Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесінің зерттелуі
1.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту мүмкіндіктері
2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бағытындағы педагогикалық . эксперименттік жұмыстар
2.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бойынша анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау
2.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бойынша қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесінің зерттелуі
1.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту мүмкіндіктері
2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бағытындағы педагогикалық . эксперименттік жұмыстар
2.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бойынша анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау
2.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бойынша қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында «Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Және бұл сатыны олардың шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет. Әрі балалардың білім алуға, еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым - қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз керек» деп мектеп жасына дейінгі балалардың жан – жақты дамуы үшін жағдай жасау қажеттігіне тоқталған [1].
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық, бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: «Педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті», - делінген [2].
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Еліміз жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда Үкіметіміз білім беру мекемелеріне Тәуелсіз мемлекетімізді өркениетті елдер қатарына жеткізетін ұл-қыз тәрбиелеуді талап етуде. Баланы балабақшадан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Ол үшін бала қиялын дамыту маңызды мәселе болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамытуда бейнелеу өнері сабақтары жетекші роль атқарады.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық балаларға өз таланттарын және шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік жасауда. Балалардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар болып, оларды үздіксіз дамытып «арттырулары» қажет. Бүгінгі таңда мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекеттерімен байланысты ойлау қабілеттерін дамыту өзекті мәселе.
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық, бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: «Педагог қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті», - делінген [2].
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Еліміз жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда Үкіметіміз білім беру мекемелеріне Тәуелсіз мемлекетімізді өркениетті елдер қатарына жеткізетін ұл-қыз тәрбиелеуді талап етуде. Баланы балабақшадан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Ол үшін бала қиялын дамыту маңызды мәселе болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамытуда бейнелеу өнері сабақтары жетекші роль атқарады.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық балаларға өз таланттарын және шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік жасауда. Балалардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар болып, оларды үздіксіз дамытып «арттырулары» қажет. Бүгінгі таңда мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекеттерімен байланысты ойлау қабілеттерін дамыту өзекті мәселе.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Астана, 2007
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Егемен Қазақстан. 11 маусым, 1999
3. 2011-2020 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.- Астана, 2010
4. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы. – Астана, 2010.
5. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. - М., 1980.
6. Козырева Л.А. Лекции по педагогике и психологии творчества. - Пенза, 1994.
7. Морозов А.В. Диагностика креативности //Монография. - М., 2002.
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1975.
9. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Ред.басқ. А.В.Петровский.- Алматы, 1987.
10. Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы, 1993.
11. Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы, 2003.
12. Крутецкий В.А. Психология математических способностей школьников.- М., 1968.
13. Теплов Б.М. Избранные психологические труды. - М., 1985.
14. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы, 1982
15.
16. Виноградов Л.В. Методическое пособие для учителя. - М.:Ассоциация педагогов – Учебно- методический центр,2000
17. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. ІІ. - М.,1989
18. Платонов К.К. Проблема способностей. - М., 1972.
19. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / Жалпы редакциясын басқарған экономика ғылымдарының докторы, профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006.
20. Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. - Алматы, 2007.
21. Тұрғынбаева Б.А. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту. - Алматы, 1999.
22. Гуревич К. Лабиринты развития таланта.// Искусство в школе. №1, 2003.
23. Хухлаева А. Балабақшадағы бейнелеу іс – әрекетінің теориясы мен методикасы. – Алматы, Мектеп, 1983.
24. Психологиялық – педагогикалық сөздік. Екінші басылым. – Алматы: «Арыс», 2011
25. Дүйсенова Ж.К., Нығметова Қ.Н. Балалар психологиясы. – Алматы, ТОО «Полиграфкомбинат», 2012.
26. Смирнова Е.О. Детская психология. – Москва, 2008.
27. Волков Б.С., Волкова Н.В. Детская психология – Москва, Владос. 2007.
28. Сатиева Ш. Даму психологиясы. Оқу құралы. - Астана, Фолиант, 2012.
29. Бейсенбекова Г.Б., Молдабаева Р.А., Нұрғалиева С.М. Жас ерекшелік психологиясы: оқу - әдістемелік құрал. - Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005.
30. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы. - М., 1996.
31. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество. - М., 1996.
32. Рахимов А.З. Психология творчества. - Уфа, 1995.
33. Гнатко Н.М. Проблема креативности и явления подражания. - М., 1994.
34. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990.
35. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости.- М., 1981.
36. Горюнова Л. Развитие ребенка как его жизнетвочество. // Искусство в школе. №1, 2003.
37. Губанова Л.Б., т.б. Бейнелеу өнері: Балабақшаның ересек тобының тәрбиешілеріне арналған әдістемелік құрал. – Алматы: «Алматыкітап баспасы», 2011.
38. Поддьяков Н.Н. Творчество и саморазвитие детей дошкольного возраста: Концептуальный аспект. Волгоград, 1995.
39. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
40. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2004.
41. Байжұманова Б.И. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қабілетін дамыту // Қазақстан мектебі. №2, 1999.
42. Базымова З. Ой белсенділігін дамыту // Бастауыш мектеп. №9-10, 1997.
43. Венгер Л. Педагогика способностей. - М., 1973.
44. Байжұманова Б.И. Оқушының психикалық даму ерекшеліктері. // Бастауыш мектеп. №12, 1998.
45. Волокитина М.Н. Төменгі класс оқушыларының психологиясы туралы очерк. Алматы, 1986.
46. Гамезо М.В., Домашенко И.А. Атлас по психологии. - М., 1986.
47. Жалпы психология. Ред.басқарған В.В.Богославский. - Алматы, 1980.
48. Құдайқұлов М.Ә. Қабілеттілік. Дағды. Шеберлік. - Алматы, 1986.
49. Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. - М., 1971.
50. Немов Р.С. Психология.- М., 1995.
51. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога.- М., 1996.
52. Практикум по общей психологии. Под. ред. А.И.Щербакова. - М., 1990.
53. Психологические тесты. Сост. Н.А.Литвинцева. - М., 1998.
54. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. - М., 1996.
55. Столяренко Л.Д. Основы психологии. - М., 1997.
56. Омарова Р.С. Шығармашылық–басты мақсат.// Бастауыш мектеп.№3,2006.
57. Омарова Р.С., Нұрмұханова Г.Е. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. – Ақтөбе, 2007.
58. Бап-Баба С. Жалпы психология. - Алматы, 2003.
59. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. - Алматы, 1996.
60. Тұрғынбаева Б.А. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. // Бастауыш мектеп. №7, 1997.
61. Хайдарова С. Оқушының шығармашылығын дамыту. // Бастауыш мектеп. №4, 1997.
62. Хрестоматия по общей психологии. Под.ред. Ю.Б.Гиппенрейтер, В.В.Петухова. - М., 1981.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Егемен Қазақстан. 11 маусым, 1999
3. 2011-2020 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.- Астана, 2010
4. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы. – Астана, 2010.
5. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. - М., 1980.
6. Козырева Л.А. Лекции по педагогике и психологии творчества. - Пенза, 1994.
7. Морозов А.В. Диагностика креативности //Монография. - М., 2002.
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М., 1975.
9. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Ред.басқ. А.В.Петровский.- Алматы, 1987.
10. Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы, 1993.
11. Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы, 2003.
12. Крутецкий В.А. Психология математических способностей школьников.- М., 1968.
13. Теплов Б.М. Избранные психологические труды. - М., 1985.
14. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы, 1982
15.
16. Виноградов Л.В. Методическое пособие для учителя. - М.:Ассоциация педагогов – Учебно- методический центр,2000
17. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. ІІ. - М.,1989
18. Платонов К.К. Проблема способностей. - М., 1972.
19. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / Жалпы редакциясын басқарған экономика ғылымдарының докторы, профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006.
20. Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. - Алматы, 2007.
21. Тұрғынбаева Б.А. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту. - Алматы, 1999.
22. Гуревич К. Лабиринты развития таланта.// Искусство в школе. №1, 2003.
23. Хухлаева А. Балабақшадағы бейнелеу іс – әрекетінің теориясы мен методикасы. – Алматы, Мектеп, 1983.
24. Психологиялық – педагогикалық сөздік. Екінші басылым. – Алматы: «Арыс», 2011
25. Дүйсенова Ж.К., Нығметова Қ.Н. Балалар психологиясы. – Алматы, ТОО «Полиграфкомбинат», 2012.
26. Смирнова Е.О. Детская психология. – Москва, 2008.
27. Волков Б.С., Волкова Н.В. Детская психология – Москва, Владос. 2007.
28. Сатиева Ш. Даму психологиясы. Оқу құралы. - Астана, Фолиант, 2012.
29. Бейсенбекова Г.Б., Молдабаева Р.А., Нұрғалиева С.М. Жас ерекшелік психологиясы: оқу - әдістемелік құрал. - Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005.
30. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы. - М., 1996.
31. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество. - М., 1996.
32. Рахимов А.З. Психология творчества. - Уфа, 1995.
33. Гнатко Н.М. Проблема креативности и явления подражания. - М., 1994.
34. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990.
35. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости.- М., 1981.
36. Горюнова Л. Развитие ребенка как его жизнетвочество. // Искусство в школе. №1, 2003.
37. Губанова Л.Б., т.б. Бейнелеу өнері: Балабақшаның ересек тобының тәрбиешілеріне арналған әдістемелік құрал. – Алматы: «Алматыкітап баспасы», 2011.
38. Поддьяков Н.Н. Творчество и саморазвитие детей дошкольного возраста: Концептуальный аспект. Волгоград, 1995.
39. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
40. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2004.
41. Байжұманова Б.И. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қабілетін дамыту // Қазақстан мектебі. №2, 1999.
42. Базымова З. Ой белсенділігін дамыту // Бастауыш мектеп. №9-10, 1997.
43. Венгер Л. Педагогика способностей. - М., 1973.
44. Байжұманова Б.И. Оқушының психикалық даму ерекшеліктері. // Бастауыш мектеп. №12, 1998.
45. Волокитина М.Н. Төменгі класс оқушыларының психологиясы туралы очерк. Алматы, 1986.
46. Гамезо М.В., Домашенко И.А. Атлас по психологии. - М., 1986.
47. Жалпы психология. Ред.басқарған В.В.Богославский. - Алматы, 1980.
48. Құдайқұлов М.Ә. Қабілеттілік. Дағды. Шеберлік. - Алматы, 1986.
49. Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. - М., 1971.
50. Немов Р.С. Психология.- М., 1995.
51. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога.- М., 1996.
52. Практикум по общей психологии. Под. ред. А.И.Щербакова. - М., 1990.
53. Психологические тесты. Сост. Н.А.Литвинцева. - М., 1998.
54. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. - М., 1996.
55. Столяренко Л.Д. Основы психологии. - М., 1997.
56. Омарова Р.С. Шығармашылық–басты мақсат.// Бастауыш мектеп.№3,2006.
57. Омарова Р.С., Нұрмұханова Г.Е. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. – Ақтөбе, 2007.
58. Бап-Баба С. Жалпы психология. - Алматы, 2003.
59. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. - Алматы, 1996.
60. Тұрғынбаева Б.А. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. // Бастауыш мектеп. №7, 1997.
61. Хайдарова С. Оқушының шығармашылығын дамыту. // Бастауыш мектеп. №4, 1997.
62. Хрестоматия по общей психологии. Под.ред. Ю.Б.Гиппенрейтер, В.В.Петухова. - М., 1981.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 3
1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мәселесінің зерттелуі
1.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мүмкіндіктері
2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту бағытындағы педагогикалық – эксперименттік жұмыстар
2.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту бойынша анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу, талдау
2.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту бойынша қалыптастырушы эксперимент материалдарын
дайындау, жүргізу, талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында Кішкентай бүлдіршіндердің
дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі
мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Және бұл сатыны
олардың шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға арналған
тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет. Әрі балалардың білім алуға,
еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым - қатынасы нақ осы кезеңде
қаланатынын естен шығармауымыз керек деп мектеп жасына дейінгі балалардың
жан – жақты дамуы үшін жағдай жасау қажеттігіне тоқталған [1].
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып жатқан
өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының
бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық, бастамалық,
жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі
атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: Педагог қызметкерлер оқушылардың
мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім,
білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің
көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті, - делінген [2].
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген
өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және
сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды
жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның
шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым
шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық
тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Еліміз жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда Үкіметіміз
білім беру мекемелеріне Тәуелсіз мемлекетімізді өркениетті елдер қатарына
жеткізетін ұл-қыз тәрбиелеуді талап етуде. Баланы балабақшадан бастап
шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық
әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Ол үшін бала
қиялын дамыту маңызды мәселе болып табылады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың қиялын дамытуда бейнелеу өнері сабақтары жетекші роль атқарады.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық балаларға өз таланттарын және
шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік
жасауда. Балалардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар болып, оларды
үздіксіз дамытып арттырулары қажет. Бүгінгі таңда мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық әрекеттерімен байланысты ойлау қабілеттерін дамыту
өзекті мәселе.
Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу және тәрбие процесіндегі іс-
әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие
берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық
қабілеттің дамуы балалардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін
негізге ала отырып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің
субъектісінің шығармашылық сапалық ерекшеліктерінің, ұйымдастырылған оқу іс
- әрекеті кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және
творчестволық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор.
Бүгінгі күннің негізгі талабы – білімді адамды әлемнің бүтіндей
бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай
алатын жаңаша ойлай алатын шығармашылық адамға айналдыру.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың
ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары
болып саналатын метепке дейінгі оқыту мен тәрбиенің орны ерекше.
Балаларға әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде
қабылдай алу қабілетін дамыту қажет. Осының негізінде интеллектуалды,
шығармашыл ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологияның маңызды
мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан
шығармашылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы шығармашылық қабілет
мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.
Әрбір жеке адамның шығармашылық қабілетінің дамуының жоғары жетістігі,
тек сол адамның ғана жеке басының даму көрсеткіші емес, бұл қоғам дамуында
да, өркендеуіне де едәуір әсер етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы оқу -
тәрбие барысын дұрыс ұйымдастырумен байланысты. Балабақша тәрбиешілері көп
жағдайда балалардың пәнге байланысты жаңа материалды дұрыс меңгеріп, жақсы
көрсеткіштер көрсеткеніне қанағаттанып қояды да, олардың айрықша,
стандартты емес шешім қабылдауына, творчестволық белсенділігіне жағдай
жасай бермейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары заттық әлеммен байланысты.
Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, үлкендерді
үлгі тұту ерекшеліктері тәрбиеші үшін күшті дамыту құралы болып табылады.
Соның негізінде балалардың шығармашылық және интеллектуалды даму деңгейлері
жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы жағымды өзгерістер де
жүзеге асырылады.
Қазақша тәлім – тәрбие алатын мектеп жасына дейінгі балалардың
тұйықтық, жасқаншақтық қасиеттері олардың бойындағы шығармашылық
потенциалдарын үнемі жарыққа шығара бермейді. Олай болса, шығармашылық
қабілеттің физиологиялық негізін сипаттауда әрбір бала белгілі бір
нышанымен туылатындықтан, ал оның дамуы кейінгі дамытушылық жағдайларға
байланыстылығын басшылыққа алу қажет болады.
Шығармашылық қабілетті зерттеу мәселесіне Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің, Б.М.Тепловтың іс-әрекеттік ықпал және адамды тұтастай
жүйеде қарастыратын концепциялары, шығармашылық ойлаудың дамуы – оқушыларға
дидактикалық ұйымдастырылған қарым-қатынаста белсенділікті тәрбиелеудің
негізінде жүзеге асатындығы туралы Матюшкиннің концепциясы, творчество
психологиясында жиі айтылып жүрген Л.Л.Гурова, Д.Б.Богоявленская тағы
басқалардың жеке адамның когнитивті және жеке бастық аспектілерін
арақатыстыру концепциялары, В.В.Давыдов, Н.А.Менчинскаяның проблемалық
оқыту концепциясы, шығармашылық – жеке адамның өздігінен дамуы дейтін
гуманистік ықпалдары (К.Роджерс, А.Маслоу) негіз болды. Ал мектеп жасына
дейінгі балалардың бейнелеу шығармашылығын зерттеушілер Е.А.Флерина,
Н.П.Сакулина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова, Н.Б.Халезова т.б. бейнелеу мен
мүсіндеуде суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға белгілі бір
дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап айтады.
Зерттеуге әдістемелік өзек болған еңбектер – Б.Г.Ананьев, В.С.Мерлин,
П.Я.Пономарев, П.Торренс, Дж.Гильфорд, Дж.Рензулли, Э.Боно, Н.Н.Палагина,
С.М.Жақыпов, Қ.Р.Рақымбеков, С.Қ.Бердібаева, М.О.Резванцева, Р.С.Омарова
т.б. жұмыстары болды [5].
Зерттеудің өзектілігі шығармашылық жеке адамды дамыту қажеттілігінен
туындап отыр. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамытуда
бейнелеу өнерінің маңызы зор. Зерттеу жұмысы жеке адамның шығармашылық
мүмкіншілігінің дамуы – креативті даму мен интеллектуалды дамудың
байланысты екендігін қарастыруды және бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына
дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын теориялық талдап,
тиімділігін тәжірибе негізінде анықтауды өзіне мақсат етіп қойды.
Сонымен, мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін бейнелеу
өнері арқылы қалыптастыруды жүзеге асыру қажеттілігі мен оның
ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында
қарама-қайшылықтар туып отырғаны анықталады. Сол себепті, біз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық қабілетін дамыту деп белгіледік.
Зерттеу мақсаты. Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын теориялық талдап, тиімділігін
тәжірибе негізінде анықтап, әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Шығармашылық, шығармашылық қабілет ұғымдарының өзара байланысын
теориялық тұрғысында қарастыру;
2. Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту жолдары мен мүмкiндiктерiн анықтау.
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамытуда
бейнелеу өнерінің мүмкіндіктері мен тиімділігін тәжірибе жүзінде
дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Бейнелеу өнері сабақтары мақсатты тұрғыдан тиімді
ұйымдастырылса, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеті
дамып, оқу материалын меңгеру сапасы артады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге тақырып бойынша теориялық талдау
жасау; мектепке дейінгі ұйымдардың жұмыстарын талдап, қорытындылау;
тәрбиешілердің озық тәжірибесін оқып-үйрену, жинақтап қорытындылау;
педагогикалық бақылау; педагогикалық эксперимент, сауалнама жүргізу;
әңгімелесу; жауаптарды сандық және сапалық талдау.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық қабілетін дамыту процесі
Зерттеу жұмысының базасы:
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
қорытындылар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мәселесінің зерттелуі
Әлемдік өркениет деңгейіне көтерілуге талпынған кез-келген елдің,
ұлттың өз мақсатына жету жолындағы басты қаруы – ұлттық рухани
құндылықтарды негізге ала отырып, әрбір жеке тұлғаның білім алуын
қамтамасыз ету. Сол себептен де Қазақстан Республикасында білім берудің
өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Қазақстандағы білім жүйесінің ұлттық
ерекешеліктерін ескере отырып, әлемдік стандартқа сәйкестендіру қағидасы
шығармашылықпен жұмыс істеуді бүгінгі күннің негізгі міндеттеріне
айналдырып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің
басты мақсаты – ұлттық және адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке
тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау деп көрсетілген [2].
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында білім беру
мәселесіне ерекше көңіл аударып, 12 жылдық білім жүйесіне көшуде ұлттық
мектептің үлгісін құра отырып, өсіп келе жатқан жас ұрпақты шығармашылыққа
тәрбиелеу қажеттігін атап көрсетті[1].
Қазіргі кезеңде егеменді еліміздің ертеңі - өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Ендеше білім беру саласының басты
міндеті - өскелең ұрпақты шығармашылыққа тәрбиелеу екені айқын.
Тұлғаның шығармашылық әрекетін қалыптастыру - өте күрделі үдеріс.
Сондықтан оны баланың жас кезінен бастаған дұрыс. Мұнда мектепке дейінгі
тәрбиенің маңызы зор. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
әрекеттерін қалыптастыру қазіргі заман педагогикалық теориясы мен
практикасының даму кезеңінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекетін бейнелеу өнері
негізінде қалыптастырудың маңызы ерекше. Қай заманда болмасын адамзаттың
басты міндеттерінің бірі - өсіп келе жатқан жас ұрпақты ақылды да саналы,
тәртіпті де еңбексүйгіш, өнерге бейім, өзінің ұлттық салт-дәстүрін құрмет
ететін ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе олар қоғамдық-тарихи іс-
әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап
көрсетеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп.
Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды
(А.Н.Леонтьев) [8].
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері
- дейді А.В.Петровский [9].
Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі
орындауында көрінетін адамның жеке қасиеті, - деп жазады академик
Т.Тәжібаев [10].
Қабілеттер - адамның іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу
мүмкіндіктері - деген де анықтама бар [11].
Психологтар қабілеттердің 2 түрлі деңгейі болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті (өнімсіз) – іс-әрекетті, не білімді берілген үлгі бойынша
қабылдай, меңгере алу деңгейі.
Шығармашылық – жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Адам қабілеті – қоғамдық дамудың өнімі. Оны қалыптастыру қоғамдық –
тарихи даму процесінде адам жасап, дағдыланған іс – әрекеттің белгілі бір
формаларын меңгеруді көздейді.
Қабілет деп адамның белгілі бір әс – әрекетті біршама жеңіл атқаратын
және жоғары сапаны қамтамасыз ететін жеке ерекшеліктерін түсінеміз.
Қабілет – туа біткен қасиет емес, ол даму процесінде ғана өмір сүреді
және нақты іс – әрекетсіз дами алмайды.
Кез – келген іс – әрекетке деген қабілет әрбір адам бойында бар, бірақ
туа біткен нышандарға байланысты олардың даму дәрежесі барлық адамдарда әр
түрлі. Дамудың ең жоғары баспалдағына дарынды, талантты, алуан түрлі
нышандар бойында қолайлы үйлескен адамдар жете алады.
Психологияда қабілетті жалпы және арнаулы қабілет деп бөледі. Бейнелеу
іс – әрекетіне деген қабілеттілік арнаулы қабілет қатарына жатады.
Әрбір қабілет жетекші, негізгі және құрастырушы фонға бөлінетін
психиканың ерекшеліктеріне тәуелді күрделі құрылымға ие.
Бейнелеу іс – әрекетіне қабілеттің жетекші қасиеттері қиялдау болып
табылады, қиялсыз ойдың өз көрінісін табуы мүмкін емес.
Бейнелеу қабілетінің құрылымында оның негізгі қасиеттері толық
қабылдауды қамтамасыз ететін жоғары табиғи көру сезімталдығы; дағдыларды
шапшаң және жақсы меңгеруге көмектесетін қолдың ерекше іскерлігі болып
табылады.
Бейнелеу іс – әрекетін қамтамасыз ететін және осы іс – әрекет фонын
құрайтын қасиеттер белгілі бір эмоциялық көңіл – күй болып табылады.
Оқыту жүйесін жасаған кезде бейнелеу іс – әрекеті құрылымының осы
ерекшеліктерін ескерген жөн.
Бейнелеу іс – әрекетіне қабілеттілік әр адамның бойында дамыған болуы
мүмкін. Бірақ осы іс – әрекетке туа біткен жақсы нышандары бар адам өнер
саласында шығамашылықпен жұмыс істей алатындай дәрежеге дейін қабілетін
дамыта алады, бұл кезде қолайлы нышандары неғұрлым аз адамдар қабілетін
заттарды сауатты, графикалық жағынан дұрыс бейнелей алатындай дәрежеге
дейін ғана дамыта алады.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский,
В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев,
Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ процеске
айналатынын айтады [8,9,10,11,12,13,14].
Қабілеттер проблемасы – балалардың жекелік айырмашылықтар проблемасы.
Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған
мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар
еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір
нәрсеге деген қабілет болатындығын кеңестік психология ғылымының негізгі
ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде
болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не
төмендей келеді. Бұған қарап мысалы музыкаға, не хореографияға немесе
математикаға қабілеті төмен балаларды қабілеті төмен дарынсыздар қатарына
жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл – оның қабілетінің басқа салада жатқандығының
белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-
әрекет арқылы дамып отырады.
Кеңестік психологтар бірауыздан ақыл есі дұрыс, дені сау баланың оқуға
қабілеті орта білім алу мүмкіндігі бар деген көзқарасты қуаттайды. Мектеп
курсында оқылатын пәндердің бірден-бір тарауының бала үшін қолайсыз
екендігін кездестірген емеспін - деп жазды В.А.Крутецкий [12]. Ал академик
А.Н.Калмогоровтың тұжырымдамасы былай дейді: Математиканы меңгеру үшін
баланың айрықша қабілеті болуы керек деген ұғымдар артық айтылады....
Айтылғандарды қорытындылай келе, қабілет термині адамның белгілі бір
істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Демек, әр бала бойындағы табиғи нышандардың, жоғарғы қабілеттер
деңгейіне көтерілуі тек баланың белсенділігіне және дұрыс ұйымдастырылған
оқу-тәрбие жұмысына байланысты.
Балаларда кездесетін баяулықты, сылбырлықты, оның биологиялық кемшілігі
деп қарауға әзір тұрамыз. Біздіңше, тұйықтық, бұйығылық, баяулық оның
табиғатының әсері емес, көп жағдайда оқыту мен тәрбиенің нәтижесі ондағы
әміршілдіктің салдары болуы мүмкін.
Академик Д.Ковалевский ән айтқысы, би билегісі, әңгіме, ертегі, өлең
құрастырғысы, сурет салғысы келмейтін баланы табыңызшы, - дейді. Шынында,
табу қиын. Егер ондай бала кездесе қалса, ол жаман тәрбиенің нәтижесі деуге
әбден болады.
Қабілеттілік нәтижесінің теориялық және практикалық негізін қалауда
С.Л.Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады. Ең алдымен қабілеттіліктің
дамуы туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың
көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді. С.Л.Рубинштейн
қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді. Оның айтуы
бойынша қабілеттілік – жаңа бір іс-әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен қатар
индивидтің бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекетке көшуі мен қабылдау
тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі – туа
біткен нышан, тұқымқуалаушылықтың белгісі болып табылады, яғни, адамның
жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып
табылады. Осыған орай, ғалым қабілет нышандарының негізінде дами отырып,
нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы
шарты деп жазды.
С.Л.Рубинштейн іс-әрекет барысында қабілет пен ептіліктің өзара
байланысы ерекше роль атқаратынын айтады. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз
байланыста екендігін еске ала отырып, бір жағынан ептілік, білім т.б.
меңгеру қабілеті бар екенін білдірсе, қабілеттің қалыптасуы сол іс-
әрекеттің ептілігі мен білімдерді меңгеру арқылы іске асатындығын
түсіндіреді [15].
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық психологиялық
өзгешелік деп қарастырады. Б.М.Теплов қабілеттілікке анықтама бере отырып,
қабілеттіліктің үш белгісін көрсетеді, біріншіден, қабілеттілік бір адамды
екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке даралық психологиялық
ерекшелік; екіншіден, қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді
жатқыза беруге болмайды, тек қандай да бір немесе бірнеше іс-әрекетті
орындау барысында нәтижесі табысқа сәйкес жететін ерекшеліктерді, қабілет
деп атауға болады; үшіншіден, қабілет түсінігі адамда бар білім, ептілік
және дағдымен ғана шектеліп қоймайтындығын айтады, яғни тек ептілік, білім,
дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағды
ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағдыны
меңгеруге қабылетті деп санайды. Б.М.Теплов қабілеттіліктің дамуы – бір
жақты ғана болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп
көрсетеді [13].
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек индивидтің
белсенді іс-әрекетінде тәжірибені меңгерудегі психологиялық аспектісі
ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық құрылым ретінде жеке
адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуынша, қабілеттілік –
ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі. Тек білімдердің жинақталуы, әрі бұл
білімдерді шығармашылық көрсетуінде ғана емес, жаңа бейне, жасампаздық
әрекет құра алуы деп көрсетеді [5].
В.И.Корюкин өзінің Шығармашылық әрекеттің приоритеті атты еңбегінде
адамзат санасының қалыптасуы, адамзаттың шығармашылық іс-әрекетінің дамып-
жетілуі – қоғамдық дамудың негізгі факторы деп көрсетеді.
Ю.Е.Виноградов еңбектері аффектілі жағдай мен ойлаудың байланыстылығын,
адам ой әрекетінде эмоционалды күйдің пайда болу жағдайы және оның ой
әрекетінің құрылымына әсері туралы жан-жақты түсіндіреді [16] .
А.Н.Леонтьевтің қабілет мәселесі туралы айтылатын барлық
еңбектеріндегі оның негізгі идеясы адамға берілген кез-келген психикалық іс-
әрекет, соның ішінде қабілет ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тәжірибелерді
меңгеру барысында дамиды және қалыптасады. Оның техникалық даму деңгейіне
байланысты, яғни мәдени жүйедегі қабілет тұқымнан берілмейді. Қабілет жаңа
құрылым жасауды қажетсінеді [8].
Қабілет адамның қандайда бір нәрсені істеуге мүмкіншілігі және ол іс-
әрекеттің нәтижелігі болып табылады.
Кеңес психологиясында, ең алдымен, С.Л.Рубинштейн және Б.М.Теплов өз
еңбектерінде іс-әрекеттің нәтижелігі бойынша қабілеттілік, дарындылық
және талант ұғымдарына жіктеу жасауға тырысқан [13,15].
А.М.Матюшкин дарындылықты, таланттылықты, творчествоның көрінуімен,
творчестволық адамның функциялануымен. өзіндік творчестволық іс-әрекеттің
ерекшеліктерімен міндетті түрде байланыстыруды аса қажет деп есептейді.
Қабілет, дарындылық, талант мәселесін шешудің эмпирикалық негізін
салушы, әрі осы күнге дейін қолданып жүрген оның зерттеу әдістері мен
әдістемелерін ұсынған Гальтон болды. Оның айтуы бойынша қабілеттің
детерминациясы – тұқымқуалаушылық пен ортаның сәйкестігі және жалпы қабілет
пен арнайы қабілеттің өзара байланысы – қабілеттің дамуының негізі болып
табылады.
Н.С.Лейтес дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке тартымдылығымен
өзгешеленетін және еңбектен қанағаттануды сезінетін нағыз кішкентай
еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді [17].
Барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең негізгі фактор
– іс-әрекет, олай болса, балалардың негізгі іс-әрекеті – ойын әрекетін
белсендіре отырып, шығармашылық қабілетін дамытуға болатындығы дәлелдене
түседі. Баланың айнала қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі көбінесе өзі үлгі
тұтатын мұғалімдері мен ата-аналары болғандықтан, ересектердің бала
қабілетінің дамуына әсері ұшан-теңіз.Сондықтан шығармашыл жеке адамды
қалыптастыруда шығармашыл ұстаздың психологиялық дайындығы жоғары деңгейде
болуы тиіс. Осыған орай мұғалімнің оқу барысында арнайы оқу жүйесін
ұйымдастыру аса маңызды бола түседі.
Дамудың жас кезеңдері барысында, әсіресе, соның ішінде – жалпы
қабілеттің алғы шарттарының әртүрлі жақтары - әрбір балалық шақта - өзіне
тән нақты жақтары болатындығына негіздеме бар. Жалпы қабілеттің қалыптасуы
үшін, тек ақыл-ой деңгейі ғана аса қажет емес, сондай-ақ оқу-тәрбиелік
әсердің де, жас кезеңдерінде де мәні зор, - деп көрсетеді Н.С.Лейтес [17].
Қабілет деп адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады
және қабілет дегеніміз- мақсатқа бағытталған тәлім-тәрбие жұмысына
байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оның
нәтижелі етіп атқаруы. Қабілеттіліктің өлшемі белгілі-бір істің нәтижелі
болып орындалуында. Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі-бір түріне өнер
саласының біріне жарамдылығын жақса көрсете алады. Белгілі-бір істі үздік
орындаудағы мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып
келуін яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды. Қабілеттің
дамуына негіз болатын анатомиялық және физиологиялық ерекшелік нышан.
Нышанның табиғи негізі жоғары жүйке жүйесінің қызметтірі бас миындағы млрд-
таған клеткалардың қозу, тғжелі сияқты сан қилы әрекеті және олардың
алмасып отыруы. Адамның қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант,
дарындылық, данышпандық сияқты қасиеттер жатады. Дарындылық адамның белгілі-
бір іске деген айрықша қабілеттігі өмірдің қандай да бір саласында өзін
ерекше қырыннан көрсетуі. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін
дарындылық дейді. Адамның дарындылығы оның жүйке қабілеттілігінің тума
типіне байланысты болып келеді.
Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант деп аталады. Талант адамның
нақты бір істі, нәтижені орындаудағы қабілетінің біршама жағымды
қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі. Адам қабілетіндегі дарындылық
пен талант одан әрі дамып данышпандық қасиетін тудыралды. Бұл адамның ақыл
ойымен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет
адамның жалпы және арнаулы қабілеттерінің жинақталып ерекше нәтижелерге қол
жеткізуі.
Қабілет мәселесіне байланысты әдебиеттерге шолу жасау арқылы оның
дамуының төмендегідей тарихи кезеңдік сатыларын байқауға болады:
- Қабілетті туа біткен және интеллектуалды құбылыс деп құрастыратын
түсініктердің қазіргі кездегі жеке адамның құрылымы ретінде, оның
дамуына табиғи және ортаның әсері бар деп қарастыратын жаңа теориялық
концепцияларға енуі де көп жағдайды айтады.
- Қабілеттің негізгі компоненті ретінде жоғары интеллект және творчество
– жеке адамның мүмкіншілігін көрсетуді, өзін-өзі іске асруды
қамтамасыз ететін даму көрсеткіші болып табылады.
- Қабілеттің негізінде творчестволық потенцияла, оның таным
мотивацияларының басымдылығымен, психикалық процестердің жылдам
дамуымен, творчествоға ынталылығымен, жаңа бейне құра алуға
икемділігімен сипатталынатын түсіндірме концепциялары алынады.
- Қабілет – адамның өмір сүру барысында іс-әрекетте дамиды, осыған
сәйкес қабілеттің дамуына әлеуметтік орта арнайы жағдайлар құру арқылы
оның жедел дамуына әсер етуге болатындығын дәлелдейтін ой-пікірлер
болып табылады.
Біздің зерттеуімізге өзек болып отырған шығармашылық қабілеттің дамуы
туралы мәселе өз бастауын шығармашылықтың туындауынан алады.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық
қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет, — деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог Л.С. Выготский
шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған.
Шығармашылық — өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан тек адамға ғана тән. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық
адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым
жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған
жағдайда кез келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда [24].
Ал шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.А.Понамарев оны даму
ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе инттелектуалдық
тұрғыдағы, баланы жаңа психикалық сапаға көтереді. Бұдан біз шығармашылық
ұғымының негізгі белгісі жаңалық болғанымен, онда тұлғаның, адамзаттың,
қоғамның дамуына әсер ететін ерекше күштің бар екенін байқаймыз.
Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде, әртүрлі
пікірлер болған. Мысалы, ХХ ғасырдың басында белгілі бір философиялық
сөздікте шығармашылық деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу, - дей келе
– ол әр адамға тән нәрсе емес, құдайдың құдіретімен болады. Ал адам
шығармашылығы тек салыстырмалы түрдегі әрекет - деген.
Кейін зертеле келе шығармашылыққа берілген анықтама да өзгере бастады.
Соңғы кезде шығармашылық сезімін жаңалық сөзі мәндес, астарлас болып
табылғандай. Психологиялық анықтамаларда берілгендей бұрын болмаған
жаңалық деу үзілді-кесілді болғанымен, ерекше соны жаңалық жаңа жол, жаңа
шешім екенін мойындаған жөн. Ал баланың ашатыны субъективті жаңалық, ол тек
қана өзіне жаңа жаңалық болып табылады.
Шығармашылық бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде – бәрін де шығармашылықтың
табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Және ол процесс бейберекет,
жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи жүйемен дамиды. Табиғат ішкі
шығармашылық процестерді өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару,
реттеу жеке адамның ой санасында, қызметіне байланысты.
Шығармашылық процесс – үнемі білімдер мен ептіліктерді өз бетімен жаңа
жағдайға өткізу болып табылады, білім неғұрлым өз бетінше жүзеге асса,
соғұрлым бұл ілімді қолдану творчестволық сипатта болады.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі.
Шығармашылық - пайда болған міндеттерді әлдеқашан белгілі болған
тәсілдермен шешу үшін талап етілетіндердің тысына шығатын жоғары формадағы
ойлау. Ойлау процесінде үстемдік еткенде, шығармашылық елес ретінде
көрінеді. Мақсат пен іс-әрекет тәсілінің компоненті бола тура, ол шеберлік
пен инициативаның міндетті шарты ретінде шығармашылық іс-әрекеті деңгейіне
дейін көтереді [18].
Шығармашылық – бұл шартты ұғым, яғни ол бұрын да болмаған,
жасалынбаған, жаңа да ғана көрінісін таппай, салыстырмалы жаңаны ашуда да
көрініс табады [19].
Шығармашылық іс-әрекеттің бірнеше белгілерін атап кетсек: таныс
объектіден жаңа функция көре білу, зерттеуге жататын объектінің құрылымын
көре білу, альтернативті шешімді көре білу және оны іздестіру, проблеманы
шешудің бұрынғы танымалы тәсілдерін жаңа тәсілге қиылыстыру, басқа танымалы
шешімнің айрықша тәсілін құра білу болып табылады.
Шығармашылықтың дамуында интеллектуалдық, қарым-қатынас және
тапсырмаларды шешу жүзеге асырылады. Бала өзінің бос уақытының көп бөлігін
ойынмен өткізеді. Олардың бірқатары шығармашылық қабілеттің дамуына әсер
етуі мүмкін. Біздің қалай ойнайтынымыздың да мәні зор. Ойын барысында
шығармашылық элементтерді қолдану арқылы, кез-келген ойын затына
шығармашылық танымдық сипатта жүзеге асыру арқылы балалардың ойынында
шығармашылық қабілетті дамытуға болады.
Шығармашылық механизмі туралы айтқанда, бұл шығармашылық қабілетті
зерттеуді өзімен ілестіре жүреді.
Психология ғылымында қабілеттің үш концепциясы қалыптасқан. Оның бірі –
қабілет толығымен әлеуметтік орта және тәрбиеге байланысты анықталады.
Біршама дұрыс концепция – қабілеттің үшінші концепциясы. Оның өкілдері
Б.М.Теплов, В.А.Крутецкий, Я.А.Пономарев концепцияларында кез келген адам
белгіл бір нышанмен туылады, дегенмен табиғи күштер мен нышан, қабілеттің
дамуы үшін әлеуметтік қолайлы жағдай қажет деп көрсетеді [12,13]. Үшінші
концепция табиғилықтың мәнін жоққа шығармайды, сонымен бірге қабілеттердің
әлеуметтік тарихи сипатын ашып көрсетеді. Біз өзіміздің жұмысымызда осы
концепцияны басшылыққа ала отырып, мектеп жасына деінгі балалардың бейнелеу
өнері сабақтарын тиімді ұйымдастыру арқылы олардың шығармашылық қабілетін
дамытуға болатынын дәлелдеп отырмыз.
Д.Маймонның және тағы басқа зерттеушілер креативтіліктің дамуына
еліктеу объектісі болып табылатын шығармашылық сипаттағы үлгі және жағымды
жағдай жасау әсер етеді деп көрсетеді.
Қабілеттің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын алады.
Шығармашылық белсенділіктің даму барысы балалардың жас ерекшелік
мүмкіншіліктеріне және іс-әрекет сипатына байланысты. Л.С.Выготский өзінің
зерттеулерінде оқу мен тәрбие дамуды өзімен бірге сүйреп жүретін және
дамудың алдында ілгері жүру деп оқу мен тәрбиенің негізгі ролін көрсетті.
Білімдерді меңгерудің екі жолы бар, олардың әрқайсысынан таным
процестерінің сипаты анықталады. Бір жолы жаңа білімді өз бетінше алуға
әкеп соғатын іс-әрекеттің белсенді қалыптасуына бағытталған: баланың заттар
арасындағы байланысты байқауынан бастап бұрын ешкімге танымал болмаған
заңдылықтарды көрсету және алдыңғы өнер табыстарына дейінгі жаңа білім.
Екінші жолы – дайын бейнелер мен эталондарды меңгеруінде құрылатын қайта
жаңғыру іс-әрекетіне бағытталған. Бірінші жағдайда шығармашылық продуктивті
процесс туралы айтылады. Шығармашылық өлшемі ситуацияның жаңалығына,
жаңадан қайта жасап шығару құралдары мен тәсілдеріне, алынған нәтиженің
айрықшалығына байланысты болады.
Таным процесінің шығармашылық жолы – жеке адам өзінің шығармашылық
мүмкіншіліктерін көрсетуге қажетті негізгі жағдай ретінде ішкі танымдық
мотивация болып табылады. Жеке адамның шығармашылық мүмкіншіліктеріне:
шығармашылық процестің ізденіс механизмі, мәселені айқындауға осы
мүмкіншілітердің өзі, айрықша шешім іздестіру, образды ойлауды өзіндік
реттеу жатады. Мұның бәрі де қиял бейнелерінен туындайтындығы белгілі. Олай
болса, шығармашылық қабілеттің дамуы – шығармашылық тапсырмаларды шешу
қиялдың негізінен жасалады. И.М.Розете зерттеулері бойынша бала үшін сыртқы
әлем туралы білім әлі жеткіліксіз болғандықтан, таңқаларлық әрі өткір ойлы
және күтпеген нәтижелі бейнелерді құруын жеңіл қолдана алады.
Шығармашылық қабілеттің даму мәселесін ғылыми тұрғыда зерттеу барысында
көптеген еңбектерден аңғарғанымыз, баланың шығармашылық қабілетінің
дамуының ең нәтижелі кезеңі 3-5 жас деп көрсетеді.
Оқыту үрдісінде балалардың шығармашылық қабілеттілігінің дамуына жағдай
жасау – мемлекеттік білім беру стандарттық бағдарламасын іске асырудың
негізгі құралы.
Ж.Аймауытов өз еңбектерінде жақсы қойылған сұрау, жақсы жауап тілейді
дей отырып, балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты жақсы
тапсырмалар мен жақсы сұраулар қойылса, соған сәйкес бала қабілеттіліктің
жан-жақты әрі мәнді көрінуіне әсерін тигізетіндігін дәлелдейді. Оқыту
адамдардың табиғатына қарай болсын деп айтылған ойы бар бала бойындағы
қабілет құрылымы, бағыты, жүйесіне орай тапсырмалар беру – баланың білімді
тез әрі жеңіл меңгеруіне, қабілеттің ақындылығына себепші болады.
Балалар психологиясында әрбір жас кезеңдеріндегі психикалық даму
ерекшеліктері – педагогикалық тәлім-тәрбиелік іс-әрекеттерді ұйымдастыру
мәселелеріндегі толғантатын жәйт.
Еліміздің болашақ елеулі азаматын, кәсіби шығармашылық тұрғыда жан-
жақты жетілген жеке адамды даярлауда –мектепке дейінгі кездегі оқу - тәрбие
үрдісін тиімді ұйымдастырудың алатын орны ерекше екендігі даусыз. Сондықтан
бала бойындағы шығармашылық қабілеттің жандануына жол ашу, жағдай жасау
керектігі жайында ғұлама психолог – педагог ғалымдардың еңбектерінде ерте
кезден-ақ баяндалып жүр.
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесінде
қабілеттің жалпы құрылымы практикалық түрде төмендегіше белгіленді.
Қазіргі заман психологиясы мен педагогикасында психологиялық
шығармашылық аумағындағы зерттеулер белсенділік байқалуда. Өйткені қоғамдық
тәжірибе шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие
болғандығын мойындап, психология-педагогикалық ойларды осы проблемаға назар
аударуына мәжбүр етті.
Шығармашылық психологиясының негізгі міндеті шығармашылық процесс пен
креативтіліктің психологиялық механизмдері мен заңдылықтарын ашу.
Креативтілік – ағылшынның “Creativity” сөзінен аударғанда шығармашылық
деген мағынаны береді.
д а
м у
д ы
ң
ж а
ғ д
а й
л а
р ы
Сурет 1.Қабілеттің жалпы құрылымы
Шығармашылық психиканың даму механизмі мен негізі ретінде қарастырылады
(Н.В. Кипиани, А.М.Матюшкин, Я.А. Пономарев, И.Н. Семенов және т.б.). Оны
зерттеу ойлау заңдылықтарымен байланыстырылады (Н.Г. Алексеев, С.М.
Бернштейн, В.С. Библер, В.Н. Пушкин, О.К. Тихомиров, Э.Г. Юдин және т.б.)
[20].
Қазіргі ғылыми зерттеулер тұлғада шығармашылықты дамыту бұл жалпы
дамуға қайталанбас ықпал беретінін дәлелдейді: эмоциялық сферасы
қалыптасады, ойлауы жетіледі, әсемдікке, өнерде және өмірде бала сезімтал
бола бастайды. Сабақтағы шығармашылық тапсырмалар тұлғаның жалпы
шығармашылығының дамуына, бұл өз кезеңінде қайырымдылықты, қиялды, образдық
– ассосиациялық ойлауды, есті белсендіріп, байқампаздықты, интуицияны
тәрбиелеп, баланың ішкі әлемін қалыптасуына себепші болады.
Шығармашылық, шығармашылық қабілеттер және олардың дамуы адамзаттың
мәңгі мәселелерінің бір қатарына жатады. Ғылыми білімдердің даму тарихында
бұл мәселе әртүрлі мектептердің және бағыттардың зерттеушілерінің назарын
өзіне аударып келеді. Ерте кезде – ақ философтар шығармашылық феноменды
аңғаруға және адам дамуына ықпалы қаншалықты екенін анықтауға ұмтылды (
Платон, Аристотель, Ф.Аквинский, И.Кант). Орыс философиясында шығармашылық
зор түсініктердің бірі екендігін мойындайды (В.С.Соловьев, В.Н.Лосский,
И.А.Бердяев) [21].
Шығармашылық психологиясындағы креативтілік атауымен белгілі болған
бағытты зерттеуді Дж. Гильфорд, С. Медник, В. Смит, К. Тейлор, Е. Торренс,
Х. Трик, М. Уоллах, Д. Халперн және тағы басқа шетел ғалымдары жүргізді.
Бірақ, Н.Т. Алексеев, С.М. Бернштейн, А.Н. Лук, Я.А. Пономарев, Н.Г.
Фролов, Э.Г. Юдин, М.Г. Ярошевский сияқты авторлардың айтуы бойынша
креативтілікті зерттеудің қорытындылары айтарлықтай нәтижелі болмады. Шетел
зерттеулерінің креативтілікке берген анықтамалары мен ұғымдарын талдай және
жалпылай отырып, Р. Холлменн былай дейді: Креативтілік жаңа тәсілмен
жүзеге асырылған қабылдау ағыны (Маккеллар), жаңа байланыстар табу қабілеті
(Кюби), жаңа қарым-қатынастардың пайда болуы (Роджерс), жаңа шығармалардың
туындауы (Меррей), жаңалықтар ашуға және оларды білуге қабілеті (Лассуэль),
жаңа шешімдерге әкелетін ақыл-ой іс-әрекеті (Жерар), жаңа ұғымға тәжірибені
көшіру (Тейлор), жаңа констелляциялық мағыналардың елесі (Гизелин).
Бірақ көптеген зерттеушілер креативтіліктің анықтамасында тұлғаның
ерекшелігіне немесе қасиетіне басты назар аударады. Дж. Гилфорд
креативтілік пен шығармашылық потенциалды табысты шығармашылық ойлауға
ықпал ететін қабілеттер мен басқа ерекшеліктерінің жиынтығы тәрізді
анықталуы мүмкін деп есептейді.
Креативтіліктің жаратылысын қарастыру оны оқып-үйренудің негізгі
сараптамалық бағытына негізделген. Жалпы алғанда оларды бағытталуына сәйкес
үлкен екі топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа жалпы психологиялық және концептуалдық бағыттағы
зерттеулерді жатқызуға болады (Д.Б. Богоявленская, 1983; К. Дункер, 1965;
А.Я. Пономарев, 1976; С.Л. Рубинштейн, 1941; О.К. Тихомиров, 1969 және
т.б.). Бұл топтың психологтары шығармашылық психологиясының методологиялық
негіздерін, оның заңдылықтары мен шығармашылық қызметтің механизмдерін
зерттеді. Шығармашылық психологиясында жалпы психологиялық теорияны құру
мәселесі (Б.Ф. Ломов, Я.А. Пономарев, О.К. Тихомиров), педагогика мен
психологияның әртүрлі бағыттарын зерттеудегі әлеуметтік тұрғыдан маңызды
қорытындысын біртұтас ете алу қабілеті шұғыл шешім қабылдауды қажет етіп
тұр.
Екінші топты шығармашылық іс-әрекетке қабілеттіліктің тұлғалық мінезін
сипаттау мен анықтауға бағытталған дифференциалды-психологиялық типті
шығармашылықты сараптамалық-эмпирикалық зерттеу құрайды.
Пәндік-процессуалдық деңгейге қатысты қазіргі заман және шетел
шығармашылық психологиясында шығармашылық процестің сатылануы туралы пікір
қалыптасқан (мәселенің пайда болуы, инкубация, интуитивті шешім қабылдау,
идеяларды жүзеге асыру, верификация). Оның орталық буыны болып интуитивті
кезең саналады (А.В. Брушлинский, А. Кестлер, А.Н. Лук, В.А. Моляко, Я.А.
Пономарев, Т. Рибо, Р. Уоллес, П.М. Якобсон және т.б.). Е. Торренс
креативтілікті білімнің жетіспеушілігінен, қиындықтарды сәйкестендіруден,
болжамдардың пайда болуы және қалыптасуымен байланысты туындаған мәселеге
деген сезімталдықтың пайда болуы ретінде анықтайды (Е. Торренс, 1996).
Әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-басқарушылық деңгейінде, басқаша
айтсақ, шығармашылық детерминанттарында зерттеулер жүргізілуде (В.П.
Карцев, Р. Пиви, Б. Холлеран, В.Л. Худаков, Ф. Эндрюс, М.Г. Ярошевский және
т.б.). Ұйымдастыру мәселесі бойынша жұмыстар, сонымен қатар ұжымды
функционалды-рөлдік саралау жолымен ұжымдық шығармашылықты басқару туралы
жұмыстар бар (Ч.М. Гаджиев, В.П. Карцев, М.Г. Ярошевский және т.б.).
Креативтілікті – жаңа өнім немесе шығармашылық ойлаудың қорытындысы
деген пікірді ұстанған ғалымдар таласы әлі де жалғасуда (К. Тейлор, В.А.
Терехов, О.К. Тихомиров және т.б.). Басқа зерттеулерде жаңаны құруда
шығармашылық процестің басымдылығы көрінеді (Р. Арнгейм, А.В. Брушлинский,
В.А. Моляко, В.Н. Пушкин, Р. Уоллес, П.М. Якобсон және т.б.). Бұл ұстаным
әсіресе Р. Арнгеймнің еңбектерінде айқын көрінеді. Ол шығармашылық туралы
ол туындататын нысанға қарап айтуға болмайды... Креативтілік – бұл білім,
әрекет және тілектердің толық ашылуы.
Психологиядағы эвристика мәселесін зерттей келе,
В.Н.Пушкин: Психологиялық процесс көмегімен шешілетін жаңа стратегия
қалыптасады, эвристикалық іс-әрекет деген атауға ие жаңа дүние анықталады
деген пікірге келді.
ХХ жүзжылдықтың соңында психология мен педагогикада шығармашылық туралы
әртүрлі мәліметтер жинақталды. Бірақ, жаңа білімге енгізіп, жетілдіру үшін,
барлық ақпараттық материалдар өз кезегінде мағыналылықты, жүйелілікті қажет
етеді. Бұндай жаңа білімге шығармашылық тұлғалардың типтерін, шығармашылық
тұлғаның ақылының белгілері мен сапасы, шығармашылықтың пайда болуының
механизмдері мен формалары, шығармашылық еңбек шарттары мен оның түрткісін
жатқызуға болады.
1.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мүмкіндіктері
Әрбір қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық даму сол қоғамның шығармашылық
жеке адамдарының шығармашылық потенциалына енгізе отырып қоғамның жаңа
талап-тілектерін, жаңа әлеуметтік сұраныстарды қамтамасыз ету үшіншығармалы
ойлаушы, тәуелсіз жеке адамдарды, айрықша, стандартты емес шешім қабылдауға
бейім ұрпақтарды тәрбиелеу қажеттілігі бүгінде аса маңызды болып отыр.
Қазақстан Республикасы орта білімді дамыту Тұжырымдамасында
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі ұмтылуы, ізденуі.
Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді
шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның
рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына көмектеседі. Өйткені адам туынды
ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзіне-өзі, өзінің шынайы болмысына
бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар
өзінен-өзі жойылуға да қабілетті болады. Адамның өз болмысын тануға
ұмтылысында көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілектерін, қабілеттерін
дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру
білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады делінген.
Шығармашылық потенциалдың дамуы балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі балаларда бұл жағдай
балалардың қызығуларын ескеріп құрылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары заттық әлеммен байланысты.
Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, оларды үлгі
тұту ерекшеліктері педагог үшін мықты дамыту құралы болып табылады. Соның
негізінде балалардың шығармашылық және интеллектуалды даму деңгейлері
жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы позитивті өзгерістер
де жүзеге асырылады.
Бүгінгі күннің негізгі бір талабы – білімді адамнан әлемнің бүтіндей
бейнесін қабылдай алатын шығармашылық адамды дайындау.
Балаларда әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде
көре білу қабілетін дамыту, соның негізінде интеллектуалды, креативті
ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикаплық психологияның маңызды мәселелерінің
бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан шығармашылық іс-
әрекетті зерттеу, соның бір аспектісі шығармашылық қабілет мәселесі аса
мәнді сұрақтардың бірі.
Шығармашылық қабілетті зерттеу проблемасына іс-әрекеттік ықпал және
жеке адамды бүтіндей жүйеде қарастыратын Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейннің концепциялары, творчествоның мәнін түсіну үшін жеке
адамды оның базалық ұғымдары жүйесінде бүтіндей ықпалда қарастыратын
Н.И.Непомнящаяның концепциясы, творчество психологиясында жиі айтылып
жүрген Л.Л.Гурова, А.М.Матюшкин, Д.Б.Богоявленская тағы басқалардың жеке
адамның когнитивті және жеке бастық аспектілерін арақатыстыру концпциялары,
К.Роджерс, А.Маслоу, Н.Роджерс тағы басқалардың шығармашылық жеке адамның
өздігінен дамуы дейтін гуманистік ықпалдары біздің зерттеулерімізге негіз
болды.
Оқу іс-әрекеті баланың тек өзінің барлық күштерін қолдану мүмкіншілігін
ғана қамтамасыз етіп қоймайды, сондай-ақ оны жан-жақты етіп қалыптастырады.
Қабілеттердің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын алады.
Қабілеттілік іс-әрекет барысында стихиялы қалыптаса береді, дегенмен одан
көп уақыт пен өте көп күш талап етіледі. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу
қабілеттің даму барысын жылдамдатады, іс-әрекет механизміндегі қажет емес
жақтарын іріктейді. Оқу-тәрбие процесі барысында бала білімнің екі түрін
меңгереді: табиғи және қоғамдық болмыс жағдайларында теориялық және
практикалық міндеттерді шешудің тәсілдері туралы білімдер. Адамзатта
жинақталған болмыс заңдылықтары туралы ілім және қабілеттіліктің дамуын
қамтамасыз етеді. Қабілеттің қалыптасуы үшін ең негізгі роль тапсырмаларды
шешудің рационалды тәсілін меңгеру болып табылады. Мұндай тәсілдер
болашақта жалпыланып, қабілеттің бір бөлігі бола бастайды.
Қоғамда, айналамыздағы ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер
шығармашылық қабілеті бар, қажетті жағдайда соны әрі айрықша шешім
қабылдайтын жеке тұлғаның алдына үлкен талаптар қояды. Балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту және оны тәрбиелеу – бүгінгі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі. Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Адам
баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен
жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және
жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі
ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде
сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген
өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және
сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды
жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның
шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым
шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық
тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық балаларға өз таланттарын және
шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік
жасауда. Балалардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 3
1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мәселесінің зерттелуі
1.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мүмкіндіктері
2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту бағытындағы педагогикалық – эксперименттік жұмыстар
2.1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту бойынша анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу, талдау
2.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту бойынша қалыптастырушы эксперимент материалдарын
дайындау, жүргізу, талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында Кішкентай бүлдіршіндердің
дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі
мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Және бұл сатыны
олардың шығармашылық және интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға арналған
тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет. Әрі балалардың білім алуға,
еңбекке және қоршаған ортаға бейімі, қарым - қатынасы нақ осы кезеңде
қаланатынын естен шығармауымыз керек деп мектеп жасына дейінгі балалардың
жан – жақты дамуы үшін жағдай жасау қажеттігіне тоқталған [1].
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Білім беру саласында болып жатқан
өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының
бекітілуі сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық, бастамалық,
жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған ролі
атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: Педагог қызметкерлер оқушылардың
мемлекеттік білім беру стандартында көздеген деңгейден төмен емес білім,
білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің
көрінісін, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті, - делінген [2].
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген
өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және
сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды
жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның
шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым
шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық
тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Еліміз жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда Үкіметіміз
білім беру мекемелеріне Тәуелсіз мемлекетімізді өркениетті елдер қатарына
жеткізетін ұл-қыз тәрбиелеуді талап етуде. Баланы балабақшадан бастап
шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық
әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Ол үшін бала
қиялын дамыту маңызды мәселе болып табылады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың қиялын дамытуда бейнелеу өнері сабақтары жетекші роль атқарады.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық балаларға өз таланттарын және
шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік
жасауда. Балалардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар болып, оларды
үздіксіз дамытып арттырулары қажет. Бүгінгі таңда мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық әрекеттерімен байланысты ойлау қабілеттерін дамыту
өзекті мәселе.
Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу және тәрбие процесіндегі іс-
әрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту - өскелең буынға тәлім-тәрбие
берудегі күрделі психологиялық әрекет болып табылады. Шығармашылық
қабілеттің дамуы балалардың интеллектісін дамытумен байланысты екендігін
негізге ала отырып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастырудың, іс-әрекеттің
субъектісінің шығармашылық сапалық ерекшеліктерінің, ұйымдастырылған оқу іс
- әрекеті кезінде және сабақтан тыс кездерінде диагностикалық және
творчестволық тапсырмаларды ұтымды қолданудың мәні зор.
Бүгінгі күннің негізгі талабы – білімді адамды әлемнің бүтіндей
бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай
алатын жаңаша ойлай алатын шығармашылық адамға айналдыру.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, балада шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдардың
ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатылары
болып саналатын метепке дейінгі оқыту мен тәрбиенің орны ерекше.
Балаларға әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде
қабылдай алу қабілетін дамыту қажет. Осының негізінде интеллектуалды,
шығармашыл ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикалық психологияның маңызды
мәселелерінің бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан
шығармашылық іс-әрекетті зерттеу, соның бір тарауы шығармашылық қабілет
мәселесі аса маңызды сұрақтардың бірі.
Әрбір жеке адамның шығармашылық қабілетінің дамуының жоғары жетістігі,
тек сол адамның ғана жеке басының даму көрсеткіші емес, бұл қоғам дамуында
да, өркендеуіне де едәуір әсер етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы оқу -
тәрбие барысын дұрыс ұйымдастырумен байланысты. Балабақша тәрбиешілері көп
жағдайда балалардың пәнге байланысты жаңа материалды дұрыс меңгеріп, жақсы
көрсеткіштер көрсеткеніне қанағаттанып қояды да, олардың айрықша,
стандартты емес шешім қабылдауына, творчестволық белсенділігіне жағдай
жасай бермейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары заттық әлеммен байланысты.
Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, үлкендерді
үлгі тұту ерекшеліктері тәрбиеші үшін күшті дамыту құралы болып табылады.
Соның негізінде балалардың шығармашылық және интеллектуалды даму деңгейлері
жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы жағымды өзгерістер де
жүзеге асырылады.
Қазақша тәлім – тәрбие алатын мектеп жасына дейінгі балалардың
тұйықтық, жасқаншақтық қасиеттері олардың бойындағы шығармашылық
потенциалдарын үнемі жарыққа шығара бермейді. Олай болса, шығармашылық
қабілеттің физиологиялық негізін сипаттауда әрбір бала белгілі бір
нышанымен туылатындықтан, ал оның дамуы кейінгі дамытушылық жағдайларға
байланыстылығын басшылыққа алу қажет болады.
Шығармашылық қабілетті зерттеу мәселесіне Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің, Б.М.Тепловтың іс-әрекеттік ықпал және адамды тұтастай
жүйеде қарастыратын концепциялары, шығармашылық ойлаудың дамуы – оқушыларға
дидактикалық ұйымдастырылған қарым-қатынаста белсенділікті тәрбиелеудің
негізінде жүзеге асатындығы туралы Матюшкиннің концепциясы, творчество
психологиясында жиі айтылып жүрген Л.Л.Гурова, Д.Б.Богоявленская тағы
басқалардың жеке адамның когнитивті және жеке бастық аспектілерін
арақатыстыру концепциялары, В.В.Давыдов, Н.А.Менчинскаяның проблемалық
оқыту концепциясы, шығармашылық – жеке адамның өздігінен дамуы дейтін
гуманистік ықпалдары (К.Роджерс, А.Маслоу) негіз болды. Ал мектеп жасына
дейінгі балалардың бейнелеу шығармашылығын зерттеушілер Е.А.Флерина,
Н.П.Сакулина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова, Н.Б.Халезова т.б. бейнелеу мен
мүсіндеуде суретші пайдаланатын көптеген әсерлі құралдарға белгілі бір
дәрежеде мектеп жасына дейінгі баланың шамасы келетінін атап айтады.
Зерттеуге әдістемелік өзек болған еңбектер – Б.Г.Ананьев, В.С.Мерлин,
П.Я.Пономарев, П.Торренс, Дж.Гильфорд, Дж.Рензулли, Э.Боно, Н.Н.Палагина,
С.М.Жақыпов, Қ.Р.Рақымбеков, С.Қ.Бердібаева, М.О.Резванцева, Р.С.Омарова
т.б. жұмыстары болды [5].
Зерттеудің өзектілігі шығармашылық жеке адамды дамыту қажеттілігінен
туындап отыр. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамытуда
бейнелеу өнерінің маңызы зор. Зерттеу жұмысы жеке адамның шығармашылық
мүмкіншілігінің дамуы – креативті даму мен интеллектуалды дамудың
байланысты екендігін қарастыруды және бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына
дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын теориялық талдап,
тиімділігін тәжірибе негізінде анықтауды өзіне мақсат етіп қойды.
Сонымен, мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін бейнелеу
өнері арқылы қалыптастыруды жүзеге асыру қажеттілігі мен оның
ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында
қарама-қайшылықтар туып отырғаны анықталады. Сол себепті, біз зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық қабілетін дамыту деп белгіледік.
Зерттеу мақсаты. Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын теориялық талдап, тиімділігін
тәжірибе негізінде анықтап, әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Шығармашылық, шығармашылық қабілет ұғымдарының өзара байланысын
теориялық тұрғысында қарастыру;
2. Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту жолдары мен мүмкiндiктерiн анықтау.
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамытуда
бейнелеу өнерінің мүмкіндіктері мен тиімділігін тәжірибе жүзінде
дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Бейнелеу өнері сабақтары мақсатты тұрғыдан тиімді
ұйымдастырылса, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеті
дамып, оқу материалын меңгеру сапасы артады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге тақырып бойынша теориялық талдау
жасау; мектепке дейінгі ұйымдардың жұмыстарын талдап, қорытындылау;
тәрбиешілердің озық тәжірибесін оқып-үйрену, жинақтап қорытындылау;
педагогикалық бақылау; педагогикалық эксперимент, сауалнама жүргізу;
әңгімелесу; жауаптарды сандық және сапалық талдау.
Зерттеу пәні: Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу өнері
арқылы шығармашылық қабілетін дамыту процесі
Зерттеу жұмысының базасы:
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
қорытындылар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамытудың теориялық негіздері
1.1Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мәселесінің зерттелуі
Әлемдік өркениет деңгейіне көтерілуге талпынған кез-келген елдің,
ұлттың өз мақсатына жету жолындағы басты қаруы – ұлттық рухани
құндылықтарды негізге ала отырып, әрбір жеке тұлғаның білім алуын
қамтамасыз ету. Сол себептен де Қазақстан Республикасында білім берудің
өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Қазақстандағы білім жүйесінің ұлттық
ерекешеліктерін ескере отырып, әлемдік стандартқа сәйкестендіру қағидасы
шығармашылықпен жұмыс істеуді бүгінгі күннің негізгі міндеттеріне
айналдырып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің
басты мақсаты – ұлттық және адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке
тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау деп көрсетілген [2].
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында білім беру
мәселесіне ерекше көңіл аударып, 12 жылдық білім жүйесіне көшуде ұлттық
мектептің үлгісін құра отырып, өсіп келе жатқан жас ұрпақты шығармашылыққа
тәрбиелеу қажеттігін атап көрсетті[1].
Қазіргі кезеңде егеменді еліміздің ертеңі - өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Ендеше білім беру саласының басты
міндеті - өскелең ұрпақты шығармашылыққа тәрбиелеу екені айқын.
Тұлғаның шығармашылық әрекетін қалыптастыру - өте күрделі үдеріс.
Сондықтан оны баланың жас кезінен бастаған дұрыс. Мұнда мектепке дейінгі
тәрбиенің маңызы зор. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
әрекеттерін қалыптастыру қазіргі заман педагогикалық теориясы мен
практикасының даму кезеңінде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекетін бейнелеу өнері
негізінде қалыптастырудың маңызы ерекше. Қай заманда болмасын адамзаттың
басты міндеттерінің бірі - өсіп келе жатқан жас ұрпақты ақылды да саналы,
тәртіпті де еңбексүйгіш, өнерге бейім, өзінің ұлттық салт-дәстүрін құрмет
ететін ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе олар қоғамдық-тарихи іс-
әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап
көрсетеді.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп.
Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды
(А.Н.Леонтьев) [8].
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері
- дейді А.В.Петровский [9].
Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі
орындауында көрінетін адамның жеке қасиеті, - деп жазады академик
Т.Тәжібаев [10].
Қабілеттер - адамның іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу
мүмкіндіктері - деген де анықтама бар [11].
Психологтар қабілеттердің 2 түрлі деңгейі болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті (өнімсіз) – іс-әрекетті, не білімді берілген үлгі бойынша
қабылдай, меңгере алу деңгейі.
Шығармашылық – жаңа нәрсе ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Адам қабілеті – қоғамдық дамудың өнімі. Оны қалыптастыру қоғамдық –
тарихи даму процесінде адам жасап, дағдыланған іс – әрекеттің белгілі бір
формаларын меңгеруді көздейді.
Қабілет деп адамның белгілі бір әс – әрекетті біршама жеңіл атқаратын
және жоғары сапаны қамтамасыз ететін жеке ерекшеліктерін түсінеміз.
Қабілет – туа біткен қасиет емес, ол даму процесінде ғана өмір сүреді
және нақты іс – әрекетсіз дами алмайды.
Кез – келген іс – әрекетке деген қабілет әрбір адам бойында бар, бірақ
туа біткен нышандарға байланысты олардың даму дәрежесі барлық адамдарда әр
түрлі. Дамудың ең жоғары баспалдағына дарынды, талантты, алуан түрлі
нышандар бойында қолайлы үйлескен адамдар жете алады.
Психологияда қабілетті жалпы және арнаулы қабілет деп бөледі. Бейнелеу
іс – әрекетіне деген қабілеттілік арнаулы қабілет қатарына жатады.
Әрбір қабілет жетекші, негізгі және құрастырушы фонға бөлінетін
психиканың ерекшеліктеріне тәуелді күрделі құрылымға ие.
Бейнелеу іс – әрекетіне қабілеттің жетекші қасиеттері қиялдау болып
табылады, қиялсыз ойдың өз көрінісін табуы мүмкін емес.
Бейнелеу қабілетінің құрылымында оның негізгі қасиеттері толық
қабылдауды қамтамасыз ететін жоғары табиғи көру сезімталдығы; дағдыларды
шапшаң және жақсы меңгеруге көмектесетін қолдың ерекше іскерлігі болып
табылады.
Бейнелеу іс – әрекетін қамтамасыз ететін және осы іс – әрекет фонын
құрайтын қасиеттер белгілі бір эмоциялық көңіл – күй болып табылады.
Оқыту жүйесін жасаған кезде бейнелеу іс – әрекеті құрылымының осы
ерекшеліктерін ескерген жөн.
Бейнелеу іс – әрекетіне қабілеттілік әр адамның бойында дамыған болуы
мүмкін. Бірақ осы іс – әрекетке туа біткен жақсы нышандары бар адам өнер
саласында шығамашылықпен жұмыс істей алатындай дәрежеге дейін қабілетін
дамыта алады, бұл кезде қолайлы нышандары неғұрлым аз адамдар қабілетін
заттарды сауатты, графикалық жағынан дұрыс бейнелей алатындай дәрежеге
дейін ғана дамыта алады.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский,
В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев,
Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол ұзақ процеске
айналатынын айтады [8,9,10,11,12,13,14].
Қабілеттер проблемасы – балалардың жекелік айырмашылықтар проблемасы.
Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған
мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар
еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір
нәрсеге деген қабілет болатындығын кеңестік психология ғылымының негізгі
ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде
болады. Олардың іс-әрекетінің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не
төмендей келеді. Бұған қарап мысалы музыкаға, не хореографияға немесе
математикаға қабілеті төмен балаларды қабілеті төмен дарынсыздар қатарына
жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл – оның қабілетінің басқа салада жатқандығының
белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-
әрекет арқылы дамып отырады.
Кеңестік психологтар бірауыздан ақыл есі дұрыс, дені сау баланың оқуға
қабілеті орта білім алу мүмкіндігі бар деген көзқарасты қуаттайды. Мектеп
курсында оқылатын пәндердің бірден-бір тарауының бала үшін қолайсыз
екендігін кездестірген емеспін - деп жазды В.А.Крутецкий [12]. Ал академик
А.Н.Калмогоровтың тұжырымдамасы былай дейді: Математиканы меңгеру үшін
баланың айрықша қабілеті болуы керек деген ұғымдар артық айтылады....
Айтылғандарды қорытындылай келе, қабілет термині адамның белгілі бір
істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Демек, әр бала бойындағы табиғи нышандардың, жоғарғы қабілеттер
деңгейіне көтерілуі тек баланың белсенділігіне және дұрыс ұйымдастырылған
оқу-тәрбие жұмысына байланысты.
Балаларда кездесетін баяулықты, сылбырлықты, оның биологиялық кемшілігі
деп қарауға әзір тұрамыз. Біздіңше, тұйықтық, бұйығылық, баяулық оның
табиғатының әсері емес, көп жағдайда оқыту мен тәрбиенің нәтижесі ондағы
әміршілдіктің салдары болуы мүмкін.
Академик Д.Ковалевский ән айтқысы, би билегісі, әңгіме, ертегі, өлең
құрастырғысы, сурет салғысы келмейтін баланы табыңызшы, - дейді. Шынында,
табу қиын. Егер ондай бала кездесе қалса, ол жаман тәрбиенің нәтижесі деуге
әбден болады.
Қабілеттілік нәтижесінің теориялық және практикалық негізін қалауда
С.Л.Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады. Ең алдымен қабілеттіліктің
дамуы туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың
көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді. С.Л.Рубинштейн
қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді. Оның айтуы
бойынша қабілеттілік – жаңа бір іс-әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен қатар
индивидтің бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекетке көшуі мен қабылдау
тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі – туа
біткен нышан, тұқымқуалаушылықтың белгісі болып табылады, яғни, адамның
жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып
табылады. Осыған орай, ғалым қабілет нышандарының негізінде дами отырып,
нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы
шарты деп жазды.
С.Л.Рубинштейн іс-әрекет барысында қабілет пен ептіліктің өзара
байланысы ерекше роль атқаратынын айтады. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз
байланыста екендігін еске ала отырып, бір жағынан ептілік, білім т.б.
меңгеру қабілеті бар екенін білдірсе, қабілеттің қалыптасуы сол іс-
әрекеттің ептілігі мен білімдерді меңгеру арқылы іске асатындығын
түсіндіреді [15].
Б.М.Теплов қабілетті адамдар арасындағы жеке даралық психологиялық
өзгешелік деп қарастырады. Б.М.Теплов қабілеттілікке анықтама бере отырып,
қабілеттіліктің үш белгісін көрсетеді, біріншіден, қабілеттілік бір адамды
екінші адамнан ажыратуға негіз болатын жеке даралық психологиялық
ерекшелік; екіншіден, қабілеттілікке барлық жеке даралық ерекшеліктерді
жатқыза беруге болмайды, тек қандай да бір немесе бірнеше іс-әрекетті
орындау барысында нәтижесі табысқа сәйкес жететін ерекшеліктерді, қабілет
деп атауға болады; үшіншіден, қабілет түсінігі адамда бар білім, ептілік
және дағдымен ғана шектеліп қоймайтындығын айтады, яғни тек ептілік, білім,
дағды ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағды
ғана бар деп айтуға болмайды, керісінше, сол ептілік, білім, дағдыны
меңгеруге қабылетті деп санайды. Б.М.Теплов қабілеттіліктің дамуы – бір
жақты ғана болмайды, оның қозғаушы күші қарама-қарсы ойлардың күресі деп
көрсетеді [13].
Б.Г.Ананьев қабілет мәселесін жетілдіре отырып, қабілет тек индивидтің
белсенді іс-әрекетінде тәжірибені меңгерудегі психологиялық аспектісі
ретінде ғана көрсетпей, сонымен қатар психологиялық құрылым ретінде жеке
адамның қабілетке байланысын көрсетеді. Оның айтуынша, қабілеттілік –
ақылдың шығармашылық дамуының көрінуі. Тек білімдердің жинақталуы, әрі бұл
білімдерді шығармашылық көрсетуінде ғана емес, жаңа бейне, жасампаздық
әрекет құра алуы деп көрсетеді [5].
В.И.Корюкин өзінің Шығармашылық әрекеттің приоритеті атты еңбегінде
адамзат санасының қалыптасуы, адамзаттың шығармашылық іс-әрекетінің дамып-
жетілуі – қоғамдық дамудың негізгі факторы деп көрсетеді.
Ю.Е.Виноградов еңбектері аффектілі жағдай мен ойлаудың байланыстылығын,
адам ой әрекетінде эмоционалды күйдің пайда болу жағдайы және оның ой
әрекетінің құрылымына әсері туралы жан-жақты түсіндіреді [16] .
А.Н.Леонтьевтің қабілет мәселесі туралы айтылатын барлық
еңбектеріндегі оның негізгі идеясы адамға берілген кез-келген психикалық іс-
әрекет, соның ішінде қабілет ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тәжірибелерді
меңгеру барысында дамиды және қалыптасады. Оның техникалық даму деңгейіне
байланысты, яғни мәдени жүйедегі қабілет тұқымнан берілмейді. Қабілет жаңа
құрылым жасауды қажетсінеді [8].
Қабілет адамның қандайда бір нәрсені істеуге мүмкіншілігі және ол іс-
әрекеттің нәтижелігі болып табылады.
Кеңес психологиясында, ең алдымен, С.Л.Рубинштейн және Б.М.Теплов өз
еңбектерінде іс-әрекеттің нәтижелігі бойынша қабілеттілік, дарындылық
және талант ұғымдарына жіктеу жасауға тырысқан [13,15].
А.М.Матюшкин дарындылықты, таланттылықты, творчествоның көрінуімен,
творчестволық адамның функциялануымен. өзіндік творчестволық іс-әрекеттің
ерекшеліктерімен міндетті түрде байланыстыруды аса қажет деп есептейді.
Қабілет, дарындылық, талант мәселесін шешудің эмпирикалық негізін
салушы, әрі осы күнге дейін қолданып жүрген оның зерттеу әдістері мен
әдістемелерін ұсынған Гальтон болды. Оның айтуы бойынша қабілеттің
детерминациясы – тұқымқуалаушылық пен ортаның сәйкестігі және жалпы қабілет
пен арнайы қабілеттің өзара байланысы – қабілеттің дамуының негізі болып
табылады.
Н.С.Лейтес дарынды балаларды зерттей келе, олар еңбекке тартымдылығымен
өзгешеленетін және еңбектен қанағаттануды сезінетін нағыз кішкентай
еңбекқорлар болып табылады, - деп көрсетеді [17].
Барлық қабілеттің түрлерінің дамуын қамтамасыз ететін ең негізгі фактор
– іс-әрекет, олай болса, балалардың негізгі іс-әрекеті – ойын әрекетін
белсендіре отырып, шығармашылық қабілетін дамытуға болатындығы дәлелдене
түседі. Баланың айнала қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі көбінесе өзі үлгі
тұтатын мұғалімдері мен ата-аналары болғандықтан, ересектердің бала
қабілетінің дамуына әсері ұшан-теңіз.Сондықтан шығармашыл жеке адамды
қалыптастыруда шығармашыл ұстаздың психологиялық дайындығы жоғары деңгейде
болуы тиіс. Осыған орай мұғалімнің оқу барысында арнайы оқу жүйесін
ұйымдастыру аса маңызды бола түседі.
Дамудың жас кезеңдері барысында, әсіресе, соның ішінде – жалпы
қабілеттің алғы шарттарының әртүрлі жақтары - әрбір балалық шақта - өзіне
тән нақты жақтары болатындығына негіздеме бар. Жалпы қабілеттің қалыптасуы
үшін, тек ақыл-ой деңгейі ғана аса қажет емес, сондай-ақ оқу-тәрбиелік
әсердің де, жас кезеңдерінде де мәні зор, - деп көрсетеді Н.С.Лейтес [17].
Қабілет деп адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады
және қабілет дегеніміз- мақсатқа бағытталған тәлім-тәрбие жұмысына
байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оның
нәтижелі етіп атқаруы. Қабілеттіліктің өлшемі белгілі-бір істің нәтижелі
болып орындалуында. Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі-бір түріне өнер
саласының біріне жарамдылығын жақса көрсете алады. Белгілі-бір істі үздік
орындаудағы мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып
келуін яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды. Қабілеттің
дамуына негіз болатын анатомиялық және физиологиялық ерекшелік нышан.
Нышанның табиғи негізі жоғары жүйке жүйесінің қызметтірі бас миындағы млрд-
таған клеткалардың қозу, тғжелі сияқты сан қилы әрекеті және олардың
алмасып отыруы. Адамның қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант,
дарындылық, данышпандық сияқты қасиеттер жатады. Дарындылық адамның белгілі-
бір іске деген айрықша қабілеттігі өмірдің қандай да бір саласында өзін
ерекше қырыннан көрсетуі. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін
дарындылық дейді. Адамның дарындылығы оның жүйке қабілеттілігінің тума
типіне байланысты болып келеді.
Қабілеттің жоғары деңгейде дамуы талант деп аталады. Талант адамның
нақты бір істі, нәтижені орындаудағы қабілетінің біршама жағымды
қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі. Адам қабілетіндегі дарындылық
пен талант одан әрі дамып данышпандық қасиетін тудыралды. Бұл адамның ақыл
ойымен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежеге көтерілуі. Данышпандық қасиет
адамның жалпы және арнаулы қабілеттерінің жинақталып ерекше нәтижелерге қол
жеткізуі.
Қабілет мәселесіне байланысты әдебиеттерге шолу жасау арқылы оның
дамуының төмендегідей тарихи кезеңдік сатыларын байқауға болады:
- Қабілетті туа біткен және интеллектуалды құбылыс деп құрастыратын
түсініктердің қазіргі кездегі жеке адамның құрылымы ретінде, оның
дамуына табиғи және ортаның әсері бар деп қарастыратын жаңа теориялық
концепцияларға енуі де көп жағдайды айтады.
- Қабілеттің негізгі компоненті ретінде жоғары интеллект және творчество
– жеке адамның мүмкіншілігін көрсетуді, өзін-өзі іске асруды
қамтамасыз ететін даму көрсеткіші болып табылады.
- Қабілеттің негізінде творчестволық потенцияла, оның таным
мотивацияларының басымдылығымен, психикалық процестердің жылдам
дамуымен, творчествоға ынталылығымен, жаңа бейне құра алуға
икемділігімен сипатталынатын түсіндірме концепциялары алынады.
- Қабілет – адамның өмір сүру барысында іс-әрекетте дамиды, осыған
сәйкес қабілеттің дамуына әлеуметтік орта арнайы жағдайлар құру арқылы
оның жедел дамуына әсер етуге болатындығын дәлелдейтін ой-пікірлер
болып табылады.
Біздің зерттеуімізге өзек болып отырған шығармашылық қабілеттің дамуы
туралы мәселе өз бастауын шығармашылықтың туындауынан алады.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық
қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет, — деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог Л.С. Выготский
шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған.
Шығармашылық — өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан тек адамға ғана тән. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық
адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым
жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған
жағдайда кез келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда [24].
Ал шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.А.Понамарев оны даму
ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе инттелектуалдық
тұрғыдағы, баланы жаңа психикалық сапаға көтереді. Бұдан біз шығармашылық
ұғымының негізгі белгісі жаңалық болғанымен, онда тұлғаның, адамзаттың,
қоғамның дамуына әсер ететін ерекше күштің бар екенін байқаймыз.
Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде, әртүрлі
пікірлер болған. Мысалы, ХХ ғасырдың басында белгілі бір философиялық
сөздікте шығармашылық деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу, - дей келе
– ол әр адамға тән нәрсе емес, құдайдың құдіретімен болады. Ал адам
шығармашылығы тек салыстырмалы түрдегі әрекет - деген.
Кейін зертеле келе шығармашылыққа берілген анықтама да өзгере бастады.
Соңғы кезде шығармашылық сезімін жаңалық сөзі мәндес, астарлас болып
табылғандай. Психологиялық анықтамаларда берілгендей бұрын болмаған
жаңалық деу үзілді-кесілді болғанымен, ерекше соны жаңалық жаңа жол, жаңа
шешім екенін мойындаған жөн. Ал баланың ашатыны субъективті жаңалық, ол тек
қана өзіне жаңа жаңалық болып табылады.
Шығармашылық бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл-
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан-дүниесінде – бәрін де шығармашылықтың
табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Және ол процесс бейберекет,
жүйесіз жүрмейді, белгілі бір табиғи жүйемен дамиды. Табиғат ішкі
шығармашылық процестерді өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару,
реттеу жеке адамның ой санасында, қызметіне байланысты.
Шығармашылық процесс – үнемі білімдер мен ептіліктерді өз бетімен жаңа
жағдайға өткізу болып табылады, білім неғұрлым өз бетінше жүзеге асса,
соғұрлым бұл ілімді қолдану творчестволық сипатта болады.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі.
Шығармашылық - пайда болған міндеттерді әлдеқашан белгілі болған
тәсілдермен шешу үшін талап етілетіндердің тысына шығатын жоғары формадағы
ойлау. Ойлау процесінде үстемдік еткенде, шығармашылық елес ретінде
көрінеді. Мақсат пен іс-әрекет тәсілінің компоненті бола тура, ол шеберлік
пен инициативаның міндетті шарты ретінде шығармашылық іс-әрекеті деңгейіне
дейін көтереді [18].
Шығармашылық – бұл шартты ұғым, яғни ол бұрын да болмаған,
жасалынбаған, жаңа да ғана көрінісін таппай, салыстырмалы жаңаны ашуда да
көрініс табады [19].
Шығармашылық іс-әрекеттің бірнеше белгілерін атап кетсек: таныс
объектіден жаңа функция көре білу, зерттеуге жататын объектінің құрылымын
көре білу, альтернативті шешімді көре білу және оны іздестіру, проблеманы
шешудің бұрынғы танымалы тәсілдерін жаңа тәсілге қиылыстыру, басқа танымалы
шешімнің айрықша тәсілін құра білу болып табылады.
Шығармашылықтың дамуында интеллектуалдық, қарым-қатынас және
тапсырмаларды шешу жүзеге асырылады. Бала өзінің бос уақытының көп бөлігін
ойынмен өткізеді. Олардың бірқатары шығармашылық қабілеттің дамуына әсер
етуі мүмкін. Біздің қалай ойнайтынымыздың да мәні зор. Ойын барысында
шығармашылық элементтерді қолдану арқылы, кез-келген ойын затына
шығармашылық танымдық сипатта жүзеге асыру арқылы балалардың ойынында
шығармашылық қабілетті дамытуға болады.
Шығармашылық механизмі туралы айтқанда, бұл шығармашылық қабілетті
зерттеуді өзімен ілестіре жүреді.
Психология ғылымында қабілеттің үш концепциясы қалыптасқан. Оның бірі –
қабілет толығымен әлеуметтік орта және тәрбиеге байланысты анықталады.
Біршама дұрыс концепция – қабілеттің үшінші концепциясы. Оның өкілдері
Б.М.Теплов, В.А.Крутецкий, Я.А.Пономарев концепцияларында кез келген адам
белгіл бір нышанмен туылады, дегенмен табиғи күштер мен нышан, қабілеттің
дамуы үшін әлеуметтік қолайлы жағдай қажет деп көрсетеді [12,13]. Үшінші
концепция табиғилықтың мәнін жоққа шығармайды, сонымен бірге қабілеттердің
әлеуметтік тарихи сипатын ашып көрсетеді. Біз өзіміздің жұмысымызда осы
концепцияны басшылыққа ала отырып, мектеп жасына деінгі балалардың бейнелеу
өнері сабақтарын тиімді ұйымдастыру арқылы олардың шығармашылық қабілетін
дамытуға болатынын дәлелдеп отырмыз.
Д.Маймонның және тағы басқа зерттеушілер креативтіліктің дамуына
еліктеу объектісі болып табылатын шығармашылық сипаттағы үлгі және жағымды
жағдай жасау әсер етеді деп көрсетеді.
Қабілеттің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын алады.
Шығармашылық белсенділіктің даму барысы балалардың жас ерекшелік
мүмкіншіліктеріне және іс-әрекет сипатына байланысты. Л.С.Выготский өзінің
зерттеулерінде оқу мен тәрбие дамуды өзімен бірге сүйреп жүретін және
дамудың алдында ілгері жүру деп оқу мен тәрбиенің негізгі ролін көрсетті.
Білімдерді меңгерудің екі жолы бар, олардың әрқайсысынан таным
процестерінің сипаты анықталады. Бір жолы жаңа білімді өз бетінше алуға
әкеп соғатын іс-әрекеттің белсенді қалыптасуына бағытталған: баланың заттар
арасындағы байланысты байқауынан бастап бұрын ешкімге танымал болмаған
заңдылықтарды көрсету және алдыңғы өнер табыстарына дейінгі жаңа білім.
Екінші жолы – дайын бейнелер мен эталондарды меңгеруінде құрылатын қайта
жаңғыру іс-әрекетіне бағытталған. Бірінші жағдайда шығармашылық продуктивті
процесс туралы айтылады. Шығармашылық өлшемі ситуацияның жаңалығына,
жаңадан қайта жасап шығару құралдары мен тәсілдеріне, алынған нәтиженің
айрықшалығына байланысты болады.
Таным процесінің шығармашылық жолы – жеке адам өзінің шығармашылық
мүмкіншіліктерін көрсетуге қажетті негізгі жағдай ретінде ішкі танымдық
мотивация болып табылады. Жеке адамның шығармашылық мүмкіншіліктеріне:
шығармашылық процестің ізденіс механизмі, мәселені айқындауға осы
мүмкіншілітердің өзі, айрықша шешім іздестіру, образды ойлауды өзіндік
реттеу жатады. Мұның бәрі де қиял бейнелерінен туындайтындығы белгілі. Олай
болса, шығармашылық қабілеттің дамуы – шығармашылық тапсырмаларды шешу
қиялдың негізінен жасалады. И.М.Розете зерттеулері бойынша бала үшін сыртқы
әлем туралы білім әлі жеткіліксіз болғандықтан, таңқаларлық әрі өткір ойлы
және күтпеген нәтижелі бейнелерді құруын жеңіл қолдана алады.
Шығармашылық қабілеттің даму мәселесін ғылыми тұрғыда зерттеу барысында
көптеген еңбектерден аңғарғанымыз, баланың шығармашылық қабілетінің
дамуының ең нәтижелі кезеңі 3-5 жас деп көрсетеді.
Оқыту үрдісінде балалардың шығармашылық қабілеттілігінің дамуына жағдай
жасау – мемлекеттік білім беру стандарттық бағдарламасын іске асырудың
негізгі құралы.
Ж.Аймауытов өз еңбектерінде жақсы қойылған сұрау, жақсы жауап тілейді
дей отырып, балалардың шығармашылық қабілетін дамытуға байланысты жақсы
тапсырмалар мен жақсы сұраулар қойылса, соған сәйкес бала қабілеттіліктің
жан-жақты әрі мәнді көрінуіне әсерін тигізетіндігін дәлелдейді. Оқыту
адамдардың табиғатына қарай болсын деп айтылған ойы бар бала бойындағы
қабілет құрылымы, бағыты, жүйесіне орай тапсырмалар беру – баланың білімді
тез әрі жеңіл меңгеруіне, қабілеттің ақындылығына себепші болады.
Балалар психологиясында әрбір жас кезеңдеріндегі психикалық даму
ерекшеліктері – педагогикалық тәлім-тәрбиелік іс-әрекеттерді ұйымдастыру
мәселелеріндегі толғантатын жәйт.
Еліміздің болашақ елеулі азаматын, кәсіби шығармашылық тұрғыда жан-
жақты жетілген жеке адамды даярлауда –мектепке дейінгі кездегі оқу - тәрбие
үрдісін тиімді ұйымдастырудың алатын орны ерекше екендігі даусыз. Сондықтан
бала бойындағы шығармашылық қабілеттің жандануына жол ашу, жағдай жасау
керектігі жайында ғұлама психолог – педагог ғалымдардың еңбектерінде ерте
кезден-ақ баяндалып жүр.
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесінде
қабілеттің жалпы құрылымы практикалық түрде төмендегіше белгіленді.
Қазіргі заман психологиясы мен педагогикасында психологиялық
шығармашылық аумағындағы зерттеулер белсенділік байқалуда. Өйткені қоғамдық
тәжірибе шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие
болғандығын мойындап, психология-педагогикалық ойларды осы проблемаға назар
аударуына мәжбүр етті.
Шығармашылық психологиясының негізгі міндеті шығармашылық процесс пен
креативтіліктің психологиялық механизмдері мен заңдылықтарын ашу.
Креативтілік – ағылшынның “Creativity” сөзінен аударғанда шығармашылық
деген мағынаны береді.
д а
м у
д ы
ң
ж а
ғ д
а й
л а
р ы
Сурет 1.Қабілеттің жалпы құрылымы
Шығармашылық психиканың даму механизмі мен негізі ретінде қарастырылады
(Н.В. Кипиани, А.М.Матюшкин, Я.А. Пономарев, И.Н. Семенов және т.б.). Оны
зерттеу ойлау заңдылықтарымен байланыстырылады (Н.Г. Алексеев, С.М.
Бернштейн, В.С. Библер, В.Н. Пушкин, О.К. Тихомиров, Э.Г. Юдин және т.б.)
[20].
Қазіргі ғылыми зерттеулер тұлғада шығармашылықты дамыту бұл жалпы
дамуға қайталанбас ықпал беретінін дәлелдейді: эмоциялық сферасы
қалыптасады, ойлауы жетіледі, әсемдікке, өнерде және өмірде бала сезімтал
бола бастайды. Сабақтағы шығармашылық тапсырмалар тұлғаның жалпы
шығармашылығының дамуына, бұл өз кезеңінде қайырымдылықты, қиялды, образдық
– ассосиациялық ойлауды, есті белсендіріп, байқампаздықты, интуицияны
тәрбиелеп, баланың ішкі әлемін қалыптасуына себепші болады.
Шығармашылық, шығармашылық қабілеттер және олардың дамуы адамзаттың
мәңгі мәселелерінің бір қатарына жатады. Ғылыми білімдердің даму тарихында
бұл мәселе әртүрлі мектептердің және бағыттардың зерттеушілерінің назарын
өзіне аударып келеді. Ерте кезде – ақ философтар шығармашылық феноменды
аңғаруға және адам дамуына ықпалы қаншалықты екенін анықтауға ұмтылды (
Платон, Аристотель, Ф.Аквинский, И.Кант). Орыс философиясында шығармашылық
зор түсініктердің бірі екендігін мойындайды (В.С.Соловьев, В.Н.Лосский,
И.А.Бердяев) [21].
Шығармашылық психологиясындағы креативтілік атауымен белгілі болған
бағытты зерттеуді Дж. Гильфорд, С. Медник, В. Смит, К. Тейлор, Е. Торренс,
Х. Трик, М. Уоллах, Д. Халперн және тағы басқа шетел ғалымдары жүргізді.
Бірақ, Н.Т. Алексеев, С.М. Бернштейн, А.Н. Лук, Я.А. Пономарев, Н.Г.
Фролов, Э.Г. Юдин, М.Г. Ярошевский сияқты авторлардың айтуы бойынша
креативтілікті зерттеудің қорытындылары айтарлықтай нәтижелі болмады. Шетел
зерттеулерінің креативтілікке берген анықтамалары мен ұғымдарын талдай және
жалпылай отырып, Р. Холлменн былай дейді: Креативтілік жаңа тәсілмен
жүзеге асырылған қабылдау ағыны (Маккеллар), жаңа байланыстар табу қабілеті
(Кюби), жаңа қарым-қатынастардың пайда болуы (Роджерс), жаңа шығармалардың
туындауы (Меррей), жаңалықтар ашуға және оларды білуге қабілеті (Лассуэль),
жаңа шешімдерге әкелетін ақыл-ой іс-әрекеті (Жерар), жаңа ұғымға тәжірибені
көшіру (Тейлор), жаңа констелляциялық мағыналардың елесі (Гизелин).
Бірақ көптеген зерттеушілер креативтіліктің анықтамасында тұлғаның
ерекшелігіне немесе қасиетіне басты назар аударады. Дж. Гилфорд
креативтілік пен шығармашылық потенциалды табысты шығармашылық ойлауға
ықпал ететін қабілеттер мен басқа ерекшеліктерінің жиынтығы тәрізді
анықталуы мүмкін деп есептейді.
Креативтіліктің жаратылысын қарастыру оны оқып-үйренудің негізгі
сараптамалық бағытына негізделген. Жалпы алғанда оларды бағытталуына сәйкес
үлкен екі топқа біріктіруге болады.
Бірінші топқа жалпы психологиялық және концептуалдық бағыттағы
зерттеулерді жатқызуға болады (Д.Б. Богоявленская, 1983; К. Дункер, 1965;
А.Я. Пономарев, 1976; С.Л. Рубинштейн, 1941; О.К. Тихомиров, 1969 және
т.б.). Бұл топтың психологтары шығармашылық психологиясының методологиялық
негіздерін, оның заңдылықтары мен шығармашылық қызметтің механизмдерін
зерттеді. Шығармашылық психологиясында жалпы психологиялық теорияны құру
мәселесі (Б.Ф. Ломов, Я.А. Пономарев, О.К. Тихомиров), педагогика мен
психологияның әртүрлі бағыттарын зерттеудегі әлеуметтік тұрғыдан маңызды
қорытындысын біртұтас ете алу қабілеті шұғыл шешім қабылдауды қажет етіп
тұр.
Екінші топты шығармашылық іс-әрекетке қабілеттіліктің тұлғалық мінезін
сипаттау мен анықтауға бағытталған дифференциалды-психологиялық типті
шығармашылықты сараптамалық-эмпирикалық зерттеу құрайды.
Пәндік-процессуалдық деңгейге қатысты қазіргі заман және шетел
шығармашылық психологиясында шығармашылық процестің сатылануы туралы пікір
қалыптасқан (мәселенің пайда болуы, инкубация, интуитивті шешім қабылдау,
идеяларды жүзеге асыру, верификация). Оның орталық буыны болып интуитивті
кезең саналады (А.В. Брушлинский, А. Кестлер, А.Н. Лук, В.А. Моляко, Я.А.
Пономарев, Т. Рибо, Р. Уоллес, П.М. Якобсон және т.б.). Е. Торренс
креативтілікті білімнің жетіспеушілігінен, қиындықтарды сәйкестендіруден,
болжамдардың пайда болуы және қалыптасуымен байланысты туындаған мәселеге
деген сезімталдықтың пайда болуы ретінде анықтайды (Е. Торренс, 1996).
Әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-басқарушылық деңгейінде, басқаша
айтсақ, шығармашылық детерминанттарында зерттеулер жүргізілуде (В.П.
Карцев, Р. Пиви, Б. Холлеран, В.Л. Худаков, Ф. Эндрюс, М.Г. Ярошевский және
т.б.). Ұйымдастыру мәселесі бойынша жұмыстар, сонымен қатар ұжымды
функционалды-рөлдік саралау жолымен ұжымдық шығармашылықты басқару туралы
жұмыстар бар (Ч.М. Гаджиев, В.П. Карцев, М.Г. Ярошевский және т.б.).
Креативтілікті – жаңа өнім немесе шығармашылық ойлаудың қорытындысы
деген пікірді ұстанған ғалымдар таласы әлі де жалғасуда (К. Тейлор, В.А.
Терехов, О.К. Тихомиров және т.б.). Басқа зерттеулерде жаңаны құруда
шығармашылық процестің басымдылығы көрінеді (Р. Арнгейм, А.В. Брушлинский,
В.А. Моляко, В.Н. Пушкин, Р. Уоллес, П.М. Якобсон және т.б.). Бұл ұстаным
әсіресе Р. Арнгеймнің еңбектерінде айқын көрінеді. Ол шығармашылық туралы
ол туындататын нысанға қарап айтуға болмайды... Креативтілік – бұл білім,
әрекет және тілектердің толық ашылуы.
Психологиядағы эвристика мәселесін зерттей келе,
В.Н.Пушкин: Психологиялық процесс көмегімен шешілетін жаңа стратегия
қалыптасады, эвристикалық іс-әрекет деген атауға ие жаңа дүние анықталады
деген пікірге келді.
ХХ жүзжылдықтың соңында психология мен педагогикада шығармашылық туралы
әртүрлі мәліметтер жинақталды. Бірақ, жаңа білімге енгізіп, жетілдіру үшін,
барлық ақпараттық материалдар өз кезегінде мағыналылықты, жүйелілікті қажет
етеді. Бұндай жаңа білімге шығармашылық тұлғалардың типтерін, шығармашылық
тұлғаның ақылының белгілері мен сапасы, шығармашылықтың пайда болуының
механизмдері мен формалары, шығармашылық еңбек шарттары мен оның түрткісін
жатқызуға болады.
1.2 Бейнелеу өнері арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту мүмкіндіктері
Әрбір қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық даму сол қоғамның шығармашылық
жеке адамдарының шығармашылық потенциалына енгізе отырып қоғамның жаңа
талап-тілектерін, жаңа әлеуметтік сұраныстарды қамтамасыз ету үшіншығармалы
ойлаушы, тәуелсіз жеке адамдарды, айрықша, стандартты емес шешім қабылдауға
бейім ұрпақтарды тәрбиелеу қажеттілігі бүгінде аса маңызды болып отыр.
Қазақстан Республикасы орта білімді дамыту Тұжырымдамасында
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі ұмтылуы, ізденуі.
Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді
шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның
рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына көмектеседі. Өйткені адам туынды
ғана емес, тудырушы, жаратушы да. Ол өзіне-өзі, өзінің шынайы болмысына
бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар
өзінен-өзі жойылуға да қабілетті болады. Адамның өз болмысын тануға
ұмтылысында көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілектерін, қабілеттерін
дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру
білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады делінген.
Шығармашылық потенциалдың дамуы балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі балаларда бұл жағдай
балалардың қызығуларын ескеріп құрылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары заттық әлеммен байланысты.
Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни оларға еліктеу, оларды үлгі
тұту ерекшеліктері педагог үшін мықты дамыту құралы болып табылады. Соның
негізінде балалардың шығармашылық және интеллектуалды даму деңгейлері
жоғарылап қана қоймайды, әрі олардың мінез-құлқындағы позитивті өзгерістер
де жүзеге асырылады.
Бүгінгі күннің негізгі бір талабы – білімді адамнан әлемнің бүтіндей
бейнесін қабылдай алатын шығармашылық адамды дайындау.
Балаларда әлемнің көп бейнелі жақтарын шығармашылық таным негізінде
көре білу қабілетін дамыту, соның негізінде интеллектуалды, креативті
ұрпақты тәрбиелеп оқыту, педагогикаплық психологияның маңызды мәселелерінің
бірі деп білеміз. Педагогикалық психология тұрғысынан шығармашылық іс-
әрекетті зерттеу, соның бір аспектісі шығармашылық қабілет мәселесі аса
мәнді сұрақтардың бірі.
Шығармашылық қабілетті зерттеу проблемасына іс-әрекеттік ықпал және
жеке адамды бүтіндей жүйеде қарастыратын Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейннің концепциялары, творчествоның мәнін түсіну үшін жеке
адамды оның базалық ұғымдары жүйесінде бүтіндей ықпалда қарастыратын
Н.И.Непомнящаяның концепциясы, творчество психологиясында жиі айтылып
жүрген Л.Л.Гурова, А.М.Матюшкин, Д.Б.Богоявленская тағы басқалардың жеке
адамның когнитивті және жеке бастық аспектілерін арақатыстыру концпциялары,
К.Роджерс, А.Маслоу, Н.Роджерс тағы басқалардың шығармашылық жеке адамның
өздігінен дамуы дейтін гуманистік ықпалдары біздің зерттеулерімізге негіз
болды.
Оқу іс-әрекеті баланың тек өзінің барлық күштерін қолдану мүмкіншілігін
ғана қамтамасыз етіп қоймайды, сондай-ақ оны жан-жақты етіп қалыптастырады.
Қабілеттердің дамуы мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше орын алады.
Қабілеттілік іс-әрекет барысында стихиялы қалыптаса береді, дегенмен одан
көп уақыт пен өте көп күш талап етіледі. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу
қабілеттің даму барысын жылдамдатады, іс-әрекет механизміндегі қажет емес
жақтарын іріктейді. Оқу-тәрбие процесі барысында бала білімнің екі түрін
меңгереді: табиғи және қоғамдық болмыс жағдайларында теориялық және
практикалық міндеттерді шешудің тәсілдері туралы білімдер. Адамзатта
жинақталған болмыс заңдылықтары туралы ілім және қабілеттіліктің дамуын
қамтамасыз етеді. Қабілеттің қалыптасуы үшін ең негізгі роль тапсырмаларды
шешудің рационалды тәсілін меңгеру болып табылады. Мұндай тәсілдер
болашақта жалпыланып, қабілеттің бір бөлігі бола бастайды.
Қоғамда, айналамыздағы ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер
шығармашылық қабілеті бар, қажетті жағдайда соны әрі айрықша шешім
қабылдайтын жеке тұлғаның алдына үлкен талаптар қояды. Балалардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту және оны тәрбиелеу – бүгінгі таңдағы
көкейтесті мәселелердің бірі. Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Адам
баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен
жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және
жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі
ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде
сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Қоғамдағы адамзаттық қажеттіліктер артқан сайын, кез-келген
өзгерістерге шығармашылық арқылы жету, мәселелерді дәстүрлі емес және
сапалы шешетін, қоғамның жылдам ырғақпен дамуына байланысты, адамдарды
жағдайлары тез ауысатын өмірге дайындау қажет. Қоғамның жеке тұлғаның
шығармашылық ынтасына деген қажеттілігі неғұрлым табанды болса, соғұрлым
шығармашылық мәселелердің стимулын және жағдайын, оның шығу көзін теориялық
тұрғыда тереңірек қарастыру қажет.
Қазіргі білім беру стратегиясы барлық балаларға өз таланттарын және
шығармашылық талаптарын, жеке жоспарларын іске асыруларына мүмкіндік
жасауда. Балалардың жеке мүмкіндіктерімен педагогтар хабардар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz