Құқық қағидалары түсінігі, түрлері
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Құқық қағидалары түсінігі, түрлері
1) Қылмыстық құқық қағидалары
2) Азаматтық құқық қағидалары
3) Еңбек құқығының салалық қағидалары
ІІІ. Қорытынды
ІІ. Негізгі бөлім
Құқық қағидалары түсінігі, түрлері
1) Қылмыстық құқық қағидалары
2) Азаматтық құқық қағидалары
3) Еңбек құқығының салалық қағидалары
ІІІ. Қорытынды
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырды.Олар қоғамның, объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл жерде қайталап өтейік, - құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы, қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі. Бұл объективтік даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
-ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Міне, бұл күрес-қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін кұқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның санқырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диа-лектикалық даму процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары - құқық діни норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік - деп түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қоргайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың мазмұны, түсінігі - адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні, маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы бостандықты, әділеттікті тендікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал; құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық - қоғамның экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасына сын" деген еңбегінде: "Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес"1 -деді.1
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
-ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Міне, бұл күрес-қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін кұқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның санқырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диа-лектикалық даму процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары - құқық діни норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік - деп түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қоргайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың мазмұны, түсінігі - адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні, маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы бостандықты, әділеттікті тендікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал; құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық - қоғамның экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасына сын" деген еңбегінде: "Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес"1 -деді.1
1. «Мемлекет және құқық теориясы» Жоламан Қ.Д. Алматы Нұр – пресс 2005ж
2. «Мемлекет және құқық теориясы» Бугакова Д.А. Алматы заң әдебиеті 2006ж
3. «Қылмыстық құқық» Ағыбаев А.Н. Алматы Жеті жарғы 1999ж
4. «Азаматтық құқық» Сулейменов М.К. Басин Ю.Г. Алматы КазГЗУ 2003ж
5. «Еңбек құқығы» Уваров В.Н. Алматы КазГЗУ 2002ж
6. «Мемлекек және құқық теориясы» Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Алматы Жеті жарғы 1998ж
2. «Мемлекет және құқық теориясы» Бугакова Д.А. Алматы заң әдебиеті 2006ж
3. «Қылмыстық құқық» Ағыбаев А.Н. Алматы Жеті жарғы 1999ж
4. «Азаматтық құқық» Сулейменов М.К. Басин Ю.Г. Алматы КазГЗУ 2003ж
5. «Еңбек құқығы» Уваров В.Н. Алматы КазГЗУ 2002ж
6. «Мемлекек және құқық теориясы» Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Алматы Жеті жарғы 1998ж
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Құқық қағидалары түсінігі, түрлері
1) Қылмыстық құқық қағидалары
2) Азаматтық құқық қағидалары
3) Еңбек құқығының салалық қағидалары
ІІІ. Қорытынды
Кіріспе.
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырды.Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл
жерде қайталап өтейік, - құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің,
қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы,
жеке меншіктің қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі. Бұл объективтік даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
-ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Міне, бұл күрес-
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
кұқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның санқырлы
түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диа-
лектикалық даму процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын
анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты
саяси шындық, әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары - құқық діни
норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік - деп түсіндірді. Осы пікірлердің
бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қоргайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың мазмұны, түсінігі -
адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні,
маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша
көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті тендікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық - қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасына сын" деген еңбегінде:
"Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес"1 -деді.1
[?]Мемлекет және құқық теориясы. Жоламан К.Д. Алматы Нұр – пресс 2005. 88
– 89 бет
Негізгі бөлім
1. Құқықтың қағидаларының түсінігі және түрлері. Құқықтың қагидалары -
бұл құкытың ерекше әлеуметтік реттеуші ретіндегі мәнін көрсететін негізгі
бастамалар, ережелер, идеялар. Олар құқықтың заңдылығын, табиғатын және
әлеуметтік мәнін көрсе-теді және заңдардың өзінде тікелей көрініс тапқан
немесе олардың мәнінен туындайтын жүріс-тұрыс ережелері болып табылады.
Таралу саласына қарай жалпы құқықтық, салааралық және салалық қағидаларды
бөліп қарастырады.
Жалпы құқықтық қағидалар барлық құқық салаларында күшке ие болып
келеді. Оларға мына қағидалар жатады:
- әділеттілік;
- азаматтардың заң мен сот алдындағы заңды теңдігі;
- ізгілік (гуманизм);
- демократиялық;
- құқықтар мен міндеттердің біртұтастығы;
- сендіру мен мәжбүрлеуді үйлестіру.
Салааралық қағидалар бірнеше құқық саласының ерекше мәнді белгілерін
сипаттайды. Олардың арасынан жарыспалылық және сот өндірісінің жариялылығы
және т.б. қағидаларды бөліп атауға болады.
Салалық қағидалар тек бір саланың шеңберінде ғана әрекет етеді. Мысалы,
азаматтық құқықта - мүліктік қатынастардағы тараптардың теңдігі қағидасы;
қылмыстық құқықта - кінэсіздік презумпциясы.
