Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидалары
КІРІСПЕ 3.5
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
6.24
1.1
Прокурорлық қадағалау қызметінің принциптерінің түсінігі және мазмұны
6.13
1.2
Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің негізі
13.18
1.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары қадағалау . прокуратура қызметінің негізгі әрі басты қағидасы
18.24
2
ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАСЫ РЕТІНДЕ
25.61
2.1 Прокурорлық қадағалау актілері.азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қажетті мемлекеттік.биліктік өкілеттіктерді жүзеге асырудың құқықтық нысаны
25.35
2.2 Прокуратураға тән процессуалдық функциялардың түсінігі мен ерекшеліктері
35.51
2.3 Сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың рөлі мен процессуалдық қызметі
51.61
ҚОРЫТЫНДЫ
62.64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65.69
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
6.24
1.1
Прокурорлық қадағалау қызметінің принциптерінің түсінігі және мазмұны
6.13
1.2
Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің негізі
13.18
1.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары қадағалау . прокуратура қызметінің негізгі әрі басты қағидасы
18.24
2
ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАСЫ РЕТІНДЕ
25.61
2.1 Прокурорлық қадағалау актілері.азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қажетті мемлекеттік.биліктік өкілеттіктерді жүзеге асырудың құқықтық нысаны
25.35
2.2 Прокуратураға тән процессуалдық функциялардың түсінігі мен ерекшеліктері
35.51
2.3 Сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың рөлі мен процессуалдық қызметі
51.61
ҚОРЫТЫНДЫ
62.64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65.69
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ең қымбат қазынасы ретінде адамның және азаматтың өмірін, құқықтары мен бостандықтарын танитын демократиялық, құқықтық мемлекет - Қазақстан Республикасында аталған құндылықтарды қорғау мен қамтамасыз ету тетіктері барынша жаратылды [1, 4 б.]. Мемлекеттік биліктің дәстүрлі үш тармағымен қоса жалпы құқық жүйесінің құрамында мемлекеттік-құқықтық жүйені қалыптастырған билік органдары да бұл бағытта тиісінше пайдалы үлесін қосуда. Аталған институттардың ішіндегі прокуратура ел аумағындағы заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады [2].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда демократиялық және құқықтық мемлекеттің қажеттіліктерін өтей алатын тиімді құқық қорғау жүйесі қалыптасып, дамып келеді. Бұл жүйеге тән басымдық ететін мақсаттар, әрине, қылмыстылықпен күрес жүргізу, заңдылық пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез-келген құқық бұзушылықтың мемлекеттің назарынан тыс қалмауын қамтамасыз ету, қылмыстарды деркез әрі толық ашу, оларды жасаған кінәлілерді әшкерелеу мен қылмыстық жауаптылыққа тарту, құқық бұзушылықтардың алдын алу, қылмыстылықпен күрес жүргізуге қоғамды жұмылдыру болып табылады.
Елдің құқық қорғау жүйесіндегі орталық орган сөзсіз прокуратура екені анық. Оның негізгі функциясы - қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру қажет. Құқық қорғау қызметіне қатысты оны үйлестіру функциясының да тиімділігін арттыру, әрине оны құқықтық реттеуді қоса іске асыру бүгінгі күннің талабы- делінді Құқықтық саясаттың тұжырымдамасында.
Конституциялық деңгейде прокуратураның заңдылықты жоғары қадағалайтын орган екені айқындалып, оның қылмыстық қудалауды заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге асыруы белгіленді. Қылмыстық қудалауына қатысты оның шектері 21 мамыр 2007 жылғы Конституциялық реформамен нақтыланып, Ата Заңның 16-бабының 2-бөлігінің «заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады» - деген жаңа редакциясына сай, мұндай құзыреттік прокуратурадан алынды.
Сонымен, құқықтық жүйені жетілдіре отырып, жаңартудың басты көздемелері оны құрайтын элементтерін (соның құрамында прокуратураны да) барынша тиімдеу, олардың демократиялық, құқықтық мемлекетті құрудың әр кезеңдеріндегі мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай болуын қарастыру мен осыған бағыттау маңызды әрі қажетті болып табылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда демократиялық және құқықтық мемлекеттің қажеттіліктерін өтей алатын тиімді құқық қорғау жүйесі қалыптасып, дамып келеді. Бұл жүйеге тән басымдық ететін мақсаттар, әрине, қылмыстылықпен күрес жүргізу, заңдылық пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез-келген құқық бұзушылықтың мемлекеттің назарынан тыс қалмауын қамтамасыз ету, қылмыстарды деркез әрі толық ашу, оларды жасаған кінәлілерді әшкерелеу мен қылмыстық жауаптылыққа тарту, құқық бұзушылықтардың алдын алу, қылмыстылықпен күрес жүргізуге қоғамды жұмылдыру болып табылады.
Елдің құқық қорғау жүйесіндегі орталық орган сөзсіз прокуратура екені анық. Оның негізгі функциясы - қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру қажет. Құқық қорғау қызметіне қатысты оны үйлестіру функциясының да тиімділігін арттыру, әрине оны құқықтық реттеуді қоса іске асыру бүгінгі күннің талабы- делінді Құқықтық саясаттың тұжырымдамасында.
Конституциялық деңгейде прокуратураның заңдылықты жоғары қадағалайтын орган екені айқындалып, оның қылмыстық қудалауды заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге асыруы белгіленді. Қылмыстық қудалауына қатысты оның шектері 21 мамыр 2007 жылғы Конституциялық реформамен нақтыланып, Ата Заңның 16-бабының 2-бөлігінің «заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады» - деген жаңа редакциясына сай, мұндай құзыреттік прокуратурадан алынды.
Сонымен, құқықтық жүйені жетілдіре отырып, жаңартудың басты көздемелері оны құрайтын элементтерін (соның құрамында прокуратураны да) барынша тиімдеу, олардың демократиялық, құқықтық мемлекетті құрудың әр кезеңдеріндегі мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай болуын қарастыру мен осыған бағыттау маңызды әрі қажетті болып табылады.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы, 2009. - 40 б.
2 «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы №2709 Заңы // «Заң» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
3 Скуратов Ю.И. Роль прокуратуры в укреплении законности и правопорядка // Законность. – 1996. - № 12.
4 Бойков А.Д. Третья власть в России. - М., 1997. - 260 с.
5 Рохмин В.И. Прокурорский надзор и государственный контроль: история, развитие, понятие, соотношение. - СПб.: Юридический центр Пресс, 2003. - 305 с.
6 Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. - 176 б.
7 Мусина Р. Главная цель - обеспечение законности // Закон и время. - 2004. - № 11.
8 Кливер И.Я. Управление прокурорской системой в условиях формирования правового государства: Конспект лекции. - М., 1990. - 24 с.
9 Ласкина Н.В. Прокурорский надзор. - М.: Юстиции форм, 2006. – 224 с.
10 Сматлаев Б. Принцип состязательности в уголовном процессе // Заң және заман. - 2008. - №2 (90). - С. 22-23.
11 Бахтыбаев И.Ж. Законность как неотъемлемое условие становления демократического правового государства и роль прокуратуры в ее обеспечении // Заң және заман. - 2007. - №5 (87). - С. 7-12.
12 Аристотель. Политика. Афинская полития. - М.: Мысль, 1997. - 458 с.
13 Монтескье Ш. Избранные произведения. - М.: Госполитиздат, 1995.
- 799 с.
14 Бурмистров К.Д. Роль прокурорского надзора в обеспечении социалистической законности. - М.: Юридическая литература, 1979. - 72 с.
15 «Қазақ Советтік Социалистік Республикалық мемлекеттік суверенитеті туралы» 25 қазан 1990 ж. Декларация.
16 Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года // Ведомости Верховного Совета РК. - 1993. - № 3.
17 Авакьян С.А. Конституционное право России: учебный курс. - 2-е изд., перераб. и доп: в 2 т. - М.: Юристь, 2006. - Т.1. - 719 с.
18 Президент, Парламент, Үкімет және құқық қорғау органдары туралы (Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтар жинағы) / Құрас. З. Сариева. - Алматы: Жеті Жарғы, 1996. - 176 б.
19 Мерзадинов Е.С. Прокурорский надзор в Республике Казахстан за соблюдением прав и свобод граждан. - Алматы: Баспа, 2001. - 160 с.
20 Шарипов Ш.М. Прокуратура қамтамасыз ететін заңдылықтың жаңа парадигмасы // 10 лет УПК РК: состояние, проблемы и перспективы развития: Материалы круглого стола. ҚазҰУ-нің хабаршысы. Заң сериясы. - Алматы.
- 2008. - №2 (46). – Б. 16-18.
21 Статистические данные Комитета правовой статистики и специальных учетов ГП РК за 2005-2009 гг. / Текущее делопроизводство ГП РК. - Астана, 2010.
22 Мами К.А. Как обеспечить равенство сторон // Казахстанская правда. - 12 ферваля 2009.
23 Премьер-министр К. Масимовтың сот орындаушыларының съезінде сөйлеген сөзі // Егемен Қазақстан. – 2007, маусым - 9.
24 Бахтыбаев И.Ж. Сот орындаушыларының съезінде сөйлеген сөзі // Казахстанская правда. – 2007, июнь – 7.
25 Мерзадинов Е. Прокурор әділеттің жақшысы болуға тиіс // Егемен Қазақстан. – 2009, желтоқсан - 12.
26 «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы. - Алматы: ЮРИСТ, 2004. - 24 б.
27 Тургараев Б.Т. Актуальные проблемы организации исполнительного производства. - Петропавловск, 2002. - 71 с.
28 Тусупбеков Р.Т. В рамках справедливых законов // Казахстанская правда. – 2007, июнь - 8.
29 Тұрғараев Б. Атқарушылық іс жүргізу құқығының теориялық проблемалары: з.ғ.д. ... автореф.: 12.00.09. - Алматы, 2007. - 42 б.
30 Шарипов Ш.М. Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура // Экономические и правовые гармонизации законодательства в область защиты прав и обеспечения интересов личности в условиях глобализации: теория и практика стран СНГ: мат. межд. науч.-прак. конф., посвященной году России в Казахстане (20 ноября). - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – Вып. 1. - 233 с.
31 Тихомиров Ю.А. Система правовых актов Советского государства // Право и правотворчества: вопросы теории. - М., 1982. - С. 48.
32 Утибаев Г.К. Представительство интересов государства в суде: учебное пособие. - Алматы: КазГЮУ, 2004. - 204 с.
33 Об утверждении Инструкции об организации прокурорского надзора за законностью судебных актов по гражданским делам. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 27 июня 2006 года № 37 // Справочная правовая система ЮРИСТ.
34 Шуткин С.И. Прокуратура была и остается правозащитным органом // Время испытаний. Очерки из истории прокуратуры Казахстана. - Алматы: Өлке, 1997. - 280 с.
35 Послание Президента. 2009 г. – 26 с.
36 Винокуров Ю.Е. Прокурорский надзор: учебник. Изд. 3-е., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2001. - 352 с.
37 Об утверждении Кодекса прокурорской этики. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 51 от 31 января 2006 г.
38 Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: Академический курс / под.ред. Б.Х.Толеубековой. - Алматы: Жеті жарғы, 2005. - Книга 1. - 424 с.
39 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.– М., 1968. - Т.I. - 470 с.
40 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: учебник / отв.ред. П.А. Лупинская. - М.: Юрист, 1997. - 591 с.
41 Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по советскому праву. - М.: Госюриздат, 1961. - 147 с.
42 Даев В.Г. Процессуальные функции и принцип состязательности в советском уголовном процессе // Правоведение. - 1974. - №21. - С. 134.
43 Якуб М.Л. Демократические основы советского уголовно-процессуального права. - М., 1960. - 198 с
44 Халиков К.Х. Потенциал Конституции Республики Казахстан: перспективы развития законодательства о суде и правоохранительных органах // Конституционно-правовые проблемы обеспечения ускоренной экономической, социальной и политической модернизации Казахстана: сб. мат. круглого стола, посвященного 10-летию Конституции Республики Казахстан.
- Алматы: ОФППИ «Интерлигал» в Казахстане, 2005. - 240 с.
45 Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для ВУЗов / под ред.
В.Н. Галузо. - М.: ЗЕРЦАЛО, 1998. - 448 с.
46 Зиманов С.З. Қазақтың билер соты - бірегей сот жүйесі. - Алматы: Атамұра, 2008. - 216 б.
47 Чельцов М.А. Уголовный процесс. - М.: Юридическое издательство Министерства Юстиции СССР, 1948. - 624 с.
48 Гуценко К.Ф., Пашкевич П.Ф., Протченко Б.А. Советский уголовный процесс: учебник. - М.: Юридическая литература, 1986. – 304
49 Николайчик В.М. Уголовный процесс США. - М.: НАУКА, 1981. - 224 с.
50 Калиновский К.Б. Уголовный процесс современных зарубежных государств: учебное пособие. - Петрозаводск, 2000. – 48 с.
51 Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: оқулық.- Алматы: Өлке, 2006. - 216 б.
52 Голунский С.А. Вопросы судопроизводства и судоустройства в новом уголовно-процессуальном законодательстве. - М., 1959. - 231 с.
53 Чельцов М.А. Система основных принципов советского уголовного процесса // Ученые записки МГУ. Юр.фак. - 1949. - Кн.4. - 194 с.
54 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. - М.: Изд-во АН СССР, 1958. - 703 с.
55 Полянский Н.Н. К вопросу о юридической природе обвинения перед судом // Правоведение. - 1960. - №1.
56 Мартинович И.И. Некоторые вопросы возбуждения уголовного дела // Ученые записки Белорусского Государственного Университета. Серия юридическая. – Минск, 1957. - Вып. 34. - С. 69.
57 Лукашевич В.З. Гарантии прав обвиняемого в советском уголовном процессе. - Л., 1959. - 112 с.
58 «Арнаулы прокурорлардың Департаменті туралы Ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының Бұйрығы // ЗАҢГЕР құқықтық анықтама жүйесі. – 2008, шілде-25. - №40.
59 «Облыстық прокурордың тергеу топтарына жетекшілік жасайтын аға көмекшісі туралы» Ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының Бұйрығы // ЗАҢГЕР құқықтық анықтама жүйесі. – 2008, тамыз-19. - №44.
60 Смирнов А.В. Модели уголовного процесса. - Спб.: Наука, 2000. - 224 с.
61 Уголовный процесс: учебник для ВУЗов / под ред. Б.Б. Булагова, А.М. Баранова. - М.: Высшее образование, 2008. - 591 с.
62 Романов А.К. Правовая система Англии: учебное пособие. - М.: Дело, 2000. - 344 с.
63 Шарипов Ш.М. О некоторых вопросах реформирования правоохранительной системы республики в свете Послания Президента страны // Актуальные проблемы обеспечения прав личности в сфере уголовного процесса в свете реализации положений Конституции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года: Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы: Қазақ университеті, 2010. - 316 с.
64 Проблемы эффективности прокурорского надзора / под ред.
К.Ф. Скворцова. - М.: Юридическая литература, 1977. - 160 с.
65 О мерах укрепления учетно- регистрационной дисциплины в органах внутренних дел. Совместное указание Генеральной Прокуратуры РК № 3/5 от 3 марта 2004 г. МВД РК №1/4 – 1343 от 1 марта 2004 г. // Справочная система ЮРИСТ.
66 Звирбуль В.К. Деятельность прокуратуры по предупреждению преступности. (Научные основы). - М.: Юридическая литература, 1971. - 167 с
67 Досбол Г.Г. Производство расследования - конституционное право прокурора // Предупреждение преступности. - 2001. - № 2. - С. 20-21.
68 Елихин А.Ю. К вопросу о надзоре (контроле) за обеспечением безопасности личности в сфере уголовного судопроизводства // «Черные дыры» в российском законодательстве. - 2004. - № 3. - С. 359-361.
69 Рябцев В.П. Прокурорский надзор: курс лекции. - М.: Норма, 2006.
- 288 с.
70 Петрухин И.Л. Прокурорский надзор и судебная власть: учебное пособие. - М.: Проспект, 2001. - 88 с.
71 Жогин Н.В. Прокурорский надзор за предварительным расследованием уголовных дел. - М.: Юридическая литература, 1968. - 264 с.
72 Тусупбеков Р.Т. Деятельность системы органов прокуратуры в Республике Казахстан // Развитие механизмов защиты прав человека в Казахстане / под общ. ред. Е.Ж. Бабакумарова, Л.А. Байшиной. - Астана: LEM, 2004. - 244 с.
73 Канафин Д.К. Гарантии прав личности в уголовном судопроизводстве: монография. - Алматы, 2005. - 168 с.
74 Козуеев А.Ф. Направления прокурорского надзора за исполнением законов в оперативно-розыскной деятельности // «Черные дыры» в российском законодательстве. - 2004. - № 1. - С. 217.
2 «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы №2709 Заңы // «Заң» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
3 Скуратов Ю.И. Роль прокуратуры в укреплении законности и правопорядка // Законность. – 1996. - № 12.
4 Бойков А.Д. Третья власть в России. - М., 1997. - 260 с.
5 Рохмин В.И. Прокурорский надзор и государственный контроль: история, развитие, понятие, соотношение. - СПб.: Юридический центр Пресс, 2003. - 305 с.
6 Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. - 176 б.
7 Мусина Р. Главная цель - обеспечение законности // Закон и время. - 2004. - № 11.
8 Кливер И.Я. Управление прокурорской системой в условиях формирования правового государства: Конспект лекции. - М., 1990. - 24 с.
9 Ласкина Н.В. Прокурорский надзор. - М.: Юстиции форм, 2006. – 224 с.
10 Сматлаев Б. Принцип состязательности в уголовном процессе // Заң және заман. - 2008. - №2 (90). - С. 22-23.
11 Бахтыбаев И.Ж. Законность как неотъемлемое условие становления демократического правового государства и роль прокуратуры в ее обеспечении // Заң және заман. - 2007. - №5 (87). - С. 7-12.
12 Аристотель. Политика. Афинская полития. - М.: Мысль, 1997. - 458 с.
13 Монтескье Ш. Избранные произведения. - М.: Госполитиздат, 1995.
- 799 с.
14 Бурмистров К.Д. Роль прокурорского надзора в обеспечении социалистической законности. - М.: Юридическая литература, 1979. - 72 с.
15 «Қазақ Советтік Социалистік Республикалық мемлекеттік суверенитеті туралы» 25 қазан 1990 ж. Декларация.
16 Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года // Ведомости Верховного Совета РК. - 1993. - № 3.
17 Авакьян С.А. Конституционное право России: учебный курс. - 2-е изд., перераб. и доп: в 2 т. - М.: Юристь, 2006. - Т.1. - 719 с.
18 Президент, Парламент, Үкімет және құқық қорғау органдары туралы (Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтар жинағы) / Құрас. З. Сариева. - Алматы: Жеті Жарғы, 1996. - 176 б.
19 Мерзадинов Е.С. Прокурорский надзор в Республике Казахстан за соблюдением прав и свобод граждан. - Алматы: Баспа, 2001. - 160 с.
20 Шарипов Ш.М. Прокуратура қамтамасыз ететін заңдылықтың жаңа парадигмасы // 10 лет УПК РК: состояние, проблемы и перспективы развития: Материалы круглого стола. ҚазҰУ-нің хабаршысы. Заң сериясы. - Алматы.
- 2008. - №2 (46). – Б. 16-18.
21 Статистические данные Комитета правовой статистики и специальных учетов ГП РК за 2005-2009 гг. / Текущее делопроизводство ГП РК. - Астана, 2010.
22 Мами К.А. Как обеспечить равенство сторон // Казахстанская правда. - 12 ферваля 2009.
23 Премьер-министр К. Масимовтың сот орындаушыларының съезінде сөйлеген сөзі // Егемен Қазақстан. – 2007, маусым - 9.
24 Бахтыбаев И.Ж. Сот орындаушыларының съезінде сөйлеген сөзі // Казахстанская правда. – 2007, июнь – 7.
25 Мерзадинов Е. Прокурор әділеттің жақшысы болуға тиіс // Егемен Қазақстан. – 2009, желтоқсан - 12.
26 «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы. - Алматы: ЮРИСТ, 2004. - 24 б.
27 Тургараев Б.Т. Актуальные проблемы организации исполнительного производства. - Петропавловск, 2002. - 71 с.
28 Тусупбеков Р.Т. В рамках справедливых законов // Казахстанская правда. – 2007, июнь - 8.
29 Тұрғараев Б. Атқарушылық іс жүргізу құқығының теориялық проблемалары: з.ғ.д. ... автореф.: 12.00.09. - Алматы, 2007. - 42 б.
30 Шарипов Ш.М. Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура // Экономические и правовые гармонизации законодательства в область защиты прав и обеспечения интересов личности в условиях глобализации: теория и практика стран СНГ: мат. межд. науч.-прак. конф., посвященной году России в Казахстане (20 ноября). - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – Вып. 1. - 233 с.
31 Тихомиров Ю.А. Система правовых актов Советского государства // Право и правотворчества: вопросы теории. - М., 1982. - С. 48.
32 Утибаев Г.К. Представительство интересов государства в суде: учебное пособие. - Алматы: КазГЮУ, 2004. - 204 с.
33 Об утверждении Инструкции об организации прокурорского надзора за законностью судебных актов по гражданским делам. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 27 июня 2006 года № 37 // Справочная правовая система ЮРИСТ.
34 Шуткин С.И. Прокуратура была и остается правозащитным органом // Время испытаний. Очерки из истории прокуратуры Казахстана. - Алматы: Өлке, 1997. - 280 с.
35 Послание Президента. 2009 г. – 26 с.
36 Винокуров Ю.Е. Прокурорский надзор: учебник. Изд. 3-е., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2001. - 352 с.
37 Об утверждении Кодекса прокурорской этики. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 51 от 31 января 2006 г.
38 Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть: Академический курс / под.ред. Б.Х.Толеубековой. - Алматы: Жеті жарғы, 2005. - Книга 1. - 424 с.
39 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.– М., 1968. - Т.I. - 470 с.
40 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: учебник / отв.ред. П.А. Лупинская. - М.: Юрист, 1997. - 591 с.
41 Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по советскому праву. - М.: Госюриздат, 1961. - 147 с.
42 Даев В.Г. Процессуальные функции и принцип состязательности в советском уголовном процессе // Правоведение. - 1974. - №21. - С. 134.
43 Якуб М.Л. Демократические основы советского уголовно-процессуального права. - М., 1960. - 198 с
44 Халиков К.Х. Потенциал Конституции Республики Казахстан: перспективы развития законодательства о суде и правоохранительных органах // Конституционно-правовые проблемы обеспечения ускоренной экономической, социальной и политической модернизации Казахстана: сб. мат. круглого стола, посвященного 10-летию Конституции Республики Казахстан.
- Алматы: ОФППИ «Интерлигал» в Казахстане, 2005. - 240 с.
45 Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для ВУЗов / под ред.
В.Н. Галузо. - М.: ЗЕРЦАЛО, 1998. - 448 с.
46 Зиманов С.З. Қазақтың билер соты - бірегей сот жүйесі. - Алматы: Атамұра, 2008. - 216 б.
47 Чельцов М.А. Уголовный процесс. - М.: Юридическое издательство Министерства Юстиции СССР, 1948. - 624 с.
48 Гуценко К.Ф., Пашкевич П.Ф., Протченко Б.А. Советский уголовный процесс: учебник. - М.: Юридическая литература, 1986. – 304
49 Николайчик В.М. Уголовный процесс США. - М.: НАУКА, 1981. - 224 с.
50 Калиновский К.Б. Уголовный процесс современных зарубежных государств: учебное пособие. - Петрозаводск, 2000. – 48 с.
51 Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: оқулық.- Алматы: Өлке, 2006. - 216 б.
52 Голунский С.А. Вопросы судопроизводства и судоустройства в новом уголовно-процессуальном законодательстве. - М., 1959. - 231 с.
53 Чельцов М.А. Система основных принципов советского уголовного процесса // Ученые записки МГУ. Юр.фак. - 1949. - Кн.4. - 194 с.
54 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. - М.: Изд-во АН СССР, 1958. - 703 с.
55 Полянский Н.Н. К вопросу о юридической природе обвинения перед судом // Правоведение. - 1960. - №1.
56 Мартинович И.И. Некоторые вопросы возбуждения уголовного дела // Ученые записки Белорусского Государственного Университета. Серия юридическая. – Минск, 1957. - Вып. 34. - С. 69.
57 Лукашевич В.З. Гарантии прав обвиняемого в советском уголовном процессе. - Л., 1959. - 112 с.
58 «Арнаулы прокурорлардың Департаменті туралы Ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының Бұйрығы // ЗАҢГЕР құқықтық анықтама жүйесі. – 2008, шілде-25. - №40.
59 «Облыстық прокурордың тергеу топтарына жетекшілік жасайтын аға көмекшісі туралы» Ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының Бұйрығы // ЗАҢГЕР құқықтық анықтама жүйесі. – 2008, тамыз-19. - №44.
60 Смирнов А.В. Модели уголовного процесса. - Спб.: Наука, 2000. - 224 с.
61 Уголовный процесс: учебник для ВУЗов / под ред. Б.Б. Булагова, А.М. Баранова. - М.: Высшее образование, 2008. - 591 с.
62 Романов А.К. Правовая система Англии: учебное пособие. - М.: Дело, 2000. - 344 с.
63 Шарипов Ш.М. О некоторых вопросах реформирования правоохранительной системы республики в свете Послания Президента страны // Актуальные проблемы обеспечения прав личности в сфере уголовного процесса в свете реализации положений Конституции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года: Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы: Қазақ университеті, 2010. - 316 с.
64 Проблемы эффективности прокурорского надзора / под ред.
К.Ф. Скворцова. - М.: Юридическая литература, 1977. - 160 с.
65 О мерах укрепления учетно- регистрационной дисциплины в органах внутренних дел. Совместное указание Генеральной Прокуратуры РК № 3/5 от 3 марта 2004 г. МВД РК №1/4 – 1343 от 1 марта 2004 г. // Справочная система ЮРИСТ.
66 Звирбуль В.К. Деятельность прокуратуры по предупреждению преступности. (Научные основы). - М.: Юридическая литература, 1971. - 167 с
67 Досбол Г.Г. Производство расследования - конституционное право прокурора // Предупреждение преступности. - 2001. - № 2. - С. 20-21.
68 Елихин А.Ю. К вопросу о надзоре (контроле) за обеспечением безопасности личности в сфере уголовного судопроизводства // «Черные дыры» в российском законодательстве. - 2004. - № 3. - С. 359-361.
69 Рябцев В.П. Прокурорский надзор: курс лекции. - М.: Норма, 2006.
- 288 с.
70 Петрухин И.Л. Прокурорский надзор и судебная власть: учебное пособие. - М.: Проспект, 2001. - 88 с.
71 Жогин Н.В. Прокурорский надзор за предварительным расследованием уголовных дел. - М.: Юридическая литература, 1968. - 264 с.
72 Тусупбеков Р.Т. Деятельность системы органов прокуратуры в Республике Казахстан // Развитие механизмов защиты прав человека в Казахстане / под общ. ред. Е.Ж. Бабакумарова, Л.А. Байшиной. - Астана: LEM, 2004. - 244 с.
73 Канафин Д.К. Гарантии прав личности в уголовном судопроизводстве: монография. - Алматы, 2005. - 168 с.
74 Козуеев А.Ф. Направления прокурорского надзора за исполнением законов в оперативно-розыскной деятельности // «Черные дыры» в российском законодательстве. - 2004. - № 1. - С. 217.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
3-5
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
6-24
1.1 Прокурорлық қадағалау қызметінің принциптерінің түсінігі және
мазмұны 6-13
1.2 Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің негізі 13-18
1.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары
қадағалау – прокуратура қызметінің негізгі әрі басты қағидасы 18-24
2 ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАСЫ РЕТІНДЕ
25-61
2.1 Прокурорлық қадағалау актілері-азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға қажетті мемлекеттік-биліктік
өкілеттіктерді жүзеге асырудың құқықтық нысаны 25-35
2.2 Прокуратураға тән процессуалдық функциялардың түсінігі мен
ерекшеліктері 35-51
2.3 Сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың рөлі мен процессуалдық
қызметі 51-61
ҚОРЫТЫНДЫ 62-64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65-69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ең қымбат қазынасы ретінде адамның және
азаматтың өмірін, құқықтары мен бостандықтарын танитын демократиялық,
құқықтық мемлекет - Қазақстан Республикасында аталған құндылықтарды қорғау
мен қамтамасыз ету тетіктері барынша жаратылды [1, 4 б.]. Мемлекеттік
биліктің дәстүрлі үш тармағымен қоса жалпы құқық жүйесінің құрамында
мемлекеттік-құқықтық жүйені қалыптастырған билік органдары да бұл бағытта
тиісінше пайдалы үлесін қосуда. Аталған институттардың ішіндегі прокуратура
ел аумағындағы заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі
біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады [2].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда демократиялық және
құқықтық мемлекеттің қажеттіліктерін өтей алатын тиімді құқық қорғау жүйесі
қалыптасып, дамып келеді. Бұл жүйеге тән басымдық ететін мақсаттар, әрине,
қылмыстылықпен күрес жүргізу, заңдылық пен қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез-
келген құқық бұзушылықтың мемлекеттің назарынан тыс қалмауын қамтамасыз
ету, қылмыстарды деркез әрі толық ашу, оларды жасаған кінәлілерді әшкерелеу
мен қылмыстық жауаптылыққа тарту, құқық бұзушылықтардың алдын алу,
қылмыстылықпен күрес жүргізуге қоғамды жұмылдыру болып табылады.
Елдің құқық қорғау жүйесіндегі орталық орган сөзсіз прокуратура екені
анық. Оның негізгі функциясы - қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру
қажет. Құқық қорғау қызметіне қатысты оны үйлестіру функциясының да
тиімділігін арттыру, әрине оны құқықтық реттеуді қоса іске асыру бүгінгі
күннің талабы- делінді Құқықтық саясаттың тұжырымдамасында.
Конституциялық деңгейде прокуратураның заңдылықты жоғары қадағалайтын
орган екені айқындалып, оның қылмыстық қудалауды заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге асыруы белгіленді. Қылмыстық
қудалауына қатысты оның шектері 21 мамыр 2007 жылғы Конституциялық
реформамен нақтыланып, Ата Заңның 16-бабының 2-бөлігінің
заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен
тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану
құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын
мерзімге ұстауға болады - деген жаңа редакциясына сай, мұндай құзыреттік
прокуратурадан алынды.
Сонымен, құқықтық жүйені жетілдіре отырып, жаңартудың басты көздемелері
оны құрайтын элементтерін (соның құрамында прокуратураны да) барынша
тиімдеу, олардың демократиялық, құқықтық мемлекетті құрудың әр
кезеңдеріндегі мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай болуын қарастыру мен
осыған бағыттау маңызды әрі қажетті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы құқық теориясында заңдылық санатының
алатын орны ерекше. Әсіресе, демократиялық және құқықтық мемлекетті құру
деңгейінде заңдылықтың сақталуы өте қажет. Міне, сондықтан болса керек,
заңдылық санатына қатысты зерттеу аз емес. Құқыққа тән бұл санаттың аясында
отандық және шет елдік (алыс және таяу) ізденушілерде көптеген зерттеулерді
оның әрқилы аспектілеріне бағыштай жүргізіп келді.
Прокурорлық қадағалаудың түрлі мәселелеріне, соның ішінде оның жағдайы
мен оның келешегіне, дамыту жолдары мен бағыттарына, тиімділігін арттыруға
еңбектерін келесі ғалымдар арнады: Н.А. Абдиқанов,
А.А. Альдекеев, А.Н. Ахпанов, Т.Қ. Айтмұхамбетов, З.О. Ашитов,
И.Ж. Бахтыбаев, К.А. Бегалиев, Қ.Ә. Беков, В.Г.
Бессарабов, Б.М. Бишманов, Т.Қ. Биятов, Е.Г. Джакишев, А.А. Джумалиева,
С.Е. Еркенов, С.К. Жүрсімбаев, Е.І. Қайыржанов, Д.К. Канафин, Е.Қ.
Қаржаубаев, Ю.А. Ким, М.Ч. Қоғамов, Қ.С. Лақбаев, Т.С. Матымов, С.С.
Молдабаев, Н.В. Мельников, М.Б. Мұқашев, М.С. Нәрікбаев, Г.Х. Насыров, Б.М.
Нұрғалиев, М.О. Нукенов, К.И. Нұржаубаева, А.Д. Оспанов, А.А. Рзаев, Г.Ж.
Сүлейменова, А.Я. Сухарев, С.Г. Темірболатов, Б.Х. Төлеубекова, Р.Т.
Түсүпбеков, А.Ж. Тукеев, А.К. Тугел, К.Х. Халиқов, А.Л. Хан, Т.А. Ханов,
С.Т. Шайкенова, К.Н. Шакиров, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шнарбаев, Р.Н. Юрченко
т.б.
Сөзсіз, бұл ғалымдардың еңбектері прокурорлық қадағалаудың бүгінгі
күнгі мәселелерін кешенді зерттеуге теориялық база болып саналады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері
Диплом жұмысының негізгі әрі мазмұнды мақсаты - Қазақстан
Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратураның және ол
атқаратын мемлекеттік қызметтің айрықша саласы - прокурорлық қадағалаудың,
сондай-ақ, қылмыстық-процессуалдық қызметінің теориялық және құқықтық
мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізіп, осы саладағы заңнаманы жетілдіру
және оны қолдану практикасы жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеу
болып табылады.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі болып
прокуратураны ұйымдастыру мен қызметін атқаруы барысында, яғни прокурорлық
қадағалауды жүргізу кезінде қалыптасатын құқықтық қатынастар табылады. Ал,
зерттеу пәніне прокуратура мен прокурорлық қадағалауға бағытталған
теориялық жасалымдар мен Қазақстан Республикасының прокуратура туралы және
прокурорлық қадағалау мен қылмыстық іс жүргізу жөніндегі заңнамасы, оны
қолдану тәжірибесі, сондай-ақ осы саладағы құқықтық реттеудің шетелдік
тәжірибесі жатады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасындағы прокуратураның және прокурорлық қадағалаудың, сондай-ақ,
ол атқаратын қылмыстық-процессуалдық қызметтің теориясы мен практикасының
проблемаларын кешенді зерттеуге арналған, монографиялық сипаты бар, отандық
құқықтық ғылымдағы зерттеулердің қатарында болып табылады. Зерттеу
нәтижесінде прокуратураға тән функциялармен қоса, прокурорлық қадағалауды
жетілдіруге теориялық негіздер жасалынды. Зерттеудің ғылыми жаңалығына
автордың Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының мемлекеттік билік
кеңістігінде алатын орнын мемлекеттік-құқықтық жүйеде- деп анықтауы
тұңғыш жасалынып отырған трактовка. Сонымен қатар, оның прокуратураға тән
процессуалдық функцияларды, осы арқылы жалпы процессуалдық функцияларды
қайта қарауды, әсіресе оларды атқаратын тұлғаларына қатысты өзгертуді
ұсынуы қылмыстық іс жүргізу құқығына да елеулі прогрессивті жаңалықтар
әкелу мүмкіндігінен байқауға болады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысының құрылымы мен
көлемі зерттеудің мақсаттарына, міндеттеріне негізделген, өзара үндес.
Жұмыста: кіріспе, 2 тарау; қорытынды; пайдаланылған әдебиеттер тізімі
қамтылды. Жұмыстың көлемі мұндай ізденістерге қойылатын талаптарға сай
келеді.
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Прокурорлық қадағалау қызметінің принциптерінің түсінігі және
мазмұны
Конституциялық құқықтың пәнін өте мол юридикалық нормалардың және
оларға тән құқықтық реттеу әдістерінің ерекшеліктерін айқындайтын маңызды
қоғамдық қатынастар қалыптастырады. Ал құқықтың әрбір саласы нақты қоғамдық
қатынастарды реттеуге арналған нормалардың жиынтығынан тұрады.
Бір жағынан конституциялық қатынастарды мемлекеттік органдар
қалыптастырады (қарастырылып отырған жағдайда прокуратура), ал екінші
жағынан ҚР-ның “Прокуратура туралы” Заңы белгілеген тұлғалардың шеңбері,
сондай-ақ азаматтар, тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғау,
заңның үстемдігін қамтамасыз ету, Конституция мен заңдарды сақтау,
заңдылықтың біртұтастығы мен нығайтылуын күшейту мақсатында құрастырады.
Қазақстандық мемлекеттіліктің шынтуайыттығын талдау нәтижесі оның
негізгі ішкі функциялары ретінде мыналарды: халық билігін қамтамасыз етуді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ заңдылық пен құқықтық
тәртіпті қорғауды атауға әкеп тірейді. Осы функцияларды іске асыру
прокурорлық қадағалау қызметі ретінде прокуратураның мемлекет органы
қатарындағы пәнін құрайды. Прокуратураға ең әуелі Конституцияда, заңдармен
өзгеде нормативтік құқықтық актілерде бекітілген құқықтық нормалардың іске
асуы, (барлық тұлғалар тарапынан, әрине), яғни заңдылық принципінің
қамтамасыз етілуі тапсырылады [1, 37 б.].
Прокурорлық қадағалау прокуратураны ұйымдастыру үшін ғана емес,
нақтыласақ мемлекетте заңдылық мәселесінің туындалуымен, оның біртұтастығы
мен сақталуы сияқты өзара органикалық байланыстағы қажеттіліктерден келіп
шығатыны айқын. Яғни, қоғамдық қатынастар өздігінен қалыптасып, дамып
немесе өзгеріп жататыны хақ нәрсе. Ал, прокурорлық қадағалаудың мақсаты осы
қатынастардың заңның аясында реттелуін және олардың даму барысында келіп
шыққан дау-дамайлардың құқықтық амал-тәсілдермен шешілуін қадағалау болып
табылады. Демек, заңның біртұтастығын, заңды бұзушылықты жоюмен бұзылған
құқықтарды қалпына келтіру іс-шараларын қамтамасыз ету прокуратураның басты
міндеті.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халық билігін қамтамасыз ету
мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының, сот пен құқық қорғау және өзге
де органдардың құзыреті болып саналса, Конституцияның, заңдардың сақталуын,
олардың үстемдігін, сондай-ақ біртұтастығымен нығайтылуын қамтамасыз ету
бұл прокуратураға жүктелген сирек құбылыс. Өйткені, мұндай міндетті
мемлекет тек бір ғана органға – прокуратураға тапсырып отыр. Демек,
қадағалау өкілеттіктерін жою бәрібір оларды мемлекеттің басқа бір органына
жүктеуге әкеп тірейді. Оған қандай қажеттілік болуы мүмкін? Ал заңдылықты
қадағалауды тіпті жоюдың өзі анархияға, құқықтық озбырлыққа әкелетіні
сөзсіз.
Егер заң шығару билігінің шығарған нормалары іске аспай жатса, үкімет
қабылдаған қаулы-қарарлар орындалмаса, сот үкімдері мен шешімдері тиісінше,
әрине тиімділігімен уақтылы шықпай, шыққан жағдайда атқарылмай жатса, онда
мемлекеттік биліктің түкке жарамсыздығы (атрофия) түбі биліксіздікке,
немесе басқа бір биліктің, яғни криминалды, қылмыс беделділерінің
басқаруына әкеп соғуы әдбен мүмкін [42, 6 б.].
Демек, прокурорлық қадағалаудың орны мен маңыздылығы оның
конституциялық билік органдармен байланыстылығында, әсіресе тепе-теңдік пен
тежемелік жүйесі мен билік тармақтарының өзара іс-қимылындағы жалпы
мемлекеттілік принциптерін ұстануларын қамтамасыз етуінде екендігі
объективті нәрсе.
Прокурорлық қадағалау халық билігінің нақты іске асуына үлес қосатын
айрықша қызмет екенін дәлелдей білді. Мұны біз прокуратураның азаматтық
қоғамның, жекеленген тұлғаның мүдделерін, мемлекетте орнатылған құқықтық
тәртіпті, заңдылықты, оның үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған
қызметінен айқын көре аламыз. Демек, прокурорлық қадағалауды елдегі
заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттің еркі деп түсінуіміз
қажет.
Ал, өз кезегінде прокурорлық қадағалау мемлекеттік сипатқа, яғни
біртұтас әлеуметтік және құқықтық санатқа айнала бастайды. Оны мынадай
белгілері айқындайды:
- ол “биліктердің бөліну” қағидатының жемісі;
- функционалдық белгілеріне сай ол мемлекеттік билікті бөліседі, яғни
ондайдың өкілеттіктерін әбден иелене алады;
- пәндік мақсатына сай ол мемлекеттік қызметтің нақты нысанын, яғни Ата
заңда белгіленгендей – прокурорлық қадағалауды “жоғары қадағалауды”
айқындайды.
Демек, прокурорлық қадағалау прокурорлық – биліктік құзыреттің басты
нысаны болып табылады.
Осы орайда, құқық әдебиетінде жиі шатастырылып келінген екі ұғымның
“қадағалау” мен “бақылаудың” ара-жігін ажырату орынды мәселе. Осы екеуі
сабақтаспа, синонимдес пе, бір мағынаны білдіре ме, әлде әр – қайсысының өз
мағынасы, өз бағыты барма? Жауап іздеп көрелікші. Біздің пікірімізше,
“қадағалау” мен “бақылау” екі, бірінен бірі бөлек, әр-қайсысы дербес
мағыналы ұғымдар. Оған дәлел, біріншіден тілдік мағынада екеуінің екі
бөлек аталуында, екіншіден, қадағалаудың мағынасы бірнәрсенің, немесе
біреудің (біреулердің) үстінен қадағалап, байқап тұруды білдірсе, “бақылау”
дегеніміз тексеріп байқау, тексеру дегенді білдірсе керек.
Осыдан, прокурорлық қадағалау мен мемлекеттік бақылау органдарының
қызметіндегі ерекшеліктерді былайша жіктесек болады:
1. Бақылау (бақылаушы) органдар (соның ішінде қадағалау функциялары бар,
мысалы санитарлық, экологиялық, өртке қарсы т.с.с.) атқару билігінің
қарамағына кіріп, ведомстволық сипатқа ие болса, прокуратура
мемлекеттің дербес, тәүелсіз органы ретінде ешбір билік тармағына
жатпайды.
2. Қадағалау әрдайым бөлек жүйелердің объектілеріне қатысы жүргізілсе,
бақылау жүйенің ішіне де тән.
3. Бақылау органдары заңдылықпен қоса қызметтің тиімділігінде тексерсе,
прокурорлық қадағалаудың мақсаты тек заңдылықты қамтамасыз ету ғана.
4. Бақылау органдарына қарағанда прокуратура қадағалау барысында
объектінің жедел-шаруашылық қызметіне араласпайды.
5. Қателіктерді жою мен кінәлілердің жауаптылығын шешу үшін мемлекеттік
бақылау органдары әкімшілік өкілеттіктерін пайдаланып, әкімшілік
тәртіптегі жазаны (шараны) қолдана алса, прокуратура мұны тікелей
істемейді.
6. Қадағалау осы қызметтің белгіленген параметрлерінің (өлшемдерінің)
аясында жасалса, бақылаудың аясы шектелмеуі мүмкін.
7. Қадағалау бақылау органдарының қызметін қамтығанымен, керісінше болуы
мүмкін емес.
8. Бақылау органдары өз өкілеттігімен қателіктерді түзете алады.
9. Қадағалаудың шекарасы ауқымды, оны мемлекеттің атынан іске асырады.
Сондықтан, прокурорлық қадағалаудың бақылау органдарына да
өкілеттіктері жүреді.
Кейінгі кезде прокуратураның күні санаулы, ол сот билігінің нығаюына
кедергі келтіріп, сот монополиясы мен тәуелсіздігіне қол сұғады деген
тұжырымсыз сонымен бірқатар негізсіз ұсыныстар айтылып келеді. Осыған орай,
прокуратураның өкілеттіктерін барынша шектеп, тіпті оны бүгінгі
мәртебесінен айырып, атқару билігіне көндіру жөніндегі тілектер аз емес.
Алайда, бүгінгі күннің тәжірибесі мен өз құнын өзі ақтауына қарасақ, тек
прокуратура ғана заңды бұзушылыққа қарсы әрі жедел, әрі тиімді жүйе
екендігін әбден дәлелдеді, әсіресе биліктегі сыбайлас жемқорлыққа,
ұйымдасқан қылмысқа қарсы іс-шараларын айтып жеткізу қиындық туғызбайды.
Сонымен, прокуратура – заңдылықты қадағалап, әрі қамтамасыз етуді бүкіл
қызметінің мәні, мағынасы және негізі деп есептейтін жалғыз орган.
Сондықтан оның осы негізгі функциясын жою, немесе әлсіретуді көздейтін
ұсыныстардың дәйегі жоқ. Керісінше, оны сақтап қана коймай, күшейту,
тиімділеу мемлекеттің заңдылықты қамтамасыз ету саясатындағы бірден-бір
мақсаты болуы тиіс. Заңның үстемділігі мен құқықты, бостандықты қорғау мен
қамтамасыз ету прокуратура үшін басты міндет екендігінде дау болмауы қажет.
Осыған орай, А.Д. Бойков : “заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған тиімді
әрі биліктің үш бірдей тармақтарына осы бағытта қызмет көрсететін орган –
прокуратураның құқықтық негізінің, кадрлік құрамының нығаюына барынша
септік тигізу қажет” – деп атаған [43, 71 б.].
Прокуратураның көп жылдар ішіндегі қызметінде (жалпы, 1922 ж. бері – 87
жылдан астам, тәуелсіздіктен бергі – 20 жылға жуық) заңдылықты қамтамасыз
етуінің құқықтық құралдары қалыптастырылды және олардан бас тарту орынсыз.
Өйткені, сот жүйесі әлі де тиісінше жетілгені жоқ, мемлекеттік бақылаудың
тиімділігі де шамалы, ал осы орайда заңдылықты қамтамасыз ету тетіктерінің
толыққанды ұйымдастырылмауына байланысты бұл бағыттағы маңызды да, әзірше
өз құнын өзі ақтаған жүйесіз қалумен тең.
Жоғарыда аталған прокуратураға ‘қол салушылыққа” әрине Еуропа Кеңесі
Парламенттік Ассамблеясының 25.01.1996 ж. бекітілген 7 п. Резолюциясы
себепші болып отыр. Онда Еуропа Кеңесінің стандарттарына лайық
прокуратураның рөлі, қызметі мен ұйымдастырылуы туралы заңдардың қабылдануы
туралы талаптар тілге тартылған. Алайда қазақстандық прокуратураның
функцияларын еуропа стандарттарына (өлшемдеріне) жақындату тіпті орынсыз,
өйткені:
1. Әлемдік қауымдастықта, соның ішінде Еуропада да прокуратураның
бірыңғай, әмбебапты (универсалды) моделі жоқ. Сондықтан, Қазақстан
басқада ТМД мүшелері қатарлы өзінің құқықтық жүйесінің өзгешелігін
сақтай отырып, заңдылықты қамтамасыз ету тетіктерін қалыптастыра да,
дамыта да алуға әбден құқылы.
2. Шет елдік тәжірибені әйтеуір көшіріп алудың қазақстандық
ерекшеліктермен, соның ішінде көп жылдар бойы қалыптасқан отандық
оқтайлы тәжірибемен санаспағанды білдіреді.
Демек, прокуратураның мәртебесін, құрылымын, мақсаты мен қызметінің
нысандарын өзгерту сот және құқық жүйесін өзгерту үдерістерімен гармониялы,
яғни үндесті болуы тиіс, өйткені ол осы жүйелердің құрамдас бөлігі және
оның түбегейлі мақсаты заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге
арналған тұғырлы кепіл екендігінде [44, 112 б.].
ҚР-ы Конституциясының 83-бабының ұйғарымына сай (2 бөлімі) республика
прокуратурасы біртұтас, орталықтандырылған жүйені құрайды. Мұнда төменгі
прокурорлардың жоғарғыларына және Республиканың Бас Прокурорына бағынуы, өз
қызметі жөнінде тек Республика Президентіне есеп беріп, өкілеттіктерін
басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды тұлғылардан тәуелсіз атқаратындығы
бекітілген [1, 47 б.].
Конституциялық бекілімге сай, прокуратураның әуелі өзін ұйымдастырудың,
яғни құқықтық табиғатын паш ететін, сондай-ақ қызметінде басшылыққа алатын
заңдылықтары немесе қағидаттары (ережелері) айқындалады. Осыдан
туындайтыны:
1. Прокуратура жоғарыда аталғандай тек Президентке есеп беретін яғни
соған ғана бағынатын мемлекеттің ерекше органы, ал прокурорлық
қадағалау мемлекеттік қызметтің айрықша саласы.
2. Осындай ерекшелігімен прокуратура қазақстандық тәжірибеде
қалыптасқан мемлекеттік –құқықтық жүйеден орын алады.
3. Осындай мәртебесімен прокуратура мемлекет аумағында заңдылық режимін
қамтамасыз етуге ұмтылады.
4. Тиісті конституциялық мәртебесіне лайық, ол өз жүйесін қатаң
иерархиялық негізде, бір орталыққа ғана бағыну арқылы ұйымдастырады.
5. Өзіне ғана жүктелген жоғарыда аталған конституциялық миссиясына сай
тәуелсіз болуы лазым.
6. Оның негізгі функциясы қадағалау заңдылық санатымен ғұмырлас
болғандығынан, олардың екеуінің біртұтастануы хақ нәрсе, өйткені
заңдылық прокуратура қызметі – жоғары қадағалаудың негізін қалайды,
ал ол құқықтық мемлекеттің басты ұстанымы.
7. Биліктер арасындағы тепе – теңдік, әрі тежемелік жүйесінің басты
элементі ретінде, әрі құқықтың сақталуын көздей отырып, ол барынша
жария қызмет атқарады.
Ал, енді жекеленген күйінде осы принциптерді (қағидаттарды) екі топқа
бөлсек болады, яғни олардың біріншісі прокуратураның өзінің
ұйымдастырылуын, демек бірінші кезекте оның конституциялық болмысын
айқындаса, екіншілері болып оның қызметінде доминанттық рөл атқаратын
ережелері болып саналады. Осыдан қағидалардың жүйесі келіп шығады.
Ұйымдастырушылық, немесе болмыстық принциптеріне келетін болсақ:
1. Біртұтастық принципіне лайық қазақстанның барлық прокуратуралары
(аумақтық болсын, мамандандырылған болсын) біртұтас жүйені құрайды.
Мұның негізінде олардың барлығының біріңғай принциптердің негізінде
ұйымдастырылуы жатыр. Олардың алдарына қойылған біркелкі мақсат –
көздемелер де бірліктің белгісі. Сондай–ақ оларды іске асыру
барысындағы амал – тәсілдер мен әдістемелік негіздердің,
өкілеттіктердің, заңнаманың біртұтастықты қуаттандыратыны сөзсіз.
2. Орталықтандыру принципі бойынша төменнен жоғары қарай
бағыныштылықты, түпкілікті бір орталықтан, яғни Бас прокуратура
тарапынан басшылық жасауды көздейді. Мұның өзі бүкіл прокурорлық
тәжірибені үйлестіру мен бағыттауға жәрдемдеседі. Яғни тік
(вертикаль) бағыныштылығы жүйенің келісімді әрі ұйымдасқан күйінде
алдағы мақсаттарға қол жеткізуіне оңтайлы септігін тигізеді және
мемлекет аумағында бірыңғай заңдылықты қамтамасыз етуге міндеттейді.
Осыған сай: а) төмен тұрған прокурорлар жоғарғыларына бағынады ә)
төменгілерін жоғарғылары тағайындайды б) төменгілері жоғарғыларына
есеп береді в) төменгілерінің актілерін жоғарғылар кері шақырып
алады (демек күшін жояды) г) жоғарғыларының нұсқаулары мен талаптары
төменгілері үшін міндетті ғ) қажетті жағдайда төменгілерінің
өкілеттіктерін жоғарғылары өздеріне қабылдап атқарады [45, 102 б.].
3. Прокуратураның тәуелсіздігі принципіне лайық, ол өз өкілеттіктері
шеңберінде қызметін атқарғанда басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан тәуелсіз болып келеді. Ондайлардың қатарына
саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар жатады.
Прокуратураның осындай тәуелсіздігі заңдылықты шынайы әділ, таза
және объективті қамтамасыз етуі үшін қажет. Демек, заң тәуелсіздікті
құр жария етіп қана коймай белгілі әрі нақты кепілдіктермен қамтуы
тиіс. Ондайлардың қатарына прокурорлардың мемлекеттің ерекше
қорғауына алынуы, кімнің де болмасын прокурордың заңды өкілеттіктері
шеңберіндегі қызметін атқаруы барысына араласуға тиым салуы,
прокурордың заңды талаптары мен актілерін атқаруды міндеттеуі,
өндірісіндегі істер мен материалдар бойынша түсінік бермеу еркі,
прокурорлық иммунитеті (яғни оларға ешкімнің тиіспеу құқығы),
материалдық, әлеуметтік, сондай – ақ құқықтық қамсыздандыру
мәселелері жатады.
Ал, прокуратураның қызметіне тән, оны іске асыру барысында басшылыққа
алатын принциптеріне тоқталатын болсақ:
1) Ол әрине заңдылық принципі. Өзін (яғни прокуратураны) құрудағы басты
мақсат заңдылықты қамтамасыз етуді жүктеу болса, ендеше жаратылысына негіз
болған бұл құбылыстың онымен егіз болуы хақ нәрсе.
Заңдылық әмбебап принципі ретінде қоғамдық қатынастардың күллісінің
өзімен (бірінші кезекте талаптарымен) санасуын тала ететіні сөзсіз [46, 27
б.]. Сондықтан оның императивті сипаты болады. Заңдылық қоғамдық -
әлеуметтік құбылыс. Бірақ мемлекет заңдарындағы тәртіп пен рәсімдеу аясында
қабылдаған заңдардың дәл және біркелкі қолданылуы ғана прокурорлық
қадағалаудың пәні болмақ.
Сондықтанда мемлекет заңды бұзушылыққа қарсы саясатында көбіне – көп
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қол жеткізеді.Ал прокурор болса мұндай
жағдай орын алған күнде, одан туындайтын, әрине бірімен – бірі тығыз
байланысты, соған лайық кешенді деуге тұрарлық бірсыпыра іс – шараларын
атқарады. Олардың қатарында: заңды бұзушылықты жою (тию, заңсыз әрекеттер
мен актілерді тоқтату, алдын алу т.с.с.); бұзылған құқықты қалпына келтіру
(материалдық, моральдық, т.с.с. залалды өндіруге бағытталған іс – шаралары,
жәбір, зардап шекеннің құқықтарын қорғау, т.с.с. сотқа ақы талап беру);
заңды бұзушылыққа әкеп соққан себептерді жою (яғни профилактикалық қызметі)
жатады. Өйткені заңдылық – демократиялық мемлекеттің құқықтық іргесін
қалайды. Демек, құқықтық мемлекетке тән заңдылықтың сапасы мен көрсеткіші
бөлек. Өйткені, ілгергі қоғамдық – экономикалық формациялардағы іргелі
мүдде қоғам мен тұлғаның үстінен тұрған мемлекеттікі деп саналса, құқықтық
мемлекетте ондай құндылықтардың өзгеріп, керісінше адам құқығы мен қоғамдық
мүдде алға шығатыны анық. Сондықтанда құқықтық мемлекетті құру барысындағы
ұстануға тиісті басты формуланың бірі ең әуелі мемлекеттің (оның
органдарының, лауазымды тұлғаларының) заңға (құқыққа) бағындырылуы болып
саналады [47, 4 б.].
Сонымен, заңның үстемдігі, оның бұлжытпай сақталуы, құқықтармен санасуы
және оларды қорғауы заңдылықтың бүгінгі ұғымын, яғни қазіргі этимологиясын
қалыптастырады.
Осыдан, ҚР-ы Конституциясының 83-бабында көрсетілгендей прокуратура
жоғары қадағалауын мемлекет атынан іске асырады. Яғни заңдылықтың
үстемдігін қамтамасыз ету мақсаты қадағалаудың да мәртебесін биіктетіп
жоғары деп белгілейді. Олардың қатарына жоғарыда атағандай: кез келген
заңды бұзушылықты анықтау мен жою шараларын қолдануы, конституция мен
республика заңдарына қайшы келетін заңдар мен құқықтық актілерге наразылық
келтіруі, т.с.с. жатады.
2) Демократиялық, құқықтық мемлекеттің тағы да бір жемісі –
жариялылыққа қолдың жетуі. Осы тұста ашық та тұнық ақпарат беру, немесе алу
әрине демократиялық жетістік болып табылады. Сондықтан, елдегі заңдылықтың
жағдайы, әсіресе сақталуы мен орындалуы халық үшін керек нәрсе. Әрине, заң
шек қоятын жағдайлардан басқа кезде, бүгінгі ақпараттық кеңістік пен
мүмкіндігі ауқымды заманда мемлекет аумағындағы заңдылықтың жағдайымен оны
нығайту туралы іс – шараларын баяндап тұруы әрі – беріден кейін
прокуратураның міндеті [48, 52 б.].
Сонда жариялылық принципінің тетіктерін қолдану арқылы прокурор нені
қалайды, неге қол жеткізеді?
Біріншіден, ол, әрине халықпен тікелей кездесу арқылы (ұжымдарда,
копроративтік орталарда. т.с.с.), бұқаралық ақпарат құралдарының септігімен
(соның ішінде соңғысы интернет сайттары арқылы да) заңдылықтың жағдайын,
яғни өзінің жасаған қызметін баян ете алады.
Екіншіден, осы аталған тәсілдермен елге заңнаманы насихаттайды.
Үшіншіден, құқық бұзушылықтың (заңды бұзушылықтың), қылмыстың алдын алу
(болдырмау) бағытындағы іс – шараларын атқарады.
Төртіншіден, билік пен халық арасындағы байланысты, әрі сенімді
нығайтады.
Ендеше, жариялылықтың прокуратура қызметінде басшылыққа алатын принципі
ретіндегі рөлі мен маңызы зор. Әсіресе, құқық бұзушылық пен қылмыстылықпен
күресті ұйымдастыруда қоғамның да белсенділігін арттыруға, құқықтық сананы
көтеруге, құқықтық мәдениет пен заңға бағынушылықты жақсартуға оңтайлы әсер
ететіндігі сөзсіз.
Прокуратура қызметінде оның тәуелсіздігі, заңдылық пен жариялылық
принциптерімен қатар басқа құқық салаларында баянды етілген қағидалардың да
маңызы зор. Солардың қатарында құқықтың ана ғұрлым маңызды да өзектілеріне
жататындарына қатысты тұлғаның ар – ожданы мен намысын құрметтеу, адамның
жеке басына тиіспеушілік құқығы, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау, кінәсіздік презумпциясы, тараптардың тең
құқықтылығы мен бәсекелестігі, т.с.с. қылмыстық іс жүргізу құқығы
саласымен қамтылған қағидалар жатады [49, 22 б.].
Осының бәрін сақтауға тиісті тұлғалардың іс - әрекеттері мен
актілерінің заңдылығын қадағалаумен бірқатар, прокурорлар өз әрекеттері мен
актілерінің заңның аясында, ондағы нормаларды қатаң да бұлжытпай сақтау
арқылы және тек сол тәртіптерде іске асыруы қажет [50, 9 б.]. Яғни,
прокурорлар осы тұста үлгі - өнегелік сипатымен танылуы тиіс. Болмаған
жағдайда заңдылық принципінің тетіктері прокурордың өзіне кері карай әсер
етері сөзсіз. Демек болғанымыз – прокурордың заңсыз әрекеті немесе актісі
жоғары тұрғандарына не болмаса сотқа шағымдалуы әбден мүмкін және осылар
үшін прокурордың да жауаптылығы заңмен қамтылғанын ұмытпаған жөн. Осыдан
туындайтын формула бір ғана мағынаны: “заңдылықты қадағалау заңнан аспауды
талап етеді” – дегенді білдірсе керек.
1.2 Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің негізі
Жалпы билік феномені, оның бөліну теориясы ежелгі уақыттан зерттеліп
келінген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы мен ондағы биліктің
ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және олардың мақсаттарын
көрсете білетін органдарын: жалпымемлекеттік мәселелерді талқылаушы және
шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі-деп талдаған [51, 219 б.].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет саласын да былай деп анықтаған: Біріншісі
заңдарды шығарады, оларды өзгертеді және күшін жояды. Екіншісі соғыс пен
бейбітшілік және мемлекет қауіпсіздігі мәселелерін шешеді. Ал, үшіншісі
қылмыстар үшін жазалайды және жеке тұлғалардың арасындағы дауларды шешеді
[52, 87 б.].
Осы теорияның тарихын, мәні мен маңызын зерттеушілер оның ірге тасын
қалаушы деп Ш.Л.Монтескьені атайды. Ол өзінің әйгілі еңбектерінде бұл
биліктердің өзара тежемелік деңгейде қызмет жасауын, яғни бір-біріне
сіңіспей, әрқайсысы өз алдына тиесілі функциясы мен өкілеттіктерін атқаруын
және осы мәселелерге байланысты құзыреттеріне араласпай, теңдік принципі
арқылы байланысуын анықтап көрсеткен.
Атақты ағартушы-ғалымның бұл идеялары көпшілік өркениетті батыс
мемлекеттерінің конституцияларында құқықтық бекуін тапты.
Осылайша, Ш.Л.Монтескье негізін қалаған адамның құқықтары мен
бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз етуді көздейтін биліктердің бөліну
концепциясы классикалық теорияның түбірі болып танылды.
Бұл мәселе кеңес мемлекеті саясатының деңгейінде биліктің біртұтас,
бөлінбейтіндігі және оның жалпыхалықтық екендігі туралы теориялық
концепцияның мызғымастығымен түсіндіріліп келінген.
Сонымен, бүкіл мемлекеттік билікті иемденуші және оның басты тұлғасы-
халық билігінің бірлігі доктринасы ресми құпталып, қолдауын тапқан еді [53,
4 б.].
Тоталитарлық режим құлдырағаннан кейін Қазақстанда шынайы
демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру басты мақсат етіп қойылды.
Оның қызметі тек заңның шеңберінде, құқықтың бекітулеріне бағыну арқылы,
халық билігі мен демократияның конституциялық негіздеріне сәйкес іске
асырылуы керек.
Қазақстанда бұл теорияны біздің мемлекеттілігімізге қолдану мүмкіндігі
мен қажеттілігі жөнінде тұңғыш рет, Қазақ ССР-нің 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Декларациясында көрсетілген
болатын. Онда мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның үш тармақтан: заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктерінен тұратындығы баянды етілді [15, 2
б.].
Декларациямен уағыздалған билік түсінігі кейіннен еліміздің тұңғыш
(28.01.1993 ж.) Конституциясына, қазіргі (30.08.1995 ж.) Ата заңымызға
енгізілді [16, 3 б; 1, 3 б.].
Сонымен, конституциялық деңгейде мемлекеттік билікті қалыптастыру мен
оны іске асыру тетіктері, принциптері мен ұстанымдары жалпы адамзат
тәжірибесінің, соның ішінде өркениеті дамыған елдердің қол жеткен
жетістіктерінің негізінде ұйымдастырылды.
Ал, биліктердің бөлінді принциптерінің мазмұнынан мынандай ұстанымдар
келіп шығатыны сөзсіз:
– заңдардың ең жоғары юридикалық күші және оларды тек соған
өкілетті өкілді (заң шығару) органы ғана қабылдауы тиіс;
– атқару билігі негізінен заңдарды атқару қызметімен шұғылдануы,
ал нормашығармашылық қызметін шектеулі мөлшерінің деңгейінде ғана
жүргізіп, мемлекет басшысына, тек кейбір мәселелері бойынша
Парламентке есеп беруі тиіс;
– өкілді (заң шығару) билік пен атқару билігінің арасында
өкілеттіктері бойынша баланс қамтамасыз етілуін, осылайша бірінен-
бірі асып түспеуін оның ақыретті узурпацияға әкеп соқпауын көздеу
керек;
– сот билігі тәуелсіз және өз өкілеттіктері шеңберінде дербес
тұруы тиіс;
– билік тармақтары бір-біріне кедергі келтірмейтіндей және бірігіп
кетпейтіндей ара-қатынасын сақтауы тиіс;
– құзыреттік мәселелері бойынша туған арадағы дауды тек
конституциялық жолмен және құқықтық нысандарда конституциялық
бақылау немесе қадағалау органдары арқылы шешуі тиіс;
– олардың бірін бірі тежеп тұруына қажетті құқықтық әдістері
конституциялық деңгейде бекітіліп, яғни әрекетке қабілетті тепе-
теңдік, тежемелік жүйесі құрылуы қажет.
Биліктердің бөлінуі принципін жүзеге асыру мемлекет істерін басқаруға
қажетті функцияларды анықтау мен жіктеуді көздеп қана қоймай, әрі қарай
биліктің әр тармағына жататын мемлекет мекемелерін құру мен дамыту,
осылайша мемлекеттік билікті іске асырудың біртұтас кешенін құруды мақсат
етуі тиіс [54, 337 б.]. Биліктердің бөлінуі мемлекеттің құқықтық жүйесін
құрумен де тығыз байланысты. Мұнда бір жағынан құқықтық нормалардың белгілі
бір топтары жіктелсе, екінші жағынан олардың иерархиясы белгіленеді. Ал,
түпкілікті бұл принциптің демократиялық қоғамның қажеттіліктерін толыққанды
өтей алары сөзсіз.
Қазақстандық прокуратураның конституциялық табиғатына сай, оны
мемлекеттік биліктің дәстүрлі ұйымдастырылған тармақтарымен (заң шығару;
атқару; сот) байланыстырмастан бұрын, президент билігімен ара-қатынасынан
бастаған жөн. Өйткені, бұған дейін, Конституцияның билікке, басқару
тұлғалары мен органдарына қатысты нормаларын талдаудың нәтижесінде, біз
билікті ұйымдастырудың жаңа тәсілдері мен динамикасының негізінде
қазақстандық (мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Еуразиялық деп атағандай)
модельді қалыптастырып келеміз. Оған сай, ежелден іргесі белгіленген үш
биліктен тыс, күшті президент билігін де бекіттік және биліктің осы бір
жаңа тармағының қарамағына бірсыпыра мемлекеттік мекемелерді ұйымдастырып
беріп, олардың президентке мемлекет механизмінде биліктің барлық
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етіп, осылайша төрелік рөлін
атқаруына қызмет жасайтын, тепе-теңдік пен тежемеліктің тиімді жүйесін
құрдық десек болады. Сондықтан да прокуратураны президент билігінің
құрамдас әрі ажырамас бөлігі (немесе элементі) ретінде ең әуелі өзі жататын
билікпен ұштастырғанымыз дұрыс.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып,
прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның
мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай
ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға
мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы Президенті туралы Конституциялық
заңның 13-бабына сәйкес, Президенттің прокуратура органдарына қатысты
өкілеттіктері мынадай:
1) Сенаттың келісімі бойынша Бас Прокурорды лауазымына 5 жыл
мерзімге тағайындайды, оны қызметінен босатады;
2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша республика Бас Прокурорының
орынбасарларын лауазымдарына тағайындайды және оларды қызметінен
босатады;
3) жыл тоқсанында кемінде бір рет еліміздегі заңдылық жағдайы туралы
Бас Прокурордың есебін тыңдайды [18, 11 б.].
Прокуратураның Елбасына есеп беретіндігі белгілі, алайда бұл есеп
беруді оған тәуелділік ретінде түсінуге болмайды. Мұнда Қазақстан
Республикасының Бас Прокуроры Елбасына елдегі заңдылық жағдайы жөнінде
мәлімет береді, осы мәліметтер негізінде Президент мемлекеттегі істер
жөнінде халық алдында сөз сөйлейді, ол қылмыспен, жемқорлық-сыбайластықпен,
нашақорлық бизнесімен күресу бойынша мемлекеттік органдардың саясатын
анықтайды, қылмыспен күресу бағдарламаларын құрастырады. Елбасының
тапсырмасы бойынша және Прокуратура туралы Заңында көрсетілген
өкілеттіктерге сәйкес, тексерістерді жүзеге асыруы мүмкін. Осы тапсырманы
берген кезде Президент өз құзыреттігіне кіретін тексерістерді жүргізу
сипатын көрсетпейді. Осында Президент пен прокуратура органдарының өзара
әрекеті Елбасы бақылауында жүзеге асырылатынын ескеру қажет.
Қадағалау функциясына қатысты прокуратура мен Президенттің өзара
қатынасын атап кету аса маңызды болады. Мұнда екі аспектіні бөліп алу
қажет.
Біріншіден, Президенттің жарлықтарын дұрыс және біркелкі қолдану
бойынша прокуратураның жоғарғы қадағалауы, басқаша айтқанда прокурорлық
қадағалау Президенттің жарлықтарын дұрыс және біркелкі қолдануға
бағытталған.
Екіншіден, Конституция мен заңдарға қайшы келетін Елбасының құқықтық
актілеріне Бас Прокурор наразылық білдіруі конституциялық қадағалау
функциясының бөлігін болжайды.
Алайда Президентке есеп беруші орган ретінде прокуратураның осындай
наразылық білдіруі бағынушылық және субординациялық жағынан дұрыс емес
сияқты. Осы жағдайда, Бас Прокурор Конституция мен заңдарға қайшы келетін
құқықтық актілер жөнінде Елбасына мәлімдегені дұрыс болады.
Бас Прокурордың ұсынымы бойынша республика Президенті:
1) прокуратура органдары жұмыскерлерінің ережелерін, құрылымын және
жалпы штат санын бекітеді;
2) Бас Прокурордың жазбаша түрде Елбасының Әкімшілігіне берілген ұсынымы
бойынша, Бас Прокурордың орынбасарларын, прокуратура ведомстволарының
басшыларын лауазымдарына тағайындайды және лауазымдарынан босатады;
3) прокуратураның ведомстволарын құрады, таратады және қайта
ұйымдастырады;
4) Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік марапаттармен
марапаттайды және құрмет, жоғары әскери және басқа да лауазымын,
класстық шенін, жоғары лауазымды дәрежесін береді; жоғарыда аталған
марапаттардан, дәрежелерінен, шендерінен, рангілерінен айырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 22 қаңтардың № 29
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының жүйесін бұнан ары
оңтайландыру бойынша шаралары туралы Жарлығымен прокуратура органдары
қызметкерлерінің штаттық саны анықталды.
Елбасы шешімі бойынша Бас Прокурордың орынбасарлары лауазымдарына
үміткерді тағайындауға дейін Президент Әкімшілігінің мемлекеттік-құқықтық
бөлімі мен Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшылығымен зерделенуі мүмкін. Олар
Әкімшілік басшысына ұсынылатын сәйкесінше қорытынды дайындайды.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасының Президентімен қарым-
қатынасын Президент Әкімшілігі арқылы жүзеге асырады. Осы орган Бас
Прокуратура, құқық қорғау және тағы басқа мемлекеттік органдар қызметінің
қылмыспен күресу бойынша, ұлттық қауіпсіздігі мен құқықтық тәртіпті және
заңдылықты сақтауды қамтамасыз ету жұмысын басқарады және ведомстводан тыс
бақылау және үйлестіру қызметін жүзеге асырады. Президент Әкімшілігі Елбасы
тікелей өзіне бағынышты және есеп беруші мемлекеттік органдарға және
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңестік органына қатысты:
1) тікелей өзіне бағынышты және есеп беруші мемлекеттік органдар
және Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңестік
органы жөнінде және Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы кеңестік органдарын құру, жою немесе қайта құру туралы
Елбасына ұсыныстар береді;
2) Елбасы өзіне тікелей бағынышты және есеп беруші мемлекеттік
органдардың өзара әрекетімен үйлестіру және жұмысын басқару
қызметін қамтамасыз етеді;
3) Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңестік органының
қызметін қамтамасыз етеді.
Президент Әкімшілігі Елбасының басқа да өкілеттіктерін жүргізу
мақсатында, прокуратура органдарының қызметкерлеріне Қазақстан
Республикасы мемлекеттік наградаларымен марапаттау және құрметті жоғары
әскери лауазымдарын және басқа атақ, класстық шендер беру жөнінде
республика Президентіне ұсыныс береді.
Республика Президентінің қызметін қамтамасыз ету, оны елде және шет
елдеріндегі жағдайлар жөнінде дер кезінде және толық мәлімдеу, республика
Президентінің шешімдерін сөзсіз және жан-жақты орындау және де олардың
орындалуын бақылау мақсатында, Президент Әкімшілігі Бас Прокуратураға
қылмыстық қудалау, анықтау, алдын ала тергеу және жедел-іздестіру қызметі
мәселелерімен байланысты емес тапсырмалар беруге құқылы.
Президент Әкімшілігі прокуратура органдарынан қажет ақпарат және
құжаттар мен басқа да материалдарын сұрату және алу тапсырмаларын беруге
құқылы. Осы өкілеттіктерді Президент Әкімшілігінің басшысы, Президенттің
көмекшілері, Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарлары, Елбасының
кеңесшілері және Президент Әкімшілігінің құрылымдық бөлімшелердің басшылары
арқылы жүзеге асырылады. Президент Әкімшілігі тапсырма мен сұратуларына
прокуратура органдары, егер Президент әкімшілігі мерзімді белгілемесе,
сұрау түскен күннен бастап жеті күн ішінде сұратылған ақпараттар мен
құжаттар және басқа да материалдарды жіберуге міндетті.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу кезінде барлық заңнама
мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын
жүзеге асырады.
Прокуратура органдарының жергілікті органдардан тәуелсіз және тек ҚР
Бас Прокурорына бағынып, мемлекет атынан Президент бақылауы бойынша қызмет
етуі- прокурорлық қадағалаудың мәні болып табылады.
Елдің заң шығару функциясын атқарушы жоғары өкілді органы Қазақстан
Республикасының Парламенті екендігі әйгілі. 1995 ж. Конституцияға дейін
прокуратура сол кездегі заң шығарушы органына (Жоғарғы Кеңеске) есеп
беретін. Республиканың Бас Прокурорын Жоғарғы Кеңес 5 жыл мерзімге
тағайындайтын [16, 42 б.].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Бас Прокурорын Парламент
Сенатының келісімімен Президент тағайындайды және оның өз орынбасарларын,
сондай-ақ облыстық прокурорларды қызметке тағайындауы үшін келісімін
береді.
Прокуратураның заң шығарудағы бастама құқығы болмағанмен, заң (құқық)
шығармашылығы және оларды насихаттау бағытындағы белсенділігін атап өткен
жөн. Ол заңдардағы жетіспеушіліктер мен ақауларды жетілдіру жөнінде Үкімет
пен Парламентке ұсыныстар енгізіп отырады. Осы орайда, прокуратураның
Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актілерге
наразылық келтіру құқығын айтып кету керек. Әрине, прокуратураға осы
мақсатпен Конституциялық Кеңестің алдында ұсыныс енгізу құқығы берілсе,
заңсыз нормативтік құқықтық актілердің күшін жоюдың немесе Конституция мен
заңдарға сәйкестендірудің жедел жүйесі ұйымдастырылған болар еді.
Сонымен, прокуратура конституциялық орган ретінде ең әуелі Ата Заңның
үстемдігін қамтамасыз етеді. Сондықтан да прокурорлық қадағалауды-жоғары
қадағалау деп атайды. Ал, билік кеңістігінде алатын орнымен, ол өз
кезегінде тежемелік және тепе-теңдік тетіктерін қалыптастырады [55, 34 б.].
1.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары
қадағалау – прокуратура қызметінің негізгі әрі басты қағидасы
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңының 4-ші бабында
көрсетілгендей, прокурорлық қызметтің мақсаты Конституция мен заңдардың
үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының,
заңдарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі біріңғай
қолдануына жоғары қадағалауды жүзеге асыру болып табылады. Бұл мақсатта
прокуратура мемлекет атынан:
- Конституцияның, заң актілерінің бұзылуын анықтап, оларды жою
шараларын қолданады;
- жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және
атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
- Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдарға және
басқа да кұкықтық актілерге наразылық жасайды;
- заңда белгіленген тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады;
- статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін және
жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық статистиканы
қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргізеді, құқықтық статистика және
арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге
асырады.
Осы көрсетілген прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыттары
мен мазмұны заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатында жоғары
қадағалауды іске асыру жолдарымен орындалады.
Прокурорлық жоғарғы қадағалау мемлкеттің барлық құқық қорғау саласын
қамтитын болғандықтан, қолданып жүрген заңдардың қайсысында болмасын
прокуратура органдарының қызметі жайында тиісті нормалар қарастырылған.
Қазіргі кезде прокуратураға жүктелген функцияларына қарай олар негізгі
екі топқа бөлінеді: қылмыстық қудалау органы, не заңдылықты қадағалау
органы.
Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасында прокуратура
органдары жалпы заңдылықты қадағалау мен қатар қылмыстық қудалау, анықтау
және тергеу жұмысын қадағалау, жедел-іздеру қызметінің, әкімшілік және
орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды іске асырады.
Бұл прокуратура органдарына жүктелген негізгі функциялар заңдылықтың
үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары қадағалаумен ұштасады.
Прокурорлық қадағалау Президенттің бақылауында болып және мемлекет
атынан жүргізіледі, жергілікті органдардан тәуелсіз, прокуратура органдары
тек Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына ғана бағынады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 44-бабына сәйкес, Парламент Сенатының
келісімімен Республиканың Президенті Бас Прокурорды бес жыл мерзімге
тағайындайды және оны қызметінен босатады.
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
Прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар
мен республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық
және соларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар
құрайды.
Республикамыздың Бас Прокуроры облыстардың прокурорларын және оларға
теңестірілген прокурорларды, әскери прокурорларды, олардың орынбасарларын,
аудандардың, қалалардың прокурорларын және оларға теңестірілген
прокурорларды қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Прокурорлық қадағалау жалпы мемлекеттік қызмет ретінде мемлекеттің
атынан атқарылып, оны арнайы өкілеттілігі бар прокурорлар орындап, жоғары
қадағалау арқылы заңның, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының
және басқа да нормативтік құқықтық актілердің республика аумағында дәл әрі
біріңғай орындалуын қамтамасыз етіп, олардың бұзылуын уақытылы анықтап және
тиісті шаралар қолданып, соның ішінде кінәлілердің заңда көрсетілген
жауаптылығы шешілуі үшін, қылмыстық іс те қозғайды.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдарды ауыстырмайды және ұйымдардың
қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпайды.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарың, заңды тұлғалардың
және мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалау жолындағы прокуратураның
қадағалау міндеттері Прокуратура туралы Заңының 28-бабында көрсетілген:
1) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың,
ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен азаматтардын құқықтық актілері мен іс-
әрекеттерінің заңға сәйкес келуін қамтамасыз ету;
2) заңдылықтың кез келген бұзылуын, осындай заң бұзушулыққа ықпал еткен
себептер мен жағдайларды анықтап жою, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру
шараларын қолдану міндеттерін атқарады.
Қадағалауды жүзеге асыру кезіндегі прокурордың өкілеттігі аталған
заңның 29-бабында көрсетілген:
- жүргізілетін тексеріс мәселелері бойынша азаматтар мен лауазымды
адамдарды шақыруға және олардан айғақтар алуға;
- қызметтік күәлігін көрсетіп, мемлекеттік органдардың, сондай-ақ
барлық нысанындағы ұйымдардың аумағы мен үй-жайларына кедергісіз кіруге;
- жүргізілген тексеріс мәселелері жөнінде банктерден жеке және заңды
тұлғалардың операциялары мен шоттары бойынша коммерциялық, банктік және
заңмен қорғалатын өзге де құпия болып саналатын мәліметтердің жариялануға
болмайтын талаптарын сақтай отырып мәліметер алуға;
- жасырын қылмыстарды анықтау мақсатында құзыретті органдардан жедел-
іздестіру шараларын жүзеге асырып, олардың нәтижелері туралы хабар беріп
отыруды талап етуге;
- басшылардан және басқа да лауазымды адамдардан заңдылықтын жай-күйі
және оны қамтамасыз ету жөніндегі қажетті құжаттарды, материалдарды,
статистикалық деректерді алуға;
- тексеріске қатысу және қорытынды беруі үшін мамандарды тартуға;
прокуратураға түскен материалдарға, арыздарға өзінің құзіретіне сәйкес
тексеріс жүргізуді талап етуге және бұлардың нәтижелері туралы хабарлауды
міндеттеуге;
- қауіпсіздікті және қадағалау қызметін қамтамасыз ету үшін тексерісті
жүзеге асырауға басқа да құқық қорғау органдарының қызметкерлерін тартуға;
- сараптамалар тағайындауға;
- Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да тексеріс
әрекеттерін жасауға құқылы.
Прокурор қадағалау тәртібі мен жүргізген тексерістерінің нәтижелері
бойынша заңда көрсетілген төмендегі шараларды қолдануға құқылы:
- наразылық енгізеді;
- заң бұзушылықты болдырмау жөнінде ұйғарым береді;
- қылмыстық іс қозғау, тәртіптік іс жүргізу немесе әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс жүргізу, прокурордың талабын мәжбүрлеп орындау, жеткізу
(күштеп әкелу) жөнінде қаулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3-5
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
6-24
1.1 Прокурорлық қадағалау қызметінің принциптерінің түсінігі және
мазмұны 6-13
1.2 Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің негізі 13-18
1.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары
қадағалау – прокуратура қызметінің негізгі әрі басты қағидасы 18-24
2 ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАСЫ РЕТІНДЕ
25-61
2.1 Прокурорлық қадағалау актілері-азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға қажетті мемлекеттік-биліктік
өкілеттіктерді жүзеге асырудың құқықтық нысаны 25-35
2.2 Прокуратураға тән процессуалдық функциялардың түсінігі мен
ерекшеліктері 35-51
2.3 Сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың рөлі мен процессуалдық
қызметі 51-61
ҚОРЫТЫНДЫ 62-64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65-69
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ең қымбат қазынасы ретінде адамның және
азаматтың өмірін, құқықтары мен бостандықтарын танитын демократиялық,
құқықтық мемлекет - Қазақстан Республикасында аталған құндылықтарды қорғау
мен қамтамасыз ету тетіктері барынша жаратылды [1, 4 б.]. Мемлекеттік
биліктің дәстүрлі үш тармағымен қоса жалпы құқық жүйесінің құрамында
мемлекеттік-құқықтық жүйені қалыптастырған билік органдары да бұл бағытта
тиісінше пайдалы үлесін қосуда. Аталған институттардың ішіндегі прокуратура
ел аумағындағы заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі
біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады [2].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда демократиялық және
құқықтық мемлекеттің қажеттіліктерін өтей алатын тиімді құқық қорғау жүйесі
қалыптасып, дамып келеді. Бұл жүйеге тән басымдық ететін мақсаттар, әрине,
қылмыстылықпен күрес жүргізу, заңдылық пен қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез-
келген құқық бұзушылықтың мемлекеттің назарынан тыс қалмауын қамтамасыз
ету, қылмыстарды деркез әрі толық ашу, оларды жасаған кінәлілерді әшкерелеу
мен қылмыстық жауаптылыққа тарту, құқық бұзушылықтардың алдын алу,
қылмыстылықпен күрес жүргізуге қоғамды жұмылдыру болып табылады.
Елдің құқық қорғау жүйесіндегі орталық орган сөзсіз прокуратура екені
анық. Оның негізгі функциясы - қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру
қажет. Құқық қорғау қызметіне қатысты оны үйлестіру функциясының да
тиімділігін арттыру, әрине оны құқықтық реттеуді қоса іске асыру бүгінгі
күннің талабы- делінді Құқықтық саясаттың тұжырымдамасында.
Конституциялық деңгейде прокуратураның заңдылықты жоғары қадағалайтын
орган екені айқындалып, оның қылмыстық қудалауды заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге асыруы белгіленді. Қылмыстық
қудалауына қатысты оның шектері 21 мамыр 2007 жылғы Конституциялық
реформамен нақтыланып, Ата Заңның 16-бабының 2-бөлігінің
заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен
тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану
құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын
мерзімге ұстауға болады - деген жаңа редакциясына сай, мұндай құзыреттік
прокуратурадан алынды.
Сонымен, құқықтық жүйені жетілдіре отырып, жаңартудың басты көздемелері
оны құрайтын элементтерін (соның құрамында прокуратураны да) барынша
тиімдеу, олардың демократиялық, құқықтық мемлекетті құрудың әр
кезеңдеріндегі мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай болуын қарастыру мен
осыған бағыттау маңызды әрі қажетті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы құқық теориясында заңдылық санатының
алатын орны ерекше. Әсіресе, демократиялық және құқықтық мемлекетті құру
деңгейінде заңдылықтың сақталуы өте қажет. Міне, сондықтан болса керек,
заңдылық санатына қатысты зерттеу аз емес. Құқыққа тән бұл санаттың аясында
отандық және шет елдік (алыс және таяу) ізденушілерде көптеген зерттеулерді
оның әрқилы аспектілеріне бағыштай жүргізіп келді.
Прокурорлық қадағалаудың түрлі мәселелеріне, соның ішінде оның жағдайы
мен оның келешегіне, дамыту жолдары мен бағыттарына, тиімділігін арттыруға
еңбектерін келесі ғалымдар арнады: Н.А. Абдиқанов,
А.А. Альдекеев, А.Н. Ахпанов, Т.Қ. Айтмұхамбетов, З.О. Ашитов,
И.Ж. Бахтыбаев, К.А. Бегалиев, Қ.Ә. Беков, В.Г.
Бессарабов, Б.М. Бишманов, Т.Қ. Биятов, Е.Г. Джакишев, А.А. Джумалиева,
С.Е. Еркенов, С.К. Жүрсімбаев, Е.І. Қайыржанов, Д.К. Канафин, Е.Қ.
Қаржаубаев, Ю.А. Ким, М.Ч. Қоғамов, Қ.С. Лақбаев, Т.С. Матымов, С.С.
Молдабаев, Н.В. Мельников, М.Б. Мұқашев, М.С. Нәрікбаев, Г.Х. Насыров, Б.М.
Нұрғалиев, М.О. Нукенов, К.И. Нұржаубаева, А.Д. Оспанов, А.А. Рзаев, Г.Ж.
Сүлейменова, А.Я. Сухарев, С.Г. Темірболатов, Б.Х. Төлеубекова, Р.Т.
Түсүпбеков, А.Ж. Тукеев, А.К. Тугел, К.Х. Халиқов, А.Л. Хан, Т.А. Ханов,
С.Т. Шайкенова, К.Н. Шакиров, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шнарбаев, Р.Н. Юрченко
т.б.
Сөзсіз, бұл ғалымдардың еңбектері прокурорлық қадағалаудың бүгінгі
күнгі мәселелерін кешенді зерттеуге теориялық база болып саналады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері
Диплом жұмысының негізгі әрі мазмұнды мақсаты - Қазақстан
Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратураның және ол
атқаратын мемлекеттік қызметтің айрықша саласы - прокурорлық қадағалаудың,
сондай-ақ, қылмыстық-процессуалдық қызметінің теориялық және құқықтық
мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізіп, осы саладағы заңнаманы жетілдіру
және оны қолдану практикасы жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеу
болып табылады.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі болып
прокуратураны ұйымдастыру мен қызметін атқаруы барысында, яғни прокурорлық
қадағалауды жүргізу кезінде қалыптасатын құқықтық қатынастар табылады. Ал,
зерттеу пәніне прокуратура мен прокурорлық қадағалауға бағытталған
теориялық жасалымдар мен Қазақстан Республикасының прокуратура туралы және
прокурорлық қадағалау мен қылмыстық іс жүргізу жөніндегі заңнамасы, оны
қолдану тәжірибесі, сондай-ақ осы саладағы құқықтық реттеудің шетелдік
тәжірибесі жатады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасындағы прокуратураның және прокурорлық қадағалаудың, сондай-ақ,
ол атқаратын қылмыстық-процессуалдық қызметтің теориясы мен практикасының
проблемаларын кешенді зерттеуге арналған, монографиялық сипаты бар, отандық
құқықтық ғылымдағы зерттеулердің қатарында болып табылады. Зерттеу
нәтижесінде прокуратураға тән функциялармен қоса, прокурорлық қадағалауды
жетілдіруге теориялық негіздер жасалынды. Зерттеудің ғылыми жаңалығына
автордың Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының мемлекеттік билік
кеңістігінде алатын орнын мемлекеттік-құқықтық жүйеде- деп анықтауы
тұңғыш жасалынып отырған трактовка. Сонымен қатар, оның прокуратураға тән
процессуалдық функцияларды, осы арқылы жалпы процессуалдық функцияларды
қайта қарауды, әсіресе оларды атқаратын тұлғаларына қатысты өзгертуді
ұсынуы қылмыстық іс жүргізу құқығына да елеулі прогрессивті жаңалықтар
әкелу мүмкіндігінен байқауға болады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысының құрылымы мен
көлемі зерттеудің мақсаттарына, міндеттеріне негізделген, өзара үндес.
Жұмыста: кіріспе, 2 тарау; қорытынды; пайдаланылған әдебиеттер тізімі
қамтылды. Жұмыстың көлемі мұндай ізденістерге қойылатын талаптарға сай
келеді.
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Прокурорлық қадағалау қызметінің принциптерінің түсінігі және
мазмұны
Конституциялық құқықтың пәнін өте мол юридикалық нормалардың және
оларға тән құқықтық реттеу әдістерінің ерекшеліктерін айқындайтын маңызды
қоғамдық қатынастар қалыптастырады. Ал құқықтың әрбір саласы нақты қоғамдық
қатынастарды реттеуге арналған нормалардың жиынтығынан тұрады.
Бір жағынан конституциялық қатынастарды мемлекеттік органдар
қалыптастырады (қарастырылып отырған жағдайда прокуратура), ал екінші
жағынан ҚР-ның “Прокуратура туралы” Заңы белгілеген тұлғалардың шеңбері,
сондай-ақ азаматтар, тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғау,
заңның үстемдігін қамтамасыз ету, Конституция мен заңдарды сақтау,
заңдылықтың біртұтастығы мен нығайтылуын күшейту мақсатында құрастырады.
Қазақстандық мемлекеттіліктің шынтуайыттығын талдау нәтижесі оның
негізгі ішкі функциялары ретінде мыналарды: халық билігін қамтамасыз етуді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ заңдылық пен құқықтық
тәртіпті қорғауды атауға әкеп тірейді. Осы функцияларды іске асыру
прокурорлық қадағалау қызметі ретінде прокуратураның мемлекет органы
қатарындағы пәнін құрайды. Прокуратураға ең әуелі Конституцияда, заңдармен
өзгеде нормативтік құқықтық актілерде бекітілген құқықтық нормалардың іске
асуы, (барлық тұлғалар тарапынан, әрине), яғни заңдылық принципінің
қамтамасыз етілуі тапсырылады [1, 37 б.].
Прокурорлық қадағалау прокуратураны ұйымдастыру үшін ғана емес,
нақтыласақ мемлекетте заңдылық мәселесінің туындалуымен, оның біртұтастығы
мен сақталуы сияқты өзара органикалық байланыстағы қажеттіліктерден келіп
шығатыны айқын. Яғни, қоғамдық қатынастар өздігінен қалыптасып, дамып
немесе өзгеріп жататыны хақ нәрсе. Ал, прокурорлық қадағалаудың мақсаты осы
қатынастардың заңның аясында реттелуін және олардың даму барысында келіп
шыққан дау-дамайлардың құқықтық амал-тәсілдермен шешілуін қадағалау болып
табылады. Демек, заңның біртұтастығын, заңды бұзушылықты жоюмен бұзылған
құқықтарды қалпына келтіру іс-шараларын қамтамасыз ету прокуратураның басты
міндеті.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халық билігін қамтамасыз ету
мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының, сот пен құқық қорғау және өзге
де органдардың құзыреті болып саналса, Конституцияның, заңдардың сақталуын,
олардың үстемдігін, сондай-ақ біртұтастығымен нығайтылуын қамтамасыз ету
бұл прокуратураға жүктелген сирек құбылыс. Өйткені, мұндай міндетті
мемлекет тек бір ғана органға – прокуратураға тапсырып отыр. Демек,
қадағалау өкілеттіктерін жою бәрібір оларды мемлекеттің басқа бір органына
жүктеуге әкеп тірейді. Оған қандай қажеттілік болуы мүмкін? Ал заңдылықты
қадағалауды тіпті жоюдың өзі анархияға, құқықтық озбырлыққа әкелетіні
сөзсіз.
Егер заң шығару билігінің шығарған нормалары іске аспай жатса, үкімет
қабылдаған қаулы-қарарлар орындалмаса, сот үкімдері мен шешімдері тиісінше,
әрине тиімділігімен уақтылы шықпай, шыққан жағдайда атқарылмай жатса, онда
мемлекеттік биліктің түкке жарамсыздығы (атрофия) түбі биліксіздікке,
немесе басқа бір биліктің, яғни криминалды, қылмыс беделділерінің
басқаруына әкеп соғуы әдбен мүмкін [42, 6 б.].
Демек, прокурорлық қадағалаудың орны мен маңыздылығы оның
конституциялық билік органдармен байланыстылығында, әсіресе тепе-теңдік пен
тежемелік жүйесі мен билік тармақтарының өзара іс-қимылындағы жалпы
мемлекеттілік принциптерін ұстануларын қамтамасыз етуінде екендігі
объективті нәрсе.
Прокурорлық қадағалау халық билігінің нақты іске асуына үлес қосатын
айрықша қызмет екенін дәлелдей білді. Мұны біз прокуратураның азаматтық
қоғамның, жекеленген тұлғаның мүдделерін, мемлекетте орнатылған құқықтық
тәртіпті, заңдылықты, оның үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған
қызметінен айқын көре аламыз. Демек, прокурорлық қадағалауды елдегі
заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттің еркі деп түсінуіміз
қажет.
Ал, өз кезегінде прокурорлық қадағалау мемлекеттік сипатқа, яғни
біртұтас әлеуметтік және құқықтық санатқа айнала бастайды. Оны мынадай
белгілері айқындайды:
- ол “биліктердің бөліну” қағидатының жемісі;
- функционалдық белгілеріне сай ол мемлекеттік билікті бөліседі, яғни
ондайдың өкілеттіктерін әбден иелене алады;
- пәндік мақсатына сай ол мемлекеттік қызметтің нақты нысанын, яғни Ата
заңда белгіленгендей – прокурорлық қадағалауды “жоғары қадағалауды”
айқындайды.
Демек, прокурорлық қадағалау прокурорлық – биліктік құзыреттің басты
нысаны болып табылады.
Осы орайда, құқық әдебиетінде жиі шатастырылып келінген екі ұғымның
“қадағалау” мен “бақылаудың” ара-жігін ажырату орынды мәселе. Осы екеуі
сабақтаспа, синонимдес пе, бір мағынаны білдіре ме, әлде әр – қайсысының өз
мағынасы, өз бағыты барма? Жауап іздеп көрелікші. Біздің пікірімізше,
“қадағалау” мен “бақылау” екі, бірінен бірі бөлек, әр-қайсысы дербес
мағыналы ұғымдар. Оған дәлел, біріншіден тілдік мағынада екеуінің екі
бөлек аталуында, екіншіден, қадағалаудың мағынасы бірнәрсенің, немесе
біреудің (біреулердің) үстінен қадағалап, байқап тұруды білдірсе, “бақылау”
дегеніміз тексеріп байқау, тексеру дегенді білдірсе керек.
Осыдан, прокурорлық қадағалау мен мемлекеттік бақылау органдарының
қызметіндегі ерекшеліктерді былайша жіктесек болады:
1. Бақылау (бақылаушы) органдар (соның ішінде қадағалау функциялары бар,
мысалы санитарлық, экологиялық, өртке қарсы т.с.с.) атқару билігінің
қарамағына кіріп, ведомстволық сипатқа ие болса, прокуратура
мемлекеттің дербес, тәүелсіз органы ретінде ешбір билік тармағына
жатпайды.
2. Қадағалау әрдайым бөлек жүйелердің объектілеріне қатысы жүргізілсе,
бақылау жүйенің ішіне де тән.
3. Бақылау органдары заңдылықпен қоса қызметтің тиімділігінде тексерсе,
прокурорлық қадағалаудың мақсаты тек заңдылықты қамтамасыз ету ғана.
4. Бақылау органдарына қарағанда прокуратура қадағалау барысында
объектінің жедел-шаруашылық қызметіне араласпайды.
5. Қателіктерді жою мен кінәлілердің жауаптылығын шешу үшін мемлекеттік
бақылау органдары әкімшілік өкілеттіктерін пайдаланып, әкімшілік
тәртіптегі жазаны (шараны) қолдана алса, прокуратура мұны тікелей
істемейді.
6. Қадағалау осы қызметтің белгіленген параметрлерінің (өлшемдерінің)
аясында жасалса, бақылаудың аясы шектелмеуі мүмкін.
7. Қадағалау бақылау органдарының қызметін қамтығанымен, керісінше болуы
мүмкін емес.
8. Бақылау органдары өз өкілеттігімен қателіктерді түзете алады.
9. Қадағалаудың шекарасы ауқымды, оны мемлекеттің атынан іске асырады.
Сондықтан, прокурорлық қадағалаудың бақылау органдарына да
өкілеттіктері жүреді.
Кейінгі кезде прокуратураның күні санаулы, ол сот билігінің нығаюына
кедергі келтіріп, сот монополиясы мен тәуелсіздігіне қол сұғады деген
тұжырымсыз сонымен бірқатар негізсіз ұсыныстар айтылып келеді. Осыған орай,
прокуратураның өкілеттіктерін барынша шектеп, тіпті оны бүгінгі
мәртебесінен айырып, атқару билігіне көндіру жөніндегі тілектер аз емес.
Алайда, бүгінгі күннің тәжірибесі мен өз құнын өзі ақтауына қарасақ, тек
прокуратура ғана заңды бұзушылыққа қарсы әрі жедел, әрі тиімді жүйе
екендігін әбден дәлелдеді, әсіресе биліктегі сыбайлас жемқорлыққа,
ұйымдасқан қылмысқа қарсы іс-шараларын айтып жеткізу қиындық туғызбайды.
Сонымен, прокуратура – заңдылықты қадағалап, әрі қамтамасыз етуді бүкіл
қызметінің мәні, мағынасы және негізі деп есептейтін жалғыз орган.
Сондықтан оның осы негізгі функциясын жою, немесе әлсіретуді көздейтін
ұсыныстардың дәйегі жоқ. Керісінше, оны сақтап қана коймай, күшейту,
тиімділеу мемлекеттің заңдылықты қамтамасыз ету саясатындағы бірден-бір
мақсаты болуы тиіс. Заңның үстемділігі мен құқықты, бостандықты қорғау мен
қамтамасыз ету прокуратура үшін басты міндет екендігінде дау болмауы қажет.
Осыған орай, А.Д. Бойков : “заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған тиімді
әрі биліктің үш бірдей тармақтарына осы бағытта қызмет көрсететін орган –
прокуратураның құқықтық негізінің, кадрлік құрамының нығаюына барынша
септік тигізу қажет” – деп атаған [43, 71 б.].
Прокуратураның көп жылдар ішіндегі қызметінде (жалпы, 1922 ж. бері – 87
жылдан астам, тәуелсіздіктен бергі – 20 жылға жуық) заңдылықты қамтамасыз
етуінің құқықтық құралдары қалыптастырылды және олардан бас тарту орынсыз.
Өйткені, сот жүйесі әлі де тиісінше жетілгені жоқ, мемлекеттік бақылаудың
тиімділігі де шамалы, ал осы орайда заңдылықты қамтамасыз ету тетіктерінің
толыққанды ұйымдастырылмауына байланысты бұл бағыттағы маңызды да, әзірше
өз құнын өзі ақтаған жүйесіз қалумен тең.
Жоғарыда аталған прокуратураға ‘қол салушылыққа” әрине Еуропа Кеңесі
Парламенттік Ассамблеясының 25.01.1996 ж. бекітілген 7 п. Резолюциясы
себепші болып отыр. Онда Еуропа Кеңесінің стандарттарына лайық
прокуратураның рөлі, қызметі мен ұйымдастырылуы туралы заңдардың қабылдануы
туралы талаптар тілге тартылған. Алайда қазақстандық прокуратураның
функцияларын еуропа стандарттарына (өлшемдеріне) жақындату тіпті орынсыз,
өйткені:
1. Әлемдік қауымдастықта, соның ішінде Еуропада да прокуратураның
бірыңғай, әмбебапты (универсалды) моделі жоқ. Сондықтан, Қазақстан
басқада ТМД мүшелері қатарлы өзінің құқықтық жүйесінің өзгешелігін
сақтай отырып, заңдылықты қамтамасыз ету тетіктерін қалыптастыра да,
дамыта да алуға әбден құқылы.
2. Шет елдік тәжірибені әйтеуір көшіріп алудың қазақстандық
ерекшеліктермен, соның ішінде көп жылдар бойы қалыптасқан отандық
оқтайлы тәжірибемен санаспағанды білдіреді.
Демек, прокуратураның мәртебесін, құрылымын, мақсаты мен қызметінің
нысандарын өзгерту сот және құқық жүйесін өзгерту үдерістерімен гармониялы,
яғни үндесті болуы тиіс, өйткені ол осы жүйелердің құрамдас бөлігі және
оның түбегейлі мақсаты заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге
арналған тұғырлы кепіл екендігінде [44, 112 б.].
ҚР-ы Конституциясының 83-бабының ұйғарымына сай (2 бөлімі) республика
прокуратурасы біртұтас, орталықтандырылған жүйені құрайды. Мұнда төменгі
прокурорлардың жоғарғыларына және Республиканың Бас Прокурорына бағынуы, өз
қызметі жөнінде тек Республика Президентіне есеп беріп, өкілеттіктерін
басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды тұлғылардан тәуелсіз атқаратындығы
бекітілген [1, 47 б.].
Конституциялық бекілімге сай, прокуратураның әуелі өзін ұйымдастырудың,
яғни құқықтық табиғатын паш ететін, сондай-ақ қызметінде басшылыққа алатын
заңдылықтары немесе қағидаттары (ережелері) айқындалады. Осыдан
туындайтыны:
1. Прокуратура жоғарыда аталғандай тек Президентке есеп беретін яғни
соған ғана бағынатын мемлекеттің ерекше органы, ал прокурорлық
қадағалау мемлекеттік қызметтің айрықша саласы.
2. Осындай ерекшелігімен прокуратура қазақстандық тәжірибеде
қалыптасқан мемлекеттік –құқықтық жүйеден орын алады.
3. Осындай мәртебесімен прокуратура мемлекет аумағында заңдылық режимін
қамтамасыз етуге ұмтылады.
4. Тиісті конституциялық мәртебесіне лайық, ол өз жүйесін қатаң
иерархиялық негізде, бір орталыққа ғана бағыну арқылы ұйымдастырады.
5. Өзіне ғана жүктелген жоғарыда аталған конституциялық миссиясына сай
тәуелсіз болуы лазым.
6. Оның негізгі функциясы қадағалау заңдылық санатымен ғұмырлас
болғандығынан, олардың екеуінің біртұтастануы хақ нәрсе, өйткені
заңдылық прокуратура қызметі – жоғары қадағалаудың негізін қалайды,
ал ол құқықтық мемлекеттің басты ұстанымы.
7. Биліктер арасындағы тепе – теңдік, әрі тежемелік жүйесінің басты
элементі ретінде, әрі құқықтың сақталуын көздей отырып, ол барынша
жария қызмет атқарады.
Ал, енді жекеленген күйінде осы принциптерді (қағидаттарды) екі топқа
бөлсек болады, яғни олардың біріншісі прокуратураның өзінің
ұйымдастырылуын, демек бірінші кезекте оның конституциялық болмысын
айқындаса, екіншілері болып оның қызметінде доминанттық рөл атқаратын
ережелері болып саналады. Осыдан қағидалардың жүйесі келіп шығады.
Ұйымдастырушылық, немесе болмыстық принциптеріне келетін болсақ:
1. Біртұтастық принципіне лайық қазақстанның барлық прокуратуралары
(аумақтық болсын, мамандандырылған болсын) біртұтас жүйені құрайды.
Мұның негізінде олардың барлығының біріңғай принциптердің негізінде
ұйымдастырылуы жатыр. Олардың алдарына қойылған біркелкі мақсат –
көздемелер де бірліктің белгісі. Сондай–ақ оларды іске асыру
барысындағы амал – тәсілдер мен әдістемелік негіздердің,
өкілеттіктердің, заңнаманың біртұтастықты қуаттандыратыны сөзсіз.
2. Орталықтандыру принципі бойынша төменнен жоғары қарай
бағыныштылықты, түпкілікті бір орталықтан, яғни Бас прокуратура
тарапынан басшылық жасауды көздейді. Мұның өзі бүкіл прокурорлық
тәжірибені үйлестіру мен бағыттауға жәрдемдеседі. Яғни тік
(вертикаль) бағыныштылығы жүйенің келісімді әрі ұйымдасқан күйінде
алдағы мақсаттарға қол жеткізуіне оңтайлы септігін тигізеді және
мемлекет аумағында бірыңғай заңдылықты қамтамасыз етуге міндеттейді.
Осыған сай: а) төмен тұрған прокурорлар жоғарғыларына бағынады ә)
төменгілерін жоғарғылары тағайындайды б) төменгілері жоғарғыларына
есеп береді в) төменгілерінің актілерін жоғарғылар кері шақырып
алады (демек күшін жояды) г) жоғарғыларының нұсқаулары мен талаптары
төменгілері үшін міндетті ғ) қажетті жағдайда төменгілерінің
өкілеттіктерін жоғарғылары өздеріне қабылдап атқарады [45, 102 б.].
3. Прокуратураның тәуелсіздігі принципіне лайық, ол өз өкілеттіктері
шеңберінде қызметін атқарғанда басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан тәуелсіз болып келеді. Ондайлардың қатарына
саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар жатады.
Прокуратураның осындай тәуелсіздігі заңдылықты шынайы әділ, таза
және объективті қамтамасыз етуі үшін қажет. Демек, заң тәуелсіздікті
құр жария етіп қана коймай белгілі әрі нақты кепілдіктермен қамтуы
тиіс. Ондайлардың қатарына прокурорлардың мемлекеттің ерекше
қорғауына алынуы, кімнің де болмасын прокурордың заңды өкілеттіктері
шеңберіндегі қызметін атқаруы барысына араласуға тиым салуы,
прокурордың заңды талаптары мен актілерін атқаруды міндеттеуі,
өндірісіндегі істер мен материалдар бойынша түсінік бермеу еркі,
прокурорлық иммунитеті (яғни оларға ешкімнің тиіспеу құқығы),
материалдық, әлеуметтік, сондай – ақ құқықтық қамсыздандыру
мәселелері жатады.
Ал, прокуратураның қызметіне тән, оны іске асыру барысында басшылыққа
алатын принциптеріне тоқталатын болсақ:
1) Ол әрине заңдылық принципі. Өзін (яғни прокуратураны) құрудағы басты
мақсат заңдылықты қамтамасыз етуді жүктеу болса, ендеше жаратылысына негіз
болған бұл құбылыстың онымен егіз болуы хақ нәрсе.
Заңдылық әмбебап принципі ретінде қоғамдық қатынастардың күллісінің
өзімен (бірінші кезекте талаптарымен) санасуын тала ететіні сөзсіз [46, 27
б.]. Сондықтан оның императивті сипаты болады. Заңдылық қоғамдық -
әлеуметтік құбылыс. Бірақ мемлекет заңдарындағы тәртіп пен рәсімдеу аясында
қабылдаған заңдардың дәл және біркелкі қолданылуы ғана прокурорлық
қадағалаудың пәні болмақ.
Сондықтанда мемлекет заңды бұзушылыққа қарсы саясатында көбіне – көп
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қол жеткізеді.Ал прокурор болса мұндай
жағдай орын алған күнде, одан туындайтын, әрине бірімен – бірі тығыз
байланысты, соған лайық кешенді деуге тұрарлық бірсыпыра іс – шараларын
атқарады. Олардың қатарында: заңды бұзушылықты жою (тию, заңсыз әрекеттер
мен актілерді тоқтату, алдын алу т.с.с.); бұзылған құқықты қалпына келтіру
(материалдық, моральдық, т.с.с. залалды өндіруге бағытталған іс – шаралары,
жәбір, зардап шекеннің құқықтарын қорғау, т.с.с. сотқа ақы талап беру);
заңды бұзушылыққа әкеп соққан себептерді жою (яғни профилактикалық қызметі)
жатады. Өйткені заңдылық – демократиялық мемлекеттің құқықтық іргесін
қалайды. Демек, құқықтық мемлекетке тән заңдылықтың сапасы мен көрсеткіші
бөлек. Өйткені, ілгергі қоғамдық – экономикалық формациялардағы іргелі
мүдде қоғам мен тұлғаның үстінен тұрған мемлекеттікі деп саналса, құқықтық
мемлекетте ондай құндылықтардың өзгеріп, керісінше адам құқығы мен қоғамдық
мүдде алға шығатыны анық. Сондықтанда құқықтық мемлекетті құру барысындағы
ұстануға тиісті басты формуланың бірі ең әуелі мемлекеттің (оның
органдарының, лауазымды тұлғаларының) заңға (құқыққа) бағындырылуы болып
саналады [47, 4 б.].
Сонымен, заңның үстемдігі, оның бұлжытпай сақталуы, құқықтармен санасуы
және оларды қорғауы заңдылықтың бүгінгі ұғымын, яғни қазіргі этимологиясын
қалыптастырады.
Осыдан, ҚР-ы Конституциясының 83-бабында көрсетілгендей прокуратура
жоғары қадағалауын мемлекет атынан іске асырады. Яғни заңдылықтың
үстемдігін қамтамасыз ету мақсаты қадағалаудың да мәртебесін биіктетіп
жоғары деп белгілейді. Олардың қатарына жоғарыда атағандай: кез келген
заңды бұзушылықты анықтау мен жою шараларын қолдануы, конституция мен
республика заңдарына қайшы келетін заңдар мен құқықтық актілерге наразылық
келтіруі, т.с.с. жатады.
2) Демократиялық, құқықтық мемлекеттің тағы да бір жемісі –
жариялылыққа қолдың жетуі. Осы тұста ашық та тұнық ақпарат беру, немесе алу
әрине демократиялық жетістік болып табылады. Сондықтан, елдегі заңдылықтың
жағдайы, әсіресе сақталуы мен орындалуы халық үшін керек нәрсе. Әрине, заң
шек қоятын жағдайлардан басқа кезде, бүгінгі ақпараттық кеңістік пен
мүмкіндігі ауқымды заманда мемлекет аумағындағы заңдылықтың жағдайымен оны
нығайту туралы іс – шараларын баяндап тұруы әрі – беріден кейін
прокуратураның міндеті [48, 52 б.].
Сонда жариялылық принципінің тетіктерін қолдану арқылы прокурор нені
қалайды, неге қол жеткізеді?
Біріншіден, ол, әрине халықпен тікелей кездесу арқылы (ұжымдарда,
копроративтік орталарда. т.с.с.), бұқаралық ақпарат құралдарының септігімен
(соның ішінде соңғысы интернет сайттары арқылы да) заңдылықтың жағдайын,
яғни өзінің жасаған қызметін баян ете алады.
Екіншіден, осы аталған тәсілдермен елге заңнаманы насихаттайды.
Үшіншіден, құқық бұзушылықтың (заңды бұзушылықтың), қылмыстың алдын алу
(болдырмау) бағытындағы іс – шараларын атқарады.
Төртіншіден, билік пен халық арасындағы байланысты, әрі сенімді
нығайтады.
Ендеше, жариялылықтың прокуратура қызметінде басшылыққа алатын принципі
ретіндегі рөлі мен маңызы зор. Әсіресе, құқық бұзушылық пен қылмыстылықпен
күресті ұйымдастыруда қоғамның да белсенділігін арттыруға, құқықтық сананы
көтеруге, құқықтық мәдениет пен заңға бағынушылықты жақсартуға оңтайлы әсер
ететіндігі сөзсіз.
Прокуратура қызметінде оның тәуелсіздігі, заңдылық пен жариялылық
принциптерімен қатар басқа құқық салаларында баянды етілген қағидалардың да
маңызы зор. Солардың қатарында құқықтың ана ғұрлым маңызды да өзектілеріне
жататындарына қатысты тұлғаның ар – ожданы мен намысын құрметтеу, адамның
жеке басына тиіспеушілік құқығы, адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау, кінәсіздік презумпциясы, тараптардың тең
құқықтылығы мен бәсекелестігі, т.с.с. қылмыстық іс жүргізу құқығы
саласымен қамтылған қағидалар жатады [49, 22 б.].
Осының бәрін сақтауға тиісті тұлғалардың іс - әрекеттері мен
актілерінің заңдылығын қадағалаумен бірқатар, прокурорлар өз әрекеттері мен
актілерінің заңның аясында, ондағы нормаларды қатаң да бұлжытпай сақтау
арқылы және тек сол тәртіптерде іске асыруы қажет [50, 9 б.]. Яғни,
прокурорлар осы тұста үлгі - өнегелік сипатымен танылуы тиіс. Болмаған
жағдайда заңдылық принципінің тетіктері прокурордың өзіне кері карай әсер
етері сөзсіз. Демек болғанымыз – прокурордың заңсыз әрекеті немесе актісі
жоғары тұрғандарына не болмаса сотқа шағымдалуы әбден мүмкін және осылар
үшін прокурордың да жауаптылығы заңмен қамтылғанын ұмытпаған жөн. Осыдан
туындайтын формула бір ғана мағынаны: “заңдылықты қадағалау заңнан аспауды
талап етеді” – дегенді білдірсе керек.
1.2 Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің негізі
Жалпы билік феномені, оның бөліну теориясы ежелгі уақыттан зерттеліп
келінген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы мен ондағы биліктің
ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және олардың мақсаттарын
көрсете білетін органдарын: жалпымемлекеттік мәселелерді талқылаушы және
шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі-деп талдаған [51, 219 б.].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет саласын да былай деп анықтаған: Біріншісі
заңдарды шығарады, оларды өзгертеді және күшін жояды. Екіншісі соғыс пен
бейбітшілік және мемлекет қауіпсіздігі мәселелерін шешеді. Ал, үшіншісі
қылмыстар үшін жазалайды және жеке тұлғалардың арасындағы дауларды шешеді
[52, 87 б.].
Осы теорияның тарихын, мәні мен маңызын зерттеушілер оның ірге тасын
қалаушы деп Ш.Л.Монтескьені атайды. Ол өзінің әйгілі еңбектерінде бұл
биліктердің өзара тежемелік деңгейде қызмет жасауын, яғни бір-біріне
сіңіспей, әрқайсысы өз алдына тиесілі функциясы мен өкілеттіктерін атқаруын
және осы мәселелерге байланысты құзыреттеріне араласпай, теңдік принципі
арқылы байланысуын анықтап көрсеткен.
Атақты ағартушы-ғалымның бұл идеялары көпшілік өркениетті батыс
мемлекеттерінің конституцияларында құқықтық бекуін тапты.
Осылайша, Ш.Л.Монтескье негізін қалаған адамның құқықтары мен
бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз етуді көздейтін биліктердің бөліну
концепциясы классикалық теорияның түбірі болып танылды.
Бұл мәселе кеңес мемлекеті саясатының деңгейінде биліктің біртұтас,
бөлінбейтіндігі және оның жалпыхалықтық екендігі туралы теориялық
концепцияның мызғымастығымен түсіндіріліп келінген.
Сонымен, бүкіл мемлекеттік билікті иемденуші және оның басты тұлғасы-
халық билігінің бірлігі доктринасы ресми құпталып, қолдауын тапқан еді [53,
4 б.].
Тоталитарлық режим құлдырағаннан кейін Қазақстанда шынайы
демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыру басты мақсат етіп қойылды.
Оның қызметі тек заңның шеңберінде, құқықтың бекітулеріне бағыну арқылы,
халық билігі мен демократияның конституциялық негіздеріне сәйкес іске
асырылуы керек.
Қазақстанда бұл теорияны біздің мемлекеттілігімізге қолдану мүмкіндігі
мен қажеттілігі жөнінде тұңғыш рет, Қазақ ССР-нің 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Декларациясында көрсетілген
болатын. Онда мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның үш тармақтан: заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктерінен тұратындығы баянды етілді [15, 2
б.].
Декларациямен уағыздалған билік түсінігі кейіннен еліміздің тұңғыш
(28.01.1993 ж.) Конституциясына, қазіргі (30.08.1995 ж.) Ата заңымызға
енгізілді [16, 3 б; 1, 3 б.].
Сонымен, конституциялық деңгейде мемлекеттік билікті қалыптастыру мен
оны іске асыру тетіктері, принциптері мен ұстанымдары жалпы адамзат
тәжірибесінің, соның ішінде өркениеті дамыған елдердің қол жеткен
жетістіктерінің негізінде ұйымдастырылды.
Ал, биліктердің бөлінді принциптерінің мазмұнынан мынандай ұстанымдар
келіп шығатыны сөзсіз:
– заңдардың ең жоғары юридикалық күші және оларды тек соған
өкілетті өкілді (заң шығару) органы ғана қабылдауы тиіс;
– атқару билігі негізінен заңдарды атқару қызметімен шұғылдануы,
ал нормашығармашылық қызметін шектеулі мөлшерінің деңгейінде ғана
жүргізіп, мемлекет басшысына, тек кейбір мәселелері бойынша
Парламентке есеп беруі тиіс;
– өкілді (заң шығару) билік пен атқару билігінің арасында
өкілеттіктері бойынша баланс қамтамасыз етілуін, осылайша бірінен-
бірі асып түспеуін оның ақыретті узурпацияға әкеп соқпауын көздеу
керек;
– сот билігі тәуелсіз және өз өкілеттіктері шеңберінде дербес
тұруы тиіс;
– билік тармақтары бір-біріне кедергі келтірмейтіндей және бірігіп
кетпейтіндей ара-қатынасын сақтауы тиіс;
– құзыреттік мәселелері бойынша туған арадағы дауды тек
конституциялық жолмен және құқықтық нысандарда конституциялық
бақылау немесе қадағалау органдары арқылы шешуі тиіс;
– олардың бірін бірі тежеп тұруына қажетті құқықтық әдістері
конституциялық деңгейде бекітіліп, яғни әрекетке қабілетті тепе-
теңдік, тежемелік жүйесі құрылуы қажет.
Биліктердің бөлінуі принципін жүзеге асыру мемлекет істерін басқаруға
қажетті функцияларды анықтау мен жіктеуді көздеп қана қоймай, әрі қарай
биліктің әр тармағына жататын мемлекет мекемелерін құру мен дамыту,
осылайша мемлекеттік билікті іске асырудың біртұтас кешенін құруды мақсат
етуі тиіс [54, 337 б.]. Биліктердің бөлінуі мемлекеттің құқықтық жүйесін
құрумен де тығыз байланысты. Мұнда бір жағынан құқықтық нормалардың белгілі
бір топтары жіктелсе, екінші жағынан олардың иерархиясы белгіленеді. Ал,
түпкілікті бұл принциптің демократиялық қоғамның қажеттіліктерін толыққанды
өтей алары сөзсіз.
Қазақстандық прокуратураның конституциялық табиғатына сай, оны
мемлекеттік биліктің дәстүрлі ұйымдастырылған тармақтарымен (заң шығару;
атқару; сот) байланыстырмастан бұрын, президент билігімен ара-қатынасынан
бастаған жөн. Өйткені, бұған дейін, Конституцияның билікке, басқару
тұлғалары мен органдарына қатысты нормаларын талдаудың нәтижесінде, біз
билікті ұйымдастырудың жаңа тәсілдері мен динамикасының негізінде
қазақстандық (мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Еуразиялық деп атағандай)
модельді қалыптастырып келеміз. Оған сай, ежелден іргесі белгіленген үш
биліктен тыс, күшті президент билігін де бекіттік және биліктің осы бір
жаңа тармағының қарамағына бірсыпыра мемлекеттік мекемелерді ұйымдастырып
беріп, олардың президентке мемлекет механизмінде биліктің барлық
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етіп, осылайша төрелік рөлін
атқаруына қызмет жасайтын, тепе-теңдік пен тежемеліктің тиімді жүйесін
құрдық десек болады. Сондықтан да прокуратураны президент билігінің
құрамдас әрі ажырамас бөлігі (немесе элементі) ретінде ең әуелі өзі жататын
билікпен ұштастырғанымыз дұрыс.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып,
прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның
мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай
ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға
мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы Президенті туралы Конституциялық
заңның 13-бабына сәйкес, Президенттің прокуратура органдарына қатысты
өкілеттіктері мынадай:
1) Сенаттың келісімі бойынша Бас Прокурорды лауазымына 5 жыл
мерзімге тағайындайды, оны қызметінен босатады;
2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша республика Бас Прокурорының
орынбасарларын лауазымдарына тағайындайды және оларды қызметінен
босатады;
3) жыл тоқсанында кемінде бір рет еліміздегі заңдылық жағдайы туралы
Бас Прокурордың есебін тыңдайды [18, 11 б.].
Прокуратураның Елбасына есеп беретіндігі белгілі, алайда бұл есеп
беруді оған тәуелділік ретінде түсінуге болмайды. Мұнда Қазақстан
Республикасының Бас Прокуроры Елбасына елдегі заңдылық жағдайы жөнінде
мәлімет береді, осы мәліметтер негізінде Президент мемлекеттегі істер
жөнінде халық алдында сөз сөйлейді, ол қылмыспен, жемқорлық-сыбайластықпен,
нашақорлық бизнесімен күресу бойынша мемлекеттік органдардың саясатын
анықтайды, қылмыспен күресу бағдарламаларын құрастырады. Елбасының
тапсырмасы бойынша және Прокуратура туралы Заңында көрсетілген
өкілеттіктерге сәйкес, тексерістерді жүзеге асыруы мүмкін. Осы тапсырманы
берген кезде Президент өз құзыреттігіне кіретін тексерістерді жүргізу
сипатын көрсетпейді. Осында Президент пен прокуратура органдарының өзара
әрекеті Елбасы бақылауында жүзеге асырылатынын ескеру қажет.
Қадағалау функциясына қатысты прокуратура мен Президенттің өзара
қатынасын атап кету аса маңызды болады. Мұнда екі аспектіні бөліп алу
қажет.
Біріншіден, Президенттің жарлықтарын дұрыс және біркелкі қолдану
бойынша прокуратураның жоғарғы қадағалауы, басқаша айтқанда прокурорлық
қадағалау Президенттің жарлықтарын дұрыс және біркелкі қолдануға
бағытталған.
Екіншіден, Конституция мен заңдарға қайшы келетін Елбасының құқықтық
актілеріне Бас Прокурор наразылық білдіруі конституциялық қадағалау
функциясының бөлігін болжайды.
Алайда Президентке есеп беруші орган ретінде прокуратураның осындай
наразылық білдіруі бағынушылық және субординациялық жағынан дұрыс емес
сияқты. Осы жағдайда, Бас Прокурор Конституция мен заңдарға қайшы келетін
құқықтық актілер жөнінде Елбасына мәлімдегені дұрыс болады.
Бас Прокурордың ұсынымы бойынша республика Президенті:
1) прокуратура органдары жұмыскерлерінің ережелерін, құрылымын және
жалпы штат санын бекітеді;
2) Бас Прокурордың жазбаша түрде Елбасының Әкімшілігіне берілген ұсынымы
бойынша, Бас Прокурордың орынбасарларын, прокуратура ведомстволарының
басшыларын лауазымдарына тағайындайды және лауазымдарынан босатады;
3) прокуратураның ведомстволарын құрады, таратады және қайта
ұйымдастырады;
4) Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік марапаттармен
марапаттайды және құрмет, жоғары әскери және басқа да лауазымын,
класстық шенін, жоғары лауазымды дәрежесін береді; жоғарыда аталған
марапаттардан, дәрежелерінен, шендерінен, рангілерінен айырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 22 қаңтардың № 29
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының жүйесін бұнан ары
оңтайландыру бойынша шаралары туралы Жарлығымен прокуратура органдары
қызметкерлерінің штаттық саны анықталды.
Елбасы шешімі бойынша Бас Прокурордың орынбасарлары лауазымдарына
үміткерді тағайындауға дейін Президент Әкімшілігінің мемлекеттік-құқықтық
бөлімі мен Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшылығымен зерделенуі мүмкін. Олар
Әкімшілік басшысына ұсынылатын сәйкесінше қорытынды дайындайды.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасының Президентімен қарым-
қатынасын Президент Әкімшілігі арқылы жүзеге асырады. Осы орган Бас
Прокуратура, құқық қорғау және тағы басқа мемлекеттік органдар қызметінің
қылмыспен күресу бойынша, ұлттық қауіпсіздігі мен құқықтық тәртіпті және
заңдылықты сақтауды қамтамасыз ету жұмысын басқарады және ведомстводан тыс
бақылау және үйлестіру қызметін жүзеге асырады. Президент Әкімшілігі Елбасы
тікелей өзіне бағынышты және есеп беруші мемлекеттік органдарға және
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңестік органына қатысты:
1) тікелей өзіне бағынышты және есеп беруші мемлекеттік органдар
және Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңестік
органы жөнінде және Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы кеңестік органдарын құру, жою немесе қайта құру туралы
Елбасына ұсыныстар береді;
2) Елбасы өзіне тікелей бағынышты және есеп беруші мемлекеттік
органдардың өзара әрекетімен үйлестіру және жұмысын басқару
қызметін қамтамасыз етеді;
3) Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңестік органының
қызметін қамтамасыз етеді.
Президент Әкімшілігі Елбасының басқа да өкілеттіктерін жүргізу
мақсатында, прокуратура органдарының қызметкерлеріне Қазақстан
Республикасы мемлекеттік наградаларымен марапаттау және құрметті жоғары
әскери лауазымдарын және басқа атақ, класстық шендер беру жөнінде
республика Президентіне ұсыныс береді.
Республика Президентінің қызметін қамтамасыз ету, оны елде және шет
елдеріндегі жағдайлар жөнінде дер кезінде және толық мәлімдеу, республика
Президентінің шешімдерін сөзсіз және жан-жақты орындау және де олардың
орындалуын бақылау мақсатында, Президент Әкімшілігі Бас Прокуратураға
қылмыстық қудалау, анықтау, алдын ала тергеу және жедел-іздестіру қызметі
мәселелерімен байланысты емес тапсырмалар беруге құқылы.
Президент Әкімшілігі прокуратура органдарынан қажет ақпарат және
құжаттар мен басқа да материалдарын сұрату және алу тапсырмаларын беруге
құқылы. Осы өкілеттіктерді Президент Әкімшілігінің басшысы, Президенттің
көмекшілері, Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарлары, Елбасының
кеңесшілері және Президент Әкімшілігінің құрылымдық бөлімшелердің басшылары
арқылы жүзеге асырылады. Президент Әкімшілігі тапсырма мен сұратуларына
прокуратура органдары, егер Президент әкімшілігі мерзімді белгілемесе,
сұрау түскен күннен бастап жеті күн ішінде сұратылған ақпараттар мен
құжаттар және басқа да материалдарды жіберуге міндетті.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу кезінде барлық заңнама
мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын
жүзеге асырады.
Прокуратура органдарының жергілікті органдардан тәуелсіз және тек ҚР
Бас Прокурорына бағынып, мемлекет атынан Президент бақылауы бойынша қызмет
етуі- прокурорлық қадағалаудың мәні болып табылады.
Елдің заң шығару функциясын атқарушы жоғары өкілді органы Қазақстан
Республикасының Парламенті екендігі әйгілі. 1995 ж. Конституцияға дейін
прокуратура сол кездегі заң шығарушы органына (Жоғарғы Кеңеске) есеп
беретін. Республиканың Бас Прокурорын Жоғарғы Кеңес 5 жыл мерзімге
тағайындайтын [16, 42 б.].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Бас Прокурорын Парламент
Сенатының келісімімен Президент тағайындайды және оның өз орынбасарларын,
сондай-ақ облыстық прокурорларды қызметке тағайындауы үшін келісімін
береді.
Прокуратураның заң шығарудағы бастама құқығы болмағанмен, заң (құқық)
шығармашылығы және оларды насихаттау бағытындағы белсенділігін атап өткен
жөн. Ол заңдардағы жетіспеушіліктер мен ақауларды жетілдіру жөнінде Үкімет
пен Парламентке ұсыныстар енгізіп отырады. Осы орайда, прокуратураның
Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актілерге
наразылық келтіру құқығын айтып кету керек. Әрине, прокуратураға осы
мақсатпен Конституциялық Кеңестің алдында ұсыныс енгізу құқығы берілсе,
заңсыз нормативтік құқықтық актілердің күшін жоюдың немесе Конституция мен
заңдарға сәйкестендірудің жедел жүйесі ұйымдастырылған болар еді.
Сонымен, прокуратура конституциялық орган ретінде ең әуелі Ата Заңның
үстемдігін қамтамасыз етеді. Сондықтан да прокурорлық қадағалауды-жоғары
қадағалау деп атайды. Ал, билік кеңістігінде алатын орнымен, ол өз
кезегінде тежемелік және тепе-теңдік тетіктерін қалыптастырады [55, 34 б.].
1.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары
қадағалау – прокуратура қызметінің негізгі әрі басты қағидасы
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңының 4-ші бабында
көрсетілгендей, прокурорлық қызметтің мақсаты Конституция мен заңдардың
үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының,
заңдарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі біріңғай
қолдануына жоғары қадағалауды жүзеге асыру болып табылады. Бұл мақсатта
прокуратура мемлекет атынан:
- Конституцияның, заң актілерінің бұзылуын анықтап, оларды жою
шараларын қолданады;
- жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және
атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
- Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдарға және
басқа да кұкықтық актілерге наразылық жасайды;
- заңда белгіленген тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады;
- статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін және
жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық статистиканы
қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргізеді, құқықтық статистика және
арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге
асырады.
Осы көрсетілген прокуратура органдарының қызметінің негізгі бағыттары
мен мазмұны заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатында жоғары
қадағалауды іске асыру жолдарымен орындалады.
Прокурорлық жоғарғы қадағалау мемлкеттің барлық құқық қорғау саласын
қамтитын болғандықтан, қолданып жүрген заңдардың қайсысында болмасын
прокуратура органдарының қызметі жайында тиісті нормалар қарастырылған.
Қазіргі кезде прокуратураға жүктелген функцияларына қарай олар негізгі
екі топқа бөлінеді: қылмыстық қудалау органы, не заңдылықты қадағалау
органы.
Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасында прокуратура
органдары жалпы заңдылықты қадағалау мен қатар қылмыстық қудалау, анықтау
және тергеу жұмысын қадағалау, жедел-іздеру қызметінің, әкімшілік және
орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды іске асырады.
Бұл прокуратура органдарына жүктелген негізгі функциялар заңдылықтың
үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары қадағалаумен ұштасады.
Прокурорлық қадағалау Президенттің бақылауында болып және мемлекет
атынан жүргізіледі, жергілікті органдардан тәуелсіз, прокуратура органдары
тек Қазақстан Республикасының Бас Прокурорына ғана бағынады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 44-бабына сәйкес, Парламент Сенатының
келісімімен Республиканың Президенті Бас Прокурорды бес жыл мерзімге
тағайындайды және оны қызметінен босатады.
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
Прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар
мен республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық
және соларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар
құрайды.
Республикамыздың Бас Прокуроры облыстардың прокурорларын және оларға
теңестірілген прокурорларды, әскери прокурорларды, олардың орынбасарларын,
аудандардың, қалалардың прокурорларын және оларға теңестірілген
прокурорларды қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Прокурорлық қадағалау жалпы мемлекеттік қызмет ретінде мемлекеттің
атынан атқарылып, оны арнайы өкілеттілігі бар прокурорлар орындап, жоғары
қадағалау арқылы заңның, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының
және басқа да нормативтік құқықтық актілердің республика аумағында дәл әрі
біріңғай орындалуын қамтамасыз етіп, олардың бұзылуын уақытылы анықтап және
тиісті шаралар қолданып, соның ішінде кінәлілердің заңда көрсетілген
жауаптылығы шешілуі үшін, қылмыстық іс те қозғайды.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдарды ауыстырмайды және ұйымдардың
қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпайды.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарың, заңды тұлғалардың
және мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалау жолындағы прокуратураның
қадағалау міндеттері Прокуратура туралы Заңының 28-бабында көрсетілген:
1) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, органдардың,
ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен азаматтардын құқықтық актілері мен іс-
әрекеттерінің заңға сәйкес келуін қамтамасыз ету;
2) заңдылықтың кез келген бұзылуын, осындай заң бұзушулыққа ықпал еткен
себептер мен жағдайларды анықтап жою, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру
шараларын қолдану міндеттерін атқарады.
Қадағалауды жүзеге асыру кезіндегі прокурордың өкілеттігі аталған
заңның 29-бабында көрсетілген:
- жүргізілетін тексеріс мәселелері бойынша азаматтар мен лауазымды
адамдарды шақыруға және олардан айғақтар алуға;
- қызметтік күәлігін көрсетіп, мемлекеттік органдардың, сондай-ақ
барлық нысанындағы ұйымдардың аумағы мен үй-жайларына кедергісіз кіруге;
- жүргізілген тексеріс мәселелері жөнінде банктерден жеке және заңды
тұлғалардың операциялары мен шоттары бойынша коммерциялық, банктік және
заңмен қорғалатын өзге де құпия болып саналатын мәліметтердің жариялануға
болмайтын талаптарын сақтай отырып мәліметер алуға;
- жасырын қылмыстарды анықтау мақсатында құзыретті органдардан жедел-
іздестіру шараларын жүзеге асырып, олардың нәтижелері туралы хабар беріп
отыруды талап етуге;
- басшылардан және басқа да лауазымды адамдардан заңдылықтын жай-күйі
және оны қамтамасыз ету жөніндегі қажетті құжаттарды, материалдарды,
статистикалық деректерді алуға;
- тексеріске қатысу және қорытынды беруі үшін мамандарды тартуға;
прокуратураға түскен материалдарға, арыздарға өзінің құзіретіне сәйкес
тексеріс жүргізуді талап етуге және бұлардың нәтижелері туралы хабарлауды
міндеттеуге;
- қауіпсіздікті және қадағалау қызметін қамтамасыз ету үшін тексерісті
жүзеге асырауға басқа да құқық қорғау органдарының қызметкерлерін тартуға;
- сараптамалар тағайындауға;
- Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да тексеріс
әрекеттерін жасауға құқылы.
Прокурор қадағалау тәртібі мен жүргізген тексерістерінің нәтижелері
бойынша заңда көрсетілген төмендегі шараларды қолдануға құқылы:
- наразылық енгізеді;
- заң бұзушылықты болдырмау жөнінде ұйғарым береді;
- қылмыстық іс қозғау, тәртіптік іс жүргізу немесе әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс жүргізу, прокурордың талабын мәжбүрлеп орындау, жеткізу
(күштеп әкелу) жөнінде қаулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz