Қазақстандағы орман шаруашылығы мен орманды аймақтарда мемлекеттік тілдің қолданылуы: әлеуметтік лингвистикалық, когнитивтік лингвистикалық қырлары

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік унивеситеті

Қолжазба құқығында

Дүзмағамбетов Ерболат Аблазиұлы

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ОРМАНДЫ АЙМАҚТАРДА МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ: ӘЛЕУМЕТТІК ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ,

КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ

10. 02. 19 - тіл теориясы

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:

ф. ғ. д., профессор Б. Хсанұлы

Ақтөбе

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Соңғы уақытта, атап айтқанда XX-ғасырдың ортасынан, отандық және шет ел лингвист-ғалымдарының назары әлеуметтік лингвистика проблемаларына ауды.

1952 жылы американдық зерттеуші-ғалым Х. Карри ұсынған «социолингвистика» (әлеуметтік лингвистика) термині тіл білімінде бұрыннан бар бағытты айқындап, тілді - қоғам құбылысы ретінде зерттеу нысанасына айналдырды. Сол уақыттан бастап отандық және шет ел ғалымдары әлеуметтік лингвистика проблемалары бойынша өздерінің зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. (Ю. Д. Дешериев, Л. Б. Никольский, А. Д. Швейцер, В. А. Аврорин, Э. Хауген, У. Вайнрах, Р. Белл, Р. Штернеманн, Л. В. Щерба, Ф. П. Филин, Е. М. Верещагин, М. М. Михайлов, А. А. Залевская, В. Г. Костомаров, Б. Х. Хасанов, А. М. Шахнарович, Л. Л. Аюпова, А. П. Майоров, М. М. Копыленко, А. Е. Карлинский, Э. Д. Сүлейменова, С. Т. Саин және т. б. ) .

Әлемдік әлеуметтік тіл білімі - әлемдік қоғамдық даму мен әлемдік тіл процесін өзара тәуелді құбылыстар ретінде қарастыратын ғылым. Тілдің қолданыс аясын кеңейту әдіснамасы - әлеуметтік лингвистика құзырындағы нысан. Мұның мәнісі: қоғам мен тіл өзара тығыз байланысты, бір-біріне тәуелді. Әрбір тіл - қарым-қатынас қажеттілігі. Тіл адамға қызмет етеді, тіл мен қоғам қарым-қатынасы қоғам өміріндегі тілдің қызметінің өсуімен сипатталатыны сондықтан. Сол себепті де тілге мемлекеттік мәртебе беру, сол арқылы оны дамыту - халықаралық стандарт. Олай болса, профессор Хасанұлының - тілдерді аймақтық тұрғыдан зерттеп, дамыту ұстанымы кезек күттірмейтін проблема. Осы тұрғыдан бірнеше кандидаттық диссертациялар да қорғалды.

Академик, социолингвист Б. Х. Хасанұлының ұстанымы бойынша, әлеуметтік лингвистика тұрғысынан алғанда, тілдік аймақ деген - тілдік жағдаяты (ситуация) жалпы алғанда, ұқсас болып келетін, елдің жақын орналасқан әкімшілік-аумақтық құрылыстағы буындарда (облыс, аудан, ауылдық округ) қоғамдық қызмет атқаратын тілдер тобы орналасқан аумақ. Сондай критерилер бойынша Қазақстан республикасының территориясы төмендегідей тілдік аймақтарға бөлінген:

1. Оңтүстік аймақ (Алматы қаласы, Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары) .

2. Батыс аймақ (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары) .

3. Солтүстік аймақ (Астана қаласы, Ақмола, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары) .

4. Шығыс аймақ (Шығыс Қазақстан облысы) .

5. Орталық аймақ (Қарағанды облысы) .

Келесі, профессор Хасанұлының ұсынған мәселесі мемлекеттік тілдің қолданылу аясын - қоғам өмірінің әр алуан салалары бойынша тыңғылықты ғылыми зерттеу объектісі ету. Осы тұрғыдан оның еліміздің әр жеріндегі шәкірттері өздерінің зерттеу жұмыстарын бастап та кетті. Ал, біздің нысанамыз болған - еліміздің орманды аймақ және орман шаруашылығы саласындағы мемлекеттік тілдің қолданылу аясын анықтау, оның әлеуметтік лингвистикалық және орманға байланысты лексиканың когнитивтік, қырларын барынша қамту болып отыр.

Негізі орман-тоғай ландшафты құнарлы, сулы, таулы, қоныстануға қолайлы жерлерде ұшырасады. Сондықтан, осы аталған социосферада этностар тығыз, араласа өмір сүреді. Бұл дүние жүзінде белгілі болған факт. Ұлттардың араласа өмір кешуі, оларды қоғамдық, тілдік қатынаста болуға итермелейді. Олай болса, сол аймақтардың тілдік жағдаяты (ситуация) да күрделі болып келеді.

Қазіргі әлем тіл білімі қоғам мен тіл құбылыстарын байланыстыра қарауға назары ауғандығын айтқанбыз, себебі қоғам мен тіл процесін байланыстырып зерттегенде ғана тілдердің қолданылу аясын кеңейту үшін қажетті әдіснамалар жинақталады. Біздің таңдаған тақырыбымыз еліміздің ең күрделі аймақтарының және қоғам өмірі салаларының бірі болып табылғандықтан, оның тілдік жағдаятын анықтай отырып, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту үшін қажетті әдіснамалар жинау, оның лексикасындағы орманға байланысты ұғымдардың когнитивтік бейнесін ашу зерттеу жұмыстың өзектілігін айқындайды.

Зерттеу нысаны . Зерттеу жұмысымыздың нысанасына еліміздің орманды аймақтары және орман шаруашылықтарындағы мемлекеттік тілдің қолданылу аясы, орманға байланысты лексикасының когнитивті, психолингвистикалық және гендерлік аспектілері алынып отыр.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы.

Диссертацияда еліміздің әр өңіріндегі орман шарушылық мекемелеріндегі мемлекеттік тілдің қолданылу аясы, сол салада жұмыс жасайтын адамдардың қазақ тілін меңгеру деңгейі анықталды. Сонымен қатар, қазақ тілінің орманға байланысты лексикасының когнитивті бейнесі анықталды.

1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРМАНДЫ АЙМАҚТАРДЫҢ, ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ ҚОЛДАНЫСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. 1. ОРМАН. АНЫҚТАМАСЫ МЕН МӘНІ.

Орман - ағаш, бұта, шөптесін, басқа да өсімдіктерден (мүк, қына) және жануарлар, микроорганизмдерден тұрып, өз дамуында өзара биологиялық байланыста, әрі бір-біріне және қоршаған ортаға әсер ететін негізгі өсімдіктер әлемінің түрі. Орманның ерекшелігі - мұнда оның құрылымы мен өмір сүруінде негізгі қызметті ағаш тектес өсімдіктердің атқаруы. Орман - биосфераның негізгі құрам бөлігі, географиялық ландшафт элементі болып табылады. Орман - өнеркәсіпке әр-алуан шикізат, негізгі ағаш өнімдерін беретін табиғи шикізат көзі.

Сонымен орман - көп қырлы құбылыс. Орман ұғымы ертеде алғашқы адамдардың абстракты ойлау қабілеті мен сөйлеу коммуникациясы пайда болған кезде қалыптасқан болуы керек. Бірақ, оған бертін келе ғана ғылыми тұрғыдан анықтама берілді. Ең алғаш орман анықтамасын қисындап мазмұндаған орыс ормантанушы-маман Г. Ф. Морозов (1867-1920) саналады. Ол орманды өскен топыраққа, атмосфераға, сыртқы формасы мен ішкі құрылымына және бір біріне әсер етуі арқасында пайда болған ағаш тектес өсімдіктердің жиынтығы деп анықтады.

Қазақстан республикасының 2003 жылы шілде айында қабылданған орман кодексінде орманға мынадай анықтама берілген: « Орман - ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан, қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономиялық және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен» (орм. код) .

Орман - биосфераның құрылымды бөлшегі деген түсінік оған берілген кең және жан жақты анықтама. Ормандар Антарктида материгінен басқа барлық континенттерде кездесіп, барлық құрылық көлемінің 30 пайызын, немесе 400 млн. га қамтиды. Олардың жартысын тропикалық және субтропикалық ормандар құрайды. Ормандардың қазіргі бейнесі эволюциялық даму және адамзаттың әсер ету қызметінің әсерінен қалыптасқан. Соңғы 10 мың жыл ішінде жер бетіндегі ормандардың үштен екі бөлігі жойылды. Орманға антропогендік әсері орта ғасырларда, әсіресе ХІХ-ХХ ғасырларда кофе плантациясын жасау, қант тростник егу, басқа да мәдени өсімдіктер отырғызу үшін, сонымен қатар қалалардың өсуі, өнеркәсіптік орталықтардың көбеюі және жаңадан пайда бола бастаған өнеркәсіптік салалардың (ағаш өнеркәсібі, целлюлозды-қағаз, ағаш химиялық фабрикалары) құрылуы қатты әсер етті. Ормандар табиғи және қолдан жасалған болып бөлінеді. Табиғи түрде қалыптасқан ормандар барлық ормандардың негізгі бөлігін құрайды. Қолдан, ағаш тектес өсімдіктердің отырғызылуы арқылы, жасалған ормандардың әзірше үлес салмағы аз, бірақ Орталық Европадағы кейбір мемлекеттерде олардың көлемі табиғи түрде қалыптасқан ормандардың көлемінен артық.

Орман алабы және егісі термині. Орман алабы деп ағаш тектес өсімдіктері басым болып келетін жекеленген территорияны айтамыз.

Орман егістері (орман фитоценозы) - бұл белгілі-бір ортада өсетін орман өсімдіктерінің жиынтығы. “Егістер” термині тек қолдан отырғызылған ағаштарға ғана емес табиғи түрде өскен ағаш тектес өсімдіктерге де қолданылады. Орман егістеріне ағаш тектес өсімдіктер тән. Далада немесе тоғайлық жерге біткен жалғыз ағаш егісті білдірмейді. Олардың негізгі айырым белгісі - егістер өскен жер телімінің тұтастығы, біршама тығыздығы бар ағаштар шымылдығы.

Орман құрамына өсімдіктерден басқа көптеген жануарлар мен микроорганизмдер түрлері енеді.

Орман - биогеоценоз. Орман биогеоценозын В. Н. Сукачев (1888-1967) былай деп анықтайды: орман биогеоценозы - құрылымы, құрылысы, компоненттерінң қасиеттері, олардың бір-біріне қатысы, яғни өсімдік жамылғысының, жануарлары мен микроорганизмдері, тау жынысының беткі қабаты, топырақ жамылғысы, олардың компоненттерінің қуаты, т. б. табиғат құбылыстары біркелкі болып келетін орман учаскесі. Қасиеттері бір-біріне жақын орман биогеоценоз учаскелерін белгілі-бір орман биогеоценоз түріне топтастыруға болады. орман шаруашылығы практикасында оны орман типі (түрі) дейді. Орман типтері (түрлері) табиғи, яғни адамның, табиғат сұрапылынан бұзылмаған орман типтері және сол әрекеттерден туындаған орман типтері (түрлері) болып бөлінеді.

Орман бірқатар өнеркәсіптердің (ағаш өңдеу, целлюлозды қағаз, ағаш химиясы) бай шикізат көзі екені белгілі. Ең негізгі шикізат ресурсы - ағаш материалдары.

Дүние жүзіндегі ағаш қоры халықаралық ұйымдардың айтуынша мынадай: Ресей - 81, 9; Бразилия - 47, 8; АҚШ - 29, 7; Канада - 29, 4; Финляндия - 1, 9 (млрд. м*) .

Қазақстан республикасының орман қоры 26684, 8 мың га. Бұл барлық территорияның 4, 3 % құрап, Орта Азияның, Закавказье мен Балтық жағалауларындағы ормандардың бәрін қоса есепдегі көлеміне тең келеді.

Қазақстан Республикасында Тянь-Шань тауларында шыршалы, Алтайда қылқан жапырақты, Көкшетау, Баянауыл, Қарқаралы, Аманқарағайда қайың, қарағайлы ормандар кездеседі. Батыста, Оралда емен, терек, Оңтүстік Қазақстанда жаңғақ, таулы жерлерде арша ормандары кездеседі. Сырдария, Іле өзендері бойында терек, тобылғы, жыңғыл, шетенді ормандар бар. Әрине Қазақстанның ормандарының көлемі оның территориясының аясында мардымсыз болып көрінеді, бірақ Белоруссияның орманды алқап көлемімен салыстырғанда Қазақстан ормандарының көлемі 65 пайызға көп.

Орман қорының аймағы деген терминге мынадай анықтама қолданылады: “ это часть территории республики Казахстан, занятая лесом, а также не занятая им, но предназначенная для нужд лесного хозяйства. Лесной фонд включает лесную площадь, т. е. территорию, покрытую лесом, но предназначенную для лесовыращивания (гари, вырубки, пустыри, прогалины, редины, площади погибших насаждений) . Кроме того, в состав лесного фонда включается нелесная площадь: сельскохозяйственные угодья (пашни, сенокосы, пастбища), площади особого назначения (дороги, канавы, усадьбы и др. ), а также площади болот, песков, оврагов, крутых склонов и другие территории” (рег. каз. 157) . Орман қорына табиғи қалыптасқан орман түрімен қатар қолдан жасалған орман түрлері де кіреді.

Қазақстан Республикасының 2003 жылы қабылданған Орман Кодексінде орман қорының анықтамасы, оған енетін жерлер, оның меншік түрлерінің таралуы былай көрсетіледі:

1. Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман өсімдіктері өспеген, бірақ орман шаруашылығының қажеттеріне арналған орман қоры жерлері Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрі - оман қоры) құрайды.

2. Орман қоры мемлекеттік және жекеше орман қорларынан тұрады.

3. Мемлекеттік орман қорына:

ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріндегі (орманды және ағаш өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсірілген ормандар;
табиғи және қолдан өсірілген ормандар, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры жерлеріндегі орман шаруашылығының қажеттері үшін берілген, орман өсімдіктері өспеген жер учаскелері;
халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды құбырлардың және басқа желелік құрылыстардың белдеулеріндегі ені он метр жіне одан көбірек, алаңы 0, 05 гектардан астам қорғаныштық екпелері жатады.

4. Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының Жер туралы заң актісіне сәйкес орман өсіру үшін нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға жеке меншікке немесе ұзақ мерзімді жер пайдалануға берілген жерлерде, солардың қаражаты есебінен жасалған, ені он метр және одан көбірек, алаңы 0, 05 гектардан астам қолдан өсірілген ормандар, агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер жатады.

5. Орман қорына:

1) мемлекеттік орман қорының жерінен тыс орналасқан жекелеген ағаштар және көлемі 0, 05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі бұта өсімдіктер;

2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елді мекендер шекарасы шегіндегі жасыл желектер;

3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелеріндегі ағаштар мен бұталар кірмейді (кодекс) .

Әр мемлекет өзінің табиғи ресурстарын сақтауға, оны қорғауға мүдделі. Сондықтан да елімізде орман кодексі қабылданған. Бұл кодексте орманның меншік түрін, орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру, орманды мемлекеттік басқару және бақылау механизмдері толығымен пысықталған.

Қазіргі заманда өзекті проблемалар қатарына еніп отырған орманды қорғау проблемасы да мемлекет тарапынан жан жақты қарастырылып, ормандарды қорғауға, тиімді пайдалануға үшін түрлі заң актілері қабылданды. Кеңес үкіметі кезінде де осындай заңдар болған: СССР-дің орман қорғау туралы Ережесі (1950 ж. ) ; СССР ормандарында ағаш дайындау Ережелері (1955ж. ) . СССР-дің ормандарында өрт қауіпсіздігі туралы Ережелері (1971ж. ), СССР-дің ормандарында шөп шабу, мал бағу Ережелері (1947 ж. ), колхоз ормандары туралы Ережелері (1968 ж. ) . Бұл заң актілері кезінде СССР Министірлер Советінде бекітілген болатын.

Қазақстан егемендік алғаннан кейін 1993 жылы Орман кодексі қабылданды. Ал 2003 жылы өңделіп, біраз өзгертулермен қайта ұсынылды. Сонымен қатар табиғатты қорғауға, соның ішінде ормандарды, табиғи кешендерді күтіп баптауға арналған өкіметтің біраз заң актілері бар.

Орман шаруашылығы - халық шаруашылығының бір саласы. Оның өндірістік қызметтері мынадай жұмыстардан тұрады: ағаш тұқымын немесе көшеттерден орман өсіру, орманды күту, ағаш дайындау, оның кесуін реттеу, питомниктерде көшет өсіру, ормандарды өрттен қорғау т. б. . орманды аймақтарда орманды қорғау шараларын тиянақты жүргізу үшін орман бірнеше телімдерге (учаске) бөлінеді, олардың әрқайсысы бір орманшыға бекітіледі. Осындай бірнеше учаскелер біріктіріліп орман шаруашылығының құзырында болады. орман шаруашылығының басшысын лесничий дейді.

1. 1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРМАНДЫ АЙМАҚТАРДЫҢ ТІЛДІК ЖӘНЕ ЭТНОТІЛДІК ЖАҒДАЯТЫ.

Қазақстан Республикасының орман қоры, 2002 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша, 26, 7 млн. га. жерді алып жатыр. Орман қоры деп орман алып жатқан және ағаш егуге (ормандандыруға) бөлінген, орман шаруашылығының құзырындағы жер көлемін айтамыз. Орманды аймақ - орманы табиғи түрде қалыптасып, белгілі бір территорияны қамтитын аймақ. Орманды аймақтар негізінен Қазақстанның шығыс, солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығысында орналасқан. Бірақ, еліміздің барлық облыстарында азды-көпті орманды аймақтар кездеседі.

Біздің зерттеу жұмызға өзек болып отырған еліміздің орман шаруашылықтары және кейбір орманды аймақтарындағы мемлекеттік тілдің қолданылу аясын анықтау, ерекшеліктерін көрсету мәселесі. Әлеуметтік лингвистиканың тиімді тәсілдерінің бірі - ресми статистикалық мәліметтерді зерттеу және анализдеу тәсілі. Статистикалық мәліметтерді зерттеу мен аннлиздеу арқылы білгілі-бір социумдағы тілдің, нақты сөйлеуші мен тілдің жағдайын терең түсінуге мүмкіндік туады. Сондықтан біз өз жұмысымызда мемлекеттік статистикалық құжаттар және әр жылдарда өткізілген халық санағының мәліметтерін барынша қолданамыз.

Жекелеген облыстар бойынша, орман қорының көлемі жөнінен ең бірінші орында Қостанай облысы - 6543, 8 мың га - бұл барлық облыс жерінің 11, 4%. Алматы облысы - 4861, 1 мың га - 8, 0%; Жамбыл облысы - 4682, 7 мың га - 17, 1% ; Шығыс Қазақстан облысы - 3633, 9 мың га - 6, 3 %; Оңтүстік Қазақстан облысы - 3129, 2 мың га - 13, 7%; Әрі қарай орман қорының көлемі бойынша: Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Павлодар, Маңғыстау, Қарағанды, Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Атырау облысы орналасады. (1, 167) р. к. Енді аталған региондардың халқының санымен, ұлттық құрамымен танысайық. Қостанай облысы: барлық тұрғындар саны - 1017729 адам, ….

Шығыс Қазақстан облысы халқының мемлекеттік тіл білу дәрежесі туралы О. Б. Алтынбекова мынадай деректер келтіреді: қазақ ұлтының 100% өз этникалық тілін меңгерген, оның ішінде 2, 0 % нашар меңгергендігін көрсеткен; 24, 5 мың татарлардың 68, 7 % мемлекеттік тілді біледі, бірақ олардың 26, 1 % нашар меңгерген; орыс этносының 11, 0 % қазақ тілін білетіндігін көрсеткен, бірақ соның ішіндегі 86, 5 % мемлекеттік тілді нашар деңгейде білетіндігі анықталған; 4, 525 мың белорустардың 8, 1 % қазақ тілін біледі, дегенмен олардың 73, 5 % мемлекеттік тілді төмен деңгейде меңгергендігін көрсеткен; неміс ұлты өкілдерінің 16, 1 % қазақ тілін білетіндігін көрсетсе, оның 68, 9 % нашар; 9, 9 % украиндар мемлекеттік тілді меңгерген, бірақ оның 76, 9 % мардымсыз деңгейде білетіндігі анықталған. (Алтынбекова. Этяз. процес. 187) .

Көршілес Ресейдегі Алтай тауының орманды аймақтарында (Қос-Ағаш ауданы) қазақтың этностық тобы мекендейді. Ертеде қазақтың кейбір тайпалары осы жерлерде көшіп-қонып жүргендігі белгілі. Кейін 19-ғасырда аталған өңірге Монғолиядан, Қытайдан қазақтың ру-тайпалары қоныс аудара бастады. Бұл өңір екі алып империяның, Ресей мен Қытайдың көздеген мақсаттарының түйіскен жері болатын. “Российские власти пытались нейтрализовать усиления казахов-мусульман на Алтае. Еще в 1880 году в рамках Алтайской духовной миссии было открыто противомусульманское отделение “для действия на киргизов”. В начале ΧΧ века в приграничном районе на территориях современных Улаганского и Кош-Агачского районов действовало шесть православных храмов и не было ни одной мечети. Однако это не мешало активной проповеднической деятельности мусульман-миссионеров из Средней Азии и Поволжской губернии. В 1912-1913 годах на левом берегу реки Чуй была создана казахская волость. Под казахские кочевья были выделены земли. Численность казахов, получивших этот надел, составляла 672 души мужского пола (из них 462 - сарыкалдыки, 210 - катонские казахи) ” (О. Нечипоренко, Континент. 2004. с. 22) . Бұл өңірде қазақтармен қатар алтай халықтары тату өмір сүріп жатқандығын көреміз. “Несмотря на сравнительно небольшой промежуток времени (около 100 лет тесного общения и совместного жительства), теленгиты хорошо овладели казахским языком, а также усвоили устно-поэтическую культуру казахов. Алтайцы - жители Кош-Агача - знают казахские сказки, пословицы и поговорки, песни” деп жазған еді С. Каташ 1975 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының Хабарларында жарық көрген “О казахско-алтайских фольклорных связях” атты мақаласында.

Қазақстан егемендік алған жылдардан бастап аталған өңірлерден Қазақстан аумағына, тарихи отанына оралмандар көптеп келе бастады.

Біздің сөз етеріміз, аталған аймақтарды мекендейтін тұрғындардың тілдік жағдаяты, оған әсер ететін объективті және субъективті әлеуметтік факторлар жөнінде болмақ.

Алдымен тілдік жағдаяттың анықтамасын бере кетуді дұрыс санадық: «Тілдік жағдаят - белгілі бір географиялық немесе саяси-әкімшілік құрылымдағы бір тілдің немесе бірнеше тілдердің жергілікті-әлеуметтік және қызметтік қатынасына байланысты өмір сүруі» (ЛТС-245) . Тілдік жағдаят эндоглосстық және экзоглосстық болып бөлінеді. Эндоглосстық тілдік жағдаяты - социумда бір тілдің бірнеше қабаттары өмір сүру жағдайында болатын құбылыс. (аймақтық жіне әлеуметтік диалекттер - социолекттер) . Экзоглосстық тілдік жағдаятқа социумда бірнеше тілдердің қатар қолданылуы тән. Тілдік жағдаяттар тепе-теңдік және теңсіз болып бөлінеді. Тепе-теңдік тілдік жағдаятта социумдағы тілдер бірдей қызмет атқарады, ал теңсіз тілдік жағдаят кезінде белгілі-бір тілдер немесе диалектілердің атқаратын қызметі шектеулі болып келеді. Әдетте эндоглосстық тілдік жағадаят теңсіздік болып келсе, экзоглосстық - теңсіз де тепе-теңдік те бола алады.

Кез келген әкімшілік-аумақтың белгілі бір уақыт кеңістігінде тілдік жағдаятын қарастырғанда оған әсер етуші әлеуметтік факторларды ескеруіміз қажет. Тілдік жағдаятқа екі түрлі сипаттағы факторлар әсер ететініні белгілі. Біріншісі - обьективті, екіншісі - субьективті. Біздің қарастыратынымыз - обьективті факторлар. Олар мыналар:

1. УАҚЫТ ФАКТОРЫ. Орман аймағының белгілі кезеңдердегі тілдік жағдаятының сипаты.

2. ЖАҒРАПИЯЛЫҚ ФАКТОР. Орманды аймақ елдерінің физика-жағрапиялық бет-бейнесі, өзге елдермен, жекелеген аймақтармен өзара тілдік қатынаста болуға ықпал ететін кедергілердің болуы немесе жоқтығы. Аймақ аумағында қоныстанған этностардың сипаты, сол аумақтағы тілдердің не олардың өмір сүру формаларының таралу деңгейі және геосаяси жағдайы.

3. ТАРИХИ ФАКТОР. Этностардың сол аумақта қоныстану ұзақтығы, материалды және рухани мәдениеттерінің бірлігі немесе өзгешілігі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.