Құқық қағидалары қоғамдық қатынастарды реттеуге қатысады, себебі, олар
құқықтық эсер етудің жалпы бағыттарын анықтап қана қоймай, нақты бір іс
бойынша шешімнің негіздемесіне де енуі мүмкін.
2. Құқықтың функцияларының түсінігі және түрлері.
Қылмыстық-құқықтық принциптер — заң шығарушыға, ғылымға, құқық қорғау
және қолдану органдары мен азамат-тарға қылмыспен қарсы күрес жүргізу
саласындағы қажетті, негізгі және міндетті ережелердің көрінісі болып
табылады.
3. Қылмыстық құқықтардың принциптері
Заңдылық қағидасы Парламент немесе Президент қабылдаған қылмыстық
заңның құқық қолдану тәжірибесінде де, заң нормаларын қабылдау саласында
да, сөз жоқ, үстемдік ету арқылы көрініс табады. Бұл көрініс бірнеше
құқықтықталаптардың жиынтығынан құралады. Оның біріншісі — Республика
Қылмылыстық кодексінің халықаралық қылмыстық құқықтың журт таныған
принциптері мен нормаларын басшылыққа алуы болып табылады. [?] Қазақстан
Республикасы Конституциясының 4-бабының үшінші тармағында Республика
бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады деп
көрсетілген. Адам құқықтары жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей декларация,
1986—1989 жылғы Вена келісімі, наркоманияға және террорлық актіге қарсы
күрес туралы халықаралық Конвенция және осы сияқты басқа да халықаралық
құжаттар халықаралық аймақта істелетін қылмыстар үшін жауаптылық
белгілейді. Мысалы: 1986 жылғы Вена келісімінде көптеген халықаралық
қылмыстық-құқықтықнормалар белгіленіп, кеңеске қатысушы елдерге ұсынылған.
Осы келісімнің Қағидалар деген тарауының баптарында террорлыққа қарсы
күрес, 23-бабында БҰҰ қабылдаған тұтқындармен қарым-қатынастың төменгі
стандартты ережелерін сақтау; сондай-ақ БҰҰ бекіткен лауазымды адамдардың
құқық тәртібін сақтаудағы мінез-құлқы жөніндегі Кодекс туралы; 23-бабында
адамды оның құқығын бұзатын психиатриялық немесе басқадай дөрігерлік
тәжірибеден қорғау; 24-бабында өлім жазасын қолдану туралы қылмыстық заңды
қолдану жөніндегі ұсыныстар туралы мәселелер көрсетілген.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы осындай халықаралық құқық нормаларын
қастерлейді және осындай халықаралық шарттар Республикада бекітілген
уақыттан бастап басшылыққа алынады. Заңдылық қағиданың екінші бір талабы —
қылмыстық конституциялық заңға негізделуі болып табылады.
Конституцияда көрсетілген негізгі ережелерді қылмыстық заң сөзсіз
басшылыққа алуы тиіс. Өйткені Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және
Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады (4-бап, 2-тармақ).
Мысалы, Конституцияның 15-бабының 2-тармағында өлім жазасы ерекше ауыр
қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, делінген. 17-
бапта адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны, ал 16-бапта әркімнің жеке
басының бостандығына құқы бар екендігі көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің көптеген баптары осы Конституциялық заңдарға
негізделіп қабылданған. Заңдылық принциптерінің тағы бірталабы арнайы
заңда көрсетілмейінше қылмыс та жаза да жоқ деген тұжырымға негізделген.
Заңдылық принциптерінің осы талабна сәйкес жазба, жария түрде қабылданған
қылмыстық заң қылмыстык құқықтың негізгі қайнар көзі болуға тиіс. Барлық
қылмыстық-құқықтық нормалар бір ыңғай жүйеге Келтіріліп, Қылмыстык кодекске
біріктірілуі қажет. Қылмыстық жауаптылықты көздейтін өзге заңдар оларды осы
Кодекске енгізгеннен кейін ғана қолданылуға тиіс (ҚК-тің 1-бабы).
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді (ҚК-тің 9-
бабы 1-бөлігі). Адамның ойы, пиғылы, дүние танымы, көзқарасы Конституциялық
нормаға қаншалықты қайшы келсе де ол белгілі бір нақты іс-әрекетпен
ұштаспаса қылмыс ретінде қаралуға тиіс емес. Қоғамға қауіпті, қылмыстық
заңға қайшы, кінәлі іс-әрекеттер заң шығарушы орган арқылы қылмыс деп
табылады. Қылмыс пен жаза туралы мәселелер қылмыстық заңдарда тікелей
көрсетіледі және оларға тиісінше заңдылық анықтама беріледі.
Қылмыстық заңда арнайы көзделмеген ретте адамның іс-әрекеті қылмысқа
жатпайды. Қылмыс жоқ жерде жаза да болмайды.
Қылмыстық құқықтың екінші бір кағидасы — азаматтардың заң алдындағы
теңдігі болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының
1-тармағында — заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деп аталған. Қылмыс
жасаған адам оның тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
нәсіліне, ұлтына, саяси сеніміне, жынысына, біліміне, тіліне, дінге
қатынасына, кәсібінің түрі мен сипатына, сондай-ақ тұрғылықты жеріне және
басқа да жағдайларға қарамастан жауапты-лыққа тартылады. Азаматтардың
қылмыстық заң алдындағы теңдігі істеген қылмысы үшін қылмыстық жауаптылыққа
және жазаға тартылуы болып табылады. Бұл жерде заң алдындағы теңдікті бір
түрлі қылмыс істеген кінәлі адамдардың барлығына бірдей етіп жаза
тағайындау деп түсінбеу қажет. Жаза кінәлінің қылмысының ауырлығы мен
түріне, оның жеке басының қасиеттеріне, жауаптылықты ауырлататын немесе
жеңілдететін мән-жайларға байланысты дараланып тағайындалады. Қылмыс
істеген адам тек қана қылмыстық заңда көрсетілген негіздерге сәйкес
қылмыстык жауаптылықтан немесе жазадан босатылуы мүмкін. Жасы кәмелетке
толмағандар және жүкті немесе емшекте жас балалары бар әйелдерге, кәрі
адамдарға қылмыс істеген басқа субъектілерге қарағанда ізгілік қағидасы
басшылыққа алына отырып, жеңілдеу жаза тағайындалуы мүмкін.
Қылмыстық құқықтың үшінші бір принципі – жауаптылықтан құтылмайтындық
принципі. Бұл принцип бойынша әрбір кезкелген адам лауазымдық, басқа да
жағдайларға қарамастан өзі істеген қылмысы үшін сөзсіз, міндетті түрде
жауапты болады. Яғни, қолымен істеген қылмысты мойнымен көтереді. Бұл үшін
қылмыстық-құқықтық жауаптылықты белгілейтін заң нормалары тайға таңба
басқандай анық түсінікті болуы керек.
Сөйтіп, ол істелген қылмыс үшін нақты жауаптылықты айқындау қажет.
Жауаптылықтан құтылмайтындық принципінің жүзеге асырылуы үшін бұл өте
керек. Сондай-ақ осы принциптің жүзеге асырылуы құқық қорғау және құқық
қолдану органдарына үлкен міндет жүктейді. Тәжірибе көрсетіп отырғандай,
көптеген қылмыстардың ашылмай, кінәлі адамдардың жазасыз қалуы, жасалған
қылмыстардың тіркелмеуі, тіркелген қылмыстардың біразының ашылмауы осы
принциптің жүзеге асыры-луындағы келеңсіз көріністерді көрсетеді. Мұның өзі
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіптік деңгейінің, азаматтардың
қылмыспен күресудегі белсенділік дәрежесінің, қолданылып жүрген заңдардың
әлі де болса пәрменділігінің жеткіліксіздігінің көрінісі болып табылады.
Бұл жерде айтылатын басты мәселе сол кылмыс істеген адам ерте ме, кеш пе
бәрібір қылмыстық жауапқа тартылады, заң бойынша тиісті жазасын алады.
Бұл қағиданың түпкі мәні осында.
Қылмыстық заңның төртінші принципі — жеке жауаптылығы қағидасы болып
табылады. Адам өзінің кінәсі анықталған жағдайда ғана қоғамға қауіпті
әрекеттер (әрекетсіздік) және бағытталған қауіпті зардаптар үшін ғана
қылмыстық жауапқа тартылады) Бұл принципке сәйкес адам өзінің жеке істеген
немесе қылмысқа бірлесіп қатысуы арқылы істеген қылмысы үшін сол адамның
өзі дербес, жеке жауапты болады. Жеке жауаптылық принципіне сәйкес
қылмыстың субъектісі болып, есі дұрыс, заңда белгіленген жасқа толған жеке
адам танылады. Мұндай тұлғаны қылмыстық құқықта қылмыстық субъекті деп
атайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі заңды тұлғаларды қылмыс
субъектісі деп танымайды.
Материалдық, моральдық немесе басқа жағынан келтірілген зияндары үшін
тек азаматтар ғана қылмыстық заңға сәйкес жауапқа тартылады.
Қылмыстық құкықтың бесінші принципі кінәлі жауаптылық принципі болып
табылады. Бұл қағиданың мәні сол, кінәсіз қылмыс та болмайды дегенді
білдіреді. Қылмыстық жауаптылықта оны істеген адамның іс-әрекетінде кінә
болған жағдайда ғана, яғни қылмыс істеген адамның өзінің іс-әрекетіне
қасақаналық немесе абайсыздық түрде білдірген саналы, психикалық қатынасы
жатады. Іс-әрекеттің зардабы қанша ауыр болса да, егер ол кінәсіз жағдайда
істелсе, ол қылмыс болып табылмайды. Жазықсыз зиян келтіру — қылмыс емес,
оқыс оқиға болып саналады (ҚК-тің 23-бабы).
Кінәнің түсінігі Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің арнаулы
баптарында берілген (19,20,21,22-баптар).
Қылмыстық құқықтың алтыншы принципі әділеттілік принципі болып
табылады. Бұл принциптің мәнісі сол қылмыстық жауапқа және жазаға іс-
әрекетінде қылмыс құрамының толық белгілері бар адамдар тартылуы керек .
Негізсіз, дәлелсіз қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейді.
Бұл қағиданың жүзеге асырылуы үшін ең алдымен қылмыстық заңның өзінің
әділ болуы және істеген қылмысы үшін сот тағайындаған жазаның және
қылмыстық-құқық ықпал ететін өзге шаралары соған сай әділ болуы керек.
Қоғам мүшелерінің, халықтың шын еркін білдіретін қоғамдық мүддеге сай,
әлеуметтік қажеттілікке сай қабылданған заңдар ғана әділетті болып
табылады. Қылмыстық заңды қабылдау кезінде кеткен ағаттықтар, қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді дер кезінде қылмыс қатарына қоспау немесе ондай
қоғамға қауіптілігі жоқ іс-әрекеттерді қылмыс қатарынан алып тастамау да
заңның әділетсіздігін көрсетеді. Маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті
емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмейтін
кылмыстар деген Қылмыстық кодекстегі (9-бап, 2-бөлігі) қағиданы басшылыққа
алып, қылмыстық заңның қолданылуындағы әділетсіздіктерге жол берілмеуі
керек. Қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың
негізі болуы тиіс. Әділеттілік қағидасыиың жүзеге асырылуы әділ жаза
тағайындауға тікелей байланысты.[?] Соттар әділ жаза тағайындау үшін қылмыс
істеген кінәлі адамға жазаны даралауға негіз беретін: іс-әрекетінің қоғамға
қауіптілігінің мәні мен дәрежесін, кінәлінің жеке басын, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды, қылмыстың істелуінің себептерін
есепке ала отырып, оның түзелуіне және қайтадан қылмыс істемеуіне қажетті
және негіз болатын, әділетті жаза тағайындауы керек.
Әділеттілік принципі бойынша бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап
қылмыстық жауапқа және жазаға тартуға болмайды
3. Азаматтық құқық принциптері
Бүгінде азаматтық құқықтың мынадай принциптерін атауға болады: -
азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің
тендігі;
- меншікке қол сұғылмайтындығы;
- азаматтық-құқықтық шарттың еркіндігі;
- мемлекеттің және барлық үшінші тұлғалардың жеке істерге және жеке өмірге
араласпауы;
- азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері — кәсіпкерлер мен
тұтынушыларды қорғау;
- несйе берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- азаматтық құқықтардың қорғалуы.
Барлық азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен -ҚР АК
аталған принциптерге сай келеді (сай келуі тиіс). Олардың көпшілігі АК-ның
2-бабында көрсетілген және "Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары" деп
аталады. Бұл принциптердің барлығы өзара тығыз байланысты, бірін-бірі
толықтырады және біртұтас заңды болын табылады.
Енді осыларды қарастырып көрейік.
Азаматтык-құқықтық қатынастар субъектілерінің теңдігі мынада
жалпы методологиялық алғышартқа байланысты бір-бірін бағынбайтын
субъектілер азаматтық-құқықтық қатынастарды субъектілері болады, заң оларды
азаматтық құқықтарды иеленуі жүзеге асыруда, қорғауда тең деп таниды,
міңдеттері жөнінен және олардың бұзылуы ушін де тең деп біледі.
Азаматтық құқық субъектілерінің ешқайсысы бір-біріне бұйрық бере
алмайды, соңдықтан өзара келісім олардың қатынастарының негізін құрайды.
Нақтырақ айтқанда субъектілердің теңдігі мыналарды білдіреді:
— азаматтық құқықтық қатынастарға ене отырып, мемлекетте оның әкімшілік-
аумақтық бөліністері өздерінің азаматтың-құқықтық серіктестерінен —
азаматтан немесе заңды тұлғадан ешқандай артық- шылықтарға ие болмайды;
— кез келген ұйымдың нысандағы заңды тұлға азаматтың құқықтық қатынастардың
субъектілері ретінде жеке тұлғаларға теңестіріледі;
— шетелдік азаматтар және шетелдік заңды тұлғалар Қазақстан азаматтары мен
заңды тұлғалары секілді, азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Заң актілерінің тікелей ұйғарымы бойынша мұндай теңдікте кейбір
ерекше жағдайларға орын берілуі мүмкін (мысалы, қараңыз "Қазақстан
Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы туралы" 1995 ж. 19
маусымдағы ҚР Президентінің Заң күші бар жарлығы).
Меншікке қол сұғылмайтыңдығы. Бұл принциптің маңыздылығы мынада —
меншік елдің бүкіл экономикалық жүйесінің іргетасы болып табылады. Бұл
принцип мемлекетке мемлекеттік емес меншікке қатысты барлық қатынастарға
араласуға мүмкіндік берген бұрынғы нұсқаулардан бас тартуды білдіреді.
Сондықтан меншікке қол сұқпау принципі ҚР Конституциясында да (6 жене 26-
баптар) баянды етілген Меншікке қол сұқпау дегеніміз ең алдымен меншік
несінің өз мүлкін заңмен тыйым салынбаған кез келген мақсатқа жету үшін
өзінің еркін қалауы бойынша пайдалану мүмкіндігін тануды білдіреді. (АК-ның
188-бабы). Бұл сондай-ақ меншік иесіне әлде бір өтемақының, төленетін-
төленбейтініне қарамастан, меншік құқығының мәжбүрлі тоқтатылуына жол
берілмейтін де білдіреді.
Мынадай бұлжымас ереже әрекет етуі тиіс: бұған тікелей заңда көзделген
негіздер болғанда ғана меншікті ықтиярсыз алып қоюға жол беріледі (мысалы,
249-бапты қараңыз). Сондықтан меншік құқығын соттың шешімімен ғана
жоқтатуға болатынына сілтеме жасау жеткіліксіз болады. Шешімнің өзі дәлме-
дәл заңды негізге сүйенуі тиіс.
Меншік несінің мүмкіндіктері, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Құқық қағидалары түсінігі, түрлері
1) Қылмыстық құқық қағидалары
2) Азаматтық құқық қағидалары
3) Еңбек құқығының салалық қағидалары
ІІІ. Қорытынды
Кіріспе.
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырды.Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл
жерде қайталап өтейік, - құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің,
қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы,
жеке меншіктің қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі. Бұл объективтік даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
-ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Міне, бұл күрес-
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
кұқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның санқырлы
түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диа-
лектикалық даму процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын
анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты
саяси шындық, әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары - құқық діни
норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік - деп түсіндірді. Осы пікірлердің
бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қоргайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың мазмұны, түсінігі -
адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні,
маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша
көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті тендікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық - қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасына сын" деген еңбегінде:
"Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес"1 -деді.1
[?]Мемлекет және құқық теориясы. Жоламан К.Д. Алматы Нұр – пресс 2005. 88
– 89 бет
Негізгі бөлім
1. Құқықтың қағидаларының түсінігі және түрлері. Құқықтың қагидалары -
бұл құкытың ерекше әлеуметтік реттеуші ретіндегі мәнін көрсететін негізгі
бастамалар, ережелер, идеялар. Олар құқықтың заңдылығын, табиғатын және
әлеуметтік мәнін көрсе-теді және заңдардың өзінде тікелей көрініс тапқан
немесе олардың мәнінен туындайтын жүріс-тұрыс ережелері болып табылады.
Таралу саласына қарай жалпы құқықтық, салааралық және салалық қағидаларды
бөліп қарастырады.
Жалпы құқықтық қағидалар барлық құқық салаларында күшке ие болып
келеді. Оларға мына қағидалар жатады:
- әділеттілік;
- азаматтардың заң мен сот алдындағы заңды теңдігі;
- ізгілік (гуманизм);
- демократиялық;
- құқықтар мен міндеттердің біртұтастығы;
- сендіру мен мәжбүрлеуді үйлестіру.
Салааралық қағидалар бірнеше құқық саласының ерекше мәнді белгілерін
сипаттайды. Олардың арасынан жарыспалылық және сот өндірісінің жариялылығы
және т.б. қағидаларды бөліп атауға болады.
Салалық қағидалар тек бір саланың шеңберінде ғана әрекет етеді. Мысалы,
азаматтық құқықта - мүліктік қатынастардағы тараптардың теңдігі қағидасы;
қылмыстық құқықта - кінэсіздік презумпциясы.
Құқық қағидалары қоғамдық қатынастарды реттеуге қатысады, себебі, олар
құқықтық эсер етудің жалпы бағыттарын анықтап қана қоймай, нақты бір іс
бойынша шешімнің негіздемесіне де енуі мүмкін.
2. Құқықтың функцияларының түсінігі және түрлері.
Қылмыстық-құқықтық принциптер — заң шығарушыға, ғылымға, құқық қорғау
және қолдану органдары мен азамат-тарға қылмыспен қарсы күрес жүргізу
саласындағы қажетті, негізгі және міндетті ережелердің көрінісі болып
табылады.
3. Қылмыстық құқықтардың принциптері
Заңдылық қағидасы Парламент немесе Президент қабылдаған қылмыстық
заңның құқық қолдану тәжірибесінде де, заң нормаларын қабылдау саласында
да, сөз жоқ, үстемдік ету арқылы көрініс табады. Бұл көрініс бірнеше
құқықтықталаптардың жиынтығынан құралады. Оның біріншісі — Республика
Қылмылыстық кодексінің халықаралық қылмыстық құқықтың журт таныған
принциптері мен нормаларын басшылыққа алуы болып табылады. [?] Қазақстан
Республикасы Конституциясының 4-бабының үшінші тармағында Республика
бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады деп
көрсетілген. Адам құқықтары жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей декларация,
1986—1989 жылғы Вена келісімі, наркоманияға және террорлық актіге қарсы
күрес туралы халықаралық Конвенция және осы сияқты басқа да халықаралық
құжаттар халықаралық аймақта істелетін қылмыстар үшін жауаптылық
белгілейді. Мысалы: 1986 жылғы Вена келісімінде көптеген халықаралық
қылмыстық-құқықтықнормалар белгіленіп, кеңеске қатысушы елдерге ұсынылған.
Осы келісімнің Қағидалар деген тарауының баптарында террорлыққа қарсы
күрес, 23-бабында БҰҰ қабылдаған тұтқындармен қарым-қатынастың төменгі
стандартты ережелерін сақтау; сондай-ақ БҰҰ бекіткен лауазымды адамдардың
құқық тәртібін сақтаудағы мінез-құлқы жөніндегі Кодекс туралы; 23-бабында
адамды оның құқығын бұзатын психиатриялық немесе басқадай дөрігерлік
тәжірибеден қорғау; 24-бабында өлім жазасын қолдану туралы қылмыстық заңды
қолдану жөніндегі ұсыныстар туралы мәселелер көрсетілген.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы осындай халықаралық құқық нормаларын
қастерлейді және осындай халықаралық шарттар Республикада бекітілген
уақыттан бастап басшылыққа алынады. Заңдылық қағиданың екінші бір талабы —
қылмыстық конституциялық заңға негізделуі болып табылады.
Конституцияда көрсетілген негізгі ережелерді қылмыстық заң сөзсіз
басшылыққа алуы тиіс. Өйткені Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және
Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады (4-бап, 2-тармақ).
Мысалы, Конституцияның 15-бабының 2-тармағында өлім жазасы ерекше ауыр
қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, делінген. 17-
бапта адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны, ал 16-бапта әркімнің жеке
басының бостандығына құқы бар екендігі көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің көптеген баптары осы Конституциялық заңдарға
негізделіп қабылданған. Заңдылық принциптерінің тағы бірталабы арнайы
заңда көрсетілмейінше қылмыс та жаза да жоқ деген тұжырымға негізделген.
Заңдылық принциптерінің осы талабна сәйкес жазба, жария түрде қабылданған
қылмыстық заң қылмыстык құқықтың негізгі қайнар көзі болуға тиіс. Барлық
қылмыстық-құқықтық нормалар бір ыңғай жүйеге Келтіріліп, Қылмыстык кодекске
біріктірілуі қажет. Қылмыстық жауаптылықты көздейтін өзге заңдар оларды осы
Кодекске енгізгеннен кейін ғана қолданылуға тиіс (ҚК-тің 1-бабы).
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді (ҚК-тің 9-
бабы 1-бөлігі). Адамның ойы, пиғылы, дүние танымы, көзқарасы Конституциялық
нормаға қаншалықты қайшы келсе де ол белгілі бір нақты іс-әрекетпен
ұштаспаса қылмыс ретінде қаралуға тиіс емес. Қоғамға қауіпті, қылмыстық
заңға қайшы, кінәлі іс-әрекеттер заң шығарушы орган арқылы қылмыс деп
табылады. Қылмыс пен жаза туралы мәселелер қылмыстық заңдарда тікелей
көрсетіледі және оларға тиісінше заңдылық анықтама беріледі.
Қылмыстық заңда арнайы көзделмеген ретте адамның іс-әрекеті қылмысқа
жатпайды. Қылмыс жоқ жерде жаза да болмайды.
Қылмыстық құқықтың екінші бір кағидасы — азаматтардың заң алдындағы
теңдігі болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының
1-тармағында — заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деп аталған. Қылмыс
жасаған адам оның тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
нәсіліне, ұлтына, саяси сеніміне, жынысына, біліміне, тіліне, дінге
қатынасына, кәсібінің түрі мен сипатына, сондай-ақ тұрғылықты жеріне және
басқа да жағдайларға қарамастан жауапты-лыққа тартылады. Азаматтардың
қылмыстық заң алдындағы теңдігі істеген қылмысы үшін қылмыстық жауаптылыққа
және жазаға тартылуы болып табылады. Бұл жерде заң алдындағы теңдікті бір
түрлі қылмыс істеген кінәлі адамдардың барлығына бірдей етіп жаза
тағайындау деп түсінбеу қажет. Жаза кінәлінің қылмысының ауырлығы мен
түріне, оның жеке басының қасиеттеріне, жауаптылықты ауырлататын немесе
жеңілдететін мән-жайларға байланысты дараланып тағайындалады. Қылмыс
істеген адам тек қана қылмыстық заңда көрсетілген негіздерге сәйкес
қылмыстык жауаптылықтан немесе жазадан босатылуы мүмкін. Жасы кәмелетке
толмағандар және жүкті немесе емшекте жас балалары бар әйелдерге, кәрі
адамдарға қылмыс істеген басқа субъектілерге қарағанда ізгілік қағидасы
басшылыққа алына отырып, жеңілдеу жаза тағайындалуы мүмкін.
Қылмыстық құқықтың үшінші бір принципі – жауаптылықтан құтылмайтындық
принципі. Бұл принцип бойынша әрбір кезкелген адам лауазымдық, басқа да
жағдайларға қарамастан өзі істеген қылмысы үшін сөзсіз, міндетті түрде
жауапты болады. Яғни, қолымен істеген қылмысты мойнымен көтереді. Бұл үшін
қылмыстық-құқықтық жауаптылықты белгілейтін заң нормалары тайға таңба
басқандай анық түсінікті болуы керек.
Сөйтіп, ол істелген қылмыс үшін нақты жауаптылықты айқындау қажет.
Жауаптылықтан құтылмайтындық принципінің жүзеге асырылуы үшін бұл өте
керек. Сондай-ақ осы принциптің жүзеге асырылуы құқық қорғау және құқық
қолдану органдарына үлкен міндет жүктейді. Тәжірибе көрсетіп отырғандай,
көптеген қылмыстардың ашылмай, кінәлі адамдардың жазасыз қалуы, жасалған
қылмыстардың тіркелмеуі, тіркелген қылмыстардың біразының ашылмауы осы
принциптің жүзеге асыры-луындағы келеңсіз көріністерді көрсетеді. Мұның өзі
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіптік деңгейінің, азаматтардың
қылмыспен күресудегі белсенділік дәрежесінің, қолданылып жүрген заңдардың
әлі де болса пәрменділігінің жеткіліксіздігінің көрінісі болып табылады.
Бұл жерде айтылатын басты мәселе сол кылмыс істеген адам ерте ме, кеш пе
бәрібір қылмыстық жауапқа тартылады, заң бойынша тиісті жазасын алады.
Бұл қағиданың түпкі мәні осында.
Қылмыстық заңның төртінші принципі — жеке жауаптылығы қағидасы болып
табылады. Адам өзінің кінәсі анықталған жағдайда ғана қоғамға қауіпті
әрекеттер (әрекетсіздік) және бағытталған қауіпті зардаптар үшін ғана
қылмыстық жауапқа тартылады) Бұл принципке сәйкес адам өзінің жеке істеген
немесе қылмысқа бірлесіп қатысуы арқылы істеген қылмысы үшін сол адамның
өзі дербес, жеке жауапты болады. Жеке жауаптылық принципіне сәйкес
қылмыстың субъектісі болып, есі дұрыс, заңда белгіленген жасқа толған жеке
адам танылады. Мұндай тұлғаны қылмыстық құқықта қылмыстық субъекті деп
атайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі заңды тұлғаларды қылмыс
субъектісі деп танымайды.
Материалдық, моральдық немесе басқа жағынан келтірілген зияндары үшін
тек азаматтар ғана қылмыстық заңға сәйкес жауапқа тартылады.
Қылмыстық құкықтың бесінші принципі кінәлі жауаптылық принципі болып
табылады. Бұл қағиданың мәні сол, кінәсіз қылмыс та болмайды дегенді
білдіреді. Қылмыстық жауаптылықта оны істеген адамның іс-әрекетінде кінә
болған жағдайда ғана, яғни қылмыс істеген адамның өзінің іс-әрекетіне
қасақаналық немесе абайсыздық түрде білдірген саналы, психикалық қатынасы
жатады. Іс-әрекеттің зардабы қанша ауыр болса да, егер ол кінәсіз жағдайда
істелсе, ол қылмыс болып табылмайды. Жазықсыз зиян келтіру — қылмыс емес,
оқыс оқиға болып саналады (ҚК-тің 23-бабы).
Кінәнің түсінігі Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің арнаулы
баптарында берілген (19,20,21,22-баптар).
Қылмыстық құқықтың алтыншы принципі әділеттілік принципі болып
табылады. Бұл принциптің мәнісі сол қылмыстық жауапқа және жазаға іс-
әрекетінде қылмыс құрамының толық белгілері бар адамдар тартылуы керек .
Негізсіз, дәлелсіз қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейді.
Бұл қағиданың жүзеге асырылуы үшін ең алдымен қылмыстық заңның өзінің
әділ болуы және істеген қылмысы үшін сот тағайындаған жазаның және
қылмыстық-құқық ықпал ететін өзге шаралары соған сай әділ болуы керек.
Қоғам мүшелерінің, халықтың шын еркін білдіретін қоғамдық мүддеге сай,
әлеуметтік қажеттілікке сай қабылданған заңдар ғана әділетті болып
табылады. Қылмыстық заңды қабылдау кезінде кеткен ағаттықтар, қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді дер кезінде қылмыс қатарына қоспау немесе ондай
қоғамға қауіптілігі жоқ іс-әрекеттерді қылмыс қатарынан алып тастамау да
заңның әділетсіздігін көрсетеді. Маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті
емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмейтін
кылмыстар деген Қылмыстық кодекстегі (9-бап, 2-бөлігі) қағиданы басшылыққа
алып, қылмыстық заңның қолданылуындағы әділетсіздіктерге жол берілмеуі
керек. Қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың
негізі болуы тиіс. Әділеттілік қағидасыиың жүзеге асырылуы әділ жаза
тағайындауға тікелей байланысты.[?] Соттар әділ жаза тағайындау үшін қылмыс
істеген кінәлі адамға жазаны даралауға негіз беретін: іс-әрекетінің қоғамға
қауіптілігінің мәні мен дәрежесін, кінәлінің жеке басын, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды, қылмыстың істелуінің себептерін
есепке ала отырып, оның түзелуіне және қайтадан қылмыс істемеуіне қажетті
және негіз болатын, әділетті жаза тағайындауы керек.
Әділеттілік принципі бойынша бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап
қылмыстық жауапқа және жазаға тартуға болмайды
3. Азаматтық құқық принциптері
Бүгінде азаматтық құқықтың мынадай принциптерін атауға болады: -
азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің
тендігі;
- меншікке қол сұғылмайтындығы;
- азаматтық-құқықтық шарттың еркіндігі;
- мемлекеттің және барлық үшінші тұлғалардың жеке істерге және жеке өмірге
араласпауы;
- азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері — кәсіпкерлер мен
тұтынушыларды қорғау;
- несйе берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- азаматтық құқықтардың қорғалуы.
Барлық азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен -ҚР АК
аталған принциптерге сай келеді (сай келуі тиіс). Олардың көпшілігі АК-ның
2-бабында көрсетілген және "Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары" деп
аталады. Бұл принциптердің барлығы өзара тығыз байланысты, бірін-бірі
толықтырады және біртұтас заңды болын табылады.
Енді осыларды қарастырып көрейік.
Азаматтык-құқықтық қатынастар субъектілерінің теңдігі мынада
жалпы методологиялық алғышартқа байланысты бір-бірін бағынбайтын
субъектілер азаматтық-құқықтық қатынастарды субъектілері болады, заң оларды
азаматтық құқықтарды иеленуі жүзеге асыруда, қорғауда тең деп таниды,
міңдеттері жөнінен және олардың бұзылуы ушін де тең деп біледі.
Азаматтық құқық субъектілерінің ешқайсысы бір-біріне бұйрық бере
алмайды, соңдықтан өзара келісім олардың қатынастарының негізін құрайды.
Нақтырақ айтқанда субъектілердің теңдігі мыналарды білдіреді:
— азаматтық құқықтық қатынастарға ене отырып, мемлекетте оның әкімшілік-
аумақтық бөліністері өздерінің азаматтың-құқықтық серіктестерінен —
азаматтан немесе заңды тұлғадан ешқандай артық- шылықтарға ие болмайды;
— кез келген ұйымдың нысандағы заңды тұлға азаматтың құқықтық қатынастардың
субъектілері ретінде жеке тұлғаларға теңестіріледі;
— шетелдік азаматтар және шетелдік заңды тұлғалар Қазақстан азаматтары мен
заңды тұлғалары секілді, азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Заң актілерінің тікелей ұйғарымы бойынша мұндай теңдікте кейбір
ерекше жағдайларға орын берілуі мүмкін (мысалы, қараңыз "Қазақстан
Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы туралы" 1995 ж. 19
маусымдағы ҚР Президентінің Заң күші бар жарлығы).
Меншікке қол сұғылмайтыңдығы. Бұл принциптің маңыздылығы мынада —
меншік елдің бүкіл экономикалық жүйесінің іргетасы болып табылады. Бұл
принцип мемлекетке мемлекеттік емес меншікке қатысты барлық қатынастарға
араласуға мүмкіндік берген бұрынғы нұсқаулардан бас тартуды білдіреді.
Сондықтан меншікке қол сұқпау принципі ҚР Конституциясында да (6 жене 26-
баптар) баянды етілген Меншікке қол сұқпау дегеніміз ең алдымен меншік
несінің өз мүлкін заңмен тыйым салынбаған кез келген мақсатқа жету үшін
өзінің еркін қалауы бойынша пайдалану мүмкіндігін тануды білдіреді. (АК-ның
188-бабы). Бұл сондай-ақ меншік иесіне әлде бір өтемақының, төленетін-
төленбейтініне қарамастан, меншік құқығының мәжбүрлі тоқтатылуына жол
берілмейтін де білдіреді.
Мынадай бұлжымас ереже әрекет етуі тиіс: бұған тікелей заңда көзделген
негіздер болғанда ғана меншікті ықтиярсыз алып қоюға жол беріледі (мысалы,
249-бапты қараңыз). Сондықтан меншік құқығын соттың шешімімен ғана
жоқтатуға болатынына сілтеме жасау жеткіліксіз болады. Шешімнің өзі дәлме-
дәл заңды негізге сүйенуі тиіс.
Меншік несінің мүмкіндіктері, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz