Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Бөлім.Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қағидалары мен мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидалары ... ... ...5 1.2. Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс түрлері, келісім.шарт жасау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
жүйесін реттеу мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ Бөлім. Бухгалтерлік құжаттарды ұйымдастыру жолдары ... .10
2.1. Бастапқы құжаттар және олардың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Құжаттарды классификациялау, стандарттау және
үйлестіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3. Шаруашылық фактілерін құжаттау және құжатайналысы ... ..18
ІІІ Бөлім. Бухгалтерлік және қаржылық есеп жүйелерінің
халықаралық стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3.1. Есеп жүйесін стандарттаудың қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2. Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттау ... ... ... ... ... ... ...27
3.3. Халықаралық стандарттар негізінде Қазақстандық
құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
І Бөлім.Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қағидалары мен мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидалары ... ... ...5 1.2. Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс түрлері, келісім.шарт жасау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
жүйесін реттеу мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ Бөлім. Бухгалтерлік құжаттарды ұйымдастыру жолдары ... .10
2.1. Бастапқы құжаттар және олардың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Құжаттарды классификациялау, стандарттау және
үйлестіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3. Шаруашылық фактілерін құжаттау және құжатайналысы ... ..18
ІІІ Бөлім. Бухгалтерлік және қаржылық есеп жүйелерінің
халықаралық стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3.1. Есеп жүйесін стандарттаудың қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2. Бухгалтерлік есепті халықаралық стандарттау ... ... ... ... ... ... ...27
3.3. Халықаралық стандарттар негізінде Қазақстандық
құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидаларын түсіну, бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және ақылға сиымды тиімді шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті дамыту,қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу, құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, қаржы мен басқару үрдісіндегі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді және оңтайлы шешім қабылдау кызметінде құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі өте зор.
Шаруашылық құрылыстаындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін сенімді жүргізу үшін жоғары дәрежеде даярланған кәсіби мамандар қажет. Нарықтық экономиканың талаптарына сай сапасы жағынан жақсы даярланған бухгалтерлерге деген сұраныс күннен-күнге артып келеді.
Сондықтан да, кейінгі жылдары бухгалтерлік есеп мамандығы бойынша болашаққа мамандар даярлау мея оларды қайта даярлау жүйесіне жаңа өзгерістер енгізілді. Елімізде кәсіби бухгалтерлер даярлау үрдісін халықаралық деңгейге көтеру жөнінде едәуір жұмыстар атқарылып келеді.
Кәсіби мамандық дәрежесіне жету үшін ізденушілер қатары көбейіп, бухгалтерлік есеп мамандығы жоғары мамандыққа айналды. Осы заманғы бухгалтерлер «счеттар жүргізуші» (счетоводттар) қатарынан өтіп, капитал рыногында қаржы қалыптастырушы мен экономикалық қатынастар мен қаржы саласын терең талдай білетін негізгі тұлғаға айналды.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен қағидаларын түсінбей тұрып, құрылыста қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау мүмкін емес. Сондақтан, экономикалық тұрғыдан тиімді шешім қабылдау үшін. бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу мен оларды өз орындарына қарай дұрыс қолдану, бастапқы құжаттар айналысын заңды түрде ұйымдастыру, есеп жүйесінде қолданылатын әдістемелерді сабақтастықпен пайдалану жолдарын және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттағы талаптарын білген жөн.
Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер құрып, салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу мақсатымен әр түрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды. Бұл үшін кез келген шаруашылық құрылыстаында мерзімдік даярланатын бухгалтерлік есеп ақпараттарының негізінде жасалынатын баланстың атқаратын рөлі өте зор. Бухгалтерлік баланс, мұның құрылымы мен құрамы, жекелеген баптары, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан, тәжірибеге енгізілген ең жақсы қолданбалы модель болып табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты:
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің қағидалары мен мазмұнын, оның негізгі мақсатын түсіндіру;
- есеп жүйесінің нышандары мен ақпараттық базаның қалыптасуын зерделеу;
- құрылыстағы экономикалық үрдістің қалыптасу кезеңдеріне қарай шаруашылық фактілерінің сабақтастық жолдары мен қалыптасуын негіздеу;
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын міндеттері мен нышандары қағидаларын ашып түсіндіру;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі қаржылық және басқарушылық есептің орны мен негізгі мақсатын, объектілерін сипаттау;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың мақсаттарын және бухгалтерлік аппарат құру мүмкіндіктерін көрсету;
- бухгалтерлік кәсіптің мәнін және Қазақстандағы бухгалтерлік есеп мамандарын кәсіби даярлау мен қайта даярлаудың қажеттілігін сипаттау мен жүйеге келтіру жолдарын көрсету;
- халықаралық тәжірибе негізіне сай есеп қызметін атқарушылардың Кодексін және этикалық норманың мәні мен мәнісін көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін заңдылық және нормативтік тұрғыда реттеу қажеттілігін сипаттау.
Шаруашылық құрылыстаындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін сенімді жүргізу үшін жоғары дәрежеде даярланған кәсіби мамандар қажет. Нарықтық экономиканың талаптарына сай сапасы жағынан жақсы даярланған бухгалтерлерге деген сұраныс күннен-күнге артып келеді.
Сондықтан да, кейінгі жылдары бухгалтерлік есеп мамандығы бойынша болашаққа мамандар даярлау мея оларды қайта даярлау жүйесіне жаңа өзгерістер енгізілді. Елімізде кәсіби бухгалтерлер даярлау үрдісін халықаралық деңгейге көтеру жөнінде едәуір жұмыстар атқарылып келеді.
Кәсіби мамандық дәрежесіне жету үшін ізденушілер қатары көбейіп, бухгалтерлік есеп мамандығы жоғары мамандыққа айналды. Осы заманғы бухгалтерлер «счеттар жүргізуші» (счетоводттар) қатарынан өтіп, капитал рыногында қаржы қалыптастырушы мен экономикалық қатынастар мен қаржы саласын терең талдай білетін негізгі тұлғаға айналды.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен қағидаларын түсінбей тұрып, құрылыста қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдау мүмкін емес. Сондақтан, экономикалық тұрғыдан тиімді шешім қабылдау үшін. бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу мен оларды өз орындарына қарай дұрыс қолдану, бастапқы құжаттар айналысын заңды түрде ұйымдастыру, есеп жүйесінде қолданылатын әдістемелерді сабақтастықпен пайдалану жолдарын және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттағы талаптарын білген жөн.
Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер құрып, салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу мақсатымен әр түрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды. Бұл үшін кез келген шаруашылық құрылыстаында мерзімдік даярланатын бухгалтерлік есеп ақпараттарының негізінде жасалынатын баланстың атқаратын рөлі өте зор. Бухгалтерлік баланс, мұның құрылымы мен құрамы, жекелеген баптары, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан, тәжірибеге енгізілген ең жақсы қолданбалы модель болып табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты:
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің қағидалары мен мазмұнын, оның негізгі мақсатын түсіндіру;
- есеп жүйесінің нышандары мен ақпараттық базаның қалыптасуын зерделеу;
- құрылыстағы экономикалық үрдістің қалыптасу кезеңдеріне қарай шаруашылық фактілерінің сабақтастық жолдары мен қалыптасуын негіздеу;
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын міндеттері мен нышандары қағидаларын ашып түсіндіру;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі қаржылық және басқарушылық есептің орны мен негізгі мақсатын, объектілерін сипаттау;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың мақсаттарын және бухгалтерлік аппарат құру мүмкіндіктерін көрсету;
- бухгалтерлік кәсіптің мәнін және Қазақстандағы бухгалтерлік есеп мамандарын кәсіби даярлау мен қайта даярлаудың қажеттілігін сипаттау мен жүйеге келтіру жолдарын көрсету;
- халықаралық тәжірибе негізіне сай есеп қызметін атқарушылардың Кодексін және этикалық норманың мәні мен мәнісін көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін заңдылық және нормативтік тұрғыда реттеу қажеттілігін сипаттау.
1. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
2. Налоговый кодекс. О налогах и других обязательных платежах в бюджет. – Алматы: Юрист, 2003.
3. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 24 июня 2002 года, №329-1 // Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию: «Қаржы-қаражат» Официальные материалы // Қаржы-қаражат . – 2002. - №7.
4. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету от 13.11.96. №3.
5. Стандарт бухгалтерского учета «Представление финансовой отчетности» (Приказ министра финансов РК 17 января 2003 г. № 14) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2004. - № 2.
6. Типовой план счетов и их типовая корреспонденция (Приказ министра финансов РК от 18 сентября 2002 г. № 438) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2003. – 1,2,3.
7. Бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарын жасау жөніндегі нұсқау және 2006 жылдан бастап қолданылатын бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы 426, 427-ші бұйрықтары.
8. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) оқулық, - Алматы 2006 жыл.
9. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1994.
10. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.
11. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З:Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003. – 360 бет.
12. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З:Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001.
13. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
14. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. – Алматы, 2004.
2. Налоговый кодекс. О налогах и других обязательных платежах в бюджет. – Алматы: Юрист, 2003.
3. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 24 июня 2002 года, №329-1 // Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию: «Қаржы-қаражат» Официальные материалы // Қаржы-қаражат . – 2002. - №7.
4. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету от 13.11.96. №3.
5. Стандарт бухгалтерского учета «Представление финансовой отчетности» (Приказ министра финансов РК 17 января 2003 г. № 14) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2004. - № 2.
6. Типовой план счетов и их типовая корреспонденция (Приказ министра финансов РК от 18 сентября 2002 г. № 438) // Бухгалтерский учет и аудит. – 2003. – 1,2,3.
7. Бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарын жасау жөніндегі нұсқау және 2006 жылдан бастап қолданылатын бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы 426, 427-ші бұйрықтары.
8. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) оқулық, - Алматы 2006 жыл.
9. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1994.
10. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.
11. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З:Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003. – 360 бет.
12. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З:Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001.
13. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
14. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. – Алматы, 2004.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім.Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қағидалары мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидалары ... ... ...5
1.2. Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс
түрлері, келісім-шарт жасау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...7
1.3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
жүйесін реттеу
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
ІІ Бөлім. Бухгалтерлік құжаттарды ұйымдастыру жолдары ... .10
2.1. Бастапқы құжаттар және олардың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Құжаттарды классификациялау, стандарттау және
үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3. Шаруашылық фактілерін құжаттау және құжатайналысы ... ..18
ІІІ Бөлім. Бухгалтерлік және қаржылық есеп жүйелерінің
халықаралық
стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.1. Есеп жүйесін стандарттаудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2. Бухгалтерлік есепті халықаралық
стандарттау ... ... ... ... ... ... ...27
3.3. Халықаралық стандарттар негізінде Қазақстандық
құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 32
Кіріспе
Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидаларын түсіну,
бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және ақылға сиымды тиімді
шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті
дамыту,қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу,
құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, қаржы мен басқару үрдісіндегі
көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді және оңтайлы шешім қабылдау
кызметінде құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі өте зор.
Шаруашылық құрылыстаындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін
сенімді жүргізу үшін жоғары дәрежеде даярланған кәсіби мамандар қажет.
Нарықтық экономиканың талаптарына сай сапасы жағынан жақсы даярланған
бухгалтерлерге деген сұраныс күннен-күнге артып келеді.
Сондықтан да, кейінгі жылдары бухгалтерлік есеп мамандығы бойынша
болашаққа мамандар даярлау мея оларды қайта даярлау жүйесіне жаңа
өзгерістер енгізілді. Елімізде кәсіби бухгалтерлер даярлау үрдісін
халықаралық деңгейге көтеру жөнінде едәуір жұмыстар атқарылып келеді.
Кәсіби мамандық дәрежесіне жету үшін ізденушілер қатары көбейіп,
бухгалтерлік есеп мамандығы жоғары мамандыққа айналды. Осы заманғы
бухгалтерлер счеттар жүргізуші (счетоводттар) қатарынан өтіп, капитал
рыногында қаржы қалыптастырушы мен экономикалық қатынастар мен қаржы
саласын терең талдай білетін негізгі тұлғаға айналды.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен қағидаларын
түсінбей тұрып, құрылыста қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім
қабылдау мүмкін емес. Сондақтан, экономикалық тұрғыдан тиімді шешім
қабылдау үшін. бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу мен оларды өз орындарына
қарай дұрыс қолдану, бастапқы құжаттар айналысын заңды түрде ұйымдастыру,
есеп жүйесінде қолданылатын әдістемелерді сабақтастықпен пайдалану жолдарын
және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттағы талаптарын білген жөн.
Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер құрып,
салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу мақсатымен әр
түрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды. Бұл үшін кез келген
шаруашылық құрылыстаында мерзімдік даярланатын бухгалтерлік есеп
ақпараттарының негізінде жасалынатын баланстың атқаратын рөлі өте зор.
Бухгалтерлік баланс, мұның құрылымы мен құрамы, жекелеген баптары, ұрпақтан
ұрпаққа жалғасып келе жатқан, тәжірибеге енгізілген ең жақсы қолданбалы
модель болып табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты:
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің қағидалары мен мазмұнын, оның
негізгі мақсатын түсіндіру;
- есеп жүйесінің нышандары мен ақпараттық базаның қалыптасуын
зерделеу;
- құрылыстағы экономикалық үрдістің қалыптасу кезеңдеріне қарай
шаруашылық фактілерінің сабақтастық жолдары мен қалыптасуын негіздеу;
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын міндеттері мен
нышандары қағидаларын ашып түсіндіру;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі қаржылық және
басқарушылық есептің орны мен негізгі мақсатын, объектілерін сипаттау;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың
мақсаттарын және бухгалтерлік аппарат құру мүмкіндіктерін көрсету;
- бухгалтерлік кәсіптің мәнін және Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
мамандарын кәсіби даярлау мен қайта даярлаудың қажеттілігін сипаттау мен
жүйеге келтіру жолдарын көрсету;
- халықаралық тәжірибе негізіне сай есеп қызметін атқарушылардың
Кодексін және этикалық норманың мәні мен мәнісін көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп
жүйесін заңдылық және нормативтік тұрғыда реттеу қажеттілігін сипаттау.
I Бөлім. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қағидалары мен мақсаттары
1.1. Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидалары
Республикамыздың экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған
талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес бүгінгі күні құрылыс
өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен күнге жоғарлауда. Осы құбылысқа
байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай
орындалуын талап етеді. Талапты орындау мақсатында нақты жүргізілген есеп
қана нышанның әрбір шаршы көлемін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Құрылыс өндірісінің технологиясының шаруашылық субъектілерінің
аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастыруда әсер ететін өзіне тән
ерекшеліктері бар. Құрылыс өндірісі жермен тікелей байланысты.
`Құрылыс жұмыстарының ерекшелігі оның үздіксіздігінде болып табылады.
Құрылыс жұмыстары келісімге қол қойылғаннан бастап құрылыс жұмыстары
бірнеше жылдарға созылуы мүмкін, сәйкесінше ол бірнеше есептік кезеңдерді
қамтиды. Сондықтан құрылыс жұмыстары мынандай ерекшеліетерге ие болып
келеді:
1. Ұзақ мерзімді және өтпелі сипатқа ие болып келеді;
2. Көп кезеңділігі;
3. Есептік көрсеткіштердің қолданылуы;
4. Төлем жасаудың аванстық, аралық және сыйақылық түрлерінің қолданылуы;
5. Жұмыстарды орындаудың нақты және жоспарланған мерзімдерінің арасындағы
ауытқу;
6. Жоспарланған және сметалық құндар арасындағы ауытқулар;
Құрылыс барысында өндірілетін өнім сол орында қалады, жұмысшылар
бригадасы мен құрылыс техникасы жаңа объектіге ауысып отырады. Жұмыс күші
мен құрылыс техникасын басқа жерге ауыстыру қосымша шығындарды талап етеді.
Кейбір шығындар (құрылыс машиналары мен механизмдерін монтаждау, не
монтаждан алу) есепте алдын-ала жиналып, одан кейін тиісті кезеңмен есеп
объектілеріне бөлінеді.
Құрылыс өндірісінде өнімді өндіру үшін ұзақ мерзім талап етіледі,
сондықтан ол бірнеше жылға созылуы мүмкін және бірнеше есептік мерзімді
қамтиды.
Басқа өндірістерге қарағанда, құрылыста өндіріс мерзімдерінің ұзақтығына
және көптеген объектілерде бірмезгілде бірнеше жұмыстың жүргізілуіне
байланысты аяқталмаған өндірістің қалдықтары үлкен болады.
Өзгеріп отыратын метерологиялық жағдайда ашық жерде жұмыс жүргізу құрылыс
процесіне үлкен әсер етеді.
Құрылыс-монтажды өндірісті қыс мерзімінде жүргізу кезінде еңбек
ресурстарын, материалдар, жылу және электроэнергияны көп пайдалануға
байланысты қосымша шығындар пайда болады, олар міндетті түрде бухгалтерлік
есептерде көрсетілуі тиіс.
Құрылыс алаңында көптеген материалдар (кірпіш, құм) ашық жерде сақталады.
Ұзақ уақыт бойы ашық жерде сақталса, метеорологиялық жағдайлардың әсерінен
сапасының төмендеуіне байланысты олардың тұтыну құны азаяды.
Осы материалдар бір ай ішінде қолдануға құжатсыз беріледі. Олардың нақты
шығынын есепте дұрыс көрсету үшін, ай сайын оларға инвентарлық есептеу
жүргізу керек. Бұл ай сайынғы материалдардың шығынын анықтау және табиғи
шығынды шығыстау үшін қосымша еңбек уақыт шығындарын талап етеді.
Кейбір жағдайларда құрылыс-монтаж жұмысы транспорт жете алмайтын жұмыс
істеп тұрған кәсіпорыннің аумағында немесе электрқұрылғыларының желілеріне
жақын жерлерде жүргізіледі.
Құрылыс өндірісі сонымен басқа да өндіріс түрлерімен байланыстарының
күрделілігімен де ерекшеленеді. Құрылыс алаңдарында бірмезгілде
жалпықұрылыстар, мамандандырылған және де басқа да жұмыстардың жүргізілуі
мүмкін. Өндірістің технологиялық процесі бас мердігерлік құрылыс
кәсіпорынының басшылығымен жүргізіледі. Ол тапсырыс берушімен барлық
жұмысты орындауға келісім-шартқа отырып, құрылыс-монтаждық жұмыстарды
жүргізу үшін басқа мамандандырылған кәсіпорындармен келіседі, ол
субмердігерлер деп аталады. Құрылыста тапсырыс берушінің, бас мердігердің
және субмердігерінің қатысуы, олардың өзара қарым-қатынастары күрделі
жүйенің қалыптасуына әкеледі, ол бухгалтерлік есеп жүргізуде дұрыс әрі
жүйеленіп көрсетілуі тиіс.
Құрылыс өндірісіндегі нышандардың жұмыс түріне қарай бағалануы
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда біраз қиындық тудырады, олар
нормативті құжаттарды құру процесі мен оны қолдануды күрделендіруге
әкеліп соғады. Дегенмен дұрыс ұйымдастырылған бүгінгі күннің талабына
сай орындалған есеп жүйесі, яғни автоматтандырылған немесе
компьютерленген жүйе кез-келген құрылыс нышаннының нақты бағасын анықтай
алады.
1.2.Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс түрлері, келісім-шарт
жасау тәртібі
Құрылыс өндірісінде жұмыстардың жүргізілуі мердігер мен
тапсырушының арасындағы жасалған келісім-шартқа байланысты. Бұл шарт
Халықаралық Қаржылық Ескптіліктің қаржылық есептіліктің халықаралық
11стандартына сәйкес жасалады. Яғни стандартта көрсетілген түсім және
мердігерлік келісім бойынша шығындар есебі төмендегідіей тәртіпті
анықтайды:
- біріншіден, түскен түсім келісім бойынша және байланысты болуы,
- екіншіден есепті кезеңдегі түсім мен шығын істелген жұмыс түріне қараай
біркелкі бөлінуі тиіс.
Есептеудің тәртібіне орай келісім төмендегі типтерден тұрады:
1. Бекітілген баға боыйынша келісім, яғни баға шығындар өзгеруіне
байланысты құбылмалы.
2. Шығындарды қосу арқылы немесе шығындар көлемін анықтап пайыздық
үлесімен анықталған.
Келісім әрбір құрылыс нышанына жеке-жеке жасалады, себебі құрылыс
нышанының түрінің өзіне тән ерекшелігінің болуына байланысты.
Капиталды құрылыста өндірістің жұмысын ұйымдастырудың негізгі формасы
болып мердігерлік тәсіл саналады.
Құрылыс өнімінің күрделілігі, материалдық және адам ресурстарын бір
шаруашылық субъектісіне біріктіру мүмкін еместігі, құрылыс кәсіпорындарын
мамандандыруға, олардың қызметін белгілі бір іске қосқанда қадағалаудың
қажеттілігіне – лицензиясы бар бас мердігерді бөлуге әкеліп соғады.
Орындалатын жұмыстың түріне байланысты құрылыс кәсіпорындары
жалпықұрылыстық және мамандандырылған деп бөлінеді.
Тапсырыс берушімен келісім-шарт қатынасының сипатына байланысты құрылыс-
монтажды кәсіпорындар – бас мердігер және субмердігер деп бөлінеді. Бас
мердігермен өндірістік байланыстың ұзақтығына қарай кәсіпорындар – тұрақты
және жылжымалы субмердігерлер (мамандандырылған) деп бөлінеді. Тұрақты
кәсіпорындар ұзақ мерзімді өндірістік байланыста болады. Жылжымалы
кәсіпорындар олар үнемі қозғалыста болады. Осындай кәсіпорындар ірі құрылыс
корпорацияларының құрамында, анда-санда құрылыс көлемнің өсу кезінде
белгілі бір аумақта жұмыс орындау үшін құрылады.
Құрылыс-монтаж кәсіпорындары өмірлік цикліне байланысты құрылыстың
соңғы өнімін қалыптастыруда келесідей түрлерге бөлінеді:
♦ құрылыс, не монтажды жұмыстарды орындаушылар;
♦ жобалау-құрылыс фирмалары;
♦ ғылыми жобалау-құрылыс фирмалары;
♦ барлық жұмыстарды құрайтын және конструкциялар мен құрылыс
материалдарын өндіретін мекемелер.
Құрылысқа бірнеше қызмет түрлерінің біріктірілуі тән. Құрылыс
кәсіпорындарының өндірістік қызметі келесідегі түрлерден тұрады:
♦ негізгі өндіріс – құрылыс-монтажды жұмыстар, ғимарат-тар мен
қондырғыларды капиталды жөндеу;
♦ қосымша өндірістер;
♦ өндіріс пен шаруашылыққа қызмет ететін (әлеуметтік сала).
Өндірісті бағыты бойынша классификациялау – негізгі және қосымша
өндірістің, әлеуметтік сфераның шығындарын бөлек есепке алу қажеттігін
туғызады.
Бұл мақсат үшін қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есептің
шоттарының жұмыс жоспарындағы синтетикалық шоттар тізбесінің топтамасында
8 бөлімнің шоттары – Өндірістік есептің шоттары, оның бөлімшелері 8010
Негізгі өндіріс, 8020 Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары, 8030
Қосалқы өндірістер, 8040 Үстеме шығыстар белгіленген. Шығындардың
деңгейін бақылау және сараптау үшін оларды құрылыс бөлімдеріне, бөлек
бөлімшелерге, жұмыс түрлеріне байланысты топтастырады.
Құрылыс өндірісіне қатысушы тұлғалар Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексіне сәйкес жазбаша түрде келісім-шарт жасай отырып
төмендегідей тәртіпте құжат толтырады.
1.3. Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп
жүйесін реттеу мақсаттары
Құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп, мұның кұрамдас
бөліктерін жетілдіріп отыру мемлекеттік және басқа да қоғамдық құрылыстадың
құзырына жатады. Бухгалтерлік есеп өрісінде жетілдіріліп отыратын
мәселелердің барлығы да орындаушы бухгалтерлер мен шаруашылық жүргізуші
тұлғалар үшін түсінікті және өте сенімді болуы керек. Кезіндегі әкімшілік
жолмен жоспарлы бағытпен реттелетін құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесі
нарықтык қатынастарға байланысты түбегейлі өзгерістерге түсіп, халықаралық
деңгейдегі есеп жүргізу тәжірибесі отандық есеп жүйесіне енгізіліп келеді.
Бұл күндері мемлекеттік органдар меншігіне жататын құрылыстадан басқа да
құрылыста, есеп жүргізудің ішкі саясатын белгілеп, бюджетке төленетін
салықтар мен алымдар арнайы қабылданған заң актілері мен нормативтік
құжаттарға сай іске асырылып келеді.
Сонымен қатар қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі құрамындағы
Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы Департаменті бухгалтерлік есеп
және қорытынды есеп жөніндегі кейбір ережелерді, әдіснамалық ұсыныстарды,
бухгалтерлік есеп стандарттарын, мұны қолданудың ұсыныстарын, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп счеттарының типтік жоспарын, мұны қолданудың
түсініктемесін және счеттардың типтік корреспонденциялануын даярлап, мұндай
ресми материалдарды тиісті заң орындардан тіркеуден өткізіп, құрылыстаға
ұсынып отырады.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік
есеп жүйесін нормативтік тұрғыдан реттеу төмендегі ресми және нормативтік
күші бар құжаттардан тұрады (1.1. кесте).
1.1. кесте
Қазақстандық есеп жүйесін нормативтік-құқықтық тұрғыда реттеу
деңгейлері
Деңгейлер Ресми құжаттар Құжаттар даярлаушы органдар
Бірінші деңгей - Заңдар, каулылар, Парламент, Үкімет, ҚР
заң күші бар құжаттаржарлықтар, Президенті
кодекстер
Екінші деңгей - Ережелер, ҚР Қаржы минитрлігі, ҚР
нормативтік құжаттар стандарттар Ұлттық банкісі
Үшінші деңгей - Әдіснамалық ҚР Қаржы министрлігі,
әдіснамалық құжаттар ұсыныстар, Үкіметтің аткарушы
нұсқаулар, хаттар, органдары, халықаралық кеңес
тұжырымдамалық беруші қоғамдастықтар мен
негіздер құрылыста
Төртінші деңгей - Ұйымдастыру мен Кеңес беруші фирмалар,
құрылыстадың есеп билік жүргізуші құрылтайшылар т.б. осы
саясаты ішкі құжаттар ұйымның басшылары,
(бұйрықтар, құрылыстада әр жылы
шешімдер т.б. ішкі жасалынатын, толықтырылып
ресми құжаттар) отыратын есеп саясаты
Жалпы экономикалық заңдылықтарға сәйкес макро және микро деңгейде
орын алатын экономикалық қатынастардың шынайы қалыптасып, ақпараттардың
жүйелі жинақталуы үшін бухгалтерлік есеп өрісіндегі нормативтік базаның
атқаратын рөлі өте зор.
Қазақстан Республикасында жүргізілетін бухгалтерлік есеп 24 маусым
2002 жылы № 329-шы Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды жөніндегі
Қазақстан Республикасының Заңымен реттелген. Аталмыш заң ең жоғарғы бірінші
деңгейдегі нормативтік ресми құжатқа жатады. Елімізде жүргізілетін
құрылыстағы бухгалтерлік есептің құқықтық және әдістемелік негіздері осы
заңда қаралған. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды жөніндегі Заңда бухгалтерлік есеп жүргізудің бірегей құқықтық
және әдістемелік негізі, құрылыстада құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін
ұйымдастыру және мұның негізгі бағыты мен атқаратын қызметі, сондай-ақ есеп
жүргізушілер мен қорытынды есеп жасаушы заңды тұлғалардың міндеттері
қарастырылған.
Аталмыш заң есеп жүйесінің мақсаты мен есеп жүргізуге қойылатын
негізгі талаптарды анықтаған. Есеп жүргізудің негізгі талаптарына: ақшалай
өлшеу, құрылыста қызметінің үздіксіздігі, есеп саясатын жасау, екіжактылық
жазу, тәуелсіздік, түсініктілік, мәнділік, сенімділік, деркезділік,
орнықтылық, бейтараптық, тұнықтылық, жан-жақтылық, салыстырушылық сияқты
принциптер жатады. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі заң еліміздегі
салық жөніндегі заң актілерімен байланыстырылған. Сонымен қатар
бухгалтерлік есеп өрісіндегі жоғарғы деңгейдегі нормативтік базалар
жөніндегі құжаттарға Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары жатады.
ІІ Бөлім. Бухгалтерлік құжаттарды ұйымдастыру жолдары
2.1. Бастапқы құжаттар және олардың мазмұны
Бухгалтерлік есеп әр түрлі сенімділік дәрежесіндегі көптеген
мәліметтер қалыптастырады. Барлық шашыранды мәліметтер жүйеленуі және
топтастырылуы керек. Бастапқы құжаттар есептік жазуларды негіздеудің құралы
ретінде міндет атқарады. Өз мәнінде рәсімделген құжаттардағы мәліметтер
шаруашылық фактілерінің заңдылығы мен сенімділігін көрсетеді.
Бастапқы құжаттар шаруашылық қызметіне жетекшілік ету мен басқару
үшін қажет. Бұлар арқылы басқарушылардың берген тапсырмалары орындаушыларға
жеткізіледі. Мысалға, цехтардың қойған талабы қоймадан босатылған
материалдар есебіне, кассалық шығыс ордер кассадан төленген нақты ақшаның
есебіне, қоюшылардың жөнелткен тауарлары жөніндегі счет-фактурасы есеп
айырысу шотынан ақша қаражатының аударылуы есебіне негіз болып, мұндағы
құжаттар өздерінің орындаушылық міндетін атқарады.
Бухгалтерлік бастапқы құжаттар негізінде орын алған шаруашылық
фактілерінің дұрыстығы тексеріледі. Сонымен қатар шаруашылық қызметінің
ағымдағы барысы талданып, жіберілген қателер мен есеп жүргізу тәртібін
бұзушылықтың себеп-салдары анықталады. Яғни бухгалтерлік құжаттар тексеру
мен талдау қызметі функцияларын орындайды.
Бухгалтерлік есеп құжаттары экономикалық және заңды ақпараттар
қалыптастырудан тұрады.Құжаттардың экономикалық тұрғыда танылуы - байқалған
шаруашылық фактілері мазмұнын ең әуелі бастапқы құжаттарға жазып, мұндағы
цифрларды тиісті бухгалтерлік есеп регистрларына тіркеу арқылы қалыптасады.
Құрылыс кәсіпорындарындағы есеп саясаты мен құрылыстағы есепті ұйымдастыру
Есеп саясаты – бұл бухгалтерлік есеп, талдау, аудит аумағындағы ұзақ
мерзімді саясат, оны әрбір кәсіпорын өз бетінше жасайды, бухгалтерлік
есепті және қаржылық есепті оның негіздері мен қағидаларына сәйкес жүргізу
үшін субъектілердің басшыларының қабылдаған тәсілдерінің жиынтығы.
Есеп саясатын қалыптастыру төмендегі кезеңдерден тұрады:
- Бухгалтерлік есеп жүргізілетін кәсіпорындағы есеп саясатының қатынасын
анықтау;
- Бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
жағдайларды анықтау, сараптау, бағалау және реттеу;
- Есеп саясатын құрастырудың бастапқы жағдайларын таңдау және негіздеу;
- Есептің әрбір тәсілінің жолын және әрбір есеп объектісі бойынша
кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есепті жүргізудің жарамды тәсілін
бірегейлендіру;
- Кәсіпорында қолдануға жарамды бухгалтерлік есептің жүргізілу тәсілін
таңдау;
- Таңдалған есеп саясатын рәсімдеу.
Құрылыс кәсіпорындарының есеп саясатының бөлімшелерінің тізімі
төмендегідей болуы шарт:
1.Жалпы бөлім.
2.Басқару және ұйымдастыру құрамы.
3.Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың жүйесі.
4.Бухгалтерлік құжаттар және оларды сақтау мерзімі.
5.Түгендеу.
6.Негізгі құралдардың есебі.
7.Материалды емес активтердің есебі.
8.Материалдық құндылықтардың есебі.
9.Ақшалай қаражаттардың есебі.
10.Еңбек және еңбекақы.
11.Дебиторлық қарыздар және басқа да активтер.
12.Инвестицияны есептеу.
13.Меншіктік капитал.
14.Өндіріс шығындарының есебі және құрылыс өнімінің (қызметінің) өзіндік
құнын калькуляциялау.
15.Мерзім шығындары.
16.Сату, табыс және баға.
17.Есеп беру.
18.Түсініктеме.
Кәсіпорынның есеп саясатын оның бас бухгалтері немесе арнайы есеп бөлімі
құрастырады. Есеп саясаты кәсіпорын құрылған сәттен бастап дайындалады.
Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның басшысы өзінің бұйрығымен бекітеді.
Осы кәсіпорынның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның есеп
қызметін атқаруы барысында негізгі құжат ретінде қолданылады.
Тиісті заң актілерін басшылыққа ала отырып еліміздегі құрылыстағы
бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу мен дұрыс жүргізілуін бақылауға алып отыру
Қаржы министрлігінің құзырына тапсырылған.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі басқа да министрліктер мен
ведомствалармен келісе отырып, екінші деңгейде құрылыстағы бухгалтерлік
есеп жүйесіне тән бағыттағы ресми құжаттар (қондырмалар): Бухгалтерлік есеп
стандарттарынан, Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсырудың
Концептуалды негізінен, Бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарынан
тұрады. Қондырмалық (синтездік) мәні бар әдістемелік үрдістегі ресми
құжаттар Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде тіркелген.
Бухгалтерлік есеп жүргізу өрісіне арналған, ресми түрде іс-тәжірибеде
басшылыққа алынатын, қолданбалық сипаты бар мұндай құжаттар Қазақстан
Республикасы аймағындағы барлық құрылыстаға таратылып отырады.
Бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік қорытынды есеп даярлауға арналған
ереже түрінде танылған нормативтік қағидалары бар құжатты - Бухгалтерлік
есеп стандарттары деп атаймыз.
Бухгалтерлік есеп стандарттары - Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
жүргізудің ресми қабылданған ережесі және шаруашылық жүргізуші құрылыстадың
қаржы қорытындысы есебін жасау үшін ақпараттық жүйе қалыптастырудың
әдістерін белгілейтін құжат. Бухгалтерлік есеп жүргізудің көптеген
әдістерін бірегей жүйеге келтіріп, кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық
қызметін ақпараттау мен салыстыру мақсатын орындау үшін қабылданған
бухгалтерлік есеп стандарттарының атқаратын рөлі өте зор.
Орындалған шаруашылық фактілері материалдық объекті түрінде дәлелді
мәліметтер алуды қамтамасыз етеді және құжаттар мазмұны заңды тұрғыда
танылады.
Сонымен шаруашылық жүргізу фактісінің алғы шарты құжаттау болып
табылады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу үшін арнайы модельденген
үлгідегі бастапқы құжаттарға шаруашылық операцияларының көрсеткіштері
міндетті түрде жазылады. Құжаттарға жазылған мәліметтер мен ақпараттар
логикалық іс-әрекетке жауап беретіндей тіркеліп, тек ақиқат операцияларды
көрсетуі керек.
Құрылыста қызметі өрісінде нақтылы орындалған іс-әрекеттер мен
экономикалық қатынастарды құжаттарға түсіріп жазу құрылыстағы бухгалтерлік
есеп жүйесінің негізін құрайды. Яғни бухгалтерлік есеп жүргізу құжаттардан
қана туындайды. Құжаттарға түспеген жазулар - жоқ жазулар. Құжаттау
процесіне сүйене отырып, құрылыста мен жеке түлғалар арасындағы заңды
қатынастарды ажыратуға болады.
Бастапқы құжаттар деп - заңды мағынасы бар шаруашылық фактілерінің
мазмұнын арнайы үлгідегі қағаздарға рәсімдеп жазу мен куәландыруды айтамыз.
Орындаушы бухгалтерлер: құжат жоқ болса, жазу да болмайды - деген
қағиданы есте сақтауы керек. Бастапқы құжаттарды сапалы рәсімделуінің
негізінде құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесінің сапалылығы да
сипатталады. Яғни шаруашылық фактілерінің мазмұны бастапқы құжаттарға аса
жоғары санадағы ұқыптылықпен, толық және дәлме-дәл жазылып, құжаттардың дер
кезділік қасиеті мен анықтығы, сондай-ақ арнайы үлгідегі бастапқы құжаттар
жасау талабы толығымен іске асырылуы керек.
Қандай да болмасын құжаттардың өзіне тән заң актілерімен және арнайы
ережелермен белгіленген деректері (реквизиттері) болады. Реквизит латын
сөзі. Бұл сөз қажетті деген ұғым береді. Реквизиттер барлық кұжаттарға
түсірілуі керек. Құжаттардың деректері мен мәліметтері арнайы мақсаттарға
қарай толтырылады. Құжаттар үлгісін пайдаланып, мүның деректерін толтырушы
адамдар заң алдында, осы ұйымның қабылдаған өз ережесін және қүжат
айналысын бұзбау үшін жауапты болады. Құжаттардың деректеріне (реквизит)
мыналар жатады:
- құжаттардың аталуы және құжат үлгісінің коды;
- құжаттарды рәсімдеген күн;
- шаруашылық фактісінің мазмұны;
- шаруашылық фактісін сандық және сапалық бақылаудағы өлшеу
бірлігі;
- орындалған фактіге жауап берушілердің аты-жөні, бұлардың қойған
қолы, ұйымның аталуы.
Құжаттардың аталуы (мысалға, акт, материалдар алудың талабы, кассалық
шығыс ордер т.б.) орындалатын шаруашылық фактісінің сипатын көрсетіп,
құжаттаудың дәлелділік қасиетін көрсетеді.
Құжаттардың рәсімделген күні - біртекті шаруашылық операциялары
қайталанып отыратындықтан құжат рәсімделген күннің тексерушілік және
ақпараттық мағынасы болады. Құжаттарға, олардың рәсімделген күнін қою
арқылы бір құжаттың екінші рет немесе тағы да пайдаланбауы қадағаланады.
Сандық және сапалық өлшеу арқылы шаруашылық фактілері мәліметтерін
басқа да фактілерден ажыратып қарап, әрбір факті өз нышанына қарай
тіркеледі.
Шаруашылық фактілерінің мазмұны тиісті бастапқы құжаттарға дұрыс және
толық жазылып рәсімделеді және мұндағы мәліметтердің дәлдігі осы фактінің
орындалуына жауапты адамдардың қойған қолдарымен расталады. Қол қоюға
құқысы бар жауапты адамдар тізімін осы ұйымның бас бухгалтерінің қатысуымен
ұйым жетекшісі бекітеді. Бастапқы құжаттарға жазылатын жазулар сиямен
химиялық қаламдармен, жазу машиналары және ЭЕМ қолдану арқылы жазылады.
Қандай да болмасын бастапқы құжаттарға жазылған жазулар таза, түзу және
мұқият жазылып, құжаттағы қажетті деректер (реквизиттер) толығымен
толтырылуы керек. Құжат деректері толық толтырылмаған немесе қате
толтырылып, бұрмаланған жағдайда, мұндай құжаттардың заңдылық күші
болмайды. Сонымен қатар, шаруашылық операцияларын жүргізуге байланысты
мәліметтер негізсіз жағдайда қалады.
Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу үрдісінде басқа да ақпараттар
ағынын тасымалдаушы құралдар қолданылады. Мысалға, бастапқы құжат қайта
өңделіп, автоматтандыру және машиналық тасымалдау жүйесіне түсірілуі
мүмкін. Қазіргі заманғы компьютерлік технологияның есеп жүйесінде кеңінен
қолданылуына байланысты магниттік дискілер, ленталар, перфоленталар, т.с.с.
есеп құралдары ресми құжаттар қатарында қолданылатын болды.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аса жоғары бағаланатын құжаттар бір
ғана дана болып жасалынады. Мысалға, ұйым кассасына кіріске алынатын ақша
қаражаттарына арналған кіріс-ордерін бірнеше рет қайталап жазып ақшаны,
қайталап кіріске алуға болмайды. Егер әр құжат тиісті мақсатқа ғана
арналып, әрбір көшірмеге орындаушылардың қолдары қойылып, әрбір дана құжат
өз қызметі мен атқаратын міндетіне қарай рәсімделген жағдайда, әрбір дана
құжат, көшірме емес, түбіртекті құжат болып есептелінеді. Мысалға,
сатылатын тауарларға екі дана накладной қағазы жазылып, бірінші данасы
жөнелтілген тауарлармен бірге сатып алушыға жіберіледі, ал екінші данасы
тауар сатушы ұйымда қалады. Егер заңдылық жағынан қарағанда құжаттарға
жазылатын жазулар тек қана бір дана (алғашқы) жазулар болып танылса,
экономикалық жағынан карағанда құжаттар бірнеше дана болып қаралуы да
мүмкін. Қандай жағдайда болмасын құжаттарға жазылатын жазулар шындық пен
дұрыстықты ғана көрсетуі керек.
Бастапқы құжаттарды рәсімдеу барысында жіберілген кателер төмендегі
әдістерді қолдану арқылы түзетіледі:
1) Қолмен жазылған құжаттарда жіберілген қате (банктік және
кассалық құжаттардан басқа құжаттардағы қателер) жазу бір сызықпен сызылып,
қате жазудың жоғары жолына (үстіне) түзетілген сомалар немесе дұрыс текст
жазылады. Бастапқы құжаттағы түзетілген қате Түзетілді сөзін жазу аркылы,
осы құжатты рәсімдеуші жауапты адамның қойған қолымен расталады. Банктік
және кассалық құжаттарды ешқандай әдістермен түзетуге болмайды.
2) Шаруашылық фактілері қағидаларын толық және сенімді орындап
бастапқы құжаттарды қолдану үшін Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп
және қаржылық қорытынды жөніндегі Заңның 3 тармағының 6-1 бабына сәйкес ҚР
қаржы министрлігінің 19 наурыз 2004 жылғы № 128-ші бұйрығымен бастапқы
құжаттардың типтік үлгісі бекітілді.
3) Қазіргі кезеңде еліміздегі барлық құрылыста бастапқы құжаттардың
типтік үлгісін кеңінен қолданып келеді. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп
жүйесінде қолданылатын бастапқы құжаттар үлгісін дұрыс рәсімдеу мен
құжаттарға жазылған мәліметтерді тексеру және бұларға жазылған мәліметтерді
зерделеп отыру әрбір орындаушы бухгалтерлердің кәсіби білімділігіне
байланысты.
Шаруашылық фактілерін құжаттау құрылыстадың бухгалтериясында ішкі
және сыртқы аудит қызметін жүргізуге, қаржы-шаруашылық қызметін талдауға,
сондай-ақ материалды-жауапты адамдар жұмысын бақылауға, активтер, капитал
және есеп айырысу тәртібі қозғалыстарына негіз болады.
2.2. Құжаттарды классификациялау, стандарттау және үйлестіру
Құжаттарды классификациялау. Құрылыстада экономикалық мазмұны мен
үлгі пішіміне қарай көптеген бастапқы құжаттар қолданылады. Құрылыстағы
бухгалтерлік есеп жүйесінде колданылатын бастапқы құжаттардың атқаратын
міндетін, бұларды рәсімдеудің жолдарын, құжаттарды өңдеу әдістерін білуіміз
керек. Бухгалтерлік есеп жүргізудің бастапқы кезеңін қалыптастыратын
құжаттар сыртқы пішім үлгісіне, атқаратын міндеті мен мазмұнына және
шаруашылық фактілерін тіркеу әдістері мен ерекшеліктеріне қарай біртекті
топтарға топтастырылады. Топтастыру деп - бастапқы құжаттарды біртектес
нышандарына қарай классификациялауды айтамыз. Бастапқы құжаттар төмендегі
нышандарға (признаки) қарай классификацияланады:
атқаратын міндетіне;
жинақтау дәрежесіне;
шаруашылық фактілерін тіркеу әдісіне;
жасалған орындарына;
шаруашылық фактілерінің сипатына.
Атцаратын міндетіне карай құжаттар ұйымдастыру мен әміршілік,
растаушы, бухгалтерлік рәсімдеуші және қиыстырушы болып бөлінеді.
Ұйымдастыру мен әміршілік құжаттары құрылыста қызметін жалпы басқару
жұмыстарын іске асыруға арналған. Мұндай құжаттарға белгілі бір шаруашылық
әрекеттерді орындау жөнінде берілген бұйрық, сондай-ақ материалды
құндылықтар алуға берілген сенім хат, банктерден ақша алуға берілген
чектер, төлеу-тапсырма құжаты жатады.
Ұйымдастыру мен әміршілік құжаттарын негізінен ұйымның барлық
құрылымдық бөлімшелеріндегі жауапты адамдар жасайды. Есеп пен қорытынды
есепті ұйымдастыру жөніндегі құжаттар реквизиттерін бухгалтерлік қызмет
атқарушылар (банк чектерін т.с.с) толтырады. Қаржылық және есептесу
операцияларына арналған құжаттарды қаржы бөлімі мен бухгалтерия
қызметкерлері рәсімдейді. Жабдықтау мен өткізу (сату) жөніндегі кұжаттарды
негізінен ұйымдағы коммерциялық қызмет атқарушылар, сондай-ақ есеп
кызметкерлері (материалдар жіберу талабы т.с.с.) жасайды.
Растаушы құжаттарды шаруашылық фактілерінің орындалуы мен
рәсімделінуіне жауапты адамдар жасап, қолдарын қояды. Жауапты адамдар
шаруашылық фактілерінің орындалғандығын растайды. Бұлар материалды
құндылықтардың алынғандығы мен өз орнымен дұрыс жұмсалғандығына әрқашанда
жауапты болады. Растаушы құжаттарға тауар тасымалдау накладнойлары,
материалды құндылықтар алу актілері, кассалық ордерлер т.с.с. жатады.
Растаушы құжаттар негізінде бухгалтерлік есеп счеттарының жазулары
орындалады.
Бухгалтерлік рәсімдеуші құжаттар есеп жазуларын жүйелеу мен счеттар
корреспонденциясын анықтау үшін ұйымдастыру мен әміршілік және растаушы
құжаттар негізінде рәсімделеді. Мұндай құжаттар әміршілік етуші және
растаушы құжаттардың қосымшасы түрінде танылып, мұндай құжаттардың жеке
мағынасы болмайды. Егер атқарушы бухгалтер басшылыққа алынатын нұсқаулар
мен ережелерге сай, мысалға негізгі құралдарға амортизация есептеу,
әлеуметтік сақтандыру жөнінде анықтамалар мен есептеулер жасаған жағдайда
бухгалтерлік рәсімдеуші құжаттар жеке мағынада болады.
Қиыстырушы құжаттар әртүрлі құжаттар нышанынан құралады. Мысалы:
1) әміршілік және растаушы (еңбек ақы төлеудің есептесу-төлеу
ведомостысынан), растаушы және бухгалтерлік рәсімдеуші (аванстық есеп),
әміршілік, растаушы және бухгалтерлік рәсімдеуші (кассаның шығыс ордері);
2) кассаның шығыс ордерінде ақшаның төленуі жөніндегі әмірлік
(әмірлік етушінің койған колы), ақшаның төленгендігі жөніндегі кассирдің
және ақшаны алғандығы жөніндегі алушының қойған қолдары, сондай-ақ осы
операцияның мазмұнын тиісті счеттарға жазу жөніндегі счеттар
корреспонденциясы көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибесінде
қиыстырушы құжаттар негізінен құжаттарды өңдеу жолдарын жеңілдетуге және
құжаттар саны мен есеп шығындарын барынша қысқартуға бағыталған.
Жинақтау дәрежесіне (жасау тәртібіне) қарай құжаттар бастапқыдағы
бірінші кезеңдегі рәсімдеу және екінші кезеңдегі жинастырушы құжаттарға
бөлінеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім.Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қағидалары мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидалары ... ... ...5
1.2. Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс
түрлері, келісім-шарт жасау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...7
1.3. Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
жүйесін реттеу
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
ІІ Бөлім. Бухгалтерлік құжаттарды ұйымдастыру жолдары ... .10
2.1. Бастапқы құжаттар және олардың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Құжаттарды классификациялау, стандарттау және
үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3. Шаруашылық фактілерін құжаттау және құжатайналысы ... ..18
ІІІ Бөлім. Бухгалтерлік және қаржылық есеп жүйелерінің
халықаралық
стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.1. Есеп жүйесін стандарттаудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2. Бухгалтерлік есепті халықаралық
стандарттау ... ... ... ... ... ... ...27
3.3. Халықаралық стандарттар негізінде Қазақстандық
құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 32
Кіріспе
Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидаларын түсіну,
бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және ақылға сиымды тиімді
шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды. Еліміздегі бизнесті
дамыту,қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу,
құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, қаржы мен басқару үрдісіндегі
көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді және оңтайлы шешім қабылдау
кызметінде құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі өте зор.
Шаруашылық құрылыстаындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін
сенімді жүргізу үшін жоғары дәрежеде даярланған кәсіби мамандар қажет.
Нарықтық экономиканың талаптарына сай сапасы жағынан жақсы даярланған
бухгалтерлерге деген сұраныс күннен-күнге артып келеді.
Сондықтан да, кейінгі жылдары бухгалтерлік есеп мамандығы бойынша
болашаққа мамандар даярлау мея оларды қайта даярлау жүйесіне жаңа
өзгерістер енгізілді. Елімізде кәсіби бухгалтерлер даярлау үрдісін
халықаралық деңгейге көтеру жөнінде едәуір жұмыстар атқарылып келеді.
Кәсіби мамандық дәрежесіне жету үшін ізденушілер қатары көбейіп,
бухгалтерлік есеп мамандығы жоғары мамандыққа айналды. Осы заманғы
бухгалтерлер счеттар жүргізуші (счетоводттар) қатарынан өтіп, капитал
рыногында қаржы қалыптастырушы мен экономикалық қатынастар мен қаржы
саласын терең талдай білетін негізгі тұлғаға айналды.
Бухгалтерлік есепке тән негізгі принциптердің мәні мен қағидаларын
түсінбей тұрып, құрылыста қызметін басқару мен ұйымдастыру жөнінде шешім
қабылдау мүмкін емес. Сондақтан, экономикалық тұрғыдан тиімді шешім
қабылдау үшін. бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу мен оларды өз орындарына
қарай дұрыс қолдану, бастапқы құжаттар айналысын заңды түрде ұйымдастыру,
есеп жүйесінде қолданылатын әдістемелерді сабақтастықпен пайдалану жолдарын
және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттағы талаптарын білген жөн.
Қаржы саясатын тиімді бағытқа салу, экономикалық модельдер құрып,
салыстырмалы талдау ісін күнделікті экономикалық өмірге қосу мақсатымен әр
түрлі үлгідегі модельдер жасау керектігі туындайды. Бұл үшін кез келген
шаруашылық құрылыстаында мерзімдік даярланатын бухгалтерлік есеп
ақпараттарының негізінде жасалынатын баланстың атқаратын рөлі өте зор.
Бухгалтерлік баланс, мұның құрылымы мен құрамы, жекелеген баптары, ұрпақтан
ұрпаққа жалғасып келе жатқан, тәжірибеге енгізілген ең жақсы қолданбалы
модель болып табылады.
Бұл жұмыстың мақсаты:
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің қағидалары мен мазмұнын, оның
негізгі мақсатын түсіндіру;
- есеп жүйесінің нышандары мен ақпараттық базаның қалыптасуын
зерделеу;
- құрылыстағы экономикалық үрдістің қалыптасу кезеңдеріне қарай
шаруашылық фактілерінің сабақтастық жолдары мен қалыптасуын негіздеу;
- құрылыстағы бухгалтерлік есептің атқаратын міндеттері мен
нышандары қағидаларын ашып түсіндіру;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі қаржылық және
басқарушылық есептің орны мен негізгі мақсатын, объектілерін сипаттау;
- құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың
мақсаттарын және бухгалтерлік аппарат құру мүмкіндіктерін көрсету;
- бухгалтерлік кәсіптің мәнін және Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
мамандарын кәсіби даярлау мен қайта даярлаудың қажеттілігін сипаттау мен
жүйеге келтіру жолдарын көрсету;
- халықаралық тәжірибе негізіне сай есеп қызметін атқарушылардың
Кодексін және этикалық норманың мәні мен мәнісін көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп
жүйесін заңдылық және нормативтік тұрғыда реттеу қажеттілігін сипаттау.
I Бөлім. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың қағидалары мен мақсаттары
1.1. Құрылыстағы бухгалтерлік есептің мәні мен қағидалары
Республикамыздың экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған
талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес бүгінгі күні құрылыс
өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен күнге жоғарлауда. Осы құбылысқа
байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай
орындалуын талап етеді. Талапты орындау мақсатында нақты жүргізілген есеп
қана нышанның әрбір шаршы көлемін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Құрылыс өндірісінің технологиясының шаруашылық субъектілерінің
аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастыруда әсер ететін өзіне тән
ерекшеліктері бар. Құрылыс өндірісі жермен тікелей байланысты.
`Құрылыс жұмыстарының ерекшелігі оның үздіксіздігінде болып табылады.
Құрылыс жұмыстары келісімге қол қойылғаннан бастап құрылыс жұмыстары
бірнеше жылдарға созылуы мүмкін, сәйкесінше ол бірнеше есептік кезеңдерді
қамтиды. Сондықтан құрылыс жұмыстары мынандай ерекшеліетерге ие болып
келеді:
1. Ұзақ мерзімді және өтпелі сипатқа ие болып келеді;
2. Көп кезеңділігі;
3. Есептік көрсеткіштердің қолданылуы;
4. Төлем жасаудың аванстық, аралық және сыйақылық түрлерінің қолданылуы;
5. Жұмыстарды орындаудың нақты және жоспарланған мерзімдерінің арасындағы
ауытқу;
6. Жоспарланған және сметалық құндар арасындағы ауытқулар;
Құрылыс барысында өндірілетін өнім сол орында қалады, жұмысшылар
бригадасы мен құрылыс техникасы жаңа объектіге ауысып отырады. Жұмыс күші
мен құрылыс техникасын басқа жерге ауыстыру қосымша шығындарды талап етеді.
Кейбір шығындар (құрылыс машиналары мен механизмдерін монтаждау, не
монтаждан алу) есепте алдын-ала жиналып, одан кейін тиісті кезеңмен есеп
объектілеріне бөлінеді.
Құрылыс өндірісінде өнімді өндіру үшін ұзақ мерзім талап етіледі,
сондықтан ол бірнеше жылға созылуы мүмкін және бірнеше есептік мерзімді
қамтиды.
Басқа өндірістерге қарағанда, құрылыста өндіріс мерзімдерінің ұзақтығына
және көптеген объектілерде бірмезгілде бірнеше жұмыстың жүргізілуіне
байланысты аяқталмаған өндірістің қалдықтары үлкен болады.
Өзгеріп отыратын метерологиялық жағдайда ашық жерде жұмыс жүргізу құрылыс
процесіне үлкен әсер етеді.
Құрылыс-монтажды өндірісті қыс мерзімінде жүргізу кезінде еңбек
ресурстарын, материалдар, жылу және электроэнергияны көп пайдалануға
байланысты қосымша шығындар пайда болады, олар міндетті түрде бухгалтерлік
есептерде көрсетілуі тиіс.
Құрылыс алаңында көптеген материалдар (кірпіш, құм) ашық жерде сақталады.
Ұзақ уақыт бойы ашық жерде сақталса, метеорологиялық жағдайлардың әсерінен
сапасының төмендеуіне байланысты олардың тұтыну құны азаяды.
Осы материалдар бір ай ішінде қолдануға құжатсыз беріледі. Олардың нақты
шығынын есепте дұрыс көрсету үшін, ай сайын оларға инвентарлық есептеу
жүргізу керек. Бұл ай сайынғы материалдардың шығынын анықтау және табиғи
шығынды шығыстау үшін қосымша еңбек уақыт шығындарын талап етеді.
Кейбір жағдайларда құрылыс-монтаж жұмысы транспорт жете алмайтын жұмыс
істеп тұрған кәсіпорыннің аумағында немесе электрқұрылғыларының желілеріне
жақын жерлерде жүргізіледі.
Құрылыс өндірісі сонымен басқа да өндіріс түрлерімен байланыстарының
күрделілігімен де ерекшеленеді. Құрылыс алаңдарында бірмезгілде
жалпықұрылыстар, мамандандырылған және де басқа да жұмыстардың жүргізілуі
мүмкін. Өндірістің технологиялық процесі бас мердігерлік құрылыс
кәсіпорынының басшылығымен жүргізіледі. Ол тапсырыс берушімен барлық
жұмысты орындауға келісім-шартқа отырып, құрылыс-монтаждық жұмыстарды
жүргізу үшін басқа мамандандырылған кәсіпорындармен келіседі, ол
субмердігерлер деп аталады. Құрылыста тапсырыс берушінің, бас мердігердің
және субмердігерінің қатысуы, олардың өзара қарым-қатынастары күрделі
жүйенің қалыптасуына әкеледі, ол бухгалтерлік есеп жүргізуде дұрыс әрі
жүйеленіп көрсетілуі тиіс.
Құрылыс өндірісіндегі нышандардың жұмыс түріне қарай бағалануы
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда біраз қиындық тудырады, олар
нормативті құжаттарды құру процесі мен оны қолдануды күрделендіруге
әкеліп соғады. Дегенмен дұрыс ұйымдастырылған бүгінгі күннің талабына
сай орындалған есеп жүйесі, яғни автоматтандырылған немесе
компьютерленген жүйе кез-келген құрылыс нышаннының нақты бағасын анықтай
алады.
1.2.Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс түрлері, келісім-шарт
жасау тәртібі
Құрылыс өндірісінде жұмыстардың жүргізілуі мердігер мен
тапсырушының арасындағы жасалған келісім-шартқа байланысты. Бұл шарт
Халықаралық Қаржылық Ескптіліктің қаржылық есептіліктің халықаралық
11стандартына сәйкес жасалады. Яғни стандартта көрсетілген түсім және
мердігерлік келісім бойынша шығындар есебі төмендегідіей тәртіпті
анықтайды:
- біріншіден, түскен түсім келісім бойынша және байланысты болуы,
- екіншіден есепті кезеңдегі түсім мен шығын істелген жұмыс түріне қараай
біркелкі бөлінуі тиіс.
Есептеудің тәртібіне орай келісім төмендегі типтерден тұрады:
1. Бекітілген баға боыйынша келісім, яғни баға шығындар өзгеруіне
байланысты құбылмалы.
2. Шығындарды қосу арқылы немесе шығындар көлемін анықтап пайыздық
үлесімен анықталған.
Келісім әрбір құрылыс нышанына жеке-жеке жасалады, себебі құрылыс
нышанының түрінің өзіне тән ерекшелігінің болуына байланысты.
Капиталды құрылыста өндірістің жұмысын ұйымдастырудың негізгі формасы
болып мердігерлік тәсіл саналады.
Құрылыс өнімінің күрделілігі, материалдық және адам ресурстарын бір
шаруашылық субъектісіне біріктіру мүмкін еместігі, құрылыс кәсіпорындарын
мамандандыруға, олардың қызметін белгілі бір іске қосқанда қадағалаудың
қажеттілігіне – лицензиясы бар бас мердігерді бөлуге әкеліп соғады.
Орындалатын жұмыстың түріне байланысты құрылыс кәсіпорындары
жалпықұрылыстық және мамандандырылған деп бөлінеді.
Тапсырыс берушімен келісім-шарт қатынасының сипатына байланысты құрылыс-
монтажды кәсіпорындар – бас мердігер және субмердігер деп бөлінеді. Бас
мердігермен өндірістік байланыстың ұзақтығына қарай кәсіпорындар – тұрақты
және жылжымалы субмердігерлер (мамандандырылған) деп бөлінеді. Тұрақты
кәсіпорындар ұзақ мерзімді өндірістік байланыста болады. Жылжымалы
кәсіпорындар олар үнемі қозғалыста болады. Осындай кәсіпорындар ірі құрылыс
корпорацияларының құрамында, анда-санда құрылыс көлемнің өсу кезінде
белгілі бір аумақта жұмыс орындау үшін құрылады.
Құрылыс-монтаж кәсіпорындары өмірлік цикліне байланысты құрылыстың
соңғы өнімін қалыптастыруда келесідей түрлерге бөлінеді:
♦ құрылыс, не монтажды жұмыстарды орындаушылар;
♦ жобалау-құрылыс фирмалары;
♦ ғылыми жобалау-құрылыс фирмалары;
♦ барлық жұмыстарды құрайтын және конструкциялар мен құрылыс
материалдарын өндіретін мекемелер.
Құрылысқа бірнеше қызмет түрлерінің біріктірілуі тән. Құрылыс
кәсіпорындарының өндірістік қызметі келесідегі түрлерден тұрады:
♦ негізгі өндіріс – құрылыс-монтажды жұмыстар, ғимарат-тар мен
қондырғыларды капиталды жөндеу;
♦ қосымша өндірістер;
♦ өндіріс пен шаруашылыққа қызмет ететін (әлеуметтік сала).
Өндірісті бағыты бойынша классификациялау – негізгі және қосымша
өндірістің, әлеуметтік сфераның шығындарын бөлек есепке алу қажеттігін
туғызады.
Бұл мақсат үшін қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есептің
шоттарының жұмыс жоспарындағы синтетикалық шоттар тізбесінің топтамасында
8 бөлімнің шоттары – Өндірістік есептің шоттары, оның бөлімшелері 8010
Негізгі өндіріс, 8020 Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары, 8030
Қосалқы өндірістер, 8040 Үстеме шығыстар белгіленген. Шығындардың
деңгейін бақылау және сараптау үшін оларды құрылыс бөлімдеріне, бөлек
бөлімшелерге, жұмыс түрлеріне байланысты топтастырады.
Құрылыс өндірісіне қатысушы тұлғалар Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексіне сәйкес жазбаша түрде келісім-шарт жасай отырып
төмендегідей тәртіпте құжат толтырады.
1.3. Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік есеп
жүйесін реттеу мақсаттары
Құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп, мұның кұрамдас
бөліктерін жетілдіріп отыру мемлекеттік және басқа да қоғамдық құрылыстадың
құзырына жатады. Бухгалтерлік есеп өрісінде жетілдіріліп отыратын
мәселелердің барлығы да орындаушы бухгалтерлер мен шаруашылық жүргізуші
тұлғалар үшін түсінікті және өте сенімді болуы керек. Кезіндегі әкімшілік
жолмен жоспарлы бағытпен реттелетін құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесі
нарықтык қатынастарға байланысты түбегейлі өзгерістерге түсіп, халықаралық
деңгейдегі есеп жүргізу тәжірибесі отандық есеп жүйесіне енгізіліп келеді.
Бұл күндері мемлекеттік органдар меншігіне жататын құрылыстадан басқа да
құрылыста, есеп жүргізудің ішкі саясатын белгілеп, бюджетке төленетін
салықтар мен алымдар арнайы қабылданған заң актілері мен нормативтік
құжаттарға сай іске асырылып келеді.
Сонымен қатар қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі құрамындағы
Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы Департаменті бухгалтерлік есеп
және қорытынды есеп жөніндегі кейбір ережелерді, әдіснамалық ұсыныстарды,
бухгалтерлік есеп стандарттарын, мұны қолданудың ұсыныстарын, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп счеттарының типтік жоспарын, мұны қолданудың
түсініктемесін және счеттардың типтік корреспонденциялануын даярлап, мұндай
ресми материалдарды тиісті заң орындардан тіркеуден өткізіп, құрылыстаға
ұсынып отырады.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасындағы құрылыстағы бухгалтерлік
есеп жүйесін нормативтік тұрғыдан реттеу төмендегі ресми және нормативтік
күші бар құжаттардан тұрады (1.1. кесте).
1.1. кесте
Қазақстандық есеп жүйесін нормативтік-құқықтық тұрғыда реттеу
деңгейлері
Деңгейлер Ресми құжаттар Құжаттар даярлаушы органдар
Бірінші деңгей - Заңдар, каулылар, Парламент, Үкімет, ҚР
заң күші бар құжаттаржарлықтар, Президенті
кодекстер
Екінші деңгей - Ережелер, ҚР Қаржы минитрлігі, ҚР
нормативтік құжаттар стандарттар Ұлттық банкісі
Үшінші деңгей - Әдіснамалық ҚР Қаржы министрлігі,
әдіснамалық құжаттар ұсыныстар, Үкіметтің аткарушы
нұсқаулар, хаттар, органдары, халықаралық кеңес
тұжырымдамалық беруші қоғамдастықтар мен
негіздер құрылыста
Төртінші деңгей - Ұйымдастыру мен Кеңес беруші фирмалар,
құрылыстадың есеп билік жүргізуші құрылтайшылар т.б. осы
саясаты ішкі құжаттар ұйымның басшылары,
(бұйрықтар, құрылыстада әр жылы
шешімдер т.б. ішкі жасалынатын, толықтырылып
ресми құжаттар) отыратын есеп саясаты
Жалпы экономикалық заңдылықтарға сәйкес макро және микро деңгейде
орын алатын экономикалық қатынастардың шынайы қалыптасып, ақпараттардың
жүйелі жинақталуы үшін бухгалтерлік есеп өрісіндегі нормативтік базаның
атқаратын рөлі өте зор.
Қазақстан Республикасында жүргізілетін бухгалтерлік есеп 24 маусым
2002 жылы № 329-шы Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды жөніндегі
Қазақстан Республикасының Заңымен реттелген. Аталмыш заң ең жоғарғы бірінші
деңгейдегі нормативтік ресми құжатқа жатады. Елімізде жүргізілетін
құрылыстағы бухгалтерлік есептің құқықтық және әдістемелік негіздері осы
заңда қаралған. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды жөніндегі Заңда бухгалтерлік есеп жүргізудің бірегей құқықтық
және әдістемелік негізі, құрылыстада құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесін
ұйымдастыру және мұның негізгі бағыты мен атқаратын қызметі, сондай-ақ есеп
жүргізушілер мен қорытынды есеп жасаушы заңды тұлғалардың міндеттері
қарастырылған.
Аталмыш заң есеп жүйесінің мақсаты мен есеп жүргізуге қойылатын
негізгі талаптарды анықтаған. Есеп жүргізудің негізгі талаптарына: ақшалай
өлшеу, құрылыста қызметінің үздіксіздігі, есеп саясатын жасау, екіжактылық
жазу, тәуелсіздік, түсініктілік, мәнділік, сенімділік, деркезділік,
орнықтылық, бейтараптық, тұнықтылық, жан-жақтылық, салыстырушылық сияқты
принциптер жатады. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесіндегі заң еліміздегі
салық жөніндегі заң актілерімен байланыстырылған. Сонымен қатар
бухгалтерлік есеп өрісіндегі жоғарғы деңгейдегі нормативтік базалар
жөніндегі құжаттарға Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары жатады.
ІІ Бөлім. Бухгалтерлік құжаттарды ұйымдастыру жолдары
2.1. Бастапқы құжаттар және олардың мазмұны
Бухгалтерлік есеп әр түрлі сенімділік дәрежесіндегі көптеген
мәліметтер қалыптастырады. Барлық шашыранды мәліметтер жүйеленуі және
топтастырылуы керек. Бастапқы құжаттар есептік жазуларды негіздеудің құралы
ретінде міндет атқарады. Өз мәнінде рәсімделген құжаттардағы мәліметтер
шаруашылық фактілерінің заңдылығы мен сенімділігін көрсетеді.
Бастапқы құжаттар шаруашылық қызметіне жетекшілік ету мен басқару
үшін қажет. Бұлар арқылы басқарушылардың берген тапсырмалары орындаушыларға
жеткізіледі. Мысалға, цехтардың қойған талабы қоймадан босатылған
материалдар есебіне, кассалық шығыс ордер кассадан төленген нақты ақшаның
есебіне, қоюшылардың жөнелткен тауарлары жөніндегі счет-фактурасы есеп
айырысу шотынан ақша қаражатының аударылуы есебіне негіз болып, мұндағы
құжаттар өздерінің орындаушылық міндетін атқарады.
Бухгалтерлік бастапқы құжаттар негізінде орын алған шаруашылық
фактілерінің дұрыстығы тексеріледі. Сонымен қатар шаруашылық қызметінің
ағымдағы барысы талданып, жіберілген қателер мен есеп жүргізу тәртібін
бұзушылықтың себеп-салдары анықталады. Яғни бухгалтерлік құжаттар тексеру
мен талдау қызметі функцияларын орындайды.
Бухгалтерлік есеп құжаттары экономикалық және заңды ақпараттар
қалыптастырудан тұрады.Құжаттардың экономикалық тұрғыда танылуы - байқалған
шаруашылық фактілері мазмұнын ең әуелі бастапқы құжаттарға жазып, мұндағы
цифрларды тиісті бухгалтерлік есеп регистрларына тіркеу арқылы қалыптасады.
Құрылыс кәсіпорындарындағы есеп саясаты мен құрылыстағы есепті ұйымдастыру
Есеп саясаты – бұл бухгалтерлік есеп, талдау, аудит аумағындағы ұзақ
мерзімді саясат, оны әрбір кәсіпорын өз бетінше жасайды, бухгалтерлік
есепті және қаржылық есепті оның негіздері мен қағидаларына сәйкес жүргізу
үшін субъектілердің басшыларының қабылдаған тәсілдерінің жиынтығы.
Есеп саясатын қалыптастыру төмендегі кезеңдерден тұрады:
- Бухгалтерлік есеп жүргізілетін кәсіпорындағы есеп саясатының қатынасын
анықтау;
- Бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
жағдайларды анықтау, сараптау, бағалау және реттеу;
- Есеп саясатын құрастырудың бастапқы жағдайларын таңдау және негіздеу;
- Есептің әрбір тәсілінің жолын және әрбір есеп объектісі бойынша
кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есепті жүргізудің жарамды тәсілін
бірегейлендіру;
- Кәсіпорында қолдануға жарамды бухгалтерлік есептің жүргізілу тәсілін
таңдау;
- Таңдалған есеп саясатын рәсімдеу.
Құрылыс кәсіпорындарының есеп саясатының бөлімшелерінің тізімі
төмендегідей болуы шарт:
1.Жалпы бөлім.
2.Басқару және ұйымдастыру құрамы.
3.Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың жүйесі.
4.Бухгалтерлік құжаттар және оларды сақтау мерзімі.
5.Түгендеу.
6.Негізгі құралдардың есебі.
7.Материалды емес активтердің есебі.
8.Материалдық құндылықтардың есебі.
9.Ақшалай қаражаттардың есебі.
10.Еңбек және еңбекақы.
11.Дебиторлық қарыздар және басқа да активтер.
12.Инвестицияны есептеу.
13.Меншіктік капитал.
14.Өндіріс шығындарының есебі және құрылыс өнімінің (қызметінің) өзіндік
құнын калькуляциялау.
15.Мерзім шығындары.
16.Сату, табыс және баға.
17.Есеп беру.
18.Түсініктеме.
Кәсіпорынның есеп саясатын оның бас бухгалтері немесе арнайы есеп бөлімі
құрастырады. Есеп саясаты кәсіпорын құрылған сәттен бастап дайындалады.
Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның басшысы өзінің бұйрығымен бекітеді.
Осы кәсіпорынның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның есеп
қызметін атқаруы барысында негізгі құжат ретінде қолданылады.
Тиісті заң актілерін басшылыққа ала отырып еліміздегі құрылыстағы
бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу мен дұрыс жүргізілуін бақылауға алып отыру
Қаржы министрлігінің құзырына тапсырылған.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі басқа да министрліктер мен
ведомствалармен келісе отырып, екінші деңгейде құрылыстағы бухгалтерлік
есеп жүйесіне тән бағыттағы ресми құжаттар (қондырмалар): Бухгалтерлік есеп
стандарттарынан, Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсырудың
Концептуалды негізінен, Бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарынан
тұрады. Қондырмалық (синтездік) мәні бар әдістемелік үрдістегі ресми
құжаттар Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде тіркелген.
Бухгалтерлік есеп жүргізу өрісіне арналған, ресми түрде іс-тәжірибеде
басшылыққа алынатын, қолданбалық сипаты бар мұндай құжаттар Қазақстан
Республикасы аймағындағы барлық құрылыстаға таратылып отырады.
Бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік қорытынды есеп даярлауға арналған
ереже түрінде танылған нормативтік қағидалары бар құжатты - Бухгалтерлік
есеп стандарттары деп атаймыз.
Бухгалтерлік есеп стандарттары - Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
жүргізудің ресми қабылданған ережесі және шаруашылық жүргізуші құрылыстадың
қаржы қорытындысы есебін жасау үшін ақпараттық жүйе қалыптастырудың
әдістерін белгілейтін құжат. Бухгалтерлік есеп жүргізудің көптеген
әдістерін бірегей жүйеге келтіріп, кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық
қызметін ақпараттау мен салыстыру мақсатын орындау үшін қабылданған
бухгалтерлік есеп стандарттарының атқаратын рөлі өте зор.
Орындалған шаруашылық фактілері материалдық объекті түрінде дәлелді
мәліметтер алуды қамтамасыз етеді және құжаттар мазмұны заңды тұрғыда
танылады.
Сонымен шаруашылық жүргізу фактісінің алғы шарты құжаттау болып
табылады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу үшін арнайы модельденген
үлгідегі бастапқы құжаттарға шаруашылық операцияларының көрсеткіштері
міндетті түрде жазылады. Құжаттарға жазылған мәліметтер мен ақпараттар
логикалық іс-әрекетке жауап беретіндей тіркеліп, тек ақиқат операцияларды
көрсетуі керек.
Құрылыста қызметі өрісінде нақтылы орындалған іс-әрекеттер мен
экономикалық қатынастарды құжаттарға түсіріп жазу құрылыстағы бухгалтерлік
есеп жүйесінің негізін құрайды. Яғни бухгалтерлік есеп жүргізу құжаттардан
қана туындайды. Құжаттарға түспеген жазулар - жоқ жазулар. Құжаттау
процесіне сүйене отырып, құрылыста мен жеке түлғалар арасындағы заңды
қатынастарды ажыратуға болады.
Бастапқы құжаттар деп - заңды мағынасы бар шаруашылық фактілерінің
мазмұнын арнайы үлгідегі қағаздарға рәсімдеп жазу мен куәландыруды айтамыз.
Орындаушы бухгалтерлер: құжат жоқ болса, жазу да болмайды - деген
қағиданы есте сақтауы керек. Бастапқы құжаттарды сапалы рәсімделуінің
негізінде құрылыстағы бухгалтерлік есеп жүйесінің сапалылығы да
сипатталады. Яғни шаруашылық фактілерінің мазмұны бастапқы құжаттарға аса
жоғары санадағы ұқыптылықпен, толық және дәлме-дәл жазылып, құжаттардың дер
кезділік қасиеті мен анықтығы, сондай-ақ арнайы үлгідегі бастапқы құжаттар
жасау талабы толығымен іске асырылуы керек.
Қандай да болмасын құжаттардың өзіне тән заң актілерімен және арнайы
ережелермен белгіленген деректері (реквизиттері) болады. Реквизит латын
сөзі. Бұл сөз қажетті деген ұғым береді. Реквизиттер барлық кұжаттарға
түсірілуі керек. Құжаттардың деректері мен мәліметтері арнайы мақсаттарға
қарай толтырылады. Құжаттар үлгісін пайдаланып, мүның деректерін толтырушы
адамдар заң алдында, осы ұйымның қабылдаған өз ережесін және қүжат
айналысын бұзбау үшін жауапты болады. Құжаттардың деректеріне (реквизит)
мыналар жатады:
- құжаттардың аталуы және құжат үлгісінің коды;
- құжаттарды рәсімдеген күн;
- шаруашылық фактісінің мазмұны;
- шаруашылық фактісін сандық және сапалық бақылаудағы өлшеу
бірлігі;
- орындалған фактіге жауап берушілердің аты-жөні, бұлардың қойған
қолы, ұйымның аталуы.
Құжаттардың аталуы (мысалға, акт, материалдар алудың талабы, кассалық
шығыс ордер т.б.) орындалатын шаруашылық фактісінің сипатын көрсетіп,
құжаттаудың дәлелділік қасиетін көрсетеді.
Құжаттардың рәсімделген күні - біртекті шаруашылық операциялары
қайталанып отыратындықтан құжат рәсімделген күннің тексерушілік және
ақпараттық мағынасы болады. Құжаттарға, олардың рәсімделген күнін қою
арқылы бір құжаттың екінші рет немесе тағы да пайдаланбауы қадағаланады.
Сандық және сапалық өлшеу арқылы шаруашылық фактілері мәліметтерін
басқа да фактілерден ажыратып қарап, әрбір факті өз нышанына қарай
тіркеледі.
Шаруашылық фактілерінің мазмұны тиісті бастапқы құжаттарға дұрыс және
толық жазылып рәсімделеді және мұндағы мәліметтердің дәлдігі осы фактінің
орындалуына жауапты адамдардың қойған қолдарымен расталады. Қол қоюға
құқысы бар жауапты адамдар тізімін осы ұйымның бас бухгалтерінің қатысуымен
ұйым жетекшісі бекітеді. Бастапқы құжаттарға жазылатын жазулар сиямен
химиялық қаламдармен, жазу машиналары және ЭЕМ қолдану арқылы жазылады.
Қандай да болмасын бастапқы құжаттарға жазылған жазулар таза, түзу және
мұқият жазылып, құжаттағы қажетті деректер (реквизиттер) толығымен
толтырылуы керек. Құжат деректері толық толтырылмаған немесе қате
толтырылып, бұрмаланған жағдайда, мұндай құжаттардың заңдылық күші
болмайды. Сонымен қатар, шаруашылық операцияларын жүргізуге байланысты
мәліметтер негізсіз жағдайда қалады.
Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу үрдісінде басқа да ақпараттар
ағынын тасымалдаушы құралдар қолданылады. Мысалға, бастапқы құжат қайта
өңделіп, автоматтандыру және машиналық тасымалдау жүйесіне түсірілуі
мүмкін. Қазіргі заманғы компьютерлік технологияның есеп жүйесінде кеңінен
қолданылуына байланысты магниттік дискілер, ленталар, перфоленталар, т.с.с.
есеп құралдары ресми құжаттар қатарында қолданылатын болды.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аса жоғары бағаланатын құжаттар бір
ғана дана болып жасалынады. Мысалға, ұйым кассасына кіріске алынатын ақша
қаражаттарына арналған кіріс-ордерін бірнеше рет қайталап жазып ақшаны,
қайталап кіріске алуға болмайды. Егер әр құжат тиісті мақсатқа ғана
арналып, әрбір көшірмеге орындаушылардың қолдары қойылып, әрбір дана құжат
өз қызметі мен атқаратын міндетіне қарай рәсімделген жағдайда, әрбір дана
құжат, көшірме емес, түбіртекті құжат болып есептелінеді. Мысалға,
сатылатын тауарларға екі дана накладной қағазы жазылып, бірінші данасы
жөнелтілген тауарлармен бірге сатып алушыға жіберіледі, ал екінші данасы
тауар сатушы ұйымда қалады. Егер заңдылық жағынан қарағанда құжаттарға
жазылатын жазулар тек қана бір дана (алғашқы) жазулар болып танылса,
экономикалық жағынан карағанда құжаттар бірнеше дана болып қаралуы да
мүмкін. Қандай жағдайда болмасын құжаттарға жазылатын жазулар шындық пен
дұрыстықты ғана көрсетуі керек.
Бастапқы құжаттарды рәсімдеу барысында жіберілген кателер төмендегі
әдістерді қолдану арқылы түзетіледі:
1) Қолмен жазылған құжаттарда жіберілген қате (банктік және
кассалық құжаттардан басқа құжаттардағы қателер) жазу бір сызықпен сызылып,
қате жазудың жоғары жолына (үстіне) түзетілген сомалар немесе дұрыс текст
жазылады. Бастапқы құжаттағы түзетілген қате Түзетілді сөзін жазу аркылы,
осы құжатты рәсімдеуші жауапты адамның қойған қолымен расталады. Банктік
және кассалық құжаттарды ешқандай әдістермен түзетуге болмайды.
2) Шаруашылық фактілері қағидаларын толық және сенімді орындап
бастапқы құжаттарды қолдану үшін Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп
және қаржылық қорытынды жөніндегі Заңның 3 тармағының 6-1 бабына сәйкес ҚР
қаржы министрлігінің 19 наурыз 2004 жылғы № 128-ші бұйрығымен бастапқы
құжаттардың типтік үлгісі бекітілді.
3) Қазіргі кезеңде еліміздегі барлық құрылыста бастапқы құжаттардың
типтік үлгісін кеңінен қолданып келеді. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп
жүйесінде қолданылатын бастапқы құжаттар үлгісін дұрыс рәсімдеу мен
құжаттарға жазылған мәліметтерді тексеру және бұларға жазылған мәліметтерді
зерделеп отыру әрбір орындаушы бухгалтерлердің кәсіби білімділігіне
байланысты.
Шаруашылық фактілерін құжаттау құрылыстадың бухгалтериясында ішкі
және сыртқы аудит қызметін жүргізуге, қаржы-шаруашылық қызметін талдауға,
сондай-ақ материалды-жауапты адамдар жұмысын бақылауға, активтер, капитал
және есеп айырысу тәртібі қозғалыстарына негіз болады.
2.2. Құжаттарды классификациялау, стандарттау және үйлестіру
Құжаттарды классификациялау. Құрылыстада экономикалық мазмұны мен
үлгі пішіміне қарай көптеген бастапқы құжаттар қолданылады. Құрылыстағы
бухгалтерлік есеп жүйесінде колданылатын бастапқы құжаттардың атқаратын
міндетін, бұларды рәсімдеудің жолдарын, құжаттарды өңдеу әдістерін білуіміз
керек. Бухгалтерлік есеп жүргізудің бастапқы кезеңін қалыптастыратын
құжаттар сыртқы пішім үлгісіне, атқаратын міндеті мен мазмұнына және
шаруашылық фактілерін тіркеу әдістері мен ерекшеліктеріне қарай біртекті
топтарға топтастырылады. Топтастыру деп - бастапқы құжаттарды біртектес
нышандарына қарай классификациялауды айтамыз. Бастапқы құжаттар төмендегі
нышандарға (признаки) қарай классификацияланады:
атқаратын міндетіне;
жинақтау дәрежесіне;
шаруашылық фактілерін тіркеу әдісіне;
жасалған орындарына;
шаруашылық фактілерінің сипатына.
Атцаратын міндетіне карай құжаттар ұйымдастыру мен әміршілік,
растаушы, бухгалтерлік рәсімдеуші және қиыстырушы болып бөлінеді.
Ұйымдастыру мен әміршілік құжаттары құрылыста қызметін жалпы басқару
жұмыстарын іске асыруға арналған. Мұндай құжаттарға белгілі бір шаруашылық
әрекеттерді орындау жөнінде берілген бұйрық, сондай-ақ материалды
құндылықтар алуға берілген сенім хат, банктерден ақша алуға берілген
чектер, төлеу-тапсырма құжаты жатады.
Ұйымдастыру мен әміршілік құжаттарын негізінен ұйымның барлық
құрылымдық бөлімшелеріндегі жауапты адамдар жасайды. Есеп пен қорытынды
есепті ұйымдастыру жөніндегі құжаттар реквизиттерін бухгалтерлік қызмет
атқарушылар (банк чектерін т.с.с) толтырады. Қаржылық және есептесу
операцияларына арналған құжаттарды қаржы бөлімі мен бухгалтерия
қызметкерлері рәсімдейді. Жабдықтау мен өткізу (сату) жөніндегі кұжаттарды
негізінен ұйымдағы коммерциялық қызмет атқарушылар, сондай-ақ есеп
кызметкерлері (материалдар жіберу талабы т.с.с.) жасайды.
Растаушы құжаттарды шаруашылық фактілерінің орындалуы мен
рәсімделінуіне жауапты адамдар жасап, қолдарын қояды. Жауапты адамдар
шаруашылық фактілерінің орындалғандығын растайды. Бұлар материалды
құндылықтардың алынғандығы мен өз орнымен дұрыс жұмсалғандығына әрқашанда
жауапты болады. Растаушы құжаттарға тауар тасымалдау накладнойлары,
материалды құндылықтар алу актілері, кассалық ордерлер т.с.с. жатады.
Растаушы құжаттар негізінде бухгалтерлік есеп счеттарының жазулары
орындалады.
Бухгалтерлік рәсімдеуші құжаттар есеп жазуларын жүйелеу мен счеттар
корреспонденциясын анықтау үшін ұйымдастыру мен әміршілік және растаушы
құжаттар негізінде рәсімделеді. Мұндай құжаттар әміршілік етуші және
растаушы құжаттардың қосымшасы түрінде танылып, мұндай құжаттардың жеке
мағынасы болмайды. Егер атқарушы бухгалтер басшылыққа алынатын нұсқаулар
мен ережелерге сай, мысалға негізгі құралдарға амортизация есептеу,
әлеуметтік сақтандыру жөнінде анықтамалар мен есептеулер жасаған жағдайда
бухгалтерлік рәсімдеуші құжаттар жеке мағынада болады.
Қиыстырушы құжаттар әртүрлі құжаттар нышанынан құралады. Мысалы:
1) әміршілік және растаушы (еңбек ақы төлеудің есептесу-төлеу
ведомостысынан), растаушы және бухгалтерлік рәсімдеуші (аванстық есеп),
әміршілік, растаушы және бухгалтерлік рәсімдеуші (кассаның шығыс ордері);
2) кассаның шығыс ордерінде ақшаның төленуі жөніндегі әмірлік
(әмірлік етушінің койған колы), ақшаның төленгендігі жөніндегі кассирдің
және ақшаны алғандығы жөніндегі алушының қойған қолдары, сондай-ақ осы
операцияның мазмұнын тиісті счеттарға жазу жөніндегі счеттар
корреспонденциясы көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибесінде
қиыстырушы құжаттар негізінен құжаттарды өңдеу жолдарын жеңілдетуге және
құжаттар саны мен есеп шығындарын барынша қысқартуға бағыталған.
Жинақтау дәрежесіне (жасау тәртібіне) қарай құжаттар бастапқыдағы
бірінші кезеңдегі рәсімдеу және екінші кезеңдегі жинастырушы құжаттарға
бөлінеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz