iнде залалдар жөнiндегi бап «Мiндеттемелiк құқық» бөлiмiне енгiзiлдi. Сонымен бiрге залалдар жөнiндегi мәселелер азаматтық құқық институттарының бәрiнде, оның iшiнде меншiк құқығы туралы нормаларды қолдану кезiнде, туындайды. Бұл норма (9-бап) АК-тiң «Ак-тiң жалпы ережелерi» бөлiмiне енгiзiлген.
22.Советское гражданское право. – Т.1. – М., 1968, 484-бет.
23.Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 100-бет.
24.Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 103-бет.
25.Толстой Ю.Н. Социалистическая собственность и оперативное управление.
26.Суханов Е.А. Гражданское право. Москва., 1993ж. 279 б .
27.Жанайдаров И.У. Проблемы реализации право государственной собственности. Алматы. Қазақстан, 1994.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Меншік құқығының түсінігі
1.1. Жалпы меншік
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..3
1.2. Меншік пен меншік құқығының
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3. ҚР заңнамалары бойынша меншік құқығының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ. Мемлекеттік және жеке меншік құқығы.
1. Мемлекеттік меншік құқығының пайда болуы, объектілері және
оның
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 12
2. Жерге меншік құқығының ұғымы және пайда болу тәсілдері ... ... ... ..17
3. Жеке меншіктің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
4. Шетел азаматтарының меншік құқығы және оны
қорғау
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
5. Ортақ меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.6. Меншік құқығы және озегеде заттық
құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІІ. Меншік құқығын қорғау
1. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық
әдістерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2. Меншікті иелену мен меншік құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.3 Жерге меншік құқығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Қосымша схемала
К І Р І С П Е
Азаматтық кодекстiң 188-бабында меншiк құқығына мынадай анықтама
берiлген: Меншiк құқығы дегенiмiз – субъектiнiң заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билiк ету құқығы
Бұл дипломдық жұмыста меншік құқығын, меншік қатынастарын реттейтін
заңдарда керекті заң оқулықтарды, газет, журналдаға меншік құқығы, мемлекет
мүлкін мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы басылған
мақалаларды оқып үйреніп, меншік құқығының түсінігін оның мазмұнын,
меншіктің түрлерін , формаларын, меншік құқығын қорғау түсініктерін кеңінен
ашуға тырыстық.
Меншік құқығы кез-келген қоғамның материалдық негізі – меншіктің
экономикалық қатынастары болып табылады..
Меншік бұл белгілі тұлғалардың материалдық игіліктерге қатынасы.
Меншіктің экономикалық түсінігі бұл материалдық игіліктерді ең алдымен
өндіріс құралдарын сіңіріп алудың тарихи белгіленген қоғамдық формасы.
Меншіктің экономикалық қатынастарының мазмұны материалдық игіліктерді
өз еркінші пайдалану болып табылады. Меншік қатынасын құқықтық реттеу
біріншіден материалдық игіліктердің белгілі тұлғаларға тиесілігін
белгілейтін нормалары туралы.
Сонымен, меншік құқығының нормалары меншік қатынастарының барлығын
емес, ол тек мүліктің белгілі тұлғаларға тиістілігімен байланысты
қатынастарды реттейді.
Дипломдық бітіру жұмысы ІІІ тараудан, әр тарау бірнеше тармақтардан
тұрады. Кіріспе бөлімде меншік белгілері, функциялары көрсетіледі. I.
Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi деген
бірінші тарауда Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда
болуының негізгі жолдары және Мемлекеттік меншiк құқығының объектiлерi және
оның мазмұны қарастырылады. II. Азаматтардың жеке меншік құқығы деген
негізгі тарауда Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге
асырылуы және Ортақ меншік құқығының ұғымымен түрлерi анықталса, III.
Меншік құқығын қорғау және оны иелену атты тарауда Меншік құқығын қорғаудың
азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы мен Меншік құқығын қорғаудың заттай
құқықтық әдістері ашылады.
1 Меншік құқығының түсінігі
1.1 Жалпы меншік түсінігі
Меншік құқығы материалдық игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін
бекітуші, реттеуші, қорғаушы құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре
алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық
институтын құрайды.
Меншік құқығы институты қоғамда негізгі үш функцияны орындайды:
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгісі бір тұлғаларға
тиістілігін белгілейді.
Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті
мүлікке ие болу, пайдалану, билік ету құқықтарын бекітеді.
Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын
құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының субъективтік мазмұны - өкілеттелінген тұлғаның
мүмкіндігі болып табылады. Субъективтік меншік құқығы меншік иесіне өз
еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет
үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға,
кепілдікке беруге құқығы бар [1,15].
Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу пайдалану және билік
ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде
қамтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда,
кіріс, өсім, жеміс, төл алу тағы басқа өзге де нысандарда болуы мүмкін.
Бұл құқықтар тек мүлікке ие болған жағдайда ғана жүзеге асады.
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заң мен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық айтылған құқықтардың
ішінде негізгісі болып оның бар болуы меншік иесін басқа титулдық
иеліктерден ерекшелендіреді. Меншік иесінің үш құқығы, заңның тарихи
дамуынан туындап отырған заңды құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің
құқықтарында ғана емес, сондай-ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мұнда
жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің құқығынан шектеулі
болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығы жалдап алушыға мүлікке
қожалық етуге мүмкіндік беруінде. [2,40]
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген
тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды.
Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы
сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында
өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруашылығында өз еркінше пайдалану мүмкіндігі
болмаған.
Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне тиістілі мұлікке ие
болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы заңдарда меншік
құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі уақытта меншік
иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс- әрекетте пайдалана
алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі заңдылық ерекшелігін
қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін , мазмұнының кеңдігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективті меншік құқығы бұл меншік
иесінің өз мүлкіне өз еркінше ие болу , пайдалану және билік ету,
заңда тиым салынбаған басқа да іс -әрекеттер жасау құқықтарын
пайдаланып,яғни өз мүлкіне толық қожалық ету деп түсінуге болады. Кез
келген өндіріс сипаты, көлемінен тәуелсіз бола отырып, меншіксіз әрекет ете
алмайды. Меншік – ол иелену, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену құқығы,
яғни мүліктік құқық. Меншік бұрынғы, қазіргі және болашақтағы кез келген
экономикалық жүйенің қызмет етуінің негізі болып табылады. Меншік,
маңайындағы барлық тұрақты қоғамдық қатынастарды қалыптастырып және
дамытып отыратын қоғамдық ұмтылыс болып табылады. Меншік формасынан
көбінесе шаруашылық өмірдің құбылыстарынан ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық тетік, мемлекеттік институттар, қоғам өмірінің әлеуметтік және
мәдени деңгейі тәуелді болып келеді. Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне
дәстүр мен әдет – ғұрып, адамгершілі, мәжбүр ету, құқық жатады. Дәл осы
құқықтар ( заңдық ) меншік құқығын заңды түрде реттеп, өзгерістерді есепке
алуға ( пайда болу, шеттеу, тоқтатылу және меншік құқығын қайта қалпына
келтіру ) мүмкіндік береді. Меншік қатынастарының мазмұны өндіріс, оны бөлу
( қайта бөлу ) өнімдерді айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы
экономикалық қатынастарды құрау. Бұл экономикалық теория пәнінің меншіктік
қатынастарды реттеп, оған анықтама беріп, жасаған негізгі түсінігі.
Экономикалық теория мншіктік қатынастарда барлық өндірістің өсу аумақтарын,
олардың қайталанушылық, ұдайы өндірушілік негізгі екенін көрсетеді.
Сонымен, меншіктік қатынастар - бұл өндіріс құралдары, олардың күшімен
өндірілетін тұтыну заттары ретіндегі иелену, бөлу, басқару, пайдалану және
осылардан туатын меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адамдар
арасындағы жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірістік қатынастар.
1.2 Меншік пен меншік құқығының арақатынасы
Меншiк қай қоғамның да сан қырлы өзектi мәселесi болып келдi.
Сондықтан да меншiк құқығын құқық институты ретiнде қараған кезде оны
меншiктен шығатын экономикалық категория деп түсiнуi керек.
Меншiк дегенiмiздiң өзi – затты иелену, меншiктену екен, оның өзi
заттың пайдалы қасиеттерiне орай жүзеге асады, демек, оны меншiктенген соң
өндiрiс барысында пайдаланып, оған билiк етiледi. [3,7-12] Меншік құқығы
материалдық игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші,
қорғаушы құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік
құқығын құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық институтын құрайды.
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген
тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды.
Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы
сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында
өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруа шылығында өз еркінше пайдалану
мүмкіндігі болмаған.Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне
тиістілі мұлікке ие болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы
заңдарда меншік құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі
уақытта меншік иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс-
әрекетте пайдалана алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі
заңдылық ерекшелігін қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін , мазмұнының
кеңдігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективті меншік құқығы бұл меншік
иесінің өз мүлкіне өз еркінше ие болу , пайдалану және билік ету,
заңда тиым салынбаған басқа да іс -әрекеттер жасау құқықтарын
пайдаланып,яғни өз мүлкіне толық қожалық ету деп түсінуге болады.
Меншiк дегенiмiз – бiр материалдық иелiктерге басты және олардың
белгiлi бiр тұлғаға тиiстiлiгiне байланысты бiр тұлға мен екiншi тұлға
арасында пайда болатын қатынас. Меншiк құқығын беру, басқа бiреуге тапсыру
және оның ауысуы мүліктің нысаналы мақсатын ескере отырып жүзеге асыруға
тиiс. Жергiлiктi атқарушы орган жер учаскесiн сатып алудан бас тартқан
жағдайда, осындай учаске оның рұқсатымен Қазақстан Республикасының
азаматына сатылуы мүмкiн. Жер учаскесiне меншiк құқығы басқа адамға мәмiле
жасалған кездегi барлық ауыртпалықтарымен қоса берiледi. Жер учаскесiнiң
меншiк иесi оның нысананы мақсатын өзгертпей, жер учаскесiн уақытша
пайдалану туралы шарттың негiзiнде оны уақытша пайдалануға беруге құқылы.
Жер учаскесiн уақытша пайдалану туралы шарт жолдау шарты немесе өтеусiз
пайдалану туралы шарт өтеусiз пайдаланушымен нысанында жасалады. Меншiкке
байланысты экологиялық қатынастар меншiк иесiнiң өзiмен немесе заттық
құқықтар арқылы меншiк иесi болып табылмайтын тұлғалармен жүзеге асырылады.
Жердi пайдалану құқығы жеке немесе заңды тұлғаның жердi пайдаланушылардың
жердiң пайдалану қасиеттерiн алудын заңды түрде қамтамасыз етiлген
мүмкiншiлiктер Қазақстан Республикасы жер заңымен анықталады жердi
пайдалану құқығы оны беру процесiнде пайдалану болып мүмкiн сондықтан үш
түрге бөлiнедi: 1) белгiлi тұлғаларға жердi пайдалану құқығының мемлекетке
беруi; 2) белгiлi тұлғаларға оны басқа пайдаланушының беруi; 3)
универсалдық тәртiп негiзiнде жердi пайдалану құқығын қабылдау.
Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекеттiк ұйымдар мен мекемелерге
берiлген қорғаныс қажеттерiне пайдаланылатын ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы, елдi
мекендер жерiндегi жалпы пайдаланылатын, босанқы, оның iшiнде арнайы жер
қорының жер учаскелерi, поселкелер мен ауылды елдi мекендердегi жайылымдық
және шабылдықтық алқаптар, берiлмеген шалғайдағы жайындар мен басқа да
жерлер мемлекеттiк меншiкте болады. Екi немесе одан көп жер учаскелерiнiң
меншiк иелерi немесе жер пайдаланушылар бiрлесiп пайдаланылатын суару
қондырғылары орналасқан жер учаскелерi берiлмейдi. Мемлекеттiк меншiк
мемлекеттiк ерекше субъект сондықтан да мемлекеттiк меншiк құқықтарында кез
келген мүлiк болуы мүмкiн. Негiзiнен ортақ меншiк – бұл екi немесе бiрнеше
тұлғалардың иелену, пайдалану, және билiк ету құқықтарда болатын меншiк
ортақ меншiк деп аталады. Ортақ меншiк екi негiзгi түрге бөлiнедi:[4,20]
1) Ортақ үлестiк меншiк;2) Ортақ бiрлескен меншiк. Ортақ үлестiк меншiк
дегенiмiз – мүлiкке қатысты меншiк иелерiнiң әрқайсысының үлесi нақты
көрсететiлетiн меншiк түрi . Ортақ үлестiк меншiктiң өзi бiрнеше түрге
бөлiнедi.
1) нақты үлестiк меншiк.2) тең үлестiк меншiк.3) заттық ортақ үлестiк
меншiк.
Ал ортақ бiрлескен меншiк екiге бөлiнедi.
1) ерлi-зайыптылардың ортақ бiрлескен меншiгi.
2) Шаруа қожалықтарының ортақ бiрлескен меншiгi
Меншіктің заңдық қатынастары – бұл иелену құқығы, яғни мен иеленемін
дегенді білдіреді. Иелену меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен
өзі иелену меншіктің экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін
белгілеп, пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы
әбден мүмкін, яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз
меншігін толық билеуі мүмкін босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және
т.б., бірақ барлық осы қатынастардан экономикалық өатынастар туындамайды.
Экономика ретінде өндірістік қатынастар меншік иесі өз мүлкін пайдаланған
кезде ғана пайда болады, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны өндірістік
мақсатында өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң өндіріс
нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды экономикалық жүзеге асыру
болып табылады. Сонымен, меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны бұл:
- Өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін
ұйымдастыру;
- Өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;
- Қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) сату, жеке қызмет
көрсету.
Мүлік меншік құқығында бір немесе бірнеше адамда болады.
1.3 ҚР заңнамалары бойынша меншік құқығының түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады, - деп жазылған.
Азаматтық кодекс меншiктiң екi нысанда – жеке және мемлекеттiк
екендiгiн тәртiптейдi. [5,29]Сонымен, меншiкке субъектiлер: мемлекет,
әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Азаматтық кодексiне сәйкес мемлекеттік меншік республикалық және
коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына
сәйкес мемелекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен тұрады.
Азаматтардың меншік құқығы - өз алдына құқықтық институт болып
материалдық игіліктің бір адамға тән екендігін бекітеді.[6,27]
Нарықтық экономика жағдайында жеке даралық және коллективтік
кәсіпкерліктің өсуі уақытында азаматтардың тұтыну объектілеріне меншіктің
құқығы азаматтар құқығының негізгі құқықтық институты болып қалады да
азаматтардың негізгі тобына материалдық игіліктің тиістілігін белгілейді.
Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес Қазақстан азаматтары
меншігінде – жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлерғ саяжай, бақша үйлері,
гараждар, үй шаруашылық заттары, акциялар, облигациялар, басқа да бағалы
қағаздар жалпы информация құралдары, кәсіпорын, өндірістің сауда-саттық,
басқа да кәсіпқойлық саласындағы мүліктік комплекстер ғимараттар,
құрылыстар, көлік құралдары, басқада өндіріс құралдары,
өндіріс тұтыну әлеуметтік мәдени мүліктері жатады. Кейбір мүліктер
заңда тура көрсетілген жағдайда мемлекеттің қоғамның қауіпсіздігі
мақсатында азаматтардың меншігінде болмауы мүмкін.
Билік ету құқығы мүлікпен жасалған әр түрлі мәмілелер формасында
қолданады. Мысалы: шығарған тауарды, тұтынушылар мен жасалынған келісімдер
негізінде еркін сату. Сондай-ақ, кірістік салықтарды төлеп болған соң
қалған бөлігі кәсіпорынның билігіне түседі де, оны не үшін пайдалану керек
екенін кәсіпорын өзі шешеді. Сөйтіп, кәсіпорын қандай қорларды қандай
мөлшерде құру керек екенін және қандай мақсаттар үшін жасау керек екенін
өзі шешеді. Негізгі және айналмалы құралдарды кімге сату керек екенін,
беруін, алмастыруын, сыйға тартуын өзі белгілейді.
Кез-келген азамат өзіне тиісті мүлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін
және заңмен шектетелмеген іс-әрекет жасауға пайдалана алады. Сондықтан өз
мүлкін қолданып өз еңбегінен тыс пайда кқру терминінің мазмұны мен күші
табылды. Өз мүлкі негізінде кез-келген заңмен шектелмеген мәмілелерге
отырып, пайда көруге болады. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген заңдар
азаматтардың меншік құқығының объектілерін кеңейтті. Заңда тиым салынбаған
малдар арқылы мүліктің саны мен бағасын көбейтем десе де тиым салынбайды.
Мысалы: азаматтардың меншігінде болған үйлердің, саяжайдың, басқа да
құрылыстарға көмектің, малдың тағы басқа саны шектелінбейді. Азаматтардың
меншік құқығының пайда болуы негіздерінің ерекше түрлерінің бірі. Тұтыну
кооперативтеріне пайдалануға берілген пәтер, саяжай, гараж және басқа да
құрылыстарға пайын толық төлеп өз меншігіне айналдыру. Бұл жағдай
кооперативтік меншік құқығының күшін жойып объекті азаматтардың меншік
құқығына айналдырады. Осының бәрі азаматтардың меншік құқығының
объектілерінің шеңберін көбейтеді. Оның бір куәсі – азаматтардың меншік
құқығына бағалы қағаздардың пайда болуы (акциялар, облигациялар, жинақ
сертификаттар, т.б.). сонымен қатар, тек қана кәсіпқой кәсіпкерлердің ғана
емес, көп азаматтардың коммерциялық қатынастарда мүмкіндіктерін кеңейтті.
Азаматтардың меншіктерінің пайда болуы жолдарының бірі- өндіріс
кәсіпорындарына және салымдарын салу нәтижесінде көрген пайдалары.
Бұл жолды жан-жақты заңды түрде қолдау керек. Жеке кәсіпқойлардың
меншік құқығы азаматтардың және олардың семьяларының шаруашылық жүргізу
үшін оларға заңмен бекітіліп берілген материалдық игіліктер және әр-түрлі
өндіріс құралдары болып табылады.
Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда меншіктің құқықтық
қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан
және ырқынан пайда болады. Адамдар бұл қатынастарға құқықтар мен
міндеттердің иесі ретінде кіреді, ол құқықпен реттеледі және қорғалады.
Меншіктің құқықтық қатьшастары меншікің экономикалық қатынастарнның мәнін
сипаттағанмен, олар қондырманың кез келген құбылысы ретінде өзішне дербес
болады.Меншік құқығы - негізгі заттық құқық. Заттық құқық құқықтың басқа да
типтерімен тұрақты байланысты болады. Заттық құқық иесі, әдетте,
міндеттемелік қатынастарға, оның ішінде өзінің меншік объектілерімен
қатынасқа кіреді. Бұл жағдайда құқықтың екі түрі қатар жүреді, олар,
негізінен, әртүрлі субъектілік байланыстармен анықталады. Мысалы, меншік
иесі өзінің ғимаратын жалға берсе, онда оны жалдаушымен міндеттемелік
қатынас байланыстырады. Ал, барлық қалған үшінші жаққа қатысты ол — тиісті
қорғану тәсілі бар заттық құқық иесі. Сондықтан да әртүрлі құқықтарды
немесе олардың бірлестігін аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпен
араластыру жайында сөз болмауға тиіс. Біздің жағдайымызда әңгіме заттық
және міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып түр. Бірақ олар
қанша тығыз және ауқымды араласқанмен, бұл жерде заттық құқықтан,
міндеттемелік құқықтан сапа жағынан өзгеше, жаңа құқық туындамайды,
туындауы да мүмкін емес.Меншік құқығының міндеттемелік нышаңдарының бірі -
оны заңмен белгілеу қажеттігі. Бұл нышан меншік құқығының АК-ның 188
бабында келтірілген заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
элементтер бойынша байқалады.Меншік құқығы — неғұрлым толық құқық. Бұл
меншік иесінен жоғары тек заң арқы мен оның қоғамдық міндеттерінің ғана
болатындығынан туындайды. Меншік иесі иемдену, пайдалану және билік ету
өкілеттігін тек өз қалауы бойынша жүзеге асырады. Сондықтан меншік құқығы
ең күшті заттық құқық. Сонымен қатар, меншік иесі шарт бойынша өзінің
меншіктік өкілеттігін өзі шектей алады. АК-ның 188-бабының 3-тармағы өз
қалауы бойынша ерекеже жуықтау анықтама береді.Азаматтардың меншік құқығы
жеке меншік құқығы түрлерінің бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады. Азаматтардың меншік құқығы азаматтар меншігінің
экономикалық санатын көрсетеді. Біз меншікті иемденуді алып қоғамдық
қатынастар ретінде қарастырып отырғандықтан, азаматтардың меншіктері жеке
дара иемдену тұрғысынан алғанда қоғамдық қатынастар болып табылады.
Сонымен, азаматтардың меншіктері экономикалық санат ретінде жеке дара
иемденудің барлық формаларын қамтиды. Азаматтық заңнама мүлікті азаматтар
меншігіне айналдыру, олардың бұл мүлікті иемдену, пайдалану, оған билік ету
және сол мүлікті қорғау жөніндегі қатынастарды реттейді.
Қатынастардың бұл түрін реттейтін нормалар жиынтығы азаматтардың
меншік құқығын құрайды, басқаша айтқанда бұл- объективтік мағынадағы меншік
құқығы. Субъективтік мағынадағы меншік құқығы дегеніміз, ол- азаматтың
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауы бойынша иемдену, пайдалану және билеу
жөніндегі, заңнамамен танылған және қорғалған құқығы. Тиісінше, қатаңырақ
формада алғанда, азаматтардың меншік құқығы дегеніміз- материалдық
игіліктерді жеке дара иемдену тұрғысынан алғандағы құқық нормаларымен
реттелген қоғамдық қатынастар.Кеңестік кезеңде азаматтар меншігіндегі тек
ғана тұтынушылық сипат болды, ол мемлекеттің қоғамдық өнімінің бір бөлігін
таратып бөлу нәтижесінде құрылды. Ал, иелік сипаты, көбіне, өндіру
құралдарының мемлекетке тиесілігімен анықталған 90-шы жылдардың басында
Қазақстанда өндіру құралдарының басым көпшілігі жекешелендірілді. Соның
нәтижесінде иелік сипаты елеулі өзгерістерге ұшырады, ол өз кезегінде
азаматтар меншігінің түрлеріне, оның мазмұнына өзгерістер енгізді.
Өзгерістердің негізі Конституциясының 26-бабының 4-тармағында келтірілген,
оған сәйкес әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген
заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Яғни акцент
меншіктің тұтынушылық сипатынан оның ұлғаюға ұмтылатын капитал ретінде
жұмыс істеуін жандандыруға ауысты.Азаматтардың меншік құқығының негізінде
әр сипаттағы қатынастар болуы мүмкін. Олар иемдену тәсіліне, азаматтар
меншігі пайда болғанда туындайтын экономикалық қатынастардың ерекшелігіне
байланысты. Азамат материалдық игілікті өндіру процесінде де, бар
материалдық игілікті бөлу және қайта бөлу процесінде де иемденеді. Өндіру
процесінде иемдену өндіру құралдарын иелену нәтижесінде де, және онсыз да
жүзеге асырылуы мүмкін. Сонымен қатар меншік жеке даралай немесе қоғамдық
иемдену нәтижесінде де туындауы мүмкін. Азаматтардың жалданбалы жұмысшы
ретіндегі еңбегі және олардың өздерінің жеке экономикалық қызметі меншіктің
құрылуының негізгі көздері болып табылады. Экономикалық қызметтен барып
кәсіпкерлік қызмет туындайды, ол дегеніміз- меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, кәсіпкердің атынан,
оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын
қызмет (АК-ның 10-бабының 1-тармағы). Кәсіпкерлік қызмет жалданбалы еңбекті
қолданып та, қолданбай да жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл ерекшеліктер
азаматтардың меншік иемденуінің әрқилы сипатын және түрлерін анықтайды.Егер
азамат өндіруді өзінің немесе қандай да бір негіздерде басқадан алған
өндіру құралдарымен жүзеге асырса, онда иемдену нәтижесінде, жалпы ереже
бойынша, дара еңбек меншігі (кіріс алуға бағытталмаған) немесе шағын жеке
меншік (кәсіпкерлік қызмет нәтижесінде) туындайды. Егер өндіру құралдарының
меншік иесі өндіруге өзі тікелей қатыспай басқаның еңбегін пайдаланатын
болса, ірі жеке меншік пайда болуы мүмкін. Азамат өзінің жалданбалы еңбегін
өзі пайдаланса меншіктің дербес түрі құрылады. Өндіру құралдарының меншік
иесі тек жекелеген адамдар ғана емес, жалпы қоғам да (мысалы, мемлекет)
болуы мүмкін. Бұл жағдайда құрылатын мемлекеттік меншік жалақы, сыйақы,
жәрдемақы, стипендия, медициналық қызмет көрсету, зейнетақы және т.б.
арқылы біртіндеп азаматтың меншігіне ауысады. Азаматтардың мұндай меншігі
өзіндік деп аталады, онда тұтынушылық сипат басым. Егер меншік өндіру
нәтижесінде емес, материалдық игіліктерді бөлу немесе қайта бөлу (мысалы,
мәміле жасағанда) нәтижесінде туындаса, ол кезде де дара меншік қатынасы
туындайды. Бірақ бұл дара меншіктің негізіне меншік иесінің өндіргіш еңбегі
алынбайды
2 МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ
2.1 Мемлекеттік меншiк құқығының пайда болуы, объектiлерi және оның
мазмұны
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемелекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады.
Респуликалық бюджет қаражаты, алтын, валюта қоры мен алмас қоры, тек
қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қазынасын құрайды.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекеттік меншіктегі мемлекеттік заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін.
Ал, жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі басқа да
табиғи ресірстар тек қана мемлекеттік республикалық меншікте болады.
Мемлекеттік меншік – экономикалық категория ретінде мүліктің халыққа
тиістілігін білдіреді. Осы көзқарастан мемлекеттік меншік құқығы объективті
мазмұны, ол, материалдық игіліктердің халыққа тиістілігін бекітуші және
қорғаушы құқық нормаларының жинағы.
Сонымен бірге мемлекеттік мүлікке ие болу, пайдалану және жойылу
жолдары.
Мемлекеттік меншік құқығының субъективті мазмұны – меншік иесінің
заңда көрсетілген құқықтарынан тұрады да, осы тұрғыда басқа меншік иелену
құқықтарынан ерекшеленбейді. Мұнда мемлекеттік меншік қатынастары меншіктің
басқа түрлері меншік қатынастарынан ерекшеленеді.
Оның көріністері:
Біріншіден, мемлекеттік меншікке кез-келген мүлік жатуы мүмкін,
сонымен қатар айналымнан алынған немес айналымға шектелінген мүлік.
Екіншіден, мүлікті өз меншігіне алу жолдарын тек қана соны қолдануы
мүмкін (мысалы, алымдарды және салықтарды жинау).
Үшіншіден, саяси егеменді мемлекет ретінде құқықтық актілерді шығару
жолдары арқылы меншік иесінің құқықтарын және оны іске асыру жолдарын
белгілейді.
Мемлекеттік меншік құқығында кез-келген мүліктің болуы және заңда
көрсетілген жолдары мен алуға және белгіленген шектерде пайдалануға құқығы
бар.
Мемлекеттік меншіктің ерекше сипаты, мемлекеттің – саяси егемендігінің
белгісі. Сондықтан, құқықтың басқа субъектілерімен бір деңгейде болуы
мүмкін.
Меншік туралы заң мазмұны бойынша өкілетті органдар халық атынан
мемлекеттік меншік құқығының субъектісі болып табылады да, олар тек қана
мемлекеттік мүлікті басқарады және билік етеді. Бұл мемлекеттік органдар
мемлекеттік мүлікті шаруашылықта пайдалну үшін және азаматтық айналымда
мемлекет атынан іс жүргізетін арнайы құрылған мемлекеттік органдар.
Негізінен қазына институттары қайтадан құрылып мемлекет шаруашылығын
жүргізіп азаматтық құқық қатынастарында мемлекеттің толық праволы өкілі
болып отыр.
Қазына немесе мемлекеттік мүлік ведомстволары құқық қатнастарының
субъектісі бола отырып, басқа меншік иелерімен бір деңгейде тұрады.
Сондықтан, мемлекеттің товар айналымына қатысуы басқа меншік иелерімен бір
деңгейде тұрады да теңдік принципі бұзылмайды. Бұл органдарға мемлекеттік
игілікті басқару жөніндегі комитеттер жатады. Ал, мемлекеттік мүлік
жөніндегі қорлар коммерциялық заңды тұлғалар үлестерін иемденіп солардың
құрылтайшылары және қатысушылары болып табылады.2
Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі комитет жекешелендіруге жататын
объектілерді белгілейді, ал мемлекеттік мүлік қорлары оларды сатушылар
ретінде көрінеді, ал сатылмай қалған акцияларды иемденіп акционерлер
жиналысында акционерінің міндетін атқарады. Сонымен бірге акциясының
бағасының төмендеу нәтижесінен шыққан шығындарды өтейді.
Кейбір жағдайларға мемлкеттің мүддесін меншік иесі ретінде қаржы
министрлігінің органдары қаржы бөлімдері, басқармалары, немесе мемлекеттің
басқару органдарын арнайы міндеттелген органдары құрайды.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілері шектелмеген – себебі,
мемлекеттің меншігінде кез –келген мүліктік болуы мүмкін. Бұл жағдай
мемлекеттік меншіктің, меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан,
мемлекеттік меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан, мемлекеттік
құқығының объектілері әр түрлі. Солардың ішінде негізгі объектілер болып –
мемлекеттік өкімет органдарының және мемлекеттік басқару органдарының
мүліктері, бюджет қаражаттары, кәсіпорын, халық шаруашылық комплекстері
және басқа да әлеуметтік мәдени саласының объектілері, мемлекеттік
банкілер, сақтандыру қорлары, мәдени тарихи байлықтар және басқа да
мемлекеттік міндеттерін атқаруға керек мүліктер жатады.
Мемлекеттің белгілі бір мүлікті өз меншігіне алуының заңдылық негізі
әртүрлі.
Шартты түрде оларды екі топқа бөлуге болады.
Біріншіден: Жалпы азаматтық тәсіл – меншік иесі тек мемлекет қана емес,
кез-келген басқа азаматтық құқықтың субъектілері болуы мүмкін,
яғни меншік құқығын әр түрлі келісімдер және мекемелер
негізінде иемдеу.
Екіншіден: Тек қана мемлекет белгілі бір меншіктің иесі бола алады. Мысалы:
мемлекетке азаматтардың өсиеттеген мүліктері – яғни, жәй жалпы
азаматтық меншік құқығына ие болу жолы иесіз қалған мүлікті
мемлекеттік меншікке өтуі.
Үшіншіден: Меншік құқығына ие болу негіздерінің маңыздылығының бірі алым-
салықтар және міндетті төлемдер болып табылады.
Кейбір меншік иелерінен мүлкін жалпы мемлекеттің қажетін өтеуге алу
және салық өндіру барлық мемлекеттерде ұлттық меншікті жасау үшін
жүргізіледі. Сонымен бірге салықтар мемлекеттің нарықтық экономика реттеу
тәсілі болып табылады.Тарихта мемлекеттік меншік құқығы бізде
национализациялау негізінде пайда болған, яғни арнайы заңдар негізінде
жеке меншікті мемлекеттік меншікке айналдыру. Жеке меншік мемлекеттің
меншігіне төлемсіз экспропарция негізінде (тартып алу) немесе бұрынғы
меншік иелеріне белгілі бір төлем арқылы айналдырған.
Елімізде Кеңес өкіметінің құрылуы кезінде негізінен жеке меншік иелігінен
мемлекеттің меншігіне қайтарылусыз алу формасы қолданылған. Себебі, бұл
форма революциялық кезеңнің әлеуметтік экономикалық талабы болды. Қазіргі
уақытта меншік құқығын мемлекеттің шешімімен жоғалтып алу тек қана заңда
көрсетілген жағдайларда меншік иесіне тартқан зиянын толық қайтару арқылы
жүргізіледі.
Жеке меншікті мемлекет меншігіне айналдыру (национализация)
реквизациялаудан және конфискациялау, конфискациямен ерекшеленеді.
Реквизация және конфискациялау бұл да мемлекеттің меншігіне кейбір меншік
иелерінің мүлкін алу жолдарының бірі.
Реквизациялау – дүлей апаттар, авариялар жұқпалы аурулар, індеттер және
төтенше сипаттағы өзге де жағдайлар болған ретте мүлік қоғам мүддесі үшін
мемлекеттік өкімет және басқару органдарының шешімі бойынша заң
құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайларда меншік иесінен оған
мүліктің құны төлене отырып алып қойылуы мүмкін (реквизиция). Меншік иесіне
реквизицияланған мүліктің құны өтелген бағаны оның сот тәртібімен даулауына
болады. Мүлкі реквизицияланған адам реквизиция жүргізуге байланысты
жағдайлар тоқтатылған кезде сақталған мүлікті қайтарып беруді сот арқылы
талап етуге құқылы. Конфискациялау – заң құжаттарында көзделген реттерде
мүлік меншік иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін
санкция түрінде сот тәртібімен тегін алынуы мүмкін.
Мемлекеттің меншігінен иесіз қалған мүлік, зат өтеді.
Иесіз зат меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат не меншік
иесі оның меншік құқынан бас тартқан зат иесіз болып табылады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті
атқарушы органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік
тіркеуде жүзеге асыратын есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға
Уәкілдік берілген орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен
бастап бір жыл өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану
туралы талап қойып сотқа жүгіне алады. Коммуналдық меншікке түскені сот
шешімі бойынша танылмаған иесіз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік
иесінің иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне қайта қабылдануы, не
иелену көнелігіне сәйкес меншікке алынуы мүмкін.
Белгілі бір мүліктің меншік құқығында тиесілі бола алатын
субъектілердің ( тұлғалардың ) санына қарай бұл құқық бірсубъектілік және
көпсубъектілік болып бөлінеді. Екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі
мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады делінген АК – ның 209 –
бабының 1-тармағында. Сонымен, заңдық мағынада ортақ меншік екі немесе одан
да көп тұлғаларға меншік құқығында тиесілі мүлікті білдіреді. Бұл тұлғалар
АК-да меншікке қатысушылар, ал құқық ғылымында және оқулық әдебиеттерде
ортақтас меншік иелері деп аталады. Көпсубъектілік ортақ меншіктің
субъективтік құқығының ерекшелігін көрсетеді. Бұл ерекшелік АК – да өзінше
ортақ меншік құқығы институтын бөліп алуға әкеледі ( АК-ның 11 – тарауы ).
АК-ның ортақ нормалар ретінде көрініс табатын бір субъектілік құқық
нормалары ортақ меншік құқығын реттейді.
Әрине, ол ортақ меншік туралы арнайы құқықтардан алшақ кетпейтін
шамада реттейді. Ортақ меншікті АК екі түрге : үлесті меншікке және
бірлескен меншікке бөледі ( 209-баптың 2-тармағы). Үлесті меншікте мүлік
меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы белгілі бір үлесімен ортақ
меншікте болады, ал бірлескен меншікте ондай үлестер анықталмайды.
Егер заң актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, мүлікке ортақ
меншік үлесті болып табылады. Үлесті және бірлескен меншіктің қатысушылары
бірінен бірі едәуір бөлек болып келеді. Үлесті меншіктің қатысушылары
азаматтық құқықтың заңнамада көзделген кез келген субъектілерді және олар
кез келген жиынтықта болуы мүмкін. Бірлескен меншіктің қатысушылары тек
жеке тұлғалар ғана болады, олар көбіне бірімен бірі туыстық өатынаста
болады. Бірлескен меншік заң құжаттарында тікелей көзделген жағдайда ғана
белгіленеді.
Ортақ бірлескен меншіктің қатысушыларнының келісімімен, ал ондай
келісімге олар өзара өол жеткізе алмаған жағдайда, сот шешімімен бірлескен
меншіктегі ортақ мүлікке ортақ үлесті меншік белгіленеді. Ортақ үлесті
меншікті оған қатысушылардың келісімі бойынша немесе сот шешімі бойынша
бірлескен меншікке айналдыру заңда көзделмеген. Иесіз заттарды арнайы
жағдайлары болып олжаның, көмбенің, қараусыз жануарлар табылуы
есептелінеді.
Жоғалған затты тауып алушы туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың
меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың
біреуіне дереу хабарлауға және табылған затты оған қайтаруға міндетті. Егер
табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі немесе оның тұрған жері
белгісіз болса затты тауып алушы олжа туралы милияцияға немесе жергілікті
атқару органына мәлімдеуге міндетті. Егер олжа туралы милицияға немесе
жергілікті атқару органына мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше
жоғалған затты алуға заңды құқығы бар адам анықталмаса және затқа өзінің
құқығы туралы оны тапқан адамға немесе милицияға не жергілікті атқару
органына мәлімдемесе затты тауып алушы оған меншік құқығын алады. Егер
затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас тартса, ол коммуналдық
меншікке өтеді. Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды және басқа да үй
жануарларын немесе қолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам оларды
меншік иесіне қайтаруға, ұстап алған адам егер оның өзі немесе туған жері
белгісіз болса, осындай жануарларды ұстаған кезден бастап үш күннен
кешіктірмей табылған жануарлар (органына мәлім) туралы милицияға немесе
жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті, олар меншік иесін
іздестіру шараларын қолданады. Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезінде
жануарларды ұстаушы адам оларды өзінің бағуында және пайдалануында
қалдыруы, не – ол бағу мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға
тапсыруы мүмкін. Жануарды ұстап алған адамның өтініші бойынша оларды бағу
мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға
жануарларды беруді жергілікті атқару органы жүзеге асырады.
Егер жұмыс малы мен ірі қараны ұстап алғаны туралы мәлімдеген кезден
бастап алты ай ішінде және басқа үй жануарлары жөнінде – екі ай ішінде
олардың меншік құқығы жануарларды баққан және пайдаланған адамға көшеді.
Бұл адам бағуында болған жануарларды меншігіне алудан бас тартқан жағдайда
олар коммуналдық меншікке түседі және тиісті жергілікті атқару органы
белгілейтін тәртіп бойынша пайдаланады.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік
иесін анықтау мүмкін болмайтын немесе заңдарға сәйкес оларды құқығынан
(немесе заңдарға) айырылған ақша немесе өзге де бағалы заттар.
Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе
табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуге тиіс. Бұл
орайда ондай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын
мүлікті меншіктеуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құқының елу
процентін немесе сый-ақы алуға құқылы. Мемлекет меншігіне мемлекетке
өсиеттелген және мұрагерсіз қалған мүлік өтеді. Мемлекеттік меншіктің пайда
болу жолдарының бірі бағалы қағаздарды (облигация), вексел, чек, банк
сертификаты, коносомент, акция шығару. Заттай-ақшалай ұтыс лотореяларды
шығарып ойнату, аукциондарды өткізу болып табылады.
Мемлекеттiк меншiк құқығын объективтiк мағынада Қазақстан Республикасы
атынан мемлекетке жататын материалдық игiлiктердi бекiтетiн және қорғайтын
құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсiну керек және де ол мемлекеттiк
мүлiктi иеленуге, пайдалануға және билiк етуге байланысты тәртiп жүйесiн
бекiтедi.
Мемлекеттiк меншiк объектiлерiне мыналар жатады: 1) қозғалмалы және
қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдiк валюта; 3) бағалы қағаздар; 4)
мiндеттемелiк және басқалай заттық құқықтар мен мiндеттер. Күрделі меншiк
иелері – мемлекет жалпылай қоғамдық ұйымдар, басқа да меншік иелері
өздеріне тиісті мүліктер негізінде шаруашылық жүргізу үшін жеке құқықты
(мүлікті) тұлғалар құрады. Шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен
меншік иесі ретінде алған және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтарын заң құжаттарынан белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекет заттық құқығы болып табылады.
2.2 Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi
Жер ресурстары қандай да бiр мемлекетте болмасын, сол елдiң ең негiзгi
ұлттық материалдық байлығы болып табылады. Қазiргi кезде аграрлы Қазақстан
Республикасының экономикалық даму жолында жер ресурстарын пайдалану мен
құқықтық қорғауды дұрыс ұйымдастыру шешiмiн күткен түйiндi мәселенiң бiрi
екендiгi белгiлi. Бұл қағида өркениеттi елдердiң жер пайдалану құқықтарында
нақты ескерiлген. Соның нәтижесiнде әлемнiң бүкiл өркениеттi елдерiнде
дерлiк мемлекеттiк, жеке және меншiктiң басқа да түрлерiне негiзделген жер
қатынастарын әрқашан мемлекет өз құзыреттiлiгi шегiнде реттеп отырады.
Қазақстан Республикасы Жер туралы заңының 27-бабында тұрақты жер
пайдалану құқығы тек қана мемлекеттiк пайдалунышылар үшiн сақталып қалды.
Оның заңды түрде тактикалық және жоспарлы бiрнеше себебi бар. Ол жер
заңдары принциптерiн жеделдетiп, тиiмдi жүзеге асыруға тiкелей байланысты.
Бiрiншiден, жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмiрi
мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау - мемлекеттiң өкiлеттi функциясы
болып саналады. Ол әрине, мемлекет қызметiнiң бүкiл халықтың игiлiгiн
көздейтiн экономикалық даму принципiне негiзделген. Сондықтан мұндай
функцияны жүргiзудегi өкiлеттiлiк мемлекет мүддесiн көздейтiн мемлекеттiк
заңды тұлғаларға ұсынылып отыр.
Екiншiден, жердi ұтымды және нысаналы пайдалану принциптерi – жер
ресурстарын қоршаған ортаның бiр бөлiгi деп, жер пайданаушылардың игiлiгi
үшiн табиғи ресурсты мейлiнше тиiмдi пайдалануды көздейдi. Жердi нысаналы
пайдалану мемлекет иелiгiндегi жердi пайдалануға беру барысында белгiленген
мақсатта, заңды түрде жер пайдалануды жүзеге асыру.
Ұтымды, әрi мақсатты жер пайдалану нәтижесiнде жер құқық қатынастар
субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi бегiленiп, олардың құқық
қатынастарына қатысу мүмкiндiгiне кеңiнен жол ашылады. Жер
пайдаланушылардың жердi нысаналы түрде пайдаланбауы олардың бүгiнгi күн
үшiн өмiр сүрiп қана, ертеңгi күнге немқұрайлылықпен қарайтынын көрсетсе
керек. Оны ұтымды, әрi нысаналы пайдаланудағы жердiң қолайлы жағдайын
сақтау және құнарлылығын қалпына келтiру қоғам талабына сай туындап отырған
көкейтестi мәселелердiң бiрi. Бүгiнгi таңда нарық қыспағы халықтың жердi
ұтымды нысаналы және заңды шектерде пайдалану бағытынан айыра бастады.
Сондықтан да елiмiздiң экономикасын одан әрi жетiлдiруде жердi ұтымды
пайдалануға тек мемлекет қана мүгедектiлiк танытып отыр. Өйткенi, жердi
пайдалану мен қорғаудың барлық субъект үшiн маңыздылығын түсiнiп-бiлудегi
халықтың сана сезiмi әлi толық ояна қойған жоқ.
Үшiншiден, жердi пайдалануда экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету
және жерге келтiрiлген залалды болғызбау немесе оның зардаптарын жою
мәселесi, өз кезегiнде мемлекеттiк мерзiмсiз жер пайдалануға басымдылық
құқық бередi. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету – экологиялық
қауiптi жағдайлар мен оның залалдарын жою және алдын алу әрекеттерiнiң
жүйесi болып танылады. Соңғы кездерi қоғам табиғаттан, көбiрек пайдаланып,
сонымен бiрге табиғатқа өз iс-әрекеттерiнiң қалдықтарын барынша көбiрек
қайтаруда. Осылайша бiр-бiрiмен өзара байланысты құқықтық-экологиялық екi
проблема:
- жердi өз керегiнше шексiз пайдалану;
- айналадағы ортаны ластанудан қорғау проблемалары пайда болды.
Бұл проблемаларды құқықтық реттеуде де тұрақты жер пайдаланудың
тиiмдiлiгi арта түседi. Оны заңсыз пайдаланудан туындайтын зардапты қайта
қалпына келтiрудi қалыпты жолға қою – мемлекетiмiздiң тұрақты даму
жолындағы басты бағыттардың бiрi болып отыр.
Бiрақ, соған қарамастан жер пайдаланушылардың Қазақстан Республикасының
1997 жылдың 15 шiлдесiнде қабылданған Қоршаған ортаны қорғау туралы заң
талаптарын өрескел бұзу әрекеттерi де жиi кездесiп жатыр. Бiле бiлгенге
экономика мен экологиялық талаптар қоғам үшiн де, жер қатынастарының
субъектiлерi үшiн де түбiрi теңдес қос ұғым. Сондықтан да мерзiмсiз жер
пайдаланудағы экологиялық қауiпсiздiк тұрақтылығының қалыптасуы қоғамдағы
экономикалық шаруашылықтың нәтижесiне тiкелей байланысты.
Төртiншiден, ауыл шаруашылығына арналған жердiң басымдылығы
мемлекеттiң жерге деген ұлттық саясатының көрiнiс табуы деген сөз. Ауыл
шаруашылық мақсатындағы жердi пайдалануға мемлекет тарапынан бақылау жасау
мен ол жерлердi жеке меншiкке беруге шектеу қою нормалары – аталған
мақсаттағы жерлердiң қалыпты жағдайларын сақтап қалуда жердi тұрақты
пайдалануды қарастырудағы маңызды құқықтық шаралар жүйесiн танытады.
Ұлан-ғайыр жердi алып жатқан Қазақстан мемлекетiнiң экономикалық даму
жолында ұстанған бағыты – ауыл шаруашылығын өркендету арқылы аталмыш жердiң
басымдылығын таныта отырып, тұрақты жер пайдалану құқығын сақтап қалу.
Өйткенi, елiмiздегi ауыл шаруашылық мақсатындағы жердiң құнарлығының
құқықтық қорғалуына да жауапты мемлекет.
Бесiншiден, жердi ақы төлеп пайдалану жер пайдаланушылардың мемлекеттiк
меншiктегi жер учаскесiн өтеулi түрде пайдалану құқығын жүзеге асыруы. Жер
заңдарының бұл принципi де жер пайдалану құқығының мәнiн түсiнiп бiлуде
ерекше орын алады. Жер үшiн төлем төлеу заңның фискалдық негiзi болып
табылады. Соған орай жер үшiн ақы төлеудi енгiзу жердi тиiмдi пайдалану мен
қорғау және жер нарығын құрумен байланысты болуда. Алайда мерзiмсiз жер
пайдалану құқығы мемлекеттiк заңды тұлғаларға ақысыз берiледi. Бұған
тұрақты жер пайдаланудағы жер учаскесiне салынатын салық түрi
қосылмайды.[7,18]
Осы жоғарыда сараланып көрсетiлген дәлелдемелердiң мазмұны ненi
бiлдiредi десек? Ең алдымен жер құқық қатынастарында тұрақты жер дамытудағы
мемлекеттiң мүдделiлiк саясатының мән-мағынасын көрсетерi анық.
Сонымен, жердi тұрақты пайдалану дегенiмiз – жер құқық қатынастары
субъектiлерiнiң қоғамдық қажеттiлiктер үшiн жердi ұтымды, әрi нысаналы
иемденудегi жер пайдаланудың мемлекеттiк мерзiмсiз түрi. Ал, тұрақты жер
пайдалану құқығы – бүгiнгi күнде жердi пайдаланудың негiзгi институты
ретiнде, мемлекеттiк заңды тұлғалардың алдын ала уақыты көрсетiлмеген
шексiз мерзiмде жер учаскесiн пайдалануды жүзеге асырудағы заттық құқығы
болып табылады.
Сондықтан да тұрақты жер пайдаланудың негiзгi қағидаларын ғылыми негiзге
сүйенген жердi тиiмдi пайдалану мен жер ресурстарын қорғау деп ерекше
атаған жөн.
Меншiк құқығын игеру процесiнде адамда өмiр сүрудiң жаңа құқықтарын,
соттың қорғауын, сөз бостандығын, ар бостандығын, мемлекет iстерiн
басқаруды, тұрғын үйге қол сұқпауды, хат алмасу және басқа да құпияларды
қанағаттандыру қажеттiлiгi қалыптасады.
Жерге меншiк құқығы негiзгi басқа да iргелi құқықтар мен бостандықтардың
ұйытқысы, өзегi болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ қасиеттi деп
аталмаған осы құқықтың арқасында адам аяғынан нық тұра алады, өмiрге шынайы
көзқараспен қарап кәсiпқой бола алады, әлеуметтiк белсендiлiк таныта алады.
Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды
демократияландыру процестерi үшiн бiрiншi кезектегi қажеттiлiкке ие.
Құқықты заңды тұрғыдан бекiту мемлекетке жиi-жиi қоятын талаптардан
арылған, дербес және тәуелсiз намысшыл, өзiнiң отбасы мен елiнiң алдында
жауапкершiлiгiн сезiнетiн мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етедi.
Әлеуметтiк құндылықтардың қазiргi өзгерген тұсында ауылдың ерекше
мүдделерiн тиiмдi бiлдiретiн болады. Жерге жеке меншiктiң заңдастырылған
құқығымен айқындалатын адамның әлеуметтiк және рухани дамуының терең
мүмкiндiктерi мен ауқымдары мiне, осындай болмақ.
Жерге меншiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Меншік құқығының түсінігі
1.1. Жалпы меншік
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..3
1.2. Меншік пен меншік құқығының
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3. ҚР заңнамалары бойынша меншік құқығының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ. Мемлекеттік және жеке меншік құқығы.
1. Мемлекеттік меншік құқығының пайда болуы, объектілері және
оның
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 12
2. Жерге меншік құқығының ұғымы және пайда болу тәсілдері ... ... ... ..17
3. Жеке меншіктің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
4. Шетел азаматтарының меншік құқығы және оны
қорғау
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
5. Ортақ меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.6. Меншік құқығы және озегеде заттық
құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІІ. Меншік құқығын қорғау
1. Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық
әдістерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2. Меншікті иелену мен меншік құқығын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.3 Жерге меншік құқығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Қосымша схемала
К І Р І С П Е
Азаматтық кодекстiң 188-бабында меншiк құқығына мынадай анықтама
берiлген: Меншiк құқығы дегенiмiз – субъектiнiң заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билiк ету құқығы
Бұл дипломдық жұмыста меншік құқығын, меншік қатынастарын реттейтін
заңдарда керекті заң оқулықтарды, газет, журналдаға меншік құқығы, мемлекет
мүлкін мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы басылған
мақалаларды оқып үйреніп, меншік құқығының түсінігін оның мазмұнын,
меншіктің түрлерін , формаларын, меншік құқығын қорғау түсініктерін кеңінен
ашуға тырыстық.
Меншік құқығы кез-келген қоғамның материалдық негізі – меншіктің
экономикалық қатынастары болып табылады..
Меншік бұл белгілі тұлғалардың материалдық игіліктерге қатынасы.
Меншіктің экономикалық түсінігі бұл материалдық игіліктерді ең алдымен
өндіріс құралдарын сіңіріп алудың тарихи белгіленген қоғамдық формасы.
Меншіктің экономикалық қатынастарының мазмұны материалдық игіліктерді
өз еркінші пайдалану болып табылады. Меншік қатынасын құқықтық реттеу
біріншіден материалдық игіліктердің белгілі тұлғаларға тиесілігін
белгілейтін нормалары туралы.
Сонымен, меншік құқығының нормалары меншік қатынастарының барлығын
емес, ол тек мүліктің белгілі тұлғаларға тиістілігімен байланысты
қатынастарды реттейді.
Дипломдық бітіру жұмысы ІІІ тараудан, әр тарау бірнеше тармақтардан
тұрады. Кіріспе бөлімде меншік белгілері, функциялары көрсетіледі. I.
Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi деген
бірінші тарауда Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда
болуының негізгі жолдары және Мемлекеттік меншiк құқығының объектiлерi және
оның мазмұны қарастырылады. II. Азаматтардың жеке меншік құқығы деген
негізгі тарауда Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге
асырылуы және Ортақ меншік құқығының ұғымымен түрлерi анықталса, III.
Меншік құқығын қорғау және оны иелену атты тарауда Меншік құқығын қорғаудың
азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы мен Меншік құқығын қорғаудың заттай
құқықтық әдістері ашылады.
1 Меншік құқығының түсінігі
1.1 Жалпы меншік түсінігі
Меншік құқығы материалдық игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін
бекітуші, реттеуші, қорғаушы құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре
алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық
институтын құрайды.
Меншік құқығы институты қоғамда негізгі үш функцияны орындайды:
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгісі бір тұлғаларға
тиістілігін белгілейді.
Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті
мүлікке ие болу, пайдалану, билік ету құқықтарын бекітеді.
Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын
құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының субъективтік мазмұны - өкілеттелінген тұлғаның
мүмкіндігі болып табылады. Субъективтік меншік құқығы меншік иесіне өз
еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет
үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға,
кепілдікке беруге құқығы бар [1,15].
Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу пайдалану және билік
ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде
қамтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда,
кіріс, өсім, жеміс, төл алу тағы басқа өзге де нысандарда болуы мүмкін.
Бұл құқықтар тек мүлікке ие болған жағдайда ғана жүзеге асады.
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заң мен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық айтылған құқықтардың
ішінде негізгісі болып оның бар болуы меншік иесін басқа титулдық
иеліктерден ерекшелендіреді. Меншік иесінің үш құқығы, заңның тарихи
дамуынан туындап отырған заңды құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің
құқықтарында ғана емес, сондай-ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мұнда
жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің құқығынан шектеулі
болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығы жалдап алушыға мүлікке
қожалық етуге мүмкіндік беруінде. [2,40]
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген
тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды.
Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы
сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында
өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруашылығында өз еркінше пайдалану мүмкіндігі
болмаған.
Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне тиістілі мұлікке ие
болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы заңдарда меншік
құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі уақытта меншік
иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс- әрекетте пайдалана
алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі заңдылық ерекшелігін
қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін , мазмұнының кеңдігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективті меншік құқығы бұл меншік
иесінің өз мүлкіне өз еркінше ие болу , пайдалану және билік ету,
заңда тиым салынбаған басқа да іс -әрекеттер жасау құқықтарын
пайдаланып,яғни өз мүлкіне толық қожалық ету деп түсінуге болады. Кез
келген өндіріс сипаты, көлемінен тәуелсіз бола отырып, меншіксіз әрекет ете
алмайды. Меншік – ол иелену, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену құқығы,
яғни мүліктік құқық. Меншік бұрынғы, қазіргі және болашақтағы кез келген
экономикалық жүйенің қызмет етуінің негізі болып табылады. Меншік,
маңайындағы барлық тұрақты қоғамдық қатынастарды қалыптастырып және
дамытып отыратын қоғамдық ұмтылыс болып табылады. Меншік формасынан
көбінесе шаруашылық өмірдің құбылыстарынан ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық тетік, мемлекеттік институттар, қоғам өмірінің әлеуметтік және
мәдени деңгейі тәуелді болып келеді. Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне
дәстүр мен әдет – ғұрып, адамгершілі, мәжбүр ету, құқық жатады. Дәл осы
құқықтар ( заңдық ) меншік құқығын заңды түрде реттеп, өзгерістерді есепке
алуға ( пайда болу, шеттеу, тоқтатылу және меншік құқығын қайта қалпына
келтіру ) мүмкіндік береді. Меншік қатынастарының мазмұны өндіріс, оны бөлу
( қайта бөлу ) өнімдерді айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы
экономикалық қатынастарды құрау. Бұл экономикалық теория пәнінің меншіктік
қатынастарды реттеп, оған анықтама беріп, жасаған негізгі түсінігі.
Экономикалық теория мншіктік қатынастарда барлық өндірістің өсу аумақтарын,
олардың қайталанушылық, ұдайы өндірушілік негізгі екенін көрсетеді.
Сонымен, меншіктік қатынастар - бұл өндіріс құралдары, олардың күшімен
өндірілетін тұтыну заттары ретіндегі иелену, бөлу, басқару, пайдалану және
осылардан туатын меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адамдар
арасындағы жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірістік қатынастар.
1.2 Меншік пен меншік құқығының арақатынасы
Меншiк қай қоғамның да сан қырлы өзектi мәселесi болып келдi.
Сондықтан да меншiк құқығын құқық институты ретiнде қараған кезде оны
меншiктен шығатын экономикалық категория деп түсiнуi керек.
Меншiк дегенiмiздiң өзi – затты иелену, меншiктену екен, оның өзi
заттың пайдалы қасиеттерiне орай жүзеге асады, демек, оны меншiктенген соң
өндiрiс барысында пайдаланып, оған билiк етiледi. [3,7-12] Меншік құқығы
материалдық игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші,
қорғаушы құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік
құқығын құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық институтын құрайды.
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген
тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды.
Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы
сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында
өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруа шылығында өз еркінше пайдалану
мүмкіндігі болмаған.Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне
тиістілі мұлікке ие болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы
заңдарда меншік құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі
уақытта меншік иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс-
әрекетте пайдалана алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі
заңдылық ерекшелігін қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін , мазмұнының
кеңдігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективті меншік құқығы бұл меншік
иесінің өз мүлкіне өз еркінше ие болу , пайдалану және билік ету,
заңда тиым салынбаған басқа да іс -әрекеттер жасау құқықтарын
пайдаланып,яғни өз мүлкіне толық қожалық ету деп түсінуге болады.
Меншiк дегенiмiз – бiр материалдық иелiктерге басты және олардың
белгiлi бiр тұлғаға тиiстiлiгiне байланысты бiр тұлға мен екiншi тұлға
арасында пайда болатын қатынас. Меншiк құқығын беру, басқа бiреуге тапсыру
және оның ауысуы мүліктің нысаналы мақсатын ескере отырып жүзеге асыруға
тиiс. Жергiлiктi атқарушы орган жер учаскесiн сатып алудан бас тартқан
жағдайда, осындай учаске оның рұқсатымен Қазақстан Республикасының
азаматына сатылуы мүмкiн. Жер учаскесiне меншiк құқығы басқа адамға мәмiле
жасалған кездегi барлық ауыртпалықтарымен қоса берiледi. Жер учаскесiнiң
меншiк иесi оның нысананы мақсатын өзгертпей, жер учаскесiн уақытша
пайдалану туралы шарттың негiзiнде оны уақытша пайдалануға беруге құқылы.
Жер учаскесiн уақытша пайдалану туралы шарт жолдау шарты немесе өтеусiз
пайдалану туралы шарт өтеусiз пайдаланушымен нысанында жасалады. Меншiкке
байланысты экологиялық қатынастар меншiк иесiнiң өзiмен немесе заттық
құқықтар арқылы меншiк иесi болып табылмайтын тұлғалармен жүзеге асырылады.
Жердi пайдалану құқығы жеке немесе заңды тұлғаның жердi пайдаланушылардың
жердiң пайдалану қасиеттерiн алудын заңды түрде қамтамасыз етiлген
мүмкiншiлiктер Қазақстан Республикасы жер заңымен анықталады жердi
пайдалану құқығы оны беру процесiнде пайдалану болып мүмкiн сондықтан үш
түрге бөлiнедi: 1) белгiлi тұлғаларға жердi пайдалану құқығының мемлекетке
беруi; 2) белгiлi тұлғаларға оны басқа пайдаланушының беруi; 3)
универсалдық тәртiп негiзiнде жердi пайдалану құқығын қабылдау.
Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекеттiк ұйымдар мен мекемелерге
берiлген қорғаныс қажеттерiне пайдаланылатын ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы, елдi
мекендер жерiндегi жалпы пайдаланылатын, босанқы, оның iшiнде арнайы жер
қорының жер учаскелерi, поселкелер мен ауылды елдi мекендердегi жайылымдық
және шабылдықтық алқаптар, берiлмеген шалғайдағы жайындар мен басқа да
жерлер мемлекеттiк меншiкте болады. Екi немесе одан көп жер учаскелерiнiң
меншiк иелерi немесе жер пайдаланушылар бiрлесiп пайдаланылатын суару
қондырғылары орналасқан жер учаскелерi берiлмейдi. Мемлекеттiк меншiк
мемлекеттiк ерекше субъект сондықтан да мемлекеттiк меншiк құқықтарында кез
келген мүлiк болуы мүмкiн. Негiзiнен ортақ меншiк – бұл екi немесе бiрнеше
тұлғалардың иелену, пайдалану, және билiк ету құқықтарда болатын меншiк
ортақ меншiк деп аталады. Ортақ меншiк екi негiзгi түрге бөлiнедi:[4,20]
1) Ортақ үлестiк меншiк;2) Ортақ бiрлескен меншiк. Ортақ үлестiк меншiк
дегенiмiз – мүлiкке қатысты меншiк иелерiнiң әрқайсысының үлесi нақты
көрсететiлетiн меншiк түрi . Ортақ үлестiк меншiктiң өзi бiрнеше түрге
бөлiнедi.
1) нақты үлестiк меншiк.2) тең үлестiк меншiк.3) заттық ортақ үлестiк
меншiк.
Ал ортақ бiрлескен меншiк екiге бөлiнедi.
1) ерлi-зайыптылардың ортақ бiрлескен меншiгi.
2) Шаруа қожалықтарының ортақ бiрлескен меншiгi
Меншіктің заңдық қатынастары – бұл иелену құқығы, яғни мен иеленемін
дегенді білдіреді. Иелену меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен
өзі иелену меншіктің экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін
белгілеп, пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы
әбден мүмкін, яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз
меншігін толық билеуі мүмкін босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және
т.б., бірақ барлық осы қатынастардан экономикалық өатынастар туындамайды.
Экономика ретінде өндірістік қатынастар меншік иесі өз мүлкін пайдаланған
кезде ғана пайда болады, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны өндірістік
мақсатында өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң өндіріс
нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды экономикалық жүзеге асыру
болып табылады. Сонымен, меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны бұл:
- Өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін
ұйымдастыру;
- Өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;
- Қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) сату, жеке қызмет
көрсету.
Мүлік меншік құқығында бір немесе бірнеше адамда болады.
1.3 ҚР заңнамалары бойынша меншік құқығының түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады, - деп жазылған.
Азаматтық кодекс меншiктiң екi нысанда – жеке және мемлекеттiк
екендiгiн тәртiптейдi. [5,29]Сонымен, меншiкке субъектiлер: мемлекет,
әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Азаматтық кодексiне сәйкес мемлекеттік меншік республикалық және
коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына
сәйкес мемелекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен тұрады.
Азаматтардың меншік құқығы - өз алдына құқықтық институт болып
материалдық игіліктің бір адамға тән екендігін бекітеді.[6,27]
Нарықтық экономика жағдайында жеке даралық және коллективтік
кәсіпкерліктің өсуі уақытында азаматтардың тұтыну объектілеріне меншіктің
құқығы азаматтар құқығының негізгі құқықтық институты болып қалады да
азаматтардың негізгі тобына материалдық игіліктің тиістілігін белгілейді.
Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес Қазақстан азаматтары
меншігінде – жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлерғ саяжай, бақша үйлері,
гараждар, үй шаруашылық заттары, акциялар, облигациялар, басқа да бағалы
қағаздар жалпы информация құралдары, кәсіпорын, өндірістің сауда-саттық,
басқа да кәсіпқойлық саласындағы мүліктік комплекстер ғимараттар,
құрылыстар, көлік құралдары, басқада өндіріс құралдары,
өндіріс тұтыну әлеуметтік мәдени мүліктері жатады. Кейбір мүліктер
заңда тура көрсетілген жағдайда мемлекеттің қоғамның қауіпсіздігі
мақсатында азаматтардың меншігінде болмауы мүмкін.
Билік ету құқығы мүлікпен жасалған әр түрлі мәмілелер формасында
қолданады. Мысалы: шығарған тауарды, тұтынушылар мен жасалынған келісімдер
негізінде еркін сату. Сондай-ақ, кірістік салықтарды төлеп болған соң
қалған бөлігі кәсіпорынның билігіне түседі де, оны не үшін пайдалану керек
екенін кәсіпорын өзі шешеді. Сөйтіп, кәсіпорын қандай қорларды қандай
мөлшерде құру керек екенін және қандай мақсаттар үшін жасау керек екенін
өзі шешеді. Негізгі және айналмалы құралдарды кімге сату керек екенін,
беруін, алмастыруын, сыйға тартуын өзі белгілейді.
Кез-келген азамат өзіне тиісті мүлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін
және заңмен шектетелмеген іс-әрекет жасауға пайдалана алады. Сондықтан өз
мүлкін қолданып өз еңбегінен тыс пайда кқру терминінің мазмұны мен күші
табылды. Өз мүлкі негізінде кез-келген заңмен шектелмеген мәмілелерге
отырып, пайда көруге болады. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген заңдар
азаматтардың меншік құқығының объектілерін кеңейтті. Заңда тиым салынбаған
малдар арқылы мүліктің саны мен бағасын көбейтем десе де тиым салынбайды.
Мысалы: азаматтардың меншігінде болған үйлердің, саяжайдың, басқа да
құрылыстарға көмектің, малдың тағы басқа саны шектелінбейді. Азаматтардың
меншік құқығының пайда болуы негіздерінің ерекше түрлерінің бірі. Тұтыну
кооперативтеріне пайдалануға берілген пәтер, саяжай, гараж және басқа да
құрылыстарға пайын толық төлеп өз меншігіне айналдыру. Бұл жағдай
кооперативтік меншік құқығының күшін жойып объекті азаматтардың меншік
құқығына айналдырады. Осының бәрі азаматтардың меншік құқығының
объектілерінің шеңберін көбейтеді. Оның бір куәсі – азаматтардың меншік
құқығына бағалы қағаздардың пайда болуы (акциялар, облигациялар, жинақ
сертификаттар, т.б.). сонымен қатар, тек қана кәсіпқой кәсіпкерлердің ғана
емес, көп азаматтардың коммерциялық қатынастарда мүмкіндіктерін кеңейтті.
Азаматтардың меншіктерінің пайда болуы жолдарының бірі- өндіріс
кәсіпорындарына және салымдарын салу нәтижесінде көрген пайдалары.
Бұл жолды жан-жақты заңды түрде қолдау керек. Жеке кәсіпқойлардың
меншік құқығы азаматтардың және олардың семьяларының шаруашылық жүргізу
үшін оларға заңмен бекітіліп берілген материалдық игіліктер және әр-түрлі
өндіріс құралдары болып табылады.
Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда меншіктің құқықтық
қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан
және ырқынан пайда болады. Адамдар бұл қатынастарға құқықтар мен
міндеттердің иесі ретінде кіреді, ол құқықпен реттеледі және қорғалады.
Меншіктің құқықтық қатьшастары меншікің экономикалық қатынастарнның мәнін
сипаттағанмен, олар қондырманың кез келген құбылысы ретінде өзішне дербес
болады.Меншік құқығы - негізгі заттық құқық. Заттық құқық құқықтың басқа да
типтерімен тұрақты байланысты болады. Заттық құқық иесі, әдетте,
міндеттемелік қатынастарға, оның ішінде өзінің меншік объектілерімен
қатынасқа кіреді. Бұл жағдайда құқықтың екі түрі қатар жүреді, олар,
негізінен, әртүрлі субъектілік байланыстармен анықталады. Мысалы, меншік
иесі өзінің ғимаратын жалға берсе, онда оны жалдаушымен міндеттемелік
қатынас байланыстырады. Ал, барлық қалған үшінші жаққа қатысты ол — тиісті
қорғану тәсілі бар заттық құқық иесі. Сондықтан да әртүрлі құқықтарды
немесе олардың бірлестігін аралас сипаттағы жаңа кешенді құқықпен
араластыру жайында сөз болмауға тиіс. Біздің жағдайымызда әңгіме заттық
және міндеттемелік құқықтардың араласып жатуында болып түр. Бірақ олар
қанша тығыз және ауқымды араласқанмен, бұл жерде заттық құқықтан,
міндеттемелік құқықтан сапа жағынан өзгеше, жаңа құқық туындамайды,
туындауы да мүмкін емес.Меншік құқығының міндеттемелік нышаңдарының бірі -
оны заңмен белгілеу қажеттігі. Бұл нышан меншік құқығының АК-ның 188
бабында келтірілген заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
элементтер бойынша байқалады.Меншік құқығы — неғұрлым толық құқық. Бұл
меншік иесінен жоғары тек заң арқы мен оның қоғамдық міндеттерінің ғана
болатындығынан туындайды. Меншік иесі иемдену, пайдалану және билік ету
өкілеттігін тек өз қалауы бойынша жүзеге асырады. Сондықтан меншік құқығы
ең күшті заттық құқық. Сонымен қатар, меншік иесі шарт бойынша өзінің
меншіктік өкілеттігін өзі шектей алады. АК-ның 188-бабының 3-тармағы өз
қалауы бойынша ерекеже жуықтау анықтама береді.Азаматтардың меншік құқығы
жеке меншік құқығы түрлерінің бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады. Азаматтардың меншік құқығы азаматтар меншігінің
экономикалық санатын көрсетеді. Біз меншікті иемденуді алып қоғамдық
қатынастар ретінде қарастырып отырғандықтан, азаматтардың меншіктері жеке
дара иемдену тұрғысынан алғанда қоғамдық қатынастар болып табылады.
Сонымен, азаматтардың меншіктері экономикалық санат ретінде жеке дара
иемденудің барлық формаларын қамтиды. Азаматтық заңнама мүлікті азаматтар
меншігіне айналдыру, олардың бұл мүлікті иемдену, пайдалану, оған билік ету
және сол мүлікті қорғау жөніндегі қатынастарды реттейді.
Қатынастардың бұл түрін реттейтін нормалар жиынтығы азаматтардың
меншік құқығын құрайды, басқаша айтқанда бұл- объективтік мағынадағы меншік
құқығы. Субъективтік мағынадағы меншік құқығы дегеніміз, ол- азаматтың
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауы бойынша иемдену, пайдалану және билеу
жөніндегі, заңнамамен танылған және қорғалған құқығы. Тиісінше, қатаңырақ
формада алғанда, азаматтардың меншік құқығы дегеніміз- материалдық
игіліктерді жеке дара иемдену тұрғысынан алғандағы құқық нормаларымен
реттелген қоғамдық қатынастар.Кеңестік кезеңде азаматтар меншігіндегі тек
ғана тұтынушылық сипат болды, ол мемлекеттің қоғамдық өнімінің бір бөлігін
таратып бөлу нәтижесінде құрылды. Ал, иелік сипаты, көбіне, өндіру
құралдарының мемлекетке тиесілігімен анықталған 90-шы жылдардың басында
Қазақстанда өндіру құралдарының басым көпшілігі жекешелендірілді. Соның
нәтижесінде иелік сипаты елеулі өзгерістерге ұшырады, ол өз кезегінде
азаматтар меншігінің түрлеріне, оның мазмұнына өзгерістер енгізді.
Өзгерістердің негізі Конституциясының 26-бабының 4-тармағында келтірілген,
оған сәйкес әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген
заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Яғни акцент
меншіктің тұтынушылық сипатынан оның ұлғаюға ұмтылатын капитал ретінде
жұмыс істеуін жандандыруға ауысты.Азаматтардың меншік құқығының негізінде
әр сипаттағы қатынастар болуы мүмкін. Олар иемдену тәсіліне, азаматтар
меншігі пайда болғанда туындайтын экономикалық қатынастардың ерекшелігіне
байланысты. Азамат материалдық игілікті өндіру процесінде де, бар
материалдық игілікті бөлу және қайта бөлу процесінде де иемденеді. Өндіру
процесінде иемдену өндіру құралдарын иелену нәтижесінде де, және онсыз да
жүзеге асырылуы мүмкін. Сонымен қатар меншік жеке даралай немесе қоғамдық
иемдену нәтижесінде де туындауы мүмкін. Азаматтардың жалданбалы жұмысшы
ретіндегі еңбегі және олардың өздерінің жеке экономикалық қызметі меншіктің
құрылуының негізгі көздері болып табылады. Экономикалық қызметтен барып
кәсіпкерлік қызмет туындайды, ол дегеніміз- меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, кәсіпкердің атынан,
оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын
қызмет (АК-ның 10-бабының 1-тармағы). Кәсіпкерлік қызмет жалданбалы еңбекті
қолданып та, қолданбай да жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл ерекшеліктер
азаматтардың меншік иемденуінің әрқилы сипатын және түрлерін анықтайды.Егер
азамат өндіруді өзінің немесе қандай да бір негіздерде басқадан алған
өндіру құралдарымен жүзеге асырса, онда иемдену нәтижесінде, жалпы ереже
бойынша, дара еңбек меншігі (кіріс алуға бағытталмаған) немесе шағын жеке
меншік (кәсіпкерлік қызмет нәтижесінде) туындайды. Егер өндіру құралдарының
меншік иесі өндіруге өзі тікелей қатыспай басқаның еңбегін пайдаланатын
болса, ірі жеке меншік пайда болуы мүмкін. Азамат өзінің жалданбалы еңбегін
өзі пайдаланса меншіктің дербес түрі құрылады. Өндіру құралдарының меншік
иесі тек жекелеген адамдар ғана емес, жалпы қоғам да (мысалы, мемлекет)
болуы мүмкін. Бұл жағдайда құрылатын мемлекеттік меншік жалақы, сыйақы,
жәрдемақы, стипендия, медициналық қызмет көрсету, зейнетақы және т.б.
арқылы біртіндеп азаматтың меншігіне ауысады. Азаматтардың мұндай меншігі
өзіндік деп аталады, онда тұтынушылық сипат басым. Егер меншік өндіру
нәтижесінде емес, материалдық игіліктерді бөлу немесе қайта бөлу (мысалы,
мәміле жасағанда) нәтижесінде туындаса, ол кезде де дара меншік қатынасы
туындайды. Бірақ бұл дара меншіктің негізіне меншік иесінің өндіргіш еңбегі
алынбайды
2 МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ
2.1 Мемлекеттік меншiк құқығының пайда болуы, объектiлерi және оның
мазмұны
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемелекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады.
Респуликалық бюджет қаражаты, алтын, валюта қоры мен алмас қоры, тек
қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қазынасын құрайды.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекеттік меншіктегі мемлекеттік заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін.
Ал, жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі басқа да
табиғи ресірстар тек қана мемлекеттік республикалық меншікте болады.
Мемлекеттік меншік – экономикалық категория ретінде мүліктің халыққа
тиістілігін білдіреді. Осы көзқарастан мемлекеттік меншік құқығы объективті
мазмұны, ол, материалдық игіліктердің халыққа тиістілігін бекітуші және
қорғаушы құқық нормаларының жинағы.
Сонымен бірге мемлекеттік мүлікке ие болу, пайдалану және жойылу
жолдары.
Мемлекеттік меншік құқығының субъективті мазмұны – меншік иесінің
заңда көрсетілген құқықтарынан тұрады да, осы тұрғыда басқа меншік иелену
құқықтарынан ерекшеленбейді. Мұнда мемлекеттік меншік қатынастары меншіктің
басқа түрлері меншік қатынастарынан ерекшеленеді.
Оның көріністері:
Біріншіден, мемлекеттік меншікке кез-келген мүлік жатуы мүмкін,
сонымен қатар айналымнан алынған немес айналымға шектелінген мүлік.
Екіншіден, мүлікті өз меншігіне алу жолдарын тек қана соны қолдануы
мүмкін (мысалы, алымдарды және салықтарды жинау).
Үшіншіден, саяси егеменді мемлекет ретінде құқықтық актілерді шығару
жолдары арқылы меншік иесінің құқықтарын және оны іске асыру жолдарын
белгілейді.
Мемлекеттік меншік құқығында кез-келген мүліктің болуы және заңда
көрсетілген жолдары мен алуға және белгіленген шектерде пайдалануға құқығы
бар.
Мемлекеттік меншіктің ерекше сипаты, мемлекеттің – саяси егемендігінің
белгісі. Сондықтан, құқықтың басқа субъектілерімен бір деңгейде болуы
мүмкін.
Меншік туралы заң мазмұны бойынша өкілетті органдар халық атынан
мемлекеттік меншік құқығының субъектісі болып табылады да, олар тек қана
мемлекеттік мүлікті басқарады және билік етеді. Бұл мемлекеттік органдар
мемлекеттік мүлікті шаруашылықта пайдалну үшін және азаматтық айналымда
мемлекет атынан іс жүргізетін арнайы құрылған мемлекеттік органдар.
Негізінен қазына институттары қайтадан құрылып мемлекет шаруашылығын
жүргізіп азаматтық құқық қатынастарында мемлекеттің толық праволы өкілі
болып отыр.
Қазына немесе мемлекеттік мүлік ведомстволары құқық қатнастарының
субъектісі бола отырып, басқа меншік иелерімен бір деңгейде тұрады.
Сондықтан, мемлекеттің товар айналымына қатысуы басқа меншік иелерімен бір
деңгейде тұрады да теңдік принципі бұзылмайды. Бұл органдарға мемлекеттік
игілікті басқару жөніндегі комитеттер жатады. Ал, мемлекеттік мүлік
жөніндегі қорлар коммерциялық заңды тұлғалар үлестерін иемденіп солардың
құрылтайшылары және қатысушылары болып табылады.2
Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі комитет жекешелендіруге жататын
объектілерді белгілейді, ал мемлекеттік мүлік қорлары оларды сатушылар
ретінде көрінеді, ал сатылмай қалған акцияларды иемденіп акционерлер
жиналысында акционерінің міндетін атқарады. Сонымен бірге акциясының
бағасының төмендеу нәтижесінен шыққан шығындарды өтейді.
Кейбір жағдайларға мемлкеттің мүддесін меншік иесі ретінде қаржы
министрлігінің органдары қаржы бөлімдері, басқармалары, немесе мемлекеттің
басқару органдарын арнайы міндеттелген органдары құрайды.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілері шектелмеген – себебі,
мемлекеттің меншігінде кез –келген мүліктік болуы мүмкін. Бұл жағдай
мемлекеттік меншіктің, меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан,
мемлекеттік меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан, мемлекеттік
құқығының объектілері әр түрлі. Солардың ішінде негізгі объектілер болып –
мемлекеттік өкімет органдарының және мемлекеттік басқару органдарының
мүліктері, бюджет қаражаттары, кәсіпорын, халық шаруашылық комплекстері
және басқа да әлеуметтік мәдени саласының объектілері, мемлекеттік
банкілер, сақтандыру қорлары, мәдени тарихи байлықтар және басқа да
мемлекеттік міндеттерін атқаруға керек мүліктер жатады.
Мемлекеттің белгілі бір мүлікті өз меншігіне алуының заңдылық негізі
әртүрлі.
Шартты түрде оларды екі топқа бөлуге болады.
Біріншіден: Жалпы азаматтық тәсіл – меншік иесі тек мемлекет қана емес,
кез-келген басқа азаматтық құқықтың субъектілері болуы мүмкін,
яғни меншік құқығын әр түрлі келісімдер және мекемелер
негізінде иемдеу.
Екіншіден: Тек қана мемлекет белгілі бір меншіктің иесі бола алады. Мысалы:
мемлекетке азаматтардың өсиеттеген мүліктері – яғни, жәй жалпы
азаматтық меншік құқығына ие болу жолы иесіз қалған мүлікті
мемлекеттік меншікке өтуі.
Үшіншіден: Меншік құқығына ие болу негіздерінің маңыздылығының бірі алым-
салықтар және міндетті төлемдер болып табылады.
Кейбір меншік иелерінен мүлкін жалпы мемлекеттің қажетін өтеуге алу
және салық өндіру барлық мемлекеттерде ұлттық меншікті жасау үшін
жүргізіледі. Сонымен бірге салықтар мемлекеттің нарықтық экономика реттеу
тәсілі болып табылады.Тарихта мемлекеттік меншік құқығы бізде
национализациялау негізінде пайда болған, яғни арнайы заңдар негізінде
жеке меншікті мемлекеттік меншікке айналдыру. Жеке меншік мемлекеттің
меншігіне төлемсіз экспропарция негізінде (тартып алу) немесе бұрынғы
меншік иелеріне белгілі бір төлем арқылы айналдырған.
Елімізде Кеңес өкіметінің құрылуы кезінде негізінен жеке меншік иелігінен
мемлекеттің меншігіне қайтарылусыз алу формасы қолданылған. Себебі, бұл
форма революциялық кезеңнің әлеуметтік экономикалық талабы болды. Қазіргі
уақытта меншік құқығын мемлекеттің шешімімен жоғалтып алу тек қана заңда
көрсетілген жағдайларда меншік иесіне тартқан зиянын толық қайтару арқылы
жүргізіледі.
Жеке меншікті мемлекет меншігіне айналдыру (национализация)
реквизациялаудан және конфискациялау, конфискациямен ерекшеленеді.
Реквизация және конфискациялау бұл да мемлекеттің меншігіне кейбір меншік
иелерінің мүлкін алу жолдарының бірі.
Реквизациялау – дүлей апаттар, авариялар жұқпалы аурулар, індеттер және
төтенше сипаттағы өзге де жағдайлар болған ретте мүлік қоғам мүддесі үшін
мемлекеттік өкімет және басқару органдарының шешімі бойынша заң
құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайларда меншік иесінен оған
мүліктің құны төлене отырып алып қойылуы мүмкін (реквизиция). Меншік иесіне
реквизицияланған мүліктің құны өтелген бағаны оның сот тәртібімен даулауына
болады. Мүлкі реквизицияланған адам реквизиция жүргізуге байланысты
жағдайлар тоқтатылған кезде сақталған мүлікті қайтарып беруді сот арқылы
талап етуге құқылы. Конфискациялау – заң құжаттарында көзделген реттерде
мүлік меншік иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін
санкция түрінде сот тәртібімен тегін алынуы мүмкін.
Мемлекеттің меншігінен иесіз қалған мүлік, зат өтеді.
Иесіз зат меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат не меншік
иесі оның меншік құқынан бас тартқан зат иесіз болып табылады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті
атқарушы органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік
тіркеуде жүзеге асыратын есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға
Уәкілдік берілген орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен
бастап бір жыл өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану
туралы талап қойып сотқа жүгіне алады. Коммуналдық меншікке түскені сот
шешімі бойынша танылмаған иесіз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік
иесінің иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне қайта қабылдануы, не
иелену көнелігіне сәйкес меншікке алынуы мүмкін.
Белгілі бір мүліктің меншік құқығында тиесілі бола алатын
субъектілердің ( тұлғалардың ) санына қарай бұл құқық бірсубъектілік және
көпсубъектілік болып бөлінеді. Екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі
мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады делінген АК – ның 209 –
бабының 1-тармағында. Сонымен, заңдық мағынада ортақ меншік екі немесе одан
да көп тұлғаларға меншік құқығында тиесілі мүлікті білдіреді. Бұл тұлғалар
АК-да меншікке қатысушылар, ал құқық ғылымында және оқулық әдебиеттерде
ортақтас меншік иелері деп аталады. Көпсубъектілік ортақ меншіктің
субъективтік құқығының ерекшелігін көрсетеді. Бұл ерекшелік АК – да өзінше
ортақ меншік құқығы институтын бөліп алуға әкеледі ( АК-ның 11 – тарауы ).
АК-ның ортақ нормалар ретінде көрініс табатын бір субъектілік құқық
нормалары ортақ меншік құқығын реттейді.
Әрине, ол ортақ меншік туралы арнайы құқықтардан алшақ кетпейтін
шамада реттейді. Ортақ меншікті АК екі түрге : үлесті меншікке және
бірлескен меншікке бөледі ( 209-баптың 2-тармағы). Үлесті меншікте мүлік
меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы белгілі бір үлесімен ортақ
меншікте болады, ал бірлескен меншікте ондай үлестер анықталмайды.
Егер заң актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, мүлікке ортақ
меншік үлесті болып табылады. Үлесті және бірлескен меншіктің қатысушылары
бірінен бірі едәуір бөлек болып келеді. Үлесті меншіктің қатысушылары
азаматтық құқықтың заңнамада көзделген кез келген субъектілерді және олар
кез келген жиынтықта болуы мүмкін. Бірлескен меншіктің қатысушылары тек
жеке тұлғалар ғана болады, олар көбіне бірімен бірі туыстық өатынаста
болады. Бірлескен меншік заң құжаттарында тікелей көзделген жағдайда ғана
белгіленеді.
Ортақ бірлескен меншіктің қатысушыларнының келісімімен, ал ондай
келісімге олар өзара өол жеткізе алмаған жағдайда, сот шешімімен бірлескен
меншіктегі ортақ мүлікке ортақ үлесті меншік белгіленеді. Ортақ үлесті
меншікті оған қатысушылардың келісімі бойынша немесе сот шешімі бойынша
бірлескен меншікке айналдыру заңда көзделмеген. Иесіз заттарды арнайы
жағдайлары болып олжаның, көмбенің, қараусыз жануарлар табылуы
есептелінеді.
Жоғалған затты тауып алушы туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың
меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың
біреуіне дереу хабарлауға және табылған затты оған қайтаруға міндетті. Егер
табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі немесе оның тұрған жері
белгісіз болса затты тауып алушы олжа туралы милияцияға немесе жергілікті
атқару органына мәлімдеуге міндетті. Егер олжа туралы милицияға немесе
жергілікті атқару органына мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше
жоғалған затты алуға заңды құқығы бар адам анықталмаса және затқа өзінің
құқығы туралы оны тапқан адамға немесе милицияға не жергілікті атқару
органына мәлімдемесе затты тауып алушы оған меншік құқығын алады. Егер
затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас тартса, ол коммуналдық
меншікке өтеді. Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды және басқа да үй
жануарларын немесе қолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам оларды
меншік иесіне қайтаруға, ұстап алған адам егер оның өзі немесе туған жері
белгісіз болса, осындай жануарларды ұстаған кезден бастап үш күннен
кешіктірмей табылған жануарлар (органына мәлім) туралы милицияға немесе
жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті, олар меншік иесін
іздестіру шараларын қолданады. Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезінде
жануарларды ұстаушы адам оларды өзінің бағуында және пайдалануында
қалдыруы, не – ол бағу мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға
тапсыруы мүмкін. Жануарды ұстап алған адамның өтініші бойынша оларды бағу
мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға
жануарларды беруді жергілікті атқару органы жүзеге асырады.
Егер жұмыс малы мен ірі қараны ұстап алғаны туралы мәлімдеген кезден
бастап алты ай ішінде және басқа үй жануарлары жөнінде – екі ай ішінде
олардың меншік құқығы жануарларды баққан және пайдаланған адамға көшеді.
Бұл адам бағуында болған жануарларды меншігіне алудан бас тартқан жағдайда
олар коммуналдық меншікке түседі және тиісті жергілікті атқару органы
белгілейтін тәртіп бойынша пайдаланады.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік
иесін анықтау мүмкін болмайтын немесе заңдарға сәйкес оларды құқығынан
(немесе заңдарға) айырылған ақша немесе өзге де бағалы заттар.
Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе
табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуге тиіс. Бұл
орайда ондай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын
мүлікті меншіктеуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құқының елу
процентін немесе сый-ақы алуға құқылы. Мемлекет меншігіне мемлекетке
өсиеттелген және мұрагерсіз қалған мүлік өтеді. Мемлекеттік меншіктің пайда
болу жолдарының бірі бағалы қағаздарды (облигация), вексел, чек, банк
сертификаты, коносомент, акция шығару. Заттай-ақшалай ұтыс лотореяларды
шығарып ойнату, аукциондарды өткізу болып табылады.
Мемлекеттiк меншiк құқығын объективтiк мағынада Қазақстан Республикасы
атынан мемлекетке жататын материалдық игiлiктердi бекiтетiн және қорғайтын
құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсiну керек және де ол мемлекеттiк
мүлiктi иеленуге, пайдалануға және билiк етуге байланысты тәртiп жүйесiн
бекiтедi.
Мемлекеттiк меншiк объектiлерiне мыналар жатады: 1) қозғалмалы және
қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдiк валюта; 3) бағалы қағаздар; 4)
мiндеттемелiк және басқалай заттық құқықтар мен мiндеттер. Күрделі меншiк
иелері – мемлекет жалпылай қоғамдық ұйымдар, басқа да меншік иелері
өздеріне тиісті мүліктер негізінде шаруашылық жүргізу үшін жеке құқықты
(мүлікті) тұлғалар құрады. Шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен
меншік иесі ретінде алған және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтарын заң құжаттарынан белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекет заттық құқығы болып табылады.
2.2 Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi
Жер ресурстары қандай да бiр мемлекетте болмасын, сол елдiң ең негiзгi
ұлттық материалдық байлығы болып табылады. Қазiргi кезде аграрлы Қазақстан
Республикасының экономикалық даму жолында жер ресурстарын пайдалану мен
құқықтық қорғауды дұрыс ұйымдастыру шешiмiн күткен түйiндi мәселенiң бiрi
екендiгi белгiлi. Бұл қағида өркениеттi елдердiң жер пайдалану құқықтарында
нақты ескерiлген. Соның нәтижесiнде әлемнiң бүкiл өркениеттi елдерiнде
дерлiк мемлекеттiк, жеке және меншiктiң басқа да түрлерiне негiзделген жер
қатынастарын әрқашан мемлекет өз құзыреттiлiгi шегiнде реттеп отырады.
Қазақстан Республикасы Жер туралы заңының 27-бабында тұрақты жер
пайдалану құқығы тек қана мемлекеттiк пайдалунышылар үшiн сақталып қалды.
Оның заңды түрде тактикалық және жоспарлы бiрнеше себебi бар. Ол жер
заңдары принциптерiн жеделдетiп, тиiмдi жүзеге асыруға тiкелей байланысты.
Бiрiншiден, жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмiрi
мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау - мемлекеттiң өкiлеттi функциясы
болып саналады. Ол әрине, мемлекет қызметiнiң бүкiл халықтың игiлiгiн
көздейтiн экономикалық даму принципiне негiзделген. Сондықтан мұндай
функцияны жүргiзудегi өкiлеттiлiк мемлекет мүддесiн көздейтiн мемлекеттiк
заңды тұлғаларға ұсынылып отыр.
Екiншiден, жердi ұтымды және нысаналы пайдалану принциптерi – жер
ресурстарын қоршаған ортаның бiр бөлiгi деп, жер пайданаушылардың игiлiгi
үшiн табиғи ресурсты мейлiнше тиiмдi пайдалануды көздейдi. Жердi нысаналы
пайдалану мемлекет иелiгiндегi жердi пайдалануға беру барысында белгiленген
мақсатта, заңды түрде жер пайдалануды жүзеге асыру.
Ұтымды, әрi мақсатты жер пайдалану нәтижесiнде жер құқық қатынастар
субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi бегiленiп, олардың құқық
қатынастарына қатысу мүмкiндiгiне кеңiнен жол ашылады. Жер
пайдаланушылардың жердi нысаналы түрде пайдаланбауы олардың бүгiнгi күн
үшiн өмiр сүрiп қана, ертеңгi күнге немқұрайлылықпен қарайтынын көрсетсе
керек. Оны ұтымды, әрi нысаналы пайдаланудағы жердiң қолайлы жағдайын
сақтау және құнарлылығын қалпына келтiру қоғам талабына сай туындап отырған
көкейтестi мәселелердiң бiрi. Бүгiнгi таңда нарық қыспағы халықтың жердi
ұтымды нысаналы және заңды шектерде пайдалану бағытынан айыра бастады.
Сондықтан да елiмiздiң экономикасын одан әрi жетiлдiруде жердi ұтымды
пайдалануға тек мемлекет қана мүгедектiлiк танытып отыр. Өйткенi, жердi
пайдалану мен қорғаудың барлық субъект үшiн маңыздылығын түсiнiп-бiлудегi
халықтың сана сезiмi әлi толық ояна қойған жоқ.
Үшiншiден, жердi пайдалануда экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету
және жерге келтiрiлген залалды болғызбау немесе оның зардаптарын жою
мәселесi, өз кезегiнде мемлекеттiк мерзiмсiз жер пайдалануға басымдылық
құқық бередi. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету – экологиялық
қауiптi жағдайлар мен оның залалдарын жою және алдын алу әрекеттерiнiң
жүйесi болып танылады. Соңғы кездерi қоғам табиғаттан, көбiрек пайдаланып,
сонымен бiрге табиғатқа өз iс-әрекеттерiнiң қалдықтарын барынша көбiрек
қайтаруда. Осылайша бiр-бiрiмен өзара байланысты құқықтық-экологиялық екi
проблема:
- жердi өз керегiнше шексiз пайдалану;
- айналадағы ортаны ластанудан қорғау проблемалары пайда болды.
Бұл проблемаларды құқықтық реттеуде де тұрақты жер пайдаланудың
тиiмдiлiгi арта түседi. Оны заңсыз пайдаланудан туындайтын зардапты қайта
қалпына келтiрудi қалыпты жолға қою – мемлекетiмiздiң тұрақты даму
жолындағы басты бағыттардың бiрi болып отыр.
Бiрақ, соған қарамастан жер пайдаланушылардың Қазақстан Республикасының
1997 жылдың 15 шiлдесiнде қабылданған Қоршаған ортаны қорғау туралы заң
талаптарын өрескел бұзу әрекеттерi де жиi кездесiп жатыр. Бiле бiлгенге
экономика мен экологиялық талаптар қоғам үшiн де, жер қатынастарының
субъектiлерi үшiн де түбiрi теңдес қос ұғым. Сондықтан да мерзiмсiз жер
пайдаланудағы экологиялық қауiпсiздiк тұрақтылығының қалыптасуы қоғамдағы
экономикалық шаруашылықтың нәтижесiне тiкелей байланысты.
Төртiншiден, ауыл шаруашылығына арналған жердiң басымдылығы
мемлекеттiң жерге деген ұлттық саясатының көрiнiс табуы деген сөз. Ауыл
шаруашылық мақсатындағы жердi пайдалануға мемлекет тарапынан бақылау жасау
мен ол жерлердi жеке меншiкке беруге шектеу қою нормалары – аталған
мақсаттағы жерлердiң қалыпты жағдайларын сақтап қалуда жердi тұрақты
пайдалануды қарастырудағы маңызды құқықтық шаралар жүйесiн танытады.
Ұлан-ғайыр жердi алып жатқан Қазақстан мемлекетiнiң экономикалық даму
жолында ұстанған бағыты – ауыл шаруашылығын өркендету арқылы аталмыш жердiң
басымдылығын таныта отырып, тұрақты жер пайдалану құқығын сақтап қалу.
Өйткенi, елiмiздегi ауыл шаруашылық мақсатындағы жердiң құнарлығының
құқықтық қорғалуына да жауапты мемлекет.
Бесiншiден, жердi ақы төлеп пайдалану жер пайдаланушылардың мемлекеттiк
меншiктегi жер учаскесiн өтеулi түрде пайдалану құқығын жүзеге асыруы. Жер
заңдарының бұл принципi де жер пайдалану құқығының мәнiн түсiнiп бiлуде
ерекше орын алады. Жер үшiн төлем төлеу заңның фискалдық негiзi болып
табылады. Соған орай жер үшiн ақы төлеудi енгiзу жердi тиiмдi пайдалану мен
қорғау және жер нарығын құрумен байланысты болуда. Алайда мерзiмсiз жер
пайдалану құқығы мемлекеттiк заңды тұлғаларға ақысыз берiледi. Бұған
тұрақты жер пайдаланудағы жер учаскесiне салынатын салық түрi
қосылмайды.[7,18]
Осы жоғарыда сараланып көрсетiлген дәлелдемелердiң мазмұны ненi
бiлдiредi десек? Ең алдымен жер құқық қатынастарында тұрақты жер дамытудағы
мемлекеттiң мүдделiлiк саясатының мән-мағынасын көрсетерi анық.
Сонымен, жердi тұрақты пайдалану дегенiмiз – жер құқық қатынастары
субъектiлерiнiң қоғамдық қажеттiлiктер үшiн жердi ұтымды, әрi нысаналы
иемденудегi жер пайдаланудың мемлекеттiк мерзiмсiз түрi. Ал, тұрақты жер
пайдалану құқығы – бүгiнгi күнде жердi пайдаланудың негiзгi институты
ретiнде, мемлекеттiк заңды тұлғалардың алдын ала уақыты көрсетiлмеген
шексiз мерзiмде жер учаскесiн пайдалануды жүзеге асырудағы заттық құқығы
болып табылады.
Сондықтан да тұрақты жер пайдаланудың негiзгi қағидаларын ғылыми негiзге
сүйенген жердi тиiмдi пайдалану мен жер ресурстарын қорғау деп ерекше
атаған жөн.
Меншiк құқығын игеру процесiнде адамда өмiр сүрудiң жаңа құқықтарын,
соттың қорғауын, сөз бостандығын, ар бостандығын, мемлекет iстерiн
басқаруды, тұрғын үйге қол сұқпауды, хат алмасу және басқа да құпияларды
қанағаттандыру қажеттiлiгi қалыптасады.
Жерге меншiк құқығы негiзгi басқа да iргелi құқықтар мен бостандықтардың
ұйытқысы, өзегi болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ қасиеттi деп
аталмаған осы құқықтың арқасында адам аяғынан нық тұра алады, өмiрге шынайы
көзқараспен қарап кәсiпқой бола алады, әлеуметтiк белсендiлiк таныта алады.
Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды
демократияландыру процестерi үшiн бiрiншi кезектегi қажеттiлiкке ие.
Құқықты заңды тұрғыдан бекiту мемлекетке жиi-жиi қоятын талаптардан
арылған, дербес және тәуелсiз намысшыл, өзiнiң отбасы мен елiнiң алдында
жауапкершiлiгiн сезiнетiн мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етедi.
Әлеуметтiк құндылықтардың қазiргi өзгерген тұсында ауылдың ерекше
мүдделерiн тиiмдi бiлдiретiн болады. Жерге жеке меншiктiң заңдастырылған
құқығымен айқындалатын адамның әлеуметтiк және рухани дамуының терең
мүмкiндiктерi мен ауқымдары мiне, осындай болмақ.
Жерге меншiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